InfoHub Logo

Osydan dál bir ǵasyr buryn «Aıqap» jýrnalynda ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń «Qazaq ókpesi» degen maqalasy jarıalanǵan edi. Bul jerde ol maqalanyń mazmunyna emes, taqyrybyna shuqshıyp otyrmyz. Maqalanyń kótergen júgi árkimge maǵlum bolar. Taqyrypty aıtyńyzshy, «Qazaq ókpesi» dep, jaýyna da ózimsinip ókpeleıtin qazaqtyń aqyn jandy, ańqaýlyǵy mineledi. Óner bilim qýmaıtyndyǵy, jalqaýlyǵy synalady. Ókpeleıtin ókpesi bar qazaq barda ómir súrgen Ahańdar baqytty eken. Biz ókpeleı almaıtyn urpaqpyz. Janarymyzdan kek ushqyny shashyrap, jer-dúnıeni jalmaıtyndaı kóńil-kúımen ómir súrýge daǵdylanǵamyz...

Altaıdyń salbýryn qurýǵa tabylmaıtyn kúnderiniń birinde, aýylymyzda búrkit salyp, tazy júgirtetin seri shaly úıge kelip ákemizge qolqa saldy. «Úıde jata beresiń be? Qasqa júırigińe er sal. Qudaı buıyrtsa qyrmyzy qyzyl túlkini qanjyǵańa baılap qaıtasyń». Sóz sol body. Qaǵýshy-maǵýshysy bar, uzyn sany alty-jeti adam qansonarda taýǵa sińip ketken...

Keshki apaq-sapaqta sheshemizdiń kespesin úrlep iship, murnymyz tershı bastaǵanda ústi-basy aq qyraý ákemiz esik ashty. Óńi tútigip, bir túrli bop ketken. Qalyń kıimderin sheship, belin bosatqansha jýynatyn jyly sýyn daıyndap, qumǵan men tegeshti aldyna apardym. Sheshem de myna súrepetten tym ońdy is bolmaǵanyn sezip, surap-aq jatyr. «Áı, ákesi, aıtpaısyń ba? Myna túriń ne? Ne bolǵan tegi?». Úıdiń jylymyǵy janyn sergitti-aý, shalekeńe sál de bolsa jan kirdi. Aıtyp jatyr. «Halyq aıtsa qalt aıtpaıdy deýshedi bul el. Ana Tóke shaldy túlki deıtin jurttyń baǵasy qaǵys aıtylmaǵan eken. Túlki dese túlki eken. Rýly elden ózge jan tappaǵandaı astymdaǵy atymdy paıdalanyp, aldap soqty. Tús qaıta túlkiniń izin kesip, qasqamen qaıyryp em, qyrannyń sheńgelinen qutylmady. Qyzyl dúnıeni kózi qımaıtyn dúnıeqońyzdyǵyn qaıteıin, jol-joralǵyny umytyp óz qanjyǵasyna ózi bókterip ketti, kárıt!». Tóke shaldyń ádiletsizdigi aýylda biraz sóz boldy. Ákemiz de kópke deıin ókpelep júrdi. Torqaly toı, topyraqty ólimde bárin umytatyn qazaq emespiz be? Sondaı Uly dúbirdiń biri ákemizdiń ókpesin esinen shyǵardy. Tóke shalmen baıaǵysynsha aralasyp ketti. Sóıtsek sol kisiler báribir birin-biri jaqsy kóredi eken. Ary ketse ókpeleıdi, biraq kektespeıdi. Ystyq qaıratpen ómir súrip, júregin qaraıtatyn kekke boı aldyrýdan qatty saqtanady eken...

Altaıdyń kúngeı betin qara qytaı qara qurtsha basyp, atajurtqa bir jola qonys aýdarýǵa qam jasap jatqanymyzda kúnige úıge keletin Tóke shaldyń qulazyǵan, qamyqqan túri emis-emis esime túsetini bar. Sonda da baıaǵy qylyǵy oıyma oralyp, sýqanym súımeýshi edi. Qonys aýdarýǵa qujatymyz tas-túıin daıyn bolyp, mashınaǵa júk-búgimizdi tıep endi qozǵala bastaǵanymyzda, baıǵus shal taqymynan tastamaıtyn tory atymen artymyzdan qalmaı dalbaqtap biraz erdi de, buldyrap qala bergen...

Araǵa biraz ýaqyt salyp, Altaıǵa at basyn burdym. Attaı jelgen on jyldyń júzi bolypty. Kóp nárse ózgerip ketkendeı kúı keshtim. Bálkim men ózgerip ketken shyǵarmyn dep te oıladym. Alys joldan shaldyǵyp jetkende, aýyldaǵy qatynas beketinde bir synypta oqyǵan, bala kúngi dosym kútip aldy. Altaıdyń aıazy sorǵan júzi tútigip, sharshańqy keıipke engeni músirkeıtindeı sezim týdyrsa da, sezdirmeýge tyrysyp, jalpyldap amandasyp jatyrmyn. Ol da jigi-japar. Eki-úsh kún tynyǵyp, týys-týǵandardyń qýanyshyna qutty bosyn aıtyp, o dúnıelik bolǵandaryna ıman tilep dosym ekeýmiz kirip shyqtyq. Baıaǵy aýyl. Aýyl syrtyndaǵy qorymnyń kóbeıgeni sonsha, qystaqpen taqasa túsipti. Eski qurjanyń biz shańyn aspanǵa shyǵaryp oınaıtyn kóshelerinde adamǵa ańtarylyp qaraıtyn bógde júrginshiler de kóbeıgen. «Mynaý kim» degendeı syńaı tanytady. Dosym aýzy damyl tappaı sóılep keledi. «Sender kóship ketken soń bul aýyl ózgerip ketti. Arttaryńnan ile-shala shekara asqandar da kóp. Birazy aýdan ortalyǵyna qonys aýdardy. Kóshken eldiń úıi men jerin buryn taý arasyn mekendeıtin malshylar men qytaılar satyp ap jatyr. Qytaı degen páleni aýdan ortalyǵynan kórmesek, Altaıdyń bul qıyrynan jolyqtyrmaýshy edik. Endi qońsy qonyp jatyrmyz. Az jylda berekesi qashqan «Lamabulaqtyń» (aýyl solaı atalatyn) jaıy osylaı, Dos! Qımyldaýǵa shamasy joq, shaban-shalańdar, áıteý ólmestiń kúnin kórip júrip jatyrmyz. «Esi barda elin tapqan» senderdiki de durys bopty. Bizdi aıtshy, kúnimiz ne bolaryn oılaýǵa da qorqasyń. Ózimiz bilim alǵan jalǵyz qazaq mektebi ótken jyly jabylyp qaldy. Qarańǵy qaldyratyn emes, amalsyz balalarymyzdy sonda oqytyp jatyrmyz. Meniń bir aýyz qytaısha bilmeı óskenimdi bilesiń, balam sonyń kerisi. Til degen pále ońaı synady eken. Aýylymyz shúldir-shúldir keńesetin bop aldy. Buny aıtyp kimge ókpeleısiń?..». On-onbes kún turyp attanyp kettim. Eshteńege zaýqym soqpaıdy. Jatsam-tursam buryn ózim demalystarda saǵynyp jetetin sol aýyldyń myna sıqy janymdy júdetip-aq jiberedi. Aýyldyń ne jazyǵy bar? Eske alsam azapqa túsetin tabıǵatymdy, tarpań minezdi jylqy ǵurly kórsete almaıtyn dármensizdigime ne deıin? Manaǵy ákemniń qaraqasqasy týysqan jigitke qalyńdyq aıttyrǵanda Altaıdan Boǵdaǵa qudalyqtyń qurbany bop kete barǵan. Barǵan jerin jersinbeı jem jep, sý ishpegen soń pyshaqqa ilinipti. Haıýan bolsa da qatty ókpelegen shyǵar. Ókpeleýge turmaıtyn pendeniń opasyz minezin qaıdan bilsin janýar?..

Bul jolǵy sapar tym kóńildi bolmady. Baıaǵy salbýryn kúngi ákeıdiń kóńil kúıi eske tústi me, ýaqyttyń tapshylyǵynan ba tósek tartyp jatqan Tóke shaldyń úıine bara almaı kettim. Meniń kelip ketkenimdi elden estip, shal baıǵus qatty ókpelepti. Estýimshe ózi naýqas adam óńi qýaryp-sazaryp tipten qınalǵan kórinedi. Múmkin óziniń de pendeligi esine túsip, ókingen shyǵar. Ákem de sol shalǵa sálem berip qaıtpaǵanym úshin «sybaǵamdy» berdi. Qaıta-qaıta aıtyp bolmaǵan soń «Sizdi ıt qylǵan shal edi ǵoı, nesine kóńil aýyrtyp otyrsyz» dep qalǵanym sol edi, otqa maı tamdy. «Oı, eneńdi uraıyn júgirmek! Qyryq jyldyń aldyndaǵyny qońyrsytyp ne aıtyp otyrsyń? Joq, senderge solaı ómir súrý unaı ma? Mańaıynyń bárin jaý sanap adam qalaı tirlik keshedi osy? Aýyr ǵoı. Onsyzda qysqa ómirdiń qutyn qashyryp. «Ókpege qısa da, ólimge qımaıtyn» aǵaıyndyq bizben ketse, qazaq bitken eken...».

Nesin jasyraıyn qaıran shal-aý! Biz ókpeleı almaıtyn, tek keýdesi kekke toly meıirimsiz urpaqpyz. Qaýqarsyz qur ashýdy boıǵa jınap boldyrǵan, bordaı tozyp bara jatqan býynbyz. Ókpeleýdiń ózi zor mahabbat eken. Mahabbattyń ekinshi beti «ókpe» desek te bolatyndaı. Paıǵamparymyzdyń hadısinde aıtylatyn «mahabbat joq jerde urpaq azady» degen joldar esime túskende alqymyma ashshy óksik tyǵylatyn bop aldy. Kimniń azǵan zamannyń adamy bolǵysy keledi? Qan ýystap týǵan Shyńǵys Hannyń kekshildigi ádiram qalsyn. Azý tisimiz aqsıǵanda adam balasyna tán kóp qasıetterdi jerlep tynǵanymyzdy sezinýden qaldyq. «Bıtke ókpelep tonyńdy otqa tastama» deıtin qazaq danalyǵy bárin meńzep-aq tur. Bıt ekesh bıtke de ókpelegen darhan qazaq bolǵan-aý shamasy jer betinde. Ne degen asyl sezimder deshi. Birin biri ıttiń etinen jek kóretin, ókpeleı almaıtyn qoǵamda ómir súrgenińdi sezinýdiń ózi zor qasiret eken. Qulyń bolaıyn, maǵan ókpeleńizshi!..

---