InfoHub Logo

Toı. Búgingi kúngi túsinigimizde bul sózdiń maǵynasy — qýanyshty jaıǵa baılanysty el shaqyrylyp ótkiziletin yrdý-dyrdýly jıyn, oıyn-tamasha. «Kún batqan soń-aq úıde úlken toı bastalady» (İ.Jansúgirov shyǵ.). Bir sebepten «toı» sóziniń tórkinin izdestirip, tarıhyna barýdyń da onsha dilgerligi joq sıaqty. Óıtkeni, ertedegi túrki jazba eskertkishterinde de «toı» tulǵaly sóz dál qazirgi maǵynasynda qoldanylǵan. Tek qazaq tilinde ǵana emes, túrikmen, qyrǵyz, hakas, týva sıaqty basqa da túrki tilderinde osy tulǵa men maǵyna saqtalǵan. İzdestire, zer sala qaraǵanda myna sıaqty málimetter de ushyrasyp, «toı» sóziniń tórkini jóninde oı salady.

Birinshiden, kóne túrki jazba eskertkishterinde «toıdyń» biz biletin — shamadan tys iship-jeý maǵynasynan basqa, kóńil toqtatarlyq derektiń biri — onyń («toı» sóziniń) «jıyn, top» uǵymynda qoldanylýy. Ekinshiden, týngýs-manchjýr tobyna jatatyn nanaı, negıdal, orok, orosh, ýlch, even, evenki tilderinde «tóı», «týıú» dybys quramyndaǵy sózder bizdiń tilimizdegi «qonaq etip, syılaý, qurmet kórsetý» maǵynalarynda jumsalady. Endi osy tildik derekterdi jınastyra kelgende «toıdyń» úsh túrli maǵynasyna tap bolyp otyrmyz.

Birinshisi — qaryndy toltyra tamaq ishý. Bul maǵyna túrki tilinde qazir de, erte zamanda da qoldanylǵan. Ekinshiden, týngýs-manchjýr tobyna jatatyn nanaı, negıdal, orok, orosh, ýlch, even, evenki tilderinde «tóı», «týıú» dybys quramyndaǵy sózder bizdiń tilimizdegi «qonaq etip, syılaý, qurmet kórsetý» maǵynalarynda jumsalady. Endi osy tildik derekterdi jınastyra kelgende «toıdyń» úsh túrli maǵynasyna tap bolyp otyrmyz. Birinshisi — qaryndy toltyra tamaq ishý. Bul maǵyna túrki tilinde qazir de, erte zamanda da qoldanylǵan. Ekinshisi— joǵaryda kórsetilgen, «jıyn, top». Úshinshisi — týngýs-manchjýr tilderindegi — «qonaq etý, syılaý, qurmet kersetý». Osy úsh túrli maǵynanyń bári qýanyshqa arnalǵan merekede kezdesetinin túsindirý artyq. Onda jıyn, top ta bar, onda qurmet kórsete syılaý basty qaǵıda, onda jınalǵan toptyń qaryn toltyra iship-jeýge de erki mol. Bizdiń oıymyzsha, maǵyna jaǵynan tyǵyz baılanysty úsh «toı» tulǵasy bastaryn qosa kelgende, qýanyshqa arnalǵan merekeniń basty belgilerin qurastyryp turǵandyqtan onyń da ataýyn «toı» dep taǵaıyndaýǵa týra kelgen. Osylaısha jınalyp, bas qosyp, oıyn-saýyq, iship-jemmen ótetin, syı-syıapat kóretin qýanyshymyz «toı» ataýyn alǵan

Burynǵylardan qalǵan «toı – halyq qazynasy» degen sóz bar. Óıtkeni ertedegi qazaqtyń úlken toılary dalanyń sándi sahnasy sekildi kórinis bergen ǵoı.

Tamyljyǵan tabıǵat aqshańqan kıiz úılermen ádiptelip, birin-biri kópten kórmegen jandar toı ústinde tabysyp, mal-jannyń amandyǵyn surasyp, shurqyrasyp jatady. El ómirindegi jańalyqtar da toı arqyly kópke taraǵan. Úlkender jaǵy sóz jarystyrsa, jastar jaǵy da ózinshe óner jarystyryp, osy arqyly ósip kele jatqan talanttar, ótkir jigit, súıkimdi boıjetken halyqqa tanylǵan. At jarys, kókpar tartý, qyz qýý, balýan kúres, aqyndar aıtysy sekildi halyqtyń búkil óneri, bolmys-bitimi men ulttyq ereksheligi osy toı ústinde kórinis bergen. Mine, osydan keıin toı – halyq qazynasy bolmaı ne bolady?!

Ókinishke qaraı, halqymyz qasterlegen toı ótkizý óneriniń bul kúnderi sáni de, máni de ózgerip barady. Sáni jaǵyn salystyrmaı-aq qoıaıyq, al máni jaǵynan kóp jaǵdaıda teris jolǵa túsip, shashpalyq pen daraqylyqtyń kórinisine aınalǵany seziledi. Kezinde qaı qazaq toıǵa kelgen ánshige báıek bolyp, ýystap aqsha usynyp edi. Qaıta talantty, ónerli jastar sol toıǵa kelgen kóp qaýym ortasynan sýyrylyp shyǵyp, ózderi kózge túspep pe edi. Demek, kezindegi qazaq toılary talanttardy tanytýdyń ózindik bir mektebi retinde qyzmet etken.

Dástúrli qazaq toılarynyń osyndaı tárbıelik qyrlaryn eskere kele aıtarymyz, qazir endi tipti baılyǵyńyz tasyp bara jatsa, halyq arasynda ábden tanylǵan, teledıdar arqyly kúnde kórinip, jurtshylyqty mezi qylǵan ánshilerdi aqsha berip toıǵa shaqyrǵansha, sol aqshaǵa jaqsylap syılyq alyp, toı qonaqtarynyń ishindegi buǵyp jatqan ónerin shyǵarýǵa kúsh salsańyz, «ónersiz adam bolmaıdy» degen qaǵıdany ustanyp kelgen qonaqtarǵa án aıtqyzsańyz, bul áldeqaıda ǵanıbet is bolmas pa edi. Qalaly jerlerde oqýshylardyń kópshiligi túrli óner kýrstary men úıirmege barady. Endeshe nege sol jas talaptyń ónerin toı ústinde jarnamalamasqa, toıshyl qaýymǵa usynbasqa?! Árıne, bul oıdy óz janymyzdan shyǵaryp, jańalyq retinde aıtyp otyrǵan joqpyz. Keıbir mádenıetti toılarda osyndaı jaǵymdy kórinisterdi baıqap, odan ájeptáýir lázzat alyp qaıtyp júrgen soń jazyp otyrmyz.

Bıyl ótetin úlken toıdyń biri – uly Abaıdyń 175 jyldyǵy. Abaı atamyzdyń ózi: «Adam bolam deseńiz, oǵan qaıǵy jeseńiz. ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq – bes dushpanyń, bilseńiz...» dep adamnyń boıyndaǵy jaǵymsyz qasıetterdi synǵa alǵany belgili. Taıaýda Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Abaıdyń 175 jyldyǵyn ótkizýdiń máni týraly aıta kele «Ysyrapshyldyqqa jol bermeý qajet. Toı degen toılaý úshin emes, bárimizge tolǵaý úshin kerek. Sondyqtan bul sharalarda uqyptylyq bolý kerek, ıaǵnı shekten tys konsertterdi uıymdastyrýdyń qajeti joq. Sheteldik ártisterdi tartý qajet emes. Abaıdyń 175 jyldyǵyn atap ótý aıasynda uıymdastyrylatyn barlyq sharany muqıat pysyqtap shyǵyńyzdar» dep, Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi Danıal Ahmetovke atalǵan sharalarǵa aǵartýshylyq bastaýdy engizýdi tapsyrdy.

Jýyqta bir basqosýda Abaı týystary – Yrǵyzbaı áýletinen taraıtyn urpaqtardyń birimen kezdesip qaldyq. Áńgime barysynda ol atalarynyń toıyn ótkizý isine úles qosýǵa ózderiniń de ázirlenip jatqanyn, toıǵa bes kıiz úı tigip, sol zamandaǵy Abaı, Yrǵyzbaı aýyldarynyń úlgisin kórsetip, toıǵa kelgen qonaqtardy kútiskisi keletinderin, ázirlikteri ázirge aqyldasý deńgeıinde ekenin aıtty. Árıne, iske asyp jatsa munyń ózi toıdyń ónegeli qyrlarynyń birine aınalǵan bolar edi. Abaı urpaqtary bul iske qajetti qarjyny óz aralarynan jınamaq, ıaǵnı memleket qarjysy únemdelmek. Eń bastysy, toıǵa kelgen qonaqtar onyń barysynda Abaı jáne onyń týystarynan taraǵan urpaqtarmen tanysý múmkindigine ıe bolady. Sondyqtan bul iske Abaı toıyn ótkizý úshin qurylatyn komısıa men jumys toptary tarapynan da mán berilgeni jón degen oıdamyz.

Abaı taǵylymdary toı qarsańynda halyqtyń basyn qosyp biriktirýshi mánin ańǵartýda. Elimizdiń kóptegen mekeme qyz­met­kerleri Abaı ánderi men sózderin aıtýdy chellendjge aınaldyryp, danyshpannyń eńbekterin nasıhattap, halyq arasynda keńinen taratýda. Memleket tarapynan qolǵa alynǵan basqa da tıimdi is-sharalar da bar. Demek, toıdyń basy sátti bastalǵandaı. Sońy qaıyrly bolady dep senemiz.

Oryndaǵan: ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Fılosofıa jáne saıasattaný fakúlteti, “mádenıettaný” mamandyǵynyń 4-kýrs stýdenti: Alshynova Ásel
Ǵylymı jetekshi: Dintaný jáne mádenıettaný kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty : Alıkbaeva Marjan Bashanovna

---