InfoHub Logo

Qazaq ádebıettanýynda sońǵy jyldary arnaıy taqyrypqa aınalyp, jıi-jıi ádebı pikirtalas týdyryp júrgen qazirgi prozadaǵy qalamger qyzdar qoltańbasy qaıta qurý kezeńimen birge kelgen jańa kórkemdik keńistik pen ýaqyttyń lebin tanytady. Buryndary da ómirdiń qundylyqtaryna qatty kóńil bóletin qyzdar prozasy búginde mahabbat, otbasy, ult pen urpaq qamy, áke men bala, er men áıel, ana men bala, qyz ben jigit t.b. syndy dástúrli taqyryptardan bıiktep, olardyń mánin psıhologıalyq turǵydan tereńdetip, fılosofıalyq mazmunyn arttyryp, keıipkerleriniń ishki jan álemine, sanadaǵy sapalyq ózgeristerge ózgeshe óń berýge áýes. Qazirgi ádebı keńistikte kórinip júrgen san alýan baǵyt pen taqyryp tóńireginde talpynys jasap júrgen jas prozashylar kádimgi dástúrli kórkem prozadan góri mıstıkalyq saryndaǵy týyndylarymen oqyrmandaryn baýraýǵa beıimdelipti.

Dál qazirgi rýhanı qundylyqtar qadiri quldyraǵan zaman beınesin bererlik qatygezdikti osyndaı áfsanalyq sıpattaǵy moral kodeksteri, oıly dúnıege opasyzdyq tanytqandarǵa oı salarlyq oqshaý oqıǵaly, oǵashtaý oılaý júıeleri, jańasha jazý stılderi búgingi kórkemdik tanymdaǵy ózgeshe órnekti, tyń talpynystardy tanytady. Qazirgi prozadan biz kóbine ózine de ómirine de, qoǵamǵa da kóńili tolmaıtyn ózderin áleýmettik ortadan shettetilgen, kereksiz dúnıedeı sezinetin keıipkerlerge kez bolasyz. Olardyń soraqy sandyraqqa toly, qaýip-qaterge toly taǵdyrlary avtorlarynyń búgingi ómirge degen kózqarastaryn tanytady. Úreı men úmitsizdikke toly tirshilik, ondaǵy adamzat taǵdyry óziniń rýhanı da tabıǵı da qundy qasıetterinen aıyrylý aldynda ekendigin eskertetindeı. Taptyq ıdeologıadan, ne jaqsy, ne jaman bolyp bir jaqty beınelenetin búgingi prozada qaharmandyq qasıet degen qalmady. Ideal degen joq. Qaharmansyz keıipkerlerdiń romandaǵy kórinisi jalpy qazirgi qoǵamǵa tán jalpy kórinisti órnekteıdi. Osy rette uly jazýshy L.N.Tolstoıdyń: «Kórkem óner degenimiz sýretkerdiń óz janyna tereń úńilý arqyly kópke ortaq qupıa syrlardy ashyp, kórsetip beretin mıkroskop sıaqty» degen sózin eske alsaq, qazirgi qazaq prozasynyń kórkemdik mindeti de búgingi bolmysty, ómir qubylystaryn jurt júregin jaýlap, sanasyn ýlap jatqan aqparattar aǵyny arasynan mıkroskoppen talmaı zerttep, zerdelep, sony halyqqa tanytý bolyp tabylady (O lıteratýre.M.,1955,str.310).

Atalǵan qalamgerler de, ádebıet áleminde júrgen ózgeler de óz zamanynyń rýhanı qajetine saı yqsham jazylǵan, tez qabyldanyp, jedel oqylatyn az kólemdi shaǵyn janrdaǵy psıhologıalyq mátinderdi jazýǵa májbúr. Kórkem ónerdiń máńgilik qundylyǵynan góri búgingi ómir yrǵaǵyna kóshken, kóńil kóterýge beıimdelgen, barlyq jastaǵy oqyrmanǵa baǵyshtalǵan kópshilik ádebıettiń — detektıv, trıller, melodrama, fantasıka, bestseller t.b. syndy janrlyq túrleriniń dáýreni de búgingi dáýir. Jazylý máneri jaǵynan túrli izdenisterge toly kórkemdik tanymdaǵy támsil-tolǵanystar, esse-sýretter búginginiń bolmys beınesin bederleıdi.

Madına Omarovanyń jarty betten aspaıtyn esse-etúdtary, ádebıettaný ǵylymynda qalyptasqan teorıalyq qaǵıdaǵa qısyny kelińkiremeıtin áńgimeleri (eger soǵan kelse) engen. Shaǵyn mátinderdegi avtor maqsat tutqan ıdeıa eki aýyz sózben sheshilip jatady. Qalamgerdiń tek ózine tán jazý órnegi, beıneleý daǵdysy onyń dúnıeni tanýdaǵy tosyn tanymyn tanytady. Ómirdiń ózinen oıyp alǵan bir ǵana sáttik sýretter keıipker taǵdyryndaǵy uzaq jylǵy sherdiń sheshýshi sátindeı seziledi. «Aqsha izdegen bala» degen áńgimesinde aty joq aǵasy men jeńgesi, aty atalmaıtyn anasy, óziniń de esimi belgisiz keıipker balanyń taǵdyry bir ǵana jıyrma teńge izdeý aıasynda baıandalyp, bútkil bir áýlettiń taǵdyry, búgingi aýyldaǵy ana men qaladaǵy bala otbasynda kezdesetin kádimgi kópshilikke aıan taǵdyrlar, tirshilikter sóz bolady. Búgingi ómirdiń esh jasandylyǵy joq shyndyǵy, shynaıy ómiri osy azǵantaı abzastarǵa syıyp ketken. «Qysqalyq talanttylyqtyń belgisi» degen A.P. Chehovtyń ataqty sózin eske alsaq, shynynda da bir povestke júk bolarlyq sújettiń sólin syǵymdap birer sózben qaıyrý ári óte dáldikpen, kásibı sheberlikpen berilýi qýantarlyq. Búgingi ýaqyty joq, yntasy joq oqyrmandardyń talaby men zaman zárýligine saı yqsham da qysqa jazýdyń jetik jolyn tapqan qalamgerdiń daralyǵyn tanytar tásili qurǵaq baıandap otyryp-aq janyńdy jaýratar aýyr jaǵdaıdy, súıek syrqyratar sezimdi syılaıdy. Madına dástúrli ulttyq oılaý, jazý mashyǵynan múldem ajyrap ketpese de, búgingi dáýir men adamnyń tynysyn, tirshiligin, tabıǵatyn tanytarlyq taptaýryn emes ózindik tildi, óristi, tásildi taýyp alǵan. Tıtteı týyndymen de talaı tarıhı oqıǵalardy oıǵa alyp, talaı taǵdyrlar taýqymetin tuspaldap, tastaı túıin jasap, tap-tuınaqtaı etip áńgime shertýge bolady eken.

HH ǵasyr basynda Júsipbek Aımaýytov, Muhtar Áýezov, Maǵjan Jumabaev, Sultanmahmut Toraıǵyrov, Mirjaqyp Dýlatov t.b. syndy sýretkerlerdiń kórkem prozalary shaǵyn bolsa da shymyr oıly, shyryndy sóılemderimen erekshelense, qazirgi qalamgerlerde de qysqalyqpen qunarly oı aıtýǵa, shaǵyn mátinge búkil bir kólemdi týyndynyń maǵynasyn syıdyrýǵa, adam janynyń arpalysyn ashýǵa t.b. degen talpynystar jeterlik. Ony ár qalamger ómirmen birge ózgerip jatatyn dúnıetaný túısigi men kásibı sheberlik múmkindikteri arqyly aıshyqtap keledi. Jáne olardyń kópshiliginiń kórkemdik álemine mıstıkalyq sıpat tán. Qazirgi zaman prozasynda tez qubylǵash adam janynyń ishki álemi epıkalyq turǵyda keń tynyspen baıandalmasa da oqıǵa túsinikti, oıly.

M.Omarovany qyzyqtyrǵan óz óresindegi óner, qıal álemi, óz tanymy men ómirdi tanýyndaǵy, qabyldaýyndaǵy ózgerister men dúnıeni baqylaýyndaǵy tosyn tásilderi tańba beredi. Onyń azǵana joldan turatyn týyndylary búgingi zamannyń talaby. Bul búgingi oılaý formasynyń, kórkemdik-estetıkalyq talǵamnyń bútindeı ózgergeniniń kýási. Jastardyń óz únin shyǵaryp, óz órnegin tanytýy da óz zamanynyń talabyna saı zańdy da. Óıtkeni, ár dáýir óziniń tańbasyn tarıhta óshpesteı etip qaldyrary haq. Al, ony qaı qalamger qalaı qabyldap, qandaı izdenis, forma men mazmun, túr men ádis arqyly aıqyndap, beıneleıdi, ol óziniń jeke kásibı sheberligi men shyǵarmashylyq tabysyna baılanysty. Qazirgi qalamgerlerdiń osy joldaǵy izdenisteri men jańashyldyqtary jurtshylyqty jaqsylyqqa júgindirip, úzdikten úmittendiredi. Qalaı bolǵanda jastardyń talpynysy men tabystaryna aq nıettilikpen qoldaý bildirgen oń.

Jalpy qazirgi qazaq prozasynda ózindik tildik, stıldik, kórkemdik, janrlyq ózgeshelikterimen ózindik órnek tanytyp, tanylǵan jazýshy Madına Omarovanyń bul týyndysy shynynda da táýelsizdikten keıin kelgen kórkem oıdyń jańashyl shyǵarmalar shoǵyrynan tabylary sózsiz.

Madınada áńgimeshiniń ıntrıgasyna qurylǵan mıkrosújetter jıi kezdesedi.

M.Áýezovtiń: «...Adamzattyń kóp ǵasyrly mádenıeti bizge qaldyrylǵan mura da óz dáýiriń týraly jaýapty, tereń oılan deıdi. Al bizdiń ádebıetimiz anyq kútken qadirli zamandasymyzdyń ózi de óziniń dáýirin barlyq qaıshylyqtarymen, bar keń kóleminde danalyqpen qamtyp tanı biletin adam... Qaı jerde, kim bolyp, ne kásippen aınalyspasa da, onyń jumysy bolmaıtyn másele joq. Sebebi onyń ıyǵyna artylǵan jaýaptylyq kúshi. Ol — tarıh arnasynda, sol tarıhtyń tizbegine ózi de kiretin jan. Mine, ádebıettik shyǵarmanyń eń qasıetti mindeti-dál osyndaı adamnyń júregin, janyn, jalyndy oıyn keń de tereń kúıde ashyp bere bilýde» degenindeı, Mádınanyń keıipkerleri de óz zamanynyń barlyq qaıshylyqtaryn tanıtyn, óziniń keleshegi men ultynyń taǵdyryna jaýapkershilikpen qaraıtyn kókiregi oıaý, kózi ashyq jandar («Ýaqyt jáne ádebıet».A. 1962. 410b). Sondyqtan da olar jan-jaǵyndaǵy qubylystarǵa selqos qaraı almaıdy.

M.Omarovanyń bul kitabynda pesalar oryn alǵan. Kórkem shyǵarmalary qandaı shyp-shymyr, shaǵyn kólemdi bolsa dramatýrgıalyq týyndylary da óziniń qysqalyǵymen nazar aýdartady. «Konák qosylǵan kofe» atty eki aktili dramasy Shámen atty 25-30 jastaǵy áıel men 35-40 jastaǵy Batyr esimdi jigit aǵasynyń arasyndaǵy mahabbatqa qurylǵan. 1-aktide jalǵyz ulynyń úılengeli júrgen qyzy Shámendi ata-anasyna tanystyrý rásimi sýretteledi. Mundaǵy keıýananyń sózi shyǵarmanyń túp qazyǵyn, negizgi ıdeıasyn ashady: «Áı, balam-aı, qazaq «Aıaǵyn kór, asyn ish. Sheshesin kór, qyzyn al» dep beker aıtty deısiń be. Tekti jerdiń adamy -oqymasa da, shoqymasa da basqasha bolady. Qońyz terip janyn baǵyp júrse de basqasha bolady» Osy sózde tereń maǵyna, óship bara jatqan ulttyq tanym men qasıet bar. Týyndynyń tutqasyn ustaǵan oı tirek te osynda jatyr.

Bul keıipker-keıýananyń ǵana emes búgingi búkil ulttyń kóksegeni, armany. Babalary qol bastaǵan batyr, arǵy atalary sóz bastaǵan sheshen, aýzy dýaly bı bolǵan qazaq qazir sol qundylyqtarynan aıyrylyp barady degen jan aıǵaıy tuspaldanyp berilgen. Uldarymyz ata-analarynyń, keıýana ájeleriniń asyl sózderine, kemeńger keńesterine qulaq aspaýy saldarynan urpaǵymyz azyp, qyzdarymyz qylyqtarynan aıyrylyp, jatqany ózek órter ókinishter. Alaıda, keshegi ata-baba dástúrin tárk etken ǵalymsymaq ákeniń: «Batyrdyń qandaı qyzǵa, qashan úılenetininde turǵan esh maǵyna, mán joq. Sondyqtan, apa, sen beker ýaıymdaısyń» deýi, oǵan balasynyń: «Rahmet, áke» dep qoldaýy bizdiń tektiligimizdiń quryp bara jatqanynan syr beredi. Ultty osyndaı orasholaq, azǵyn oılar oıran eterin avtor osy otbasyndaǵy qaıǵy-qasiret arqyly aıshyqtaıdy. 1-aktidegi bir otbasynda ótken oqıǵa, bir dastarhan basyndaǵy dıalogtarda dramanyń dámin damytatyn kórkemdik dáleldeý, qystyrma epızodtar barshylyq. Shyǵarma mátinine kórik syılaıtyn mundaı kórkemdik komponentter kásibı sheberlik deńgeıinde qoldanylǵan. Úılengen deıingi ómiri beınelengen 2-kórinistegi eki jastyń arasyndaǵy áńgime kóp azǵyndyqtyń astaryn ashady. Avtor Ákesiz jetim qyzdyń jeti atasy túgili óz ómirinen de habary joqtyǵyn bile tur, mán bermeýi jigittiń «keń peıildigi» emes, kemistigi ekendigin eskertedi, avtor. Óziniń oqymaǵandyǵyn, dúkende satýshy ekendigin, kúıeýde bolǵandyǵyn, onyń júrek talmasymen qaıtys bolǵandyǵyn (ony erekshe salmaq sala kúdikti paýzamen aıtýy aıtylmaı jatqan kóp syrdy ańǵartqandaı G.P.), sheshesi ekeýiniń qandaı qıyndyqpen ómir súrgeni sekildi múláıim sózder arqyly jigit sezimin arbap, músápirlikpen ózine janashyrlyq tilegen Shámenniń shyn bet perdesi úılengennen keıin ashylyp, sheshesiniń jetim balalar úıde tárbıelengenin, óziniń ákesiniń kim ekendiginen habarsyz, teksiz ekendigin, anasynyń jeńil júristi ekendigin, óziniń de odan qur alaqan emestigin, kúıeýiniń júrek talmasymen qaıtýynyń qupıasynyń ashylýy, Batyrdy óz qyzy Áıgerimnen qyzǵanyp, alqash sheshesine aparyp tastaýy t.b. sekildi soraqy áreketteri onyń psıhıkalyq syrqatynan syr beredi. Onyń búgingi teledıdardy tusap alǵan úreıli kınolardaǵy manák keıipkerden esh aıyrmasy joqtaı. Sózi de tirligi de adam shoshytarlyqtaı. Al, Batyrdyń taǵdyry da búgingi ómirge tán qoǵamdaǵy qasirettiń biri. Áke-sheshesi jaqsy qyzmette bolyp, úı betin kórmeýi, balalaryna bilim berdi, jaqsy qyzmetke qoıdy. Ne ishem, ne kıem demedi. Biraq bala Batyr ózine tıesili tabıǵı tilegin zańdy quqyǵyn kóre almady. Ol bala bolyp ne ananyń, ne ákeniń meıirimin, qarapaıym, adamı qulaı súıýine, taza sezimine, adal mahabbatyna ıe bola almady. Bala bolyp ana qushaǵynda jatpady, sábı bolyp áke moınyna minbedi. Bir otbasynyń etjaqyn adamdaryndaı, baýyr eti balasyndaı bir-birin baýyrǵa tartyp shúıirkelesip, shattyqqa bólenbepti. Olardyń ornyna: «...Kútýshi qyzdar keledi, tamaqty bóten bireý jasaıdy, taǵy bireýi kelip kirimizdi jýady. Ananyń jyly alaqanyn sezingen kezim, ana áldıine maýjyrap uıyqtaǵan kezim esimde joq. Qaryndastarym da solaı, jabaıy mysyqsha ósti. Bálkim, sondyqtan da shyǵar... Senbi-jeksenbide bizge qonaq keledi nemese olar qonaqqa ketedi» 70 jyl boıy memlekettiń jumysy dep úı betin kórmeı, qyzmettiń qyzyǵyn qýǵan qalalyq sheneýnikterdiń taǵdyry, sonyń jemisi. Qansha barshylyqta bolsa da ata-ananyń meıiriminsiz qalǵan búgingi urpaqtyń taǵdyry jetimder úıinde ósken jeńil júristi qyzdyń taǵdyrynan da kem túsip jatýy qanshalyqty qanyq boıaýmen, nanymdylyqpen beınelengeni tántilik tanytady. Ómirdegi kóp kórinisterdiń ishinen dámdi detaldy dál taýyp jazady jazýshy. Dramanyń sheshýshi sátin aıqyndaıtyn bul aktide tartys, ıntrıga, kollızıa, qımyl qaqtyǵystary men pikir qaıshylyqtary oryndy oryn alǵan. Shaǵyn janrdaǵy shoqtyǵy bıik shyǵarma búkil bir kezeńdegi tutas qazaq ómiriniń ókinishti sátterinen syr beredi. Kishkentaıynan qam-kóńil bolyp ósken balanyń ata-anasyna degen ókpesi ómirlik ókinishke aınalyp, óshpendilikke ulasýy da qazirgi ótkir máseleniń biri. Osyndaı opynarlyq ári oılanarlyq oqıǵalardy aıta otyryp, oqýshysyna oı salýy sóz joq jazýshynyń sheberligin tanytsa kerek.

Ony Batyrdyń sózimen beredi: «Sondyqtan, Shámen...men jańa aıttym ǵoı, seniń Bátes ekeýińniń arańdaǵy áńgimeni estip, qyzyqtym, ishim kúıip, jyladym dep. Men senderdiń aralaryńdaǵy jaqyndyqty sezdim. Ekeýińniń kúlkileriń, seniń ony qushaqtaǵanyń...Sondaǵy aıtyp otyrǵandaryń — anańnyń kóńildesteri...Meniń áke-sheshem estise, betterin basyp, betterin shymshylap bastary aýǵan jaqqa bezip keter edi. Al men jyladym. Qyzǵanyshtan jyladym. Men de áke-sheshemdi jaqsy kóremin ǵoı, Shámen. Biraq keshire almaımyn. Bilmeımin. İshimde, júregimde áldebir yza, ókpe bar. Keshe almaımyn.

Shámen: Saǵan qaraǵanda, meniń balalyǵym baqytty eken. Dúnıe tóńkerilip túsken tárizdi. Endi túsinikti nege mundaı bolǵanyń...». Mine, búgingi ómirdiń órnekteri, qoǵamnyń qasireti. Ashshy aqıqattar álemi bizdiń ishki jan dúnıemizdegi qylmystarymyzdy áshkereleıdi. Tarazynyń eki jaǵyndaı eki toptaǵy taǵdyrlar taýqymeti burynǵy babalar qalyptastyrǵan áje áldıin, ertegi aıtqan ata tebirenisterin, bar mahabbaty men meıirimin tógip jasaǵan tamaqtarymen nár bergen, tárbıe bergen analardyń aıaly alaqandaryn ańsaǵan balalardyń baqylaýsyz qalý máseleleri búkil memleketti, ultty tolǵandyrar tolǵaqty jáıtter. Osynaý olqylyqtardy avtor oqýshysyna bir otbasyna eki túrli taǵdyrdy túıistirip, onyń sońyn ólimmen aıaqtaýy da qurdymǵa ketip bara jatqan qazaqı tárbıeni tuspaldaıdy. Tektiliktiń túp-tamyrynan aıyrylyp bara jatqanyn jan aıǵaıymen beredi.

Kórkem shyǵarmalaryn kóbinde mıkrosújetke quratyn jazýshy búgingi dáýirdiń dertine aınalǵan ata-ana men bala arasyndaǵy adaldyq, taza mahabbat, meıirimdilik, qarapaıym ári shynaıy qarym-qatynas máselesine keńirek keńistik pen ýaqyt beripti. Dramadaǵy dınamıkalyq motıvter oqıǵalardyń damý barysyna belsendi qyzmet kórsetip sharyqtaý shegi men sheshimin durys tabýǵa dáneker bola bilgen.

«Qadir túni» atty bir aktili pesada qadir túni oıda joqta úıge engen qaıyrshy shal men pátershi qyzdyń taǵdyry áńgimelenedi. Qaıyrshy shaldan qoryqpaı qyzmet etýi áli de bolsa ımandylyqtan kete qoımaǵan qyzdyń taǵdyry da qyl ústinde turǵandyǵyn tuspaldaıdy. Olardyń ústine kenetten kelgen qudaıy qonaq ta óziniń ereksheligimen eleń etkizedi, oqýshysyn. Otbasyly Erkebaıdan aıaǵy aýyr bolyp endi odan alastaýdy oılap otyrǵan kúni jáne Qydyr túni kelgen Kelinshektiń: «Seni ol da qalap otyr. Áıtpese aıtpas edi. Asyǵys, aǵat áreket jasama. Ómir-tańǵajaıyp, Ómir — syılyq. Alla qalap almasa, óz qolyńmen qylmys jasama. Maǵan jaýabyn ber» deýi, qyzdyń ony «Ápketaı» deý, álgi qaıyrshy shaldy Qydyr ǵoı deýi tilegin bergen kúnniń shynynda da Qadir túni ekendigin jáne G.Mopassannyń «Ómir» atty shyǵarmasyndaǵydaı ómir qanshalyqty azapty bolsa da tańǵajaıyp qudiret degen danalyqty dáleldeıdi, bul drama. Osy jasampaz áýez búkil jınaq boıynda oqyrmanyn ádemi áldıleıdi...

Gúlzıa PİRÁLİ

fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor

---