InfoHub Logo

Kóshpeli qazaq qoǵamynyń estetıkasy syrt kelbetinde, olardyń qarym-qatynastarynda, kıiminde, úıinde, olar jasap shyǵaratyn zattarda, olardyń sóıleý tili men óner týyndylarynda — olardyń estetıkalyq mádenıetinin erekshelikteri, negizderi kórinis tabady. Ulttardyń tarıhı taǵdyry ekonomıkalyq jáne áleýmettik-saıası qatynastardyń damý deńgeıi men sıpattamasy, geografıalyq jáne basqa da jaǵdaılarǵa baılanysty ártúrli qalyptasady. Mine, sondyqtan ár halyq óz erekshelikterine ıe jáne soǵan baılanysty álemdik mádenıettiń altyn qazynasyna barynsha úles qosady. Alǵa qaraı senimdi qadam basý úshin keshegi urpaqtardyń nátıjeli tájirıbesin jaqsy bilý ári durys paıdalaný qajet. Taǵy bir mańyzdy máselege estetıkalyq oılar, talǵamdar men túsinikterdiń qalaı qalyptasyp, qalaı taratylatynyna zer salyp uǵyný jatady. Bul eńbektiń mazmunyn qazaq halqynyń estetıkalyq mádenıetiniń qalyptasýy máseleleri quraıdy. Shyń bolmysty estetıkalyq beıneleý qabileti qaı halyqtyń bolsa da damýynyń eń alǵashqy satylarynda paıda bolady, onyn dáleline ótken mádenıettiń qundylyqtaryn zertteıtin tarıh, arheologıa, etnografıa ǵylymdarynyń kóptegen málimetteri jatady. Qazirgi zaman halyqtarynyń estetıkalyq mádenıeti óz quramyna keshegi urpaqtyń kórkem shyǵarmashylyǵynda jınaqtalǵan.

Qazaq estetıkasy sezimder men túsinikterdi qamtıdy. Basqa da halyqtar sıaqty, qazaq halqynyń da baı tarıhy bar. Qazaq óneriniń estetıkasy tamyry tereńde. Ol halyqtyń rýhanı shyǵarmashylyǵynyń qundy nátıjelerin qamtıdy jáne bul jaǵdaı búgingi urpaqty keshegi ata-baba mádenıetimen jalǵastyrady. Adamzattyń rýhanı mádenıetiniń sheksiz san túrliliginen qazirgi zamannyń eshbir adamy oqshaýlana almaıdy. Sondyqtan salt-dástúr — ótken ýaqyttyń izi, qundylyǵy. Óner týyndylaryna degen kyzyǵýshylyqty arttyrý jáne olardyń shynaıy qundylyǵyn aıqyndaý úshin, árbir urpaq óziniń áleýmettik-tarıhı keń mátinine engizedi. Adamnyń qorshaǵan álemge degen estetıkalyq qatynasy onyń ómirsheń praktıkalyq qajettilikteri qanaǵattandyrylǵan kezde paıda bolady. Qorshaǵan tabıǵatty ıgerý úderisinde adamdar túske, dybysqa jáne t.b. nemquraıdy qaraǵan joq. Mysaly, mýzykanyń paıda bolýynyn basty negizi adamnyń sóıleýimen qatar daýysqa elikteýshilik te boldy. Qazaq halqynyń óneri degenimiz tabıǵatqa, ǵaryshqa jáne adamdardyn is-áreketine elikteý bolyp tabylady degen oıdy, mýzykany «sferalar úılesimdiligine» elikteý dep tanyǵan. Demokrıttiń pikiri boıynsha, barlyq óner túrleri men qolóner kásibi janýarlardyn is-áreketine elikteý bolyp tabylady: án salýda biz qustarǵa elikteımiz, úı salýda — qarlyǵashtarǵa jáne t.s.s. Alǵashqy qaýym óneriniń tarıhyndaǵy eń mańyzdysy, ol óziniń alǵashqy qadamynan bastap, qorshaǵan álemdi dáldikpen, shynaıy jetkizýi bolyp tabylady. Mysaly, joǵarǵy paleolıt óneri, onyń eń jaqsy úlgilerin alǵanda, tabıǵatqa degen tańǵalarlyq belgilerdi dáldikpen jetkizýimen erekshelenedi. Kóshpeli halyqtar mádenıetine qatysty Qazan tónkerisine deıingi orys ádebıetinde ártúrli ǵylymı pikirler aıtyldy.

Keıbir avtorlar, mysaly. D. Hvolson. V. Vasılev. V.D. Tropov jáne taǵy da basqalary, kóshpelilerdi jasampazdykqa emes, tek qıratýǵa ǵana qabiletti dep sanap, kóshpeli halyqtarda qandaı da bir mádenıettiń bolýyn múlde moıyndamady. A. Levshnn. G. Iadrınsev. O.I. Senkovskıı. N.Vasılev. V.V.Grıgorev. N. Ostroýmov jáne basqa ǵalymdar ártúrli kózqarasty ustanady. Alaıda atalǵan ekinshi toptyń ishinde tek progresıvti oılaýshy zıalylar ǵana emes. V.V. Grıgorev sıaqty, memlekettik sheneýnikter jáne maqsaty hrıstıan dini negizinde orys mádenıetin taratý bolǵan adamdar da (N. Ilmınsknı. N. Ostroýmov) bolǵan, olar adal nıetti ǵalymdar bolǵysy kelgenimen, kóshpeli halyqtardyń belgili bir artta qalýshylyǵyn olardyń týa bitken tabıǵı qasıetterimen túsindirýge tyrysty. Mysaly. N. Ostroýmov: «Ortalyq Azıa kóshpelileri, tarıhı sebepterdiń saldarynan alǵashky qaýymdyq derlik jaǵdaıda qalyp otyr…

Ejelgi halyqtar tarıhy, olardyń kóbisi óz ómirleriniń alǵashqy damý kezeńinde aqyl-oı men ónegeliktiń damýy boıynsha tómengi satyda turǵandyǵyn, biraq aqyrynda aǵartýshylyq pen mádenıettin joǵary satysyna jetkendigin dáleldeıdi» dep jazdy. Shyǵys tarıhyna tereń qyzyǵýshylyq tanytqan, profesor V.V. Grıgorev kóshpeli halyqtardyń jalpy damýyndaǵy basqa halyqtardan artta qalýyn tarıhı sebeptermen túsindirýmen shektelmeı, erekshe nazar aýdararlyq pikirler aıtty. «Kóshpeli Qazaq estetıkasy turmysty ádette qandaı da bir ekonomıkalyq nemese edáýir ıntellektýaldyq damýmen syıyspaıdy dep esepteıdi, biraq bul solaı bola qoıýy negizdi me eken. Oıdyń jattyǵýy úshin eki jaǵdaıdyń qajettiligi shúbásiz: bos ýaqyt jáne qarym-qatynasta bolý, kóshpeli, eginshige qaraǵanda, osynda qolaılyraq jaǵdaıda turady… kóshpeli qıaldaý, jigerlilik pen aqyndyq shyǵarmashylyqqa qatysty barlyq jerde basqalardan anaǵurlym asyp túsedi: sýyryp salyp aıtý — dalada tipten kádimgi kórinis… qolóner kásibi: bylǵary, teri ıleý, tokarlyq, temir soǵý jáne basqalary ádette otyryqshy aýyl turǵyndarynda kóretinimizben birdeı nemese odan da joǵary satyda bolady. Sóıtip, tipti taza qazaq kóshpelilerde de, olarǵa ádette bilmeı beriletin, azamattyq pen mádenıettiliktiń aıtarlyqtaı tómengi satysynda ornalaspaǵandyǵy tanylady», — dep qorytady profesor V.V. Grıgorev. Áıtse de, kóshpeli qazaq estetıkasy halyqtardyń turmysy men rýhanı ómirin zertteý barysynda Qazan tóńkerisine deıin orys jáne keıbir batys eýropalyq ǵalymdar talaı áreket jasasa da, biraq kóbisi málimsiz qaldy, basqalary olarǵa jańylys túsinildi, olardyń Azıa halyqtary týraly aıtqandaryndaǵy qaıshylyqtary, shamasy, osymen túsindiriledi, Reaksıashyl ǵalymdar, tarıhı shyndyqty burmalaýǵa alyp keletin jalǵan negizderdi ádeıi bile tura basshylyqqa aldy. Kóshpeli qazaq estetıkasy halyqtardyń rýhanı ómirin shyntýaıttap ashý úshin, aldymen maqsaty hrıstıan dini negizinde orys mádenıetin taratý bolǵan adamdar da (N. Ilmınsknı. N. Ostroýmov) bolǵan, olar adal nıetti ǵalymdar bolǵysy kelgenimen, kóshpeli halyqtardyń belgili bir artta qalýshylyǵyn olardyń týa bitken tabıǵı qasıetterimen túsindirýge tyrysty.

Mysaly. N. Ostroýmov: «Ortalyq Azıa kóshpelileri, tarıhı sebepterdiń saldarynan alǵashqy qaýymdyq derlik jaǵdaıda qalyp otyr… Ejelgi halyqtar tarıhy, olardyń kóbisi óz ómirleriniń alǵashqy damý kezeńinde aqyl-oı men ónegeliktiń damýy boıynsha tómengi satyda turǵandyǵyn, biraq aqyrynda aǵartýshylyq pen mádenıettin joǵary satysyna jetkendigin dáleldeıdi» dep jazdy. Shyǵys tarıhyna tereń qyzyǵýshylyq tanytqan, profesor V.V. Grıgorev. kóshpeli halyqtardyń jalpy damýyndaǵy basqa halyqtardan artta qalýyn tarıhı sebeptermen túsindirýmen shektelmeı, erekshe nazar aýdararlyq pikirler aıtty. «Qazaq halyq Kóshpeli turmysty ádette qandaı da bir ekonomıkalyq nemese edáýir ıntellektýaldyq damýmen syıyspaıdy dep esepteıdi, biraq bul solaı bola qoıýy negizdi me eken. Oıdyń jattyǵýy úshin eki jaǵdaıdyń qajettiligi shúbásiz: bos ýaqyt jáne qarym-qatynasta bolý, kóshpeli qazaq, eginshige qaraǵanda, osynda qolaılyraq jaǵdaıda turady… kóshpeli qıaldaý, jigerlilik pen aqyndyq shyǵarmashylyqqa qatysty barlyq jerde basqalardan anaǵurlym asyp túsedi: sýyryp salyp aıtý — dalada tipten kádimgi kórinis… qolóner kásibi: bylǵary, teri ıleý, tokarlyq, temir soǵý jáne basqalary ádette otyryqshy aýyl turǵyndarynda kóretinimizben birdeı nemese odan da joǵary satyda bolady. Sóıtip, tipti taza qazaq kóshpelilerde de, olarǵa ádette bilmeı beriletin, azamattyq pen mádenıettiliktiń aıtarlyqtaı tómengi satysynda ornalaspaǵandyǵy tanylady», — dep qorytady profesor V.V. Grıgorev. Áıtse de, kóshpeli halyqtardyń turmysy men rýhanı ómirin zertteý barysynda Qazan tóńkerisine deıin orys jáne keıbir batys eýropalyq ǵalymdar talaı áreket jasasa da, biraq kóbisi málimsiz qaldy, basqalary olarǵa jańylys túsinildi, olardyń Azıa halyqtary týraly aıtqandaryndaǵy qaıshylyqtary, shamasy, osymen túsindiriledi.

Reaksıashyl ǵalymdar, tarıhı shyndyqty burmalaýǵa alyp keletin jalǵan negizderdi ádeıi bile tura basshylyqqa aldy. Qazaq estetıkasy Kóshpeli halyqtardyń rýhanı ómirin shyntýaıttap ashý úshin, aldymen mádenıet jemisi bolyp tabylatyn, olardyń ekonomıkalyq, turmystyq jaǵdaılaryn zertteý qajet. Jalpy kóshpeli qazaq halyqtarda, sonyn ishinde qazaq halqynda, óziniń kópǵasyrlyq tájirıbesi, bolmys týraly óz maǵlumaty, ásemdikke degen jáne t.b. óz kózqarastary bar. Keıbir qazaq avtorlar tarıh, arheologıa, etnografıa jáne ádebıet pen óner tarıhynyń asa baı málimetterimen tanystyǵy jetkiliksizdiginen ǵana kóshpelilerdiń rýhanı mádenıetiniń mańyzdylyǵyn tómendetedi. Áıtse de, bul halyqtardyń rýhanı ómiriniń erte kezdegi damý satysy áli tolyq zerttelmegen. Sońǵy onjyldyqta ǵalymdar óz nazaryn Orta Azıa men Qazaqstan tarıhynyń feodaldyqqa deıingi kezeńine aýdardy. «Ellınıstik Shyǵys» pen Irannyń kórkem shet aımaǵy retinde kórsetilgen kóne Túrkistan týraly qalyptasqan kózqarasty kúrt ózgertetin, óner men mádenıettiń tamasha eskertkishteri ashyldy. Bul jańalyqtar, bizge, Orta Azıa men Qazaqstan halyqtarynda alǵashqy qaýymdyq qoǵam satysynda kórkem shyǵarmashylyqtyn damýyn moıyndamaıtyn keıbir qazirgi zaman ǵalymdarynyń pikirlerimen kelisýge múmkindik bermeıdi, óıtkeni áldeqashan ótken jyldardaǵy rýhanı damý izderin jasyrý da joıý da múmkin emes. Q.I. Sátbaev atyndaǵy QazSSR ǴA Geologıalyq ǵylymdar ınstıtýtynyn paleolıttik otrádynyń 1965 jyly ashqan osyndaı bir jańalyǵy týraly, tarıhshylar R.B. Súleımenov pen H.I. Bısenov baıandaıdy. Otrád Balqash mańynyń neolıt jáne ertedegi attyly kóshpeliler dáýir adamynyń sýretterin tapty. «Bul sýretterde tabıǵat, alǵashqy adamdardy qorshaǵan orta týraly anımalnstik túsinikter ǵana emes, sonymen qatar olardyń ańyzdarynyń, salt-joralarynyń, otbasylyq ádet-ǵuryptary men dástúrleriniń mazmuny da kórkem obrazdarda óz kórinisterin tapqan». Biz osyndaı aıǵaqtardy Qazaqstannyń iri ǵalymdary -A.H. Kýshaev. A.M. Orazbaevtardyń tyńǵylyqty zertteýlerinen de tabamyz. Mine jarty ǵasyrdan asa ýaqyt ǵalymdardy Orta Azıa men Qazaq estetıkasy jerin mekendegen kóshpeli halyktardyń tirshilik keshken edáýir joǵary ári ózgeshe mádenıeti qyzyqtyrady.

Arheologtar men etnograftar, óz kezinde kóshpeli halyqtar jasaǵan, osy ýaqytqa deıin belgisiz bolyp kelgen mádenıet eskertkishterin ashty. Olardyń ishinde — orta azıalyq ónerdiń tamasha murajaıy — Túrkistan kalasyndaǵy Iasaýı meshitinde saqtalǵan, temir dáýiriniń qoladan jasalǵan keremet buıymdary (qazan, sham qoıǵysh shamdaldar).

Qazaq estetıkasy kórkem shyǵarmashylyǵy qashan jáne qalaı paıda boldy degen suraqqa naqty jaýap berý qıyn. Alaıda tóńkeriske deıingi Orta Azıa men Qazaqstannyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetiniń tarıhı derekterin taldaý Shyǵys halyqtarynyń ónerindegi derbestik elementterin ashýǵa múmkindik beredi. Túrli ǵylymı zertteý eńbekteri bizge Orta Azıa men Qazaqstan halyqtarynyń, olardyń ertedegi ata-babalary negizin salǵan, ózgeshe óneri bar ekendigine sendirýge negiz beredi. Bul qorytyndy qazaq ǵalymdarynyń ejelgi túrki taıpalarynyń fólklor úlgilerin, túrki jazýlarynyń eskertkishterin jáne birqatar basqa derekterdi ǵylymı zertteý izdenisteri múmkindik beredi.

---