InfoHub Logo

Roman janrynyń «janazasy»

— «Etek-jeńi dalıǵan kólemdi shyǵarmaǵa (roman ne poves) shuqshıyp otyrýǵa qazirgi oqyrmannyń ýaqyty da, qulqy da joq, sondyqtan búgingi proza qysqa bolǵany jón» degen pikir jıi aıtylady. (Bul jerde kitabynyń qalyńdyǵy kereqarys keletin, biraq, qansha oqysań da tuzsyz as ishkendeı áserde qaldyratyn tatymsyz jazǵyshtar týraly sóz qozǵamaı-aq qoıalyq). Ras, keshe men búgindi salystyra almaısyz, qazir qarbalastar men jantalastar ýaqyty. Degenmen, maǵan kólemdi shyǵarma oqylmaıdy degen pikir asyǵys, ústirt aıtylǵan sıaqtanady da turady. Óıtkeni, mysalǵa ózimdi alsam, men úshin shyǵarmanyń kólemi basty nárse emes. Ózim biletin mamandyǵy ártúrli kitapqumar dostarym da solaı oılaıdy. Jurt aıtyp júrgen álgi pikirge súıensek, onda búkil bir dáýirdiń tynysyn bildiretin roman janrynyń janazasyna daıyndala beremiz be, qalaı?

— Árıne, joq. Romannyń janazasyn shyǵarý tym erte, jalpy bul janr erte me, kesh pe óledi degenge men óz basym tipti senbeımin. Negizi, romandy esse tektes shaǵyn áńgimeler tyqsyryp shyǵady degen áńgime ádebı saýatsyzdyqtan týyndaıtyn sekildi. Bul eki janr bir-birimen qabyspaıdy, mindeti men qyzmeti, kóteretin júgi eki bólek. Qysqa áńgime «dyń» etkizip sezim pernesin basyp ótýmen ǵana shektelse, romannyń oı qozǵaý múmkindigi, qamtıyn keńistigi sheksiz. Roman degenimiz negizi bir otbasynyń nemese bir urpaqtyń tarıhyn áńgimeleı otyryp, dáýirdiń kelbetin berý. «Abaı jolyn» alyńyz, «Qan men ter», «Alasapyran»... Qajyǵumar Shabdanulynyń alty tomdyq «Qylmysy» dúnıege kelip jatyr. Bul týyndy — qazaq ádebıeti úshin shyn máninde qubylys, maqtanysh. Men ózim osy jýyrda ǵana Joze Saramaga atty portýgaldyq jazýshynyń «Soqyrlyq» atty romanyn oqyp shyqtym, endi osy qalamgerdiń «Evangelıe ot Isýsa» atty romanyn bastadym. Qazirgi tańda ýaqyty joq bir adam bolsa, ol men shyǵarmyn. Eki kishkentaı balam bar, ózim jumystamyn. Biraq, tym qalyń eken, al meniń ýaqytym joq dep qalaısha roman janrynan bas tartýǵa bolady? Aqylǵa syımaıdy. Tym jaqsy kitapty tez bitip qalmasa eken dep qaraılaı oqısyń. Biraq qazirgi qazaq ádebıetinde qalyń romandardyń tym sırep ketkendigi de shyndyq. Buny keńes kezindegi mol qalamaqynyń qazir joqtyǵymen túsindirýge bolar. «Ulpan», «Oıanǵan ólke», «Botagózder» qazir, Táýelsizdik kezinde týmaı jatyr. Roman jazý úshin epıkalyq tynys kerek. Qalamgerlerimizge osy jetpeı jatyr ma álde? Biraq bul — ýaqytsha daǵdarys. Bul jerde memleket tarapynan bolsyn, mesenattar tarapynan bolsyn materıaldyq yntalandyrý qajet-aq. Al taýar bolsa, tutynýshy tabylady. «Qazirgi jastar kitap oqymaıdy» degen de pikir bar. Sekseninshi jyldary mektep bitirgen bir aǵaımen osy taqyrypta áńgimelesken edim. Sonda ol oılanyp otyryp: «Biz otyz shaqty bala bir klasta oqydyq. Osy otyz shaqty balanyń ishinde úsh-tórteýmiz ǵana kitapqumar bolatynbyz. Qalǵandary qolyna kitap ustamaıtyn, sol klastastarymnyń osy kúnge deıin kitap oqymaıtynyna men kepil» dep edi. «Olardyń ádebı kitap oqymaýynyń sebebi ne dep bilesiz?» degen suraǵyma: «Aýyl balalary qysy-jazy qara jumystan bosamaıdy, balalardyń keıbireýi osy qıametten qutylý úshin alǵa umtylyp oqıdy, al kópshiligi ómir ezgisine túsip ómir boıy bas kótere almaı ótedi. Ádebı kitapqa qumarlyq deńgeıine kóterile almaı qalýynyń bir sebebi, menińshe, osy» dep edi.

— Sondaı-aq, «qazirgi jastar nege kitap oqymaıdy?» degende kópshilik jurt ınternetti jeleý etedi. Al, aýyl balalarynyń bári túgel ınternet paıdalanady degenge óz basym senbeımin.Sonda bul pikirdiń qanshalyqty jany bar? Osy pikirdiń ózi jas adamdy ádebı kitap oqymaýǵa súırelemeı me? Búgingi oqyrman týraly, sodan týatyn saldarlar týraly sóz qozǵańyzshy.

— Maǵan balany aýyl balasy nemese qala balasy dep bólip qaraǵan kishkene qolaısyz kórinedi. Kompúter demeı-aq qoıaıyn, biraq spýtnıktik televızıa, DVD dıskiler qazir eń shalǵaı aýyldarǵa jetti. Órmekshi adamdy nemese Sý túbin meken etetin Bobty bilmeıtin bala Qazaqstanda qazir joq. Bala — qaı jerde ósip-ónbesin bala. Oınaǵysy keledi, sekirgisi, júgirgisi keledi. Qatarymen qydyrady, eleń-deleń, televızor, kompúter oıyndary, Internet. Oǵan kitap oqytý ońaı emes. Májbúrlep oqytý — bul iske narazylyq, jek kórý sezimderin oıatpasa paıda ákelmeıdi. Meniń oıymsha, balanyń kitapqa qumarlyǵyn bul jerde ata-anasy qalyptastyrýǵa tıis, ıaǵnı aldymen óziniń jeke basymen, is-áreketimen úlgi bolýǵa tıis. Ata-ana úıde bolsyn, demalysta bolsyn únemi kitap oqı ma, oqyǵan kitabyn reti kelgende bala-shaǵasymen birlesip talqylaı ma, pikirtalas uıymdastyra ma, jatarda maıyn tamyzyp ertegi aıtyp bere me? Árıne, joq. Ondaı otbasy sırek. Kitap oqý mádenıeti degen bolady. «Qazirgi bala kitap oqymaıdy» dep attandaý ońaı, kompúterdi nemese DVD-ny qosyp berip, óz tirligińmen aınalysyp, aınalyp kete berý odan da jeńil, al is júzinde qadam sanap, sát sanap, kitapqa qumarlyqty, oqýǵa mahabbatty oıatý, kúnde sábıińdi aldyńa alyp otyryp, jańa ertegi, balalarǵa arnalǵan óleńder oqý — mashaqaty mol eńbek. Biraq sózsiz óziniń máýeli jemisin beretin eńbek. Japonıada mynandaı bir tájirıbe júrgizilgen eken. Qursaqtaǵy balaǵa anasy daýystap neshe túrli ertek, óleńder oqıdy. Dúnıege kelgen nárestege anasy kitap oqýyn jalǵastyra beredi. Ári qaraı ol balanyń ósken soń da kitapqa yntyq azamat bolyp qalyptasatynyn elestetý qıyn emes. Kitap oqyǵan jasóspirim oqıǵa jelisin jınaqtap, qıalyn ushtaıdy, al ekranda oqıǵa beıneqatarlar arqyly daıyn kúıinde mıǵa kelip qona qalady, elestetý, oı túıindeý, maǵyna izdeý qajet emes. Osylaısha rýhanı mesheýlik paıda bolady. Menińshe, kitap oqý daǵdysy balada 2 jastan 7 jasqa deıin qalyptasady, ári qaraı balanyń kitapshyl bolýy neǵaıbyl, mektep baǵdarlamasyna saı oqyr, jeńil-jelpi shytyrman oqıǵalardy unatyp keter, biraq naǵyz ádebıetshil, talǵampaz oqyrman shyqpaıdy odan.

— Tapshyldyq, jikshildik jazýshylar arasynda ótken ǵasyrdyń birinshi jartysynda qatty beleń alypty deıdi. Odan keıin bul bólinýshilik jershildikke ulasqan kórinedi. Al, qazir tapqa bóliný de, jerge bólinýshilik te bylaı qalyp, júzge, rýǵa bóliný beleń alyp barady. Óz rýyn asqaq etip, ózge rýdy aqsaq etip roman jazatyndar buryn sırek te bolsa kezdesetin edi, qazir tipti órship ketti. Ádebı talas-tartys bola qalsa, rýlastary qarsy jaqty shıbórishe talaıtyndy shyǵardy. Áldebir jazýshy 70-ke, 80-ge kelip jatsa da qolyna qalam ustaǵan rýlastary jappaı maqtaý maqala jazýǵa otyrady. Bul ne aýrý? Osynyń tamyryn basyp, dıagnozyn aıtyp kórińizshi.

— Qazaq qazaq bolyp jaratylǵaly rýǵa, júzge bólinýin toqtatqan emes qoı. Jýyq arada qoıa qoımas. Bul qazaqtyń ózgelerden bir ereksheligi bolar. Bir qyzyǵy bulaı japa tarǵamaı bóliný — ádebı ortadan basqa jerlerde asa keń taralmaǵan. Qarap otyrsańyz bank qyzmetkerleri, iskerlik orta azamattary, mektepterde, medısınada t.b. rýshyldyqtyń biren-saran jarqynshaqtary sezilip qalmasa, ádette adamdar bir-biriniń qaı rý, taıpa ekenderin bilmeı-aq qoıan-qoltyq aralasyp júre beredi. Men ómirin polısıa qyzmetine arnaǵan bir týysqan atamnan elý jyl otasqan zaıybynyń (meniń apaıymnyń), qaı rýdyń qyzy ekenin suraı qaldym. Ol kisi qatty yńǵaısyzdanyp «Qazir kelsinshi úıge, suraıyn» dep qopańdap qaldy. Osyndaı kórinisterge qarap jershildik pen rýshyldyqty búkil qazaqty iritip-shiritip jatqan qubylys dep aıtýǵa bolmaıtynyn túsinesiń. Men óz basym ádebı ortaǵa, úlken qara shańyraqqa ımene basyp engenimde, qarsy alǵan, yǵysyp jandarynan oryn berip, tyrnaqaldy, jeme-jemge kelgende túkke de turmaıtyn shyǵarmalarymdy nasıhattap, jarıalap demegen azamattar men apaılar meniń rýlastarym da, tipti bir júzdiń adamdary da emes edi. Zeınolla Serikqalıev, Muhtar Maǵaýın, Ákim Tarazı, Satybaldy Narymbetov, Álıa Bópejanova, Talasbek Ásemqulov, Dıdahmet Áshimhan, Ulyqbek Esdáýlet... Olar ónerdiń joǵary mısıasy «Bulaq kórseń kózin ash» qaǵıdasyn ǵana ustandy, esh nárse suraǵan joq. Bul endi meniń jeke tájirıbem. Rýshyldyq, týysqanshyldyq — óziniń qanyna tartý, kishkene baýyryna qol ushyn sozyp, súıemeldep jiberý fýnksıasynan turatyn bolsa, onda turǵan ne bar eken degen de oı keledi. Kómektessin. Adamǵa adam kómektespese, adamdy adam aıamasa, ne bolamyz barlyǵymyz? Kitap jazsyn, óziniń jerin, aýylyn, rýyn kótersin, batyrlaryn, bılerin shyǵarsyn. Bul — jaqsy ǵoı. Al eger rýshyldyq — birigip alyp, úıirli shıbórishe jalǵyzdy talaýǵa, top bolyp qyrqysýǵa baǵyttalsa — áńgime basqa, ondaı jaıttar tek jıirkenish qana týdyrady. Jáne buǵan qatysýshylardyń ózderine abyroı ákelmeıdi.

— Búginde mektepte ádebıet páni qalaı oqytylady? Burynǵy ıdeıalarmen (sosıalısik realızm t.b.) jazylǵan shyǵarmalar qazir qalaı túsindirilýde? Mektep oqýlyqtarynda neni oqytý kerek, neni oqytpaý kerek? Jalpy oqýlyqtyń jazylýyna kóńilińiz tola ma? Oqýlyq avtorlary qurastyrýshy deńgeıinde qalyp qoıǵan joq pa, osy? Máselen, bir jazýshy týraly mektep oqýshysynyń uǵymyna saı tanystyrý-túsiniktemeni kóbine-kóp kez kelgen maqaladan úzindi keltirip bere salady. Bul oqýlyqty oqý metodıkasyn aýyrlatpaı ma? Osy saýalǵa kez kelgen synypqa arnalǵan «Ádebıet» oqýlyǵyn paraqtap otyryp jaýap berińizshi.

— Meniń qolyma jalpy bilim beretin mekteptiń 9-synybyna arnalǵan qazaq ádebıeti oqýlyǵy tústi. Qurastyrýshylary: T.Aqsholaqov, T.Jumajanova, S.Qalıev, S.Dúısebaev. «Mektep» baspasy, 2009 jyl. Qazir oqýshylar qoldanyp júrgen oqýlyq. Mektep jasyndaǵy balalardyń bilimimen aınalysatyn adam bolmaǵannan keıin maǵan áldene dep aıta qoıý, baǵa berý qıyn. Sonda da talaptanyp kóreıin…

Bul oqýlyq Halyq aýyz ádebıetinen bastap Muqaǵalı Maqataevqa deıingi kezeńdi qamtyǵan eken. Osylaısha úlken ádebıet kishkene bir kitapqa syıyp kete barǵan. İshinde tipti «Túbi bir túrki ádebıetinen» degen aıdarmen Shyńǵys Aıtmatov pen túrikmen ádebıetiniń klassıgi Maqtymquly Fragı da júr. Maǵan osy jeri kishkene artyqtaý kórindi. Bas joq, aıaq joq. Maqsat ne? Olardyń qazaq ádebıeti atalǵan oqýlyqqa qatysy qandaı?

«Qazan tóńkerisi, Keńes ókimetiniń kedeılerdi jaqtaýy, teńdik, ádildik týraly urandary halyqty sendirdi. Osyndaı jaǵdaıda S.Seıfýllın, B.Maılın, S.Muqanov, Sh.Imanbaeva, A.Toqmaǵanbetov sıaqty qalamgerlerdiń qalamynan kedeıdiń teńdik alǵanyn, jańa ómirdi jasaýshy retinde Lenındi, bólshevıktik partıany madaqtaý jyrlary týdy. Keńestik ıdeologıa osyny talap etti» (233-234 b.b.) delingen eken bir jerinde. Sodan keıin osy qalamgerlerdiń árqaısysyna jeke toqtala otyryp, olardyń ıdeologıalyq túsinik turǵysynan adasqandary týraly únemi eskertilip otyrady. Oqýlyq hrestomatıasynda atalǵan azamattardyń shyǵarmalary joq. Meniń ishim S.Seıfýllın men B.Maılın úshin erekshe ashıdy osy tusta. Qandaı keremet sýretker jazýshy, qandaı keremet aqyn. Shynymen kezindegi saıası ustanymdary úshin osylaı birte-birte kómeskilenip kete barar ma eken? Kezindegi Maǵjandar sıaqty? Biraq bul — rıtorıkalyq saýal.

Jalpy oqýlyq kóńilimnen shyqpady. Baıandalý jaǵynan, materıaldy berý jaǵynan ózim mektep qabyrǵasynda júrgen kezdegi deńgeıden aspaıtyn tárizdi. Balalardyń boıynda týǵan ádebıetke degen mahabbatty oıatatyn harızma joq, ekspressıa sezilmeıdi. Baıandaý da jańalyqsyz, Sosıalısik realızm dúrildep turǵan kezdegi sózder, tujyrymdar. Tek óńi az ǵana aınaldyrylǵan, eptep-septep ózgertilgen. Degenmen, qazaq ádebıeti týraly jalpylama, ústirt maǵlumat alýǵa bolady…

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

SHYǴARMASHLYQ PROSES TÝRALY ÚZİK SYR

— Jazýshy shyǵarmany jazýdy bastaǵanda ne týraly oılaıdy? Shyǵarma týraly ma álde oqyrman jaıly ma?

— Qansha jazýshy bolsa, árqaısysynyń shyǵarmaǵa otyrar mezeti, sáti ártúrli bolady dep oılaımyn. Bireý ıdeıany jyldar boıy baptap, ábden pisip jetilgen kezde kórkem shyǵarma keıpinde dúnıege ákeletin bolsa, keı qalamger belgili bir mezetke deıin oıynda da bolmaǵan týyndynyń daıyn kúıinde bir-aq sátte qaǵaz betine túsetini týraly aıtady. Barlyǵy múmkin. Biraq men bir nárseni anyq bilemin, móltek áńgimeni bolsyn, romandy bolsyn jazý barysynda oqyrmandy oıdan shyǵarmaý, ara-tura bolsyn osynym oqyǵan adamǵa unar ma eken, álde unamas pa eken dep qylpyldap alý — kez kelgen shyǵarmanyń shyraıyn ketiredi. Iaǵnı, sapasyn túsiredi. Oqyrman keıin, týyndy jazylyp bolǵannan soń, jaqsy dos, syrlas, pikirles, tipti rýhtas retinde paıda bolady. Ol, árıne eger jaqsy shyǵarma bolsa. Al, shyǵarmany jazý barysynda jazýshyny jalǵyz-aq nárse tolǵandyrýy tıis — qaǵaz betinde sóılemnen keıin týyp otyrǵan sóılem, ol jaqta paıda bolyp, óziniń tylsym tirshiligin bastap ketken ómir, jan bitip, óziniń erik-jigerin tanytyp, minez-qulqyn kórsete bastaǵan keıipkerler, olar saǵan sonshalyqty jaqyn, sonshalyqty tanys, sonymen birge keıde jazýshynyń óziniń úreıin týdyratyn qylyq shyǵarady, sózder aıtady, jazýshy oılap taýyp, salǵysy kelgen qalypqa syımaıdy, qarsylysady. Bul, shyn máninde keremet álem. Jazý — jazýshynyń tylsymmen betpe-bet qalýy. Ol sátte oqyrman múlde odaǵaı, artyq nárse. Oqyrman jaıly oılaı bastaǵan mezette tylsym syrtyn beredi, sen jalǵyz qalasyń. Jáne odan soń oqyrmanǵa ústińe tıyn qosyp usynsa da kerek emessiń.

— Jazýshy jazylyp bitken shyǵarmany jarıalamas buryn bireýge kórsete me?

— Jeke óz basym mindetti túrde kórsetemin. Sebebi, qazir ǵana óziń jazyp, támamdaǵan, sıasy keppegen shyǵarmaǵa obektıvti baǵa berý óte qıyn. Árıne jazý barysynda myń ózgertesiń, sóılemdi sóılemge aýystyrasyń, sóz qosasyń, biraq bir ýaqytta, «ne bolsa da, osy» dep toqtaǵan shaǵyńda, árıne, saýatty, kókireginde sáýlesi bar janashyr adamnyń qajettiligi aýamen para-par bolady. Men keminde eki adamǵa oqýǵa beremin. Oqyp bolǵannan keıin ol adamnyń kózine saqa tergeýshiden esh kem emes zymıandyqpen qarap, qaldyrǵan áserin ańdısyń. Sebebi, óte mańyzdy. Meniń oıymsha, ádebıette júrgen kez kelgen adam, meıli ol aqyn bolsyn, jazýshy bolsyn, birinshi kezekte ádebıetshi bolýy kerek. Iaǵnı ǵylymnyń ádebıet degen salasynyń mamany, teoretık. Sodan keıin kórkem aýdarmashy, synshy, aqyn, jazýshy dep bólinse kerek. Sol kezde ádebı ahýal, jalpy etıka, estetıka jańa sapaǵa kóteriler edi.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

Nege mıstıkalyq áńgimeler jazasyń?

Bul janr ádebıette gotıkalyq dep atalady. Jáne bundaı qorqynyshty áńgimeler negizi adammen qatar, tipti ózge óner túrlerinen buryn paıda boldy ma dep oılaımyn. Bunyń sebebi qorqynyshtyń eń kóne jáne eń qýatty sezimderdiń biri ekendiginde jatsa kerek. Buǵan Ejelgi grek, rım ádebıeti, ózimizdiń aýyz ádebıetindegi jeztyrnaq, jalmaýyz kempir, saqaly qyryq qarys boıy bir qarys keıipkerler, Akýtagava Rúnoske, Gogol, Edgar Po shyǵarmashylyǵy, odan beri Pavıch, Markes, Petrýshevskaıa shyǵarmashylyqtary mysal bola alady. Ózimizdiń qazaq ádebıetinde Tólen Ábdiktiń «Oń qol» povesi, Muhtar Maǵaýınniń bertinde jazǵan keı áńgimeleri jaıly aıtýǵa bolady.

Al, sen óziń nege bul taqyrypqa qalam tartasyń degen suraqqa keletin bolsaq, aldymen meniń shyǵarmashylyǵym tek qorqynyshty áńgimelerden turmaıtynyn aıtqym keledi. Ártúrli áńgimeler jazamyn. Keıbiri — osylaı shyǵyp jatady. Bunyń túkpirinde, árıne, meniń ózimniń jaratylysym, minezim jatyr. Meni ezoterıkalyq ádebıet, qalyptasqan túsinikten tys, tylsym dúnıe jaıly ilim qyzyqtyrady. Osy qyzyǵýshylyǵymnyń jemisi retinde keıde osy baǵytta qalam tartamyn. Sodan soń gotıka janry týraly aıtqanda, tasada turyp, aıqaımen sekirip shyǵyp birin-biri qorqytatyn balalar oıyny kóz aldyma elesteıdi. Bul da lázzattyń bir túri. Bul jerde kórkemdik jaǵynan óner deńgeıine jetken bolsa, shyǵarmaǵa kez kelgen taqyryp ózek bola alatynyn dáleldep jatýdy artyq sanaımyn.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

Qazirgi ádebıettegi syn. Ony ádiletti dep aıtýǵa bola ma?

— Qazir syn týraly sóz qozǵalǵanda «ádebıette syn joq» nemese «synshylardyń nazaryna turatyn kórkem shyǵarma joq» degen sıaqty birjaqty pikirler jıi aıtylady. Árıne, olaı emes. Syn bar, synnyń da, basqanyń da nazaryna turatyn kórkem shyǵarmalar da jetkilikti. Biraq, ókinishke oraı, qazirgi tańda dúnıege kelip jatqan saraptamalyq týyndylar kóp jaǵdaıda kórkem týyndyǵa «jaqsy» ıakı «jaman» degen baǵa berýmen ǵana shekteledi. Syn janrynyń negizgi mısıasy baǵa berý emes. Baǵalaý, aıdar taǵyp, at qoıý — synnyń shaǵyn ǵana tarmaǵy, quramdas bóligi bolsa kerek. Naǵyz syn — qoǵamda, ádebı-mádenı ortada bolyp jatqan jańalyqtarǵa, ózgeristerge jan-jaqty taldaý jasap, qoǵamdyq pikirdi qalyptastyrady. Ol úshin synshy nemese belgili bir basylym bul baǵytta JÚIELİ jumys isteýi kerek. Menińshe, barlyq másele — osy júıliliktiń joqtyǵynda tur. Stıhıaly túrde, áldebir synshynyń shabyty oıanǵanda nemese qoly bosaǵanda, basylym betterinen áldebir saraptama materıaldy oqý baqytyna ıe bolamyz. Qazir sapaly, maqsatty synnyń joqtyǵy — jalpy mádenı ahýaldyń aıanyshty jaı-kúıinen de kórinedi. Mysaly, Almatydaǵy M.Áýezov atyndaǵy akademıalyq drama teatrda kórermen eń kóp keletin, demek teatrǵa túsim ákeletin qoıylymdar — «Syǵan serenadasy» men «Máńgilik bala beıne» eken. Al, «Kóshkin» -Kishi zalda qoıyldy, óner súıetin, ónerden jalań sezim, bos áńgime emes, rýhanı talǵajaý, oı izdeıtin az ǵana shoǵyrdy jınaıdy. Bul — halyqtyń talǵamyn, onyń rýhanı deńgeıin kórsetse kerek. Jáne ahýaldyń bulaı qalyptasýyn men, birinshi kezekte, bedeldi qazaq basylymdarynyń, teleagenttikterdiń jáne «men synshymyn» dep júrgen áriptesterimniń kinási dep uǵamyn. Bul — óz elin, qazaqty aıamaýshylyq. Kezinde Abaı basyn soqqan jartas — talǵamsyzdyq máselesi HHİ ǵasyrda áli sol qalpynda mizbaqpaı bezerip tur.

Al, sol stıhıaly paıda bolǵan az ǵana synı materıaldar «ádiletti jazyla ma» degen saýalǵa keletin bolsaq, bul jerde sol syndy jazýshy adamnyń ıntellektýaldyq, talǵamdyq, ar-ojdandyq aspektilerin eskere otyryp jaýap izdeýge týra keledi. Árıne, synshy da et pen súıekten jaralǵan pende bolǵannan keıin, menińshe, aýyq-aýyq aýytqýlar oryn alyp turady. Biraq, taǵy da bul arqyly kimdi aldaımyz? Mysaly, Óner aýylynan alshaq jatqan kórkem týyndyny on synshy jabylyp maqtasa da, men ılanbaımyn. Sebebi, ózimniń kókirek kózime, talǵamyma senemin. Kúresindi raýshan gúlmen kómkerersiń, burqyrap shyǵyp jatqan ıisin qaıda jiberesiń? Sondyqtan jalǵannyń aty — jalǵan. Bálkim, shala saýatty ákim qaralar, qarapaıym adamdar ılanar. Bálkim, ótirik maqtaý nemese maqtatý avtorǵa áldebir materıaldyq qundylyqtar ákeler. Ónerde bul mańyzdy ma?

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

Berdibek ata Soqpaqbaev

Berdibek Soqpaqbaevty ádebıettegi meniń qatarlastarym, menen keıingi býyn kórgen joq. Biraq «Meniń atym Qoja», «Jekpe-jek», On alty jasar chempıon», «Ólgender qaıtyp kelmeıdi»-ni jastyǵyna jastap jatyp, aıdalada qoı baǵyp júrip oqymaǵan jan aramyzda jáne joq. Sodan soń Abdolla Qarsaqbaev túsirgen «Qoja». Balalyq shaǵymyzdyń serigi, tútini ashshy, topyraǵy maıly aýyldyń belgisi. Ol kezde biz Qojanyń qylyqtaryna tánti boldyq, kúldirgi, shytyrman oqıǵa qýalap, tátti jegendeı yqylastanyp, jaqsy kórip oqydyq.

Sodan beri talaı ýaqyt ótip, ózimiz sol Qojany jazǵan kezdegi Berdibek aǵanyń jasyna taıanǵan kezde, «Qojaǵa» da, aǵanyń basqa da shyǵarmalaryna «ózgeshe» kózben qarap, kásibı saralaı bastadyq. Berdibek Soqpaqbaevtyń óz sheberligin joǵary deńgeıge jetkize bilgen, ileýde bir týatyn klasıkalyq jazýshy ekenin túısindik. Onyń mátinine úńile otyryp, aıryqsha qoltańbasyna, qysqa da nusqa, artyq sózsiz, jaquttaı jaınap, kózdiń jaýyn alyp tizilgen sóılemderiniń qurylysyna súısindik. Shyǵarmalarynan sonaý bala kezde túısikpen ǵana sezinip, asa ańǵarmaǵan aýyr oı, muńly astar taptyq. Ol tek birinshi jaqtan ǵana jazady. Bunyń ózi jazýshydan barynsha shynshyldyqty, kerek deseńiz ójettilikti talap etedi. Osyny moıyndadyq.

«Meniń atym Qoja» — basbuzar, hýlıgan týraly hıkaıa atalyp, sovet balalaryna qandaı ónege beredi degen jeleýmen kóp ýaqyt basylmaǵan. «Jazýshynyń ózi partıaǵa ótpegen, prezıdýmdarda jarqyrap otyrmaǵan» deıdi kózin kórgender. «Odaqqa da sırek kelýshi edi, saıaq júretin». Shyǵarmashyl adamǵa tán túısikpen ol kisiniń jalǵyzdyǵyn uǵamyz. «Jazyp ta kórdim men de óleń, Jazyp ta kórdim qara sóz. Erte me, kesh pe men de ólem, Ólmeıdi tek dana sóz» depti ózi. Tórt jol taqpaqtaǵy salmaǵy batpan tragedıa, sonymen birge Qasıetti sózdiń máńgilik ekenine sózsiz senim. Berdibek Soqpaqbaev degenimiz — osy.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

Rýhanı sharshaý nemese ádebıettegi balańdyq

Ulttyń sharshaýy, etnıkalyq qundylyqtaryn, rýhanı bazalaryn joǵaltýymen aıqyndalady, ómirge qushtarlyqtyń, jańarýǵa, órkendeýge yjdahattylyqtyń bolmaýy — búkilulttyq sıpat alatyn bolsa, árıne, qorqynyshty kartına. Biraq, baǵymyzǵa oraı, bul jaǵdaı qazaq úshin ózekti máseleler sanatynda joq. Táýelsizdik alǵanymyzǵa jıyrma jyl ǵana tolyp otyr. Keńestik júıe qursaýynan qutylyp, tizginimiz qolymyzǵa tıdi. Aldymyzda ǵajaıyp múmkindikter tur. Júreginde kóshpendilerdiń, saıyn dala jaýyngerleriniń jaqqan alaýy sónbegen qazaqqa qatysty etip rýahnı sharshaý týraly aıtý qısynǵa kelmeıdi. Bizde kerisinshe ómirge degen qushtarlyq basym. Qazir aýylda bolsyn, qalada bolsyn árbir adamda jaqsy ómir súrýge múmkindik mol. Eńbektenseń, kásibińdi «óte jaqsy» degen deńgeıde ıgerseń, jerde qalmasyń, ash bolmasyń anyq. Buny ásirese jastar jaǵy anyq ańǵarǵandaı. Onyń ústine 70 jyl keńes úkimetiniń, sol úkimettiń jasandy jolmen sanaǵa sińirgen ıdeologıalarynyń kesirinen ulttyq jady sónip bara jatqan qazaq úshin qazirgi zaman qaıta túleýge, ótkenin eske túsirip, onyń tek jaqsysyn, paıdalasyn qajetke jaratýǵa múmkindik týǵyzyp otyr. Qazirgi qazaqqa qarap otyrsańyz, ózin er túrkiniń urpaǵy seziný túısigi oıanǵan, arǵy jady, ózin gendik deńgeıde aıqyndaý, seziný prosesi bastalǵan. Bul soqpaq — dańǵyl jol emes, árıne. Adasýlar, asyrasilteýler bolmaı turmaıdy. Biraq ózin-ózi taný, ıdentıfıkasıalaý saparyn bastaǵan ult úshin etnos qurylymy ydyraı bastaǵanda paıda bolatyn «rýhanı sharshaý» — bos sóz tirkesi ǵana.

HİH ǵasyrdaǵy orys dvorándaryn eske alyńyz, bizge olardyń rýhanı azǵyndap, baǵyt-baǵdaryn joǵaltyp alǵany, sol mezettegi olardyń keskin-kelbeti — Tolstoı, Kýprın, Týrgenov, Chehov, Goncharov syndy klasıkterdiń shyǵarmalarynan belgili. Lermontovtyń «Búgingi zaman keıipkerin» alyńyz. Osy sýretkerler sharshaǵan, maǵynasyz tirlik qursaýyna túsken qoǵamdaǵy adamdardyń psıhologıasyn keremet sýrettep ketti. Olar ádette — ómir súrýge degen erik-jigerinen aıyrylǵan, atadan qalǵan murany shashyp, qumar oıyndarǵa, ishimdikke salynǵan, túni boıy baldarda júretin orys aqsúıekteri nemese tirlikten kúndelikti iship-jemnen basqa eshnárse kútpeıtin, tilemeıtin basybaıly sharýalar. Degradasıaǵa ushyraǵan júıeniń ádettegi, logıkaǵa saı túıini — taraý. Lenın ıdeıasynyń jasampazdyq qýatqa ıe bolý sebebi de sol depressıaly qoǵamnyń qarsylasa almaýymen, qarsylyqqa rýhanı kúsh taba almaýymen túsindiriledi.

«Ádebıet — ómirdiń aınasy» dep jatady. Halyqqa uly dańqty jazýshylar alyp keledi. Qoǵam jáne sol qoǵamnyń bel balasy ádebıet bir-birimen, tikeleı jáne tyǵyz baılanysty. Aǵylshyn aqyny, mádenıettanýshysy Metú Arnoldtyń «Ádebıette shedevr týdyrý úshin jalǵyz talant azdyq etedi. Ol úshin aldymen óz ýaqytyńdy sezinýiń kerek. Talant pen ýaqyt — tutas uǵym» degen sózi bar.

Biraq bizde HİH ǵasyrdaǵy orys ádebıetindegideı qazirgi jaǵdaıdyń, qazirgi adamdardyń tıptik beınesin taýyp, ony kórkemdik jolmen iske asyrý, sapaly iske asyrý máselesi toqyrap turǵan sekildi kórinedi.

Aqsaqal qalamgerler tarıhı taqyryptarǵa (alys-jaqyn tarıhqa) kóp barady (M.Maǵaýın, T.Nurmaǵanbetov sekildi azyn-aýlaq jazýshydan ózgeleri). Bálkim, olarda keńes kezinde tyıym salynǵan, kezinde júzege asyra almaǵan arman-maqsattaryn oryndaýǵa talpynys basym shyǵar.

Degenmen, orta býyn, ádebıetke 70-shi, 80-shi jyldary kelgen qalamgerler negizinen qazirgi zaman adamynyń beınesin somdap jatyr. Nátıjesi de kóz aldymyzda. Ádebıetke qyzyǵýshylyǵy bar kez kelgen adam alyp tanysa alady.

Osydan kelip sátti shyǵarma, sátsiz shyǵarma problemasy týyndaıdy. Bir otbasynda on bala bolsa, «áke — balaǵa synshy» deıdi, ár balanyń qarym-qabiletin, múmkindigin, tipti talaıy men baǵyn dana ata-ana aldyn ala sezinip, baǵamdap otyrady. Árqaısysy ishten shyqty, áldılep baǵyp, úlken ómirge baǵyttap jiberdi, eshqaısysyna jamandyq tilmeıdi. Biraq bireý asýlardan ótip, taýlardy, juldyzdardy baǵyndyrady, al baz bireýi aýyl arasynda mal baǵyp qalady. Kórkem shyǵarma da sol bir úıdegi on bala tárizdi. Dúnıege kelýin keledi, biraq barlyǵy birdeı múltiksiz bolmaıdy. Bolbyrlaýyn tanyp, qataıtý, tartpasyn tartyp, nyǵaıtý — qalamgerdiń tikeleı mindeti. Nemese jónge kelmese, moıyndaý, kóný. Bul — rýhanı kemeńgerlikti talap etetin aýyr sheshim. Biraq onsyz jáne bolmaıdy. «Azat basyń bolsyn qul, qoldan kelmes iske umtyl» deıdi. Bizdiń qazirgi ádebıetke sol ózin-ózi obektıvti baǵalaı bilý qasıeti jetpeıtindeı. Bir qyzyǵy bul dert jas pen kárini tolyq dendegen. Qaısybir ishki qazyǵy myqty, kókirek kózi sezimtal jandar bolmasa, ózeýrep, «men tiri klasıkpin» deý, tipti bolmasa «meni keler urpaq qana túsinedi» dep, zamandastarynyń ıntellektýaldy deńgeıine kúmánmen qaraý — tym etek alyp bara jatyr. Bul — ádebıettiń balańdyǵyn kórsetse kerek. Qaı zamandy, qaı eldi alyp qarasyńyz da, ádebıette kezdeısoq adamdar kóp bolady. Dabyrany, bylyq-shylyqty solar jasaıdy. Sodan keıin zaman aýysyp, el jańarǵanda sol myń adamnan on adam ǵana qalyp jatady. Tabıǵı irikteý eleginen ótkennen keıin mıllıon kitaptan júzi qalsa, jaqsy.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap

Kórkem ádebıet jáne pýblısısıka

Aǵa býyn tarapynan qazirgi jastardyń tili qasań, jazǵan dúnıeleri pýblısısıka deńgeıinde degen pikir bar. Qazir shynymen de kórkem ádebıet pen pýblısısıka janrlarynyń ara-jigi jaqyndap, tipti qoıan-qoltyq aralasyp ketti dep aıtýǵa bolatyn shyǵar. Bul úrdis tek qazaq ádebıetinde ǵana emes, álem ádebıetinde de kórinis taýyp otyr. Ádette kórkem shyǵarmasynyń pýblısısıkalyq sıpat alyp ketkendigi týraly sóz qozǵalǵanda bul jaıt — jazýshylarǵa unamaıdy, renjip jatady.

Pýblısısıka, árıne, ádebıettiń úlken bir salasy bola otyryp, kórkem ádebıetten basqa, ózindik fýnksıany atqarady. Eger túsindirme sózdikterge júginetin bolsaq, pýblısısıkanyń saıasat pen ekonomıkanyń, qoǵamdyq ómirdiń ózekti máselelerin saraptaıtyn, belgili bir ıdeıany nasıhattaıtyn qural ekenin kóremiz. Mindeti — qoǵamdyq pikirge yqpal etý, aqparat berý, naqty derektermen, qujattarmen jumys jasaý.

Sonymen birge naq osy pýblısısıka úlken ádebıetke kúlttyq deńgeıdegi jazýshylardy ákelgen. Olardyń arasynda Saltykov-SHedrın, I. Babel, O`Genrı, M. Tvender bar. Al, qazaq ádebıetinde, ásirese HH ǵasyrdyń bas kezinde osy qubylystyń keńinen taraǵanyn baıqaýǵa bolady. S.Seıfýllın, B.Maılın, S.Toraıǵyrov, J.Aımaýytov, A.Baıtursynov, M.Jumabaev sekildi maıtalmandar ózderiniń ádebıettegi bıik mısıalarymen qatar, qoǵamdy oıatý, aǵartýshylyq baǵyttaǵy shyǵarmashylyqtaryn da joǵary deńgeıge jetkize bildi. Qazirgi zamanda osy qatarǵa M.Maǵaýın, T.Ásemqulov sekildi birqatar jazýshyny jatqyzýǵa bolady. Degenmen, bul azamattar kórkem ádebıet pen pýblısısıka arasyna jik qoıa bildi. Birin-birine qosyp, aralastyrǵan joq.

Qazirgi tańda «roman», «poves», tipti «áńgime» dep aıdar taǵylǵan, biraq anyqtap qarasańyz, pýblısısıka deńgeıinen aspaıtyn týyndylardy kezdestirýge bolady. Bul qazaq ádebıetinde aǵa býyn men orta býyn jazýshylary ekologıa máselelerine, atap aıtqanda Aral taǵdyry, polıgon zardaptary sekildi naqty máselelerdi taqyryp etip alyp, kórkem shyǵarma týdyrýǵa talpynǵanda jıi oryn alady. Kórkem ádebıettiń negizgi obektisi — oı, ıdeıa. Al, pýblısısıka joǵaryda atap kórsetilgendeı — qoǵamdyq sıpatqa ıe. Bir-birinen til baılyǵy, oı tereńdigi jaǵynan da erekshelenedi. Sonymen qatar kórkem týyndy óziniń ózektiligi men oqyrman úshin mańyzdylyǵyn ǵasyrlar boıy saqtap qalýǵa qabiletti bolsa, pýblısısıkalyq shyǵarma zaman ózgerip, urpaq aýysqannan keıin kópshilik oqyrman úshin rýhanı qajettiligin joǵaltady. Demek, kórkem ádebıet — máńgilik taqyryptardy qozǵap, máńgilik saýaldarǵa jaýap izdeýge talpynys bolsa, pýblısısıka búgingi kúnniń máselelerin qozǵaýmen shekteledi.

Pýblısısıkalyq shyǵarmany kórkem týyndy retinde usyný prosesin toqtatý múmkin de emes. Jazý — ár avtordyń jeke quqyǵy. Oǵan qalaı tosqaýyl qoıasyz. Jáne bul jaǵdaı qaı kezeńde, qaı zamanda bolmasyn oryn alǵan. Jaman, ortanqol aqyn-jazýshyny eger izdeseńiz kez kelgen eldiń, kez kelgen zamannyń muraǵatynan tabýǵa bolady dep oılaımyn. Biraq, olardyń shyǵarmalary, aty-jónderi belgili sebeptermen bizge jetken joq. Sapaly men sapasyzdy kózi qaraqty oqyrman birden anyqtaıdy. Al, «Soqyr taýyqqa bári jem». Barlyǵyna tóreshi — ýaqyt, amalsyz sońǵy úkimdi sonyń quzyryna qaldyramyz.

683 «Tań Sholpan» jýrnalynyń saýalnamasyna jaýap:

Qazirgi zamanǵy anımasıalyq fılmderdiń bala psıhıkasyna, dúnıetanymyna áseri

Qazirgi zamanǵy anımasıalyq fılmderdiń bala psıhıkasyna, dúnıetanymyna áseri degen taqyryp — bala psıhologıasynyń jeke tarmaǵy bolýǵa turarlyq tym keshendi másele. Bul máselemen aınalysý kerek, bul jóninde qoǵamda únemi dabyl qaǵylyp otyrý kerek.

Qazirgi múltfılmder ekige bólinedi, biri — burynǵy keńes kezinde ózimiz kórip ósken, balany izgilikke, meıirimdilikke baýlıtyn, adaldyq pen tapqyrlyqtyń, sulýlyq pen jaqsylyqtyń jasampazdyǵyn dáripteıtin eski týyndylar. Ókinishke qaraı, bul ıdeıa, ıdeologıa deımiz be, keńes dáýirine tán bolyp qaldy. Qazirgi Reseı shyǵaratyn mýlfılmderdiń ózderinde batystyq sarynǵa elikteýshilik etek jaıǵan. Burynǵy anımasıaǵa tán júrek shymyrlatar tazalyǵy men shynaıylyǵynan aıyrylyp qalypty.

Qazirgi anımasıalyq ındýstrıada ekinshi baǵyt, ıaǵnı atys-shabys, biri qashyp, ekinshisi qýý, fızıologıalyq deńgeıdegi arzan ázil-qaljyńmen balanyń sanasyn, talǵamyn álden búldirý prınsıpterin ustanatyn /men bunyń da ıdeologıa ekenine senimdimin/ maǵynasyz, esh morali, bala júregine, mıyna bereri joq qubyjyq múltfılmder basym.

Qazirgi mýltıkter jóninde reseılik bir psıhologtyń «keń kólemde áleýmettik tájirıbe júrgizilip jatqan sekildi jáne onyń qurbanyna bizdiń balalarymyz aınalyp otyr» degen paıymy oıǵa oralady.

Men óz basym balalarymmen únemi múltfılm kóremin. Amerıkalyq ónimderdi qarap otyryp, oqıǵa qurý, shıelinis týdyrý sheberligine tań qalasyń, bala turmaq eresek adamnyń ózin úıirip áketedi. Biraq, mine, mýlfılm aıaqtaldy. Ne boldy? Túk te. Fınal — esh nárse týraly emes. Nege túsirdi, ne maqsat, múdde boldy? Tek balanyń leksıkonynda maǵynasyz, «sándi» úsh-tórt sóz tirkesi qalady. Shynaıy ómir jaıly, qundylyqtar jónindegi túsinigi azdap ózgerdi. Boldy. Mádenı ekspansıa.

Men jaqynda Talasbek Ásemqulov jazǵan «Kókbalaq» atty anımasıalyq fılmniń senarıin oqydym. Abylaı hannyń tulpary týraly eken. Bilýimshe, ony túsirýdi «Qazaqfılm» qolǵa alyp jatyr. Rýhty kóterý úshin, bala júregine otansúıgishtik ushqynyn túsirý úshin óte kerek týyndy eken. Negizi qazir bizde de ulttyq anımasıa damyp kele jatqanǵa uqsaıdy. Biraq onyń jemisin biz, tutynýshylar áli kóre almaı otyrmyz. Júıeli kórsetilimder jasalmaıdy. Uıymdastyrylmaǵan. Sebebi urpaq tárbıesindegi múltfılmderdiń mańyzy áli óz dárejesinde baǵalanbaı otyr. Amal joq, ata-analardyń ózderine abaı bolýǵa, saýatty bolýǵa týra keledi.

«Qazaq ádebıeti» gazetiniń saýalnamasyna jaýap.

Ádebı proses máselesi

— Bizde ádebı proseske monıtorıń jasalyp jatyr ma?

— Kez kelgen saıası nemese áleýmettik proseske arnaıy monıtorıń jasalyp otyratyny sıaqty, ádebı prosesti de baqylap, ony saraptap otyrý óte qajet. Biraq bul jumysty kim jasaýǵa tıis? Árıne, arnaıy ınstıtýttar, ádebı ujymdar. Buryn keńes kezinde osy baǵytta aýqymdy ǵylymı júıe jumys istedi. Synshylar, tilshiler, jazýshylar ádebı prosesti zerdelep, zerttep, túıindep otyrdy. Onyń bir sebebi sol kezdegi saıası júıeniń ádebıetti ıdeologıa retinde tıimdi paıdalanǵanynda, osynyń nátıjesinde ádebıet máselelerine, mehanızmderine jete mán berilgendiginde bolsa kerek. Ókinishke qaraı, qazirgi ádebıetimiz tym stıhıaly túrde, bytyrańqy kele jatyr. Birde-bir mádenı nemese ádebı ınstıtýt búgingi kúngi ádebıettiń máselelerimen, onyń erekshelikterin, aǵymdaryn, kemshilikteri men jetistikterin zertteýmen aınalyspaıdy. Basqa salalardy qaıdam, biraq dál osy ádebıet ǵylymy búgingi kún men bolashaqtan góri ótken shaqty kóbirek qozǵaıdy. Oǵan «Mádenı mura» aıasynda jasalyp jatqan aýqymdy jumystar dálel. Joq, jasalsyn, bul óte kerek, degenmen, qazirgi ádebı proses sonyń tasasynda, kómeskilenip qalyp ketkendigi ǵana ókinishti. Osy memlekettik deńgeıde baǵyttalyp, atqarylyp jatqan ister ádebıettiń BAQ-taǵy kórinisine de yqpalyn tıgizýde. Qarap otyrsańyz, qazir osy ádebıet salasyn baǵyt etip alǵan gazet-jýrnaldarymyzda jarıalanatyn materıaldardyń basym bóligi estelik, ótken kúndi kókseý, madaqtaý sıpatyna ıe. Al búgingi kúnniń ózekti máselelerine saýatty saraptama joqtyń qasy.

— Bizdiń aǵymdar týraly túsinigimiz?

— Qazirgi zamanaýı ádebıette HH ǵasyrdyń basymen salystyrǵanda, keminde on jańa aǵym engen eken. Neomıfolızm, mátin ishindegi mátin, fabýlasyz mátin dep kete beretin, jeke tulǵanyń ishki dúnıesine, onyń jeke tolǵanystary men turmysyna negizdelgen, shyndyq pen qıaldyń shekarasynda ári-beri aýytqyp turatyn, mıstıkalyq elementterge baı jańa sıpattaǵy ádebıet keldi. Burynǵy ádebıette sentımentalızm, moral máseleleri mańyzdy bolsa, qazirgi ádebıetti fılosofıalyq, psıhologıalyq, ıntellektýaldyq, vertıkaldy ádebıet dep sıpattaýǵa bolar. Osy jańashyldyq burynǵy gorızantaldy túrde damıtyn, logıkalyq, dástúrli ádebıetti tyqsyryp keledi. Bul zańdy da. Zaman ózgerdi, qanshama jańa tehnologıalar enip jatyr, soǵan sáıkes kórkemdik sana da ózgeristerge ushyrady. «Don Kıhottyń» nemese «Abaı jolynyń» eshqashan óz tuǵyrynan túspeıtini qandaı anyq bolsa, ádebıettiń, sonyń ishinde qazaq ádebıetiniń zaman talabyna saı ózgeretini sondaı aıqyn. Bizge de ol ózgerister tam-tumdap kelip jatyr. Biraq, árıne, jańaǵa qarsy, oǵan úrke qaraıtyn adamdar ár qoǵamda bolady. Postmodernızmdi qubyjyq dep qabyldap, ony ádebıetimizden alastatýymyz kerek dep eseptegen bir kezeń bolady. Biraq, odan postmodernızm eshqandaı zıan shekken joq.

— Qazaq ádebıetinde qandaı aǵymdar bar?

— Qazaq ádebıetin tolyq qamtyp, jiliktep beretinime kúmándimin. Endi ózim baıqap, baǵdarlaǵan mezetter týraly aıtar bolsam, Qoıshybek Múbárak degen mıstıka janryn baǵyndyram dep júrgen jigit bar, Maqsat Málik psıhologıalyq taqyryptarǵa barady, Darhan Beısenbek, Serik Saǵyntaı shyǵarmashylyqtaryn dástúrli prozaǵa jatqyzýǵa bolar. Aǵa býyn týraly aıtar bolsaq, Aslan Jaqsylyqovtyń fılosofıalyq prozasy eske túsedi. Ol kisiniń shyǵarmashylyǵy, sóz joq, qazaq ádebıeti úshin tyń baǵyt. Asylbek Yqsan shyǵarmashylyǵy da qazaq ádebıeti úshin jańalyqqa toly. Árıne, bul jerde Dıdar Amantaıdyń kóp talas týdyrǵan, biraq qazaq ádebıetindegi betburysqa negiz bolǵan prozasy týraly aıtpaı ketýge bolmaıdy. Dýman Ramazan lırıkalyq proza jazyp júr. Ádebıet bar jerde aǵymdar, álbette bolady. Onyń biri dáýreni ótip ketip jatsa, sol mezette jańalary paıda bolady. Bul — tabıǵı proses.

Qazaq — demokratıashyl halyq

(«Halyq sózi» gazetine shyqqan suhbat)

Aıgúl Halyqova:

Qazaq qyzdarynyń beınesin áńgimelerińde keskindeý úshin ony qalaı tanyǵyń keledi?

Madına Omarova:

Men úshin qyz nemese áıel beınesin somdaǵan kezde onyń ulttyq nyshany eń sońǵy kezekte bolady. Aldymen adam, adamdy tolǵandyratyn máseleler. Ulty, násili, geografıalyq mekeni — eger harakterdi ashý úshin detal retinde kerek bolmasa, múlde qajet emes.

Aıgúl Halyqova:

Seniń keıipker qyzdaryńnyń temeki tartyp, konák urttap qoıyp júre beretini sondyqtan bolǵany ǵoı...

Madına Omarova:

Ia, sodan bolýy kerek... Ánde aıtylatyn "qazaq qyzy" degen obraz — ıdeal ǵoı. Jınaq beıne. Al, siz ben biz súrip otyrǵan ómir, kúndelikti tirlik — ol ıdealdan alshaq jatyr. Proza — ıdealdaǵy ómirdi qıaldap otyryp jazyp shyǵý emes. Al men Makarenko emespin /qudaıǵa táýba/.

Aıgúl Halyqova:

Sonda seniń ıdealdaǵy obrazyń ómirdegi tómen etektiden áldeqaıda bıik pe?

Madına Omarova:

Árıne, ıdealdyń aty — ıdeal. "Adamzatqa ómir súrý úshin mıf kerek" dep bireý aıtqan eken.

Aıgúl Halyqova:

Mıften góri áıelge óz muńy jaqyn ǵoı... ózin tanyǵysy, ózin kórgisi keledi emes pe?

Madına Omarova:

Sol kezde sahnaǵa men shyǵamyn.

Aıgúl Halyqova:

Sentımentaldy áıel myqty ma, rýhy bıik áıel bedeldirek pe?

Madına Omarova:

"Qatigez adam — kóńilshek" degen de bir sóz bar edi. Gıtlerdiń ózi anaý-mynaý melodramalardy kórgende kóz jasyn syǵyp alady eken. Negizi áıeldi rýhy myqty nemese sentımaldy dep bóle jarýǵa qarsymyn. Bir áıeldiń boıyna barlyǵy syıyp jatady. Áıel sonysymen myqty.

Aıgúl Halyqova:

Onda seniń sahnaǵa shyǵatynyńa senemin. Ia, solaı. Oǵan daý joq. Jáne seniń áńgimelerińdi oqyǵanda, keıipkerleriń sóılegende, daýsyń qulaǵyma keledi. Sondyqtan da áseri basqasha bolady. Menińshe, sen óziń keıipker bolýǵa laıyq obrazsyń, jerdiń adamdaryna uqsamaıtyn romantıkalyq beıneni kórem...

Madına Omarova:

Rahmet, biraq adam ózinde joqqa áýes, men mysal ózimdi jer betinde eki aıaǵynda nyq turǵan, isker, bir asty nemese toıdy jalǵyz atqaryp jiberetin pysyq kelinshek obrazynda kórgim keledi. Átteń... Bir qarasam transqa kirip, kimge shaı quıyp otyrǵanymdy umytyp, masqaram shyǵyp jatamyn...

Aıgúl Halyqova:

Ondaı áıel bolsań jazýshy bolmas ta ediń ǵoı...

Madına Omarova:

Ústel basynda oıly keıipke enip, úlken týyndylar jazyp, toı bolǵanda eki bilegimdi sybanyp ekilenip shyǵa keletin bolsam jaraspas pa edi?

Aıgúl Halyqova:

Múmkin, bári múmkin. Múmkin emes nárse bolýshy ma edi? Ádebıette áıeldigiń kedergi bolǵan kez boldy ma?

Madına Omarova:

Ony shynymdy aıtsam, sezinbeppin. Qazaq negizi yqylym zamannan óte demokratıashyl halyq qoı. Áıeldiń bılik aıtqan, áıel sózine toqtaǵan kezder tarıhtan belgili. Sondyqtan ádebıettegi jigitter tarapynan ondaı qysym kórgen emespin. Qudaı kórsetpeı-aq qoısyn.

Aıgúl Halyqova:

Ómirdi "jyndyhana" degen keziń boldy ma?

Madına Omarova:

Abaıdyń "Masǵut" poemasyndaǵydaı, keıde barlyǵy jyndy sý iship alǵandaı kórinetin kezder bolady.

Qutylar hal bolmady myna dýdan,

Biz de ishpesek bolmaıdy jyndy sýdan.

Óltirer óńkeı jyndy bizdi kelip,

Jyndy dep esi durys bizdi qýǵan.

Ekeýi jyndy sýdan iship saldy,

Qutyryp kóp aldyna jetip bardy...

«Alla pendesin erkindikpen synaıdy»

(Jazýshy Serik Saǵyntaımen suhbat)

Serik Saǵyntaı:

Qazirgi ádebıetshiniń keshegi qalamgerden aıyrmashylyǵy bar ma? Áleýmettik jaǵdaıyn aıtpaǵanda, jazý-syzý, aqparattyq keńistiktegi háli?

Madına Omarova:

Árıne, aıyrmashylyq óte zor. Qazir biz úshin aqparattyq, kórkemdik, taqyryptyq, tipti belgili dárejede ıdeologıalyq, moraldyq shekteý joq. Biraq "Alla pendesin erkindikpen synaıdy" deıdi. Bul qazirgi kezdegi ádebıettegi beıberekettikke ákelip soqtyrǵan sıaqty.

Serik Saǵyntaı:

Qazaq poezıasy úlken bıikterge kóterilip ketti degen pikirdi jıi estımiz. Qazaq prozasynyń keshegi keremet kezeńderinen keıin, endi bir órleý kele jatyr dep oılaısyz ba? Álde, ondaı damý bolmaı ma?

Madına Omarova:

Poezıa bıikterge kóterildi degen pikirge kelisýge de bolady, kelispeýge de bolady. Iá, jańa, jas aqyndar, jaqsy aqyndar kóptep shyǵyp jatyr. Barlyǵy jalyndy, ambısıaly, ór, aqyldy. Poezıaǵa jastyq shabytpen kelip jatyr. Buny órleý dep aıtýǵa bolar... Biraq poezıa ıdeıalyq jaǵynan, formalyq jaǵynan ózgerdi me? Poezıa jańa oı, jańa keńistik alyp keldi me? Bul saýaldarǵa jaýap berý úshin oılanýǵa týra keledi.

Serik Saǵyntaı:

Degenmen, proza jaıly aıtsańyz...

Madına Omarova:

Proza janry prozanyń ózi sekildi jaımen, bappen, biraq sózsiz óziniń tabıǵat sekildi buljymas birbettigimen damyp kele jatyr dep aıtýǵa ábden bolady. Dál osy prozada eksperımentter molynan jasalýda. Aǵa býyn Aslan Jaqsylyqov, Asylbek Yqsandardan bastap, kishkentaı Maqsat Málikter arasyndaǵy sabaqtasyp jatqan tizbekti barlap qarasańyz, siz osyny ańǵarasyz.

Serik Saǵyntaı:

Ádebı ortadan shalǵaı, provınsıada tursańyz, ómirińizdi, jazýyńyzdy qalaı elesteter edińiz?

Madına Omarova:

Hemıgýeı aıtqan sóz bar ǵoı "Uly sýretkerler provınsıada týyp, Parıjde óledi" degen. Shyǵarmashyl adamyn, árıne, ádebı orta, "ózi tektes tirshilik ıeleri" magnıtshe tartady. Olardyń eń iri shaharǵa otqa umtylǵan kóbelekshe qańǵalaqtap ushatyn sebebi osynda ma deımin. Sodan soń toryǵý, depressıa, ór túrkiniń erkin rýhy, deshti qypshaq degen sıaqty oılar ketedi. Ózimdi provınsıada elestete almaımyn. Al eger buıryq bolyp, turýǵa týra kelse, men bálkim kóbirek jazar edim, molyraq oqyr edim, izdener edim. Biraq óte baqytsyz bolar edim.

Serik Saǵyntaı:

Nege?

Madına Omarova:

Ózim tektes shyǵarmashyl adamdarmen aralaspaýǵa, olardyń tirshiligin tek syrttan baqylaýǵa tózý men úshin qıyn. Rýhanı dostyqsyz dep aıtamyz ba buny? Bálkim, bul rýhanı álsizdik te shyǵar... Mysaly, Álıa Bópejanova. Nemese Talasbek aǵa (Ásemqulov). Eger provınsıada tursam, olardan men geografıalyq, turmystyq, aqparattyq, sıtýasıalyq jaǵynan alshaq bolar edim. Qansha degenmen bul jaǵdaılar adamdardyń qarym-qatynasynyń 100 paıyzyn quramasa da, aıtýly ról atqarady.

Serik Saǵyntaı:

Keńestik kezeńdegideı, jazýshylarǵa qoǵamdyq tapsyrys beriletin bolsa, bul ádebıetimizge áser eter me edi?

Madına Omarova:

Sandyq jaǵynan áseri bolýy múmkin, sapalyq, kórkemdik turǵysynan nátıjesiz bolar edi dep oılaımyn.

Serik Saǵyntaı:

Mysaly...

Madına Omarova:

Mysaly, Keńes odaǵynyń 70 jyldyq tarıhynda jazylǵan tek qazaq ádebıetiniń ózindegi júz myńdaǵan kitaptyń qazir el aýzynda, sen ekeýmiz sekildi ádebıette júrgen jastardyń júreginde qalǵany qansha? On shaqty, jaqsy, jıyrma shaqty jazýshynyń esimi atalady. Ádebıet eshqandaı naýqannyń yrqyna kónbeıdi ǵoı, Allaǵa táýba.

Serik Saǵyntaı:

Áńgimeńe rahmet, jazar kóbeısin!

---