InfoHub Logo

Qalybyndaǵy muqym ózgeristi Maǵjan jańa álgide, erteńgisin, tóseginen turyp jatyp sezgen. Qalanyń shetinde, qalyń qara aǵashtyń ishine qaraǵaıdan qıyp salǵan orystyń eki bólmeli shaǵyn páterin jaldap turyp jatqan. Basyn kóterip áınekke qarady, túnemege qar jaýypty. Tereze kásegin aq ulpa kómkeripti. Ózin, beıne, oty sónip, sýyp qalǵan morjaly peshke uqsatty, uqsatqan joq-aý — basynan ózge bylaıǵy jeri ottyǵy úńireıgen, syrttan áktegen, epeteısiz arbıǵan kádýilgi pesh. Jansyz, sýyq. Qozǵap kórýge kúshi jetpedi. Áýelgide jer silkinip túnde abajadaı pesh ústime qulaǵan ba dep oılaǵan, keýdesin qozǵaýǵa áreket jasap, qolyn qımyldatyp kórdi, pesh dep turǵany óziniń basynan tómenge deıin sereıgen denesi.

Tiksinip qaldy. «Munysy nesi?» dep oılady, túsimde telegeı-teńiz sýdy kórdim, tolqyny esik aldyna deıin jetip, birte-birte kóterile bastaǵany. «Bul qurǵyr tizelikke jetse úıdi qulatar, páteraqysyn da túgel tólegen joqpyz», — dep álgi sýǵa eńkeıip, qolyn eskekshe kósteńdetip keri jasqap kóredi, bolmaıdy, tolqyny qarsy uryp, jaldanyp, kóterile beredi. Alaqanyn kósip sýdan tatyp kórip edi, ap-ashy, tilin qýyryp ketti. Óstip jatyp oıanyp kózin ashqan, basyn kóterip, denesiniń qaltyraǵanyn sezgen.

Ánebir jyly mıyna qan quıylyp, ólim aýzynan qalǵan qalamdas joldasy aıtyp edi: «Adam qarap jatyp qaq jarylady, eki bólek kúıge túsedi eken, — dep. — Aýrýhanada, aq tósekte shalqamnan siresip jatamyn. Kóńilimdi suraı kelgen kisige basymdy kóterip tildesemin: qudanyń qudireti, dál ózim sekildi ekinshi kisi aıaq jaǵymda aýzyna qum quıylyp úndemeı otyrady. Myna jaqta tósekte ózim sambyrlap sóleımin kep; ekinshi kisi, kisi bolǵanda, ózimniń ekinshi sulbam aıaq jaǵymda súmireıip otyrǵany». Muny aıtqan — mıyna qan quıylyp qulaǵan qatary edi. Ajaly joq pa, dárigerdiń emi qondy ma, eki aı jatyp táýir bop ketti. Táýir bolar aldynda álgi kópe-kórineý bólektengen eki kisi bir-birine jaqyndasyp, aralasyp, aqyry birigip, bir adamǵa aınalyp úlgerdi deıdi.

Sol oqıǵa esine túsip ári óz-ózine ishteı tiksinip, úrpıip otyrǵan Maǵjandy zaıybynyń úni túrtip oıatqandaı boldy. Aıaq jaǵyna, jer tósekke qısaıǵan Zylıha túregelip, basyna aq sáten oramalyn salyp, munyń betine úńile qarady. Janaryna úreı tolyp, óziniń aýzyn alaqanymen ózi basty.

— Ne boldy, Maǵjan, bir jeriń aýyryp otyr ma, túsiń jerbettenip ketipti ǵoı?

Ne dep til qatsyn, bylaıǵy denesiniń sýyp qalǵan peshke aınalǵanyn, kózine abajadaı ottyq morja elestep otyrǵanyn qaıtip aıtsyn?!

— Qazir turamyn. Qolymnan tartyp jibershi.

Zylıha umtylyp kelip qoltyǵyna enip, demep boıyn tiktetti. Kelinshektiń beli maıysa tolqydy. Jubaıyn aıaǵynan turǵyzýǵa áreń-áreń kúshi jetti. Qabaǵyn ańdyp, elpek qaǵyp, báıek bolady baıaǵy. Túnemesi jazýyna kedergi bolmaıyn, oıyn bólmeıin dep keıingi kezde bólek jatyp júrgen. Jatarda jyly kórpeni jubaıyna japqan sekildi edi. Denesi osynsha tońazyr, tomardaı bop qalar dep tegi oılamaǵan. Júrek basynda úreı bar. Jyly jeıdesin áperip, aıaq kıimin kıgizip jatyp: «Ne bolǵansyń, túsiń qashyp tur ǵoı?» degen saýal kómeıine kepteldi, suraýǵa bata almady. Janaryn janarymen ustaı almaı tómenshikteı berdi. «Dereý otyn ákelip, ot jaǵyp jibereıin, peshti jylytaıyn», — dedi. Maǵjan «pesh» degen sózdi estigende jyly denesine muz basqandaı shoshyp ketti. Janary shatynap sheginshektep qabyrǵaǵa jyljydy. «Peshi nesi?» — dep kúbirledi. Beıne, aldyn almasa, qam qylmasa — kelinshegi syrttan súıretip ákelip, jalma-jan sirińke shaǵyp otty órtep jaǵatyndaı. Ol ot óz denesiniń tómengi jaǵyn, peshke aınalǵan tusyn áp-sátte jalynǵa orap jalmaıtyndaı kórindi. Baltyry qurǵyr kesken bórenedeı pyshyrlap janatyndaı seziledi. Shoshynǵany sonsha, jon arqasyna sýyq ter quıylyp ketti.

— Qajeti joq, — dedi, — jaqpa... sýyq shaı isheıin de, kıinip kóshege shyǵaıyn. Jazýshylar odaǵyna baraıyn.

— Aýdaryp júrgen kitabyńdy qaıttiń?

— Quryp qalmasyn, bitire alatyn emespin. Baspanasyna aparyp ótkizeıin, ary qaraı aýdara almaıtynymdy aıtaıyn, júz kórse bet uıalady, aryzdasyp shyǵaıyn... artymda qaryz sóz qalmasyn.

Maǵjannyń jaıdaq otyrǵysh ústinde otyryp kúrsinip aıtqan myna sózin zaıyby tereńdep túsine almady. Sózdiń astaryna úńilmedi. Sharshaǵannan, sonaý jıyrma segizinshi jyldan beri qyr sońyna kóleńkeshe ilesip qalmaı kele jatqan izin ańdý... jaý etip kórsetip... abaqtyǵa jabý... jer aýdarý sekildi taýqymetten qajyǵany ǵoı dep oılady. Áıtpese aqynnyń «artymda qaryz sóz qalmasyn» degen oıynyń arǵy ańǵarynda qýys jyradan bas kótergen qubyjyqtaı asa sýyq, aıtýǵa qıyn qubylys tur edi.

Oıanǵan kezdegi elesi qurǵyr tegin emes. Et pen súıekten jaralǵan eljiregish, ılanǵysh, sezgish, elp etkish ǵazız jan kórer kózge eshtemege ılanbaıtyn, qyzyqpaıtyn, jyljı qoımaıtyn aǵash adamǵa aınalyp bara jatqanyn osy joly anyq sezdi. Oty janyp taýsylǵan peshke uqsaıdy. Tiri júrip, as iship, aıaq bosatyp, uıyqtap, oıanyp júrip-aq adamnyń jan álemi qatyp-semip birte-birte aǵashqa aınalyp úlgergeni me?! Aǵashqa aınaldyrǵan ne sebep sonda?

Tańǵy asyn asyǵys iship, kóne paltosyn ıyǵyna ilip syrtqa shyqty. Álgide ishte otyrǵan kezde terezege qarap belden qar jaýǵan shyǵar dep oılap edi, joq, kóshege shyqqanda kórdi, jerge qyrbyq qana qar túsipti. Aǵash basy appaq qyraý. Tórt dońǵalaǵy tórt jaqqa ketip qıqalaqtap on altynsha avtobýs keledi. Avtobýsqa endi. İshinde eki-úsh qana kisi otyr. Beıtanys jolaýshynyń janyna búıirlesip tize búkkisi keldi de ol oıynan kúrt aınyp kelesi otyrǵyshqa otyrdy. «Osy jurttyń qarap júrip bir-birimen basy qosylmaı, birinen-biri qaradaı bezip júretini nesi eken?» dep oılady, — bálkim, yǵy-jyǵy toptan mezi bolǵannan, ońashalyqty ańsaǵannan shyǵar». Avtobýs órge qaraı qınala yńyranyp, buralań, ıreleń kóshelerdi kókteı ótip kók bazardyń túbindegi aıaldamaǵa ázer jetti.

Jazýshylar úıi taıaq tastam jerde. Saǵat on bolypty. Qalam men qaǵazdy kásip etken ápendiler áýleti túnimen uıyqtamaı jazý jazady da kesh jatyp, kún túske tyrmysa oıanady. Kóbi jumysqa on bir, on ekide keledi. İsker, pysyq jastardyń ózi osy daǵdyǵa úırengen. «Jumysqa jegilgendeı bastyq jazýshymen keńsege qosyla kiretin boldym, búgin kún beısenbi, buıyrsa birazyn kórip, tildesetin oraıym bar» dep oılady.

Jaılap basyp kóshe buryshyn jalpıǵan turqymen túgel alyp jatqan abajadaı qysh úıge taqady. Kisi aıaǵy sırek, esik aldy taıǵanaq. Asfáltqa tebinip, aıaǵynyń qaryn silkip ishke endi.

Tabaldyryqtan ishke attaı bere — ótken bir jınalysta qońqaq muryn, qapsaǵaı, shashy moıyldaı syqaqshy jigittiń sóılegen sózi esine sap oraldy.

Álgi jigit qyryqqa shyǵa jazýmen aınalysyp, elýge aıaq basqanda pyshaqtyń qyryndaı kitap shyǵarypty. Sonyń býy ma, álde mańaıyn sıpalap, soqtyǵyp sóıleıtin ádeti me, oń ıyǵyn minbege salbyratyp jiberip tógildiredi. Qalaı edi. «Jazýshylar Odaǵy — qasıetti hram, joldastar!.. Bul kıeli shańyraqqa engen kezde aıaqty súrtip kirý qup, keýdeńdi ashyp, oıyńdy, jan saraıyńdy tazartyp: «Osy men shyn talantpyn ba?» dep san tolǵanyp baryp engen maqul. Baıqap júrmin, keıingi kezde osy qasıetti hramǵa kim kóringen, oıy pás, pıǵyly aram, qalamaqyny ǵana kóksegen kóksoqqandar enip ketetin bolypty. Tegi bar ǵoı, sol las kisiler myna hramnyń bedelin túsirip, qasıetin ketirer dep qorqamyn». Uzyn-yrǵa sóz syńary álgideı. Shet jaqta, esikke taqaý otyrǵan Maǵjan myna sózdi estip óz-ózinen qatty qysylǵany. Qarap otyryp yńǵaısyzdanǵany. Syqaqshy jigit álgi aýyr sózdi ózine qaratyp aıtyp turǵandaı sezildi. Kóz ashqaly beri, kóz ashqaly emes-aý, qalam ustaǵaly beri synshy áýleti munyń sońynda. Atqa jeńil telpekbaı sanap, aýzy qyshyǵannyń bári sońyna jaryq alyp túsedi. Tıtimdeı óleńine kósh-qulash maqala jazady. Baz birde, álgi ózine jazylǵan syndy oqyp otyryp, biz suqqandaı shymbaıy tyzyldap, boıǵa pana izdegendeı olaı-bulaı jaltaqtap qaraıdy ǵoı. «Osy men shynymen óleń jaza almaıtyn shyǵarmyn, ár shýmaqtyń ishinde syrt kózge kórinbeı, bilinbeı zárli jylan ysqyra jyljyp ıretilip ketip bara jatqandaı synshy shirkin baıbalamyn qoımaıdy». Qoı, á, dep álgi aýzy dýaly synshynyń maqtaǵan dıly aqynnyń, sonyń kitabyn ashyp jiberip oqıdy, aýysyp óz óleńine túsedi... Óz óleńin sholady, álgi tóńkerisshil aqynnyń býyn sanyn syndyrǵan sózbuıdasyn súzip shyǵady. Túkke túsinbeı basyn shaıqaıdy.

Bas aınalý degen osy ma, baıaǵyda Aqmeshitte, keıinshe Qyzylorda ataldy ǵoı, alqa jurt jınalǵan klýbqa kelip óleńin oqyǵany esine tústi. Ózi sahnaǵa shyǵyp uıqasyn, yrǵaǵyn destelep tógildire bastasa — jurt dý-dý qol uryp, rızalyq belgisin jasap qyran-topan. Etjeńdi aqyn shyǵyp óleń oqysa — ony tyńdaǵysy kelmeı, ysqyryp, sózben bólip, ý da shý. Jıyndy uıymdastyrǵan qyzyl jaǵaly, qaıys beldikti belsendi jigit júgirip kelip sahnanyń súıiktisine aınalǵan muny bıikten jelkelep túsirip qýyp shyqty. Kezekti semiz aqynǵa alyp berdi. Tátti óleńniń dámin alyp dánigip qalǵan jurt narazylyq bildirip tyńdaǵysy kelmep edi.

Álgi belsendi jigit tapanshasyn sýyryp alyp aspanǵa bir-aq atty: «Senderdi býrjýı buzaıyn depti, balshabektiń aqynyn arttaryńdy qysyp otyryp tyńdaısyńdar! Qane, tyńdamaı kórińder!» — dep aıqaı salǵany. Jurt jym tunshyǵyp, siltideı tyndy. Janarymen jer shuqydy. Bul beıbaq jelkesine judyryq tıip, jer bolyp jasyp, kóleńkege sińip jónele bergen. Dıly aqyn shýmaq sońynan shýmaq desteledi, sol joly tún ortasy aýǵansha, úni bitip, daýysy qarlyqqansha óleń oqypty dep estidi. Myna bıik minbedegi syqaqshy jigittiń shege qaqqandaı ár sózin estigen saıyn qulaq-shekesi shyńyldap, jaısyz kúıge túsedi.

«Osy men aqyn emes shyǵarmyn, jazyp júrgenim báldý-báldý birdeme bolar!» — dep ishteı qobaljıdy.

Minbedegi sózsheń syqaqshynyń sóz álpeti tegi jaman: Jazýshylar odaǵy qasıetti hram, ónerdiń murajaıy, ultshyl atalyp sottalǵan... saıası senimsiz bolǵan... qanaýshy taptyń soıylyn soqqan jazǵyshtardyń júretin jeri emes. Alastataıyq aramyzdan, aryla júreıik!..

«O, toba, qoryqqanǵa qos kórinedi dep, ne bolsa sol eske oralady eken-aý, tap osy búgin qasıetti qara shańyraqty jaqsy nıetpen attaıynshy. Budan keıin enemin be, kelemin be, beımálim?.. Júzimdi jylytaıynshy. Tap qazir qońqaq muryn syqaqshy qarsy kezdesip basyn ızese — eshteme bolmaǵandaı sálemin alaıynshy. Taspen urǵandy aspen ur. Jamandyq oılaǵanǵa jaqsylyqtan bólis te júregin jylyt, jan saraıyn keńeıt degen hadıs sózi jáne bar». Osylaısha oı ishinen oı tergen Maǵjan jaılap kelip tóraǵanyń esigin ashty — ishte bilegin jalańashtap, shashyn tarap hatshy qyz ǵana otyr eken. Maǵjandy tanymady ma, álde jorta mensinbedi me, támpish tanaýyn aspandatty.

«Bastyq joq, ázir kelmeıdi», — dedi. Bul kelip qaltarystaǵy aǵash oryndyqqa quıryq basty, kónetoz, mata qulaqshynyn qolyna aldy.

«Qalanyń ıt ólgen shetinen kelgen edim, kúteıin, jolyǵyp keteıin», — dedi kómeskileý únmen. «Óleń jazasyz ba? — dedi hatshy qyz tompaq ernin tistelep boıap jatyp, — poezıa keńesshisine baryńyz, bastyq bul kúnde óleń oqymaıdy, ózge mańyzdy sharýasy kúıip tur».

Maǵjanǵa myna sóz aýyr tıdi.

— Shyraǵym, bastyq bolsa pálenshekem saǵan bastyq shyǵar, men úshin aqyn ǵana, baıaǵyda Aqmeshittiń klýbynda sahnaǵa talasyp jarysyp óleń oqyǵanbyz. Bir-birimizden qara úzip kete qoıǵan joqpyz.

— Aǵaı, qalaı sóıleısiz? Men sizdiń kim ekenińizdi bilemin. Úkimetke senimsiz atalyp, aıdalyp, jaqynda oralǵansyz, aqynsyz, kitabyńyz shyqqan, baǵyńyz janbaǵan, jolyńyz bolmaǵan adamsyz.

— Solaıy solaı, qaraǵym. Adam men adamdy áýeli sóz teńestiredi, sosyn kór teńestiredi. Bastyǵyńmen teńeseıin dep kelgenim joq, jaǵdaıymdy aıtyp shyǵatyn edim.

Osy mezet syrtqy esik syrt ashylyp áýeli qarnyn, sosyn jýan pápkisin aldyǵa salyp tóraǵa kirip keldi. Buryshta otyrǵan muny baıqamady. Áı-sháı joq, qolyn sýmańdatyp hatshy qyzdyń bultıǵan tósin mytydy. Qyz shortansha shoshymady. «Qoıyńyzshy», — dep jaılap keri yǵysty. Buryshta mólıip otyrǵan muny tóraǵa jańa baıqap, sýyq jymıdy, yńǵaısyz sezindi ózin. «Á, kelip qaldyńyz ba?» — dedi. Aıtýyn aıtsa da páske qubyl ózgerip, nildeı buzylyp dereý «senge» kóshti.

— Joǵarǵy jaq Mırzoıan joldas shaqyryp jatyr. Ýaqytym joq, ne buıymtaıyń bar? Poema jazýǵa ýaqyt tappaı júrmin.

Maǵjan qapelimde ne derin bilmeı sasyp qaldy, «mynaý naǵyz ózim bilem órkókirektik qoı» dep oılady. Osydan on úsh jyl buryn bul kim edi, myna shirengen bastyq kim edi? Oı, zaman-aı degen! Máskeý baspasy úshin óleńimniń ústinen qarap ár jolyna jan berip, yrǵaq qosyp kómektese qal dep qarasyn kórgennen qıylar edi. Jolyna jyǵylar edi. Dámge, shaıǵa shaqyryp, azdap ashshy aýzyna tıse aǵynan jarylyp mańdaıyn toqpaqtap: «E, poezıa, siz kim, men kim?» — dep eńkildep jylar edi. Máskeý basylymy úshin alǵy sóz jazyp ber dep jata-jarmasar, jalynar. Endi, mine, óziniń arbasyn ózennen ótkizip alyp, ózgeniń arbasyn qıratqaly tur. «Joǵarǵy jaq shaqyryp jatyr», — deıdi.

— Jınaǵymnyń jaıy ne boldy? — dedi Maǵjan. — Br pás bólmeńe kirip sóıleseıik te. Basymdy syılamasań da, qudireti kúshti poezıany syılasańshy. Óleń sózdiń soldaty emespisiń!

Tóraǵanyń qulaǵyna «poezıanyń soldatysyń» degen sóz maıdaı jaqty. Ige salǵan terideı bylbyrap qoıa berdi. Esikti ashyp ishke engizdi. Paltosyn sheship, qaltarystaǵy kıim ilgishke ildi, tós qaltasynan taraǵyn alyp, shashyn tarap, taraq júzin «sýf» dep úrledi. Maǵjan jumsaq kresloǵa syrt kıimmen otyra ketti.

— Aıdaýdan kelgeli jumyssyzbyn, jan balasyna qyldaı qıanatym joq, túneý kúni jınalysta kileń sózsheńderdi shıebórishe shýlatyp sońyma saldyń, shetinen talap aıtpaǵany joq. Keshe ádebı gazetti ashsam kóldeı maqalań júr, jerden alyp, jerge salypsyń. Osy kúngi kóringen haltýrshık óleńimdi synap, taǵdyrymdy mazaqtap aýyzdanyp júr. Ózińe jaǵynýdyń bul da bir túri. Aqyrettik sózim: bárińe ne jazdym, kimniń asyn iship, aıaǵyn teptim, nege qyr sońymnan túsip qoımaısyńdar? Osy saýalǵa jaýap izdep ádeıi keldim. Bul — bir. Ekinshi, — áıelim aýrý, qala shetindegi orystyń sýyq páterin jaldap turamyz. Birde qaǵazym taýsylyp, keleside qalamym synyp, buryn jandaryń ashyp bergen aýdarmaǵa qolym júretin emes. Qaıtyp ákeldim. Til bezegen ana sumdyqtaryńa ber, solar-aq aýdarsyn. Kózge tússin, eńbegi sińsin. Jaǵdaıym ketip júdep kelip otyrmyn, erteń-búrsigúni nan alatyn aqshamyz taýsylady. Jańa jylǵa deıin jaratatyn qarjydan kómektes. Bul — eki. Qınalǵanda, qýanǵanda qasyma erip, taǵdardyń taýqymetin teń bólisken zaıybym Zylıha olaı-bulaı bolyp ketsem, jylap, kóshede qalmasyn, sóz tórkinin biletin ózińe aıryqsha amanattadym. Bul — úsh.

Tóraǵa osharylyp únsiz otyryp qaldy.

— Birinshi saýalyńa oısha op-ońaı jaýap berýge bolar. Ádebıet áleminiń esigin ashyp, tabaldyryǵyn attaǵysy kelgen kisiniń bári ózińe jarmasatyn, qabatyn sebebi: sen asa daryndysyń. Qumyrsqa da dándi jerge úımeleıdi, qus jemisi mol aǵashty úıirsekteıdi. Seni synasa, saǵan til tıgizse «e, myqtynyń ózimen beldesip jatyr, qarashy myǵymyn», — dep aty shyǵady. Daryndy kisiniń qarsylasy kóp, ol túptiń túbinde jalǵyz qalady. Ekinshi ótinishiń sóz be, táıiri. «Maǵjannyń ózine de qaryz bergenbiz, tamaǵyn asyraǵanbyz» dep bylaıǵy tobyrǵa jaıa júrýge, upaı jınaýǵa keleshekte qajeti bolady. Kóshege shyqsa qoltyǵyna talaqsha jabysyp alatyn, appaq, tomashadaı, ádemi kelinshegin amanattap otyr... qasqyr qoı baǵyp, dilmárdiń jaǵyna jylan jumyrtqalap jatqan myna zamanda kimge kim bolysqandaı, kimge kóleńkesin túsirgendeı. áı, aqynym-aı, kóp jazyp, kóresińdi kórge túspeı jatyp kórseń de áli bala sekildisiń-aý!

Aýyz japqansha bolǵan joq bulardyń ústine bir top aqyn-jazýshy saý etip kirip keldi. Jaǵalaı dúrs-dúrs otyryp jatyr, naqa ózi úı — óleń tósegi sekildi, bastyqtyń aldynda adam otyr-aý, áńgimesin bóldik-aý dep aıylyn jıatyn emes. Qoshqar tumsyq, saqal-shashy appaq bolyp aǵarǵan prozashy kımelep sóz bastady.

— Maǵjan, sen osy, Batyr Baıandy jazdyń. Qoılybaıdyń qobyzyn jazdyń. Oqydym, ańyzdy ańyz qalpynda kóshiripsiń de qoıypsyń. Keı jerine ótirik qosypsyń, kóp shynyńdy sál ótirik jýyp ketip shyǵarmany solaıym aqsatyp jibergen.

Mynanyń «ótirigi» nesi, «aqsatyp jibergeni» qalaı dep qaıran qalady Maǵjan. Tóbeden sileıte urǵandaı etip óstip te pikir aıta ma, apyrym-aý, mynanyki tal túste sheshindirip tonaý ǵoı. Tóraǵa araǵa túsip kılikpedi, ishinen shoq-shoq aıtyp myrs-myrs kúledi. Shyndyǵynda, qoshqar tumsyq prozashy Maǵjannyń eshtemesin oqymaǵan, ádeıi-aq bylaıǵylardyń kózine kósem bop kóriný úshin, zıaly kisini bir qaýyp qalý úshin aıta salǵany edi. Maǵjanǵa álgi sóz atylǵan oqtan beter tıdi, bozaryp ketti. «Batyr Baıandy jazǵanda ózimshe uly nysana ustadym. Shoqan maqalasynyń kóp jerin ózgertip, óńin aınaldyryp, aıshyqtap alǵam», — dep ózinshe órnek sala bastap edi, munyń sózin daýryqqan, myrsyldasqan jigitter tyńdamady, pikiri jetimsirep dalada qaldy. Tómengi jaqqa kep tize búkken jas aqyn búıirden birdemeni byqsytty.

— Estidińder me, Qyzyljar men Esilkóldiń arasynda otyrǵan Ahmetjannyń aýlyna baryp bul aqynymyz byltyr segiz úıge qonaq bolyp, segiz bas mújipti, sol segiz úıdiń bas kóterer erkegin úndemester túgel tizip ustatyp jiberipti. Elden kelgen jamaǵaıynym aıtty.

Bylaıǵy jurt myna sózden qaradaı tiksinip qaldy.

— Jumabaev joldastyń jazǵany ótirik bolsa, jurt oqymaı jatsa, qonaq bolyp tústenip shyqqan úıine úndemester kúıe jaǵyp, kúdikke alsa... qaıtemiz?.. Óstip otyra beremiz be?.. Bir sharasyn jasap Jumabaevtyń jazǵanyn partıa jınalysynda talqylaǵan jón bolar.

Maǵjan budan ári tózip otyra almady. Qulaǵy tas kereń bop bitip, jaısyz shyńyldap, ornynan jaılap turyp shyǵyp jónele berdi. Tóraǵanyń «qaıtemiz, óstip otyra beremiz be, talqylaıyq» degeni jarǵa soqqan teńiz shýylyndaı dúrkirep «halyq jaýynyń aýzyna qarap otyra beremiz be, ustatyp jibereıik, qutylaıyq, birjola tynyshtalaıyq» bolyp estildi.

Býsana terlep kóshege shyqty. Tereń-tereń tynystady.

Úndemester izime túsip áketedi-aý, halyq jaýy etip azaptaıdy-aý dep ýaıym jemedi, ázirge júreginiń basy úreıden ada. Qoryqqany, túńilgeni — sóz qadirin túsinetin, demeý bolatyn jóni bar jazýshylardyń kóre kózge qoı ishine qasqyr enip ketkendeı ıtshe kerip talaǵany, ońbastaı yrsıtyp júregin jaralaǵany, aıamaǵany boldy. Osyndaı da qanypezerlik bolady eken-aý dep toryqty. Munan ótken qorlaý bolmas. Sonshama jek kóretindeı, shetinen tilmen tyrnap, mazaq etetindeı ne jazdym bularǵa?! Kóre almaıtyndaı basymda dáýletim joq, baqtalas bolatyndaı taǵy asyp qaı ushpaqqa shyǵyppyn. Jaqsy óleń jazǵany úshin kináli me? Ánebir jyldary qara halyqtyń aldyna shyqsań nedárá qol soǵyp qarsy alady dep sahnadan jelkelep túsirip jiberip edi... bul jolym: qonaq bolǵan úıińe kesiriń tıedi eken, dastanyńdy shylǵı ótirik aralastyryp jazady ekensiń dep kóztúrtki qyp kúlip, aralarynan alastap shyqty. Baıybyna barlap qarasa — qazaq shańyraǵynyń irgesinde kóktep shyǵyp kele jatqan kókjasyl óner qulaǵynyń biridaǵy, onsyz da quraý-quraý, jamaý-jamaý bolyp tozýǵa aınalǵan shapandaı poezıanyń jyrtyǵyn bútindeskeli júr emes pe?.. Keshegi qalyń uıysqan qalmaqqa, qytaıǵa qarsy áýeli yrǵaǵy myqty sózin qarý ǵyp jumsaǵan el osy qazaq emes pe? Ormandaı orys kıeli sózdi de, namysty da kebis ishine salǵan ultaraq etti. Qýatty sózdiń kóbi umytyldy, ne asyly arzandap buzyldy. «Sóz túzeldi, tyńdaýshym, sen de túzel» dep zarlaıtyn zaman kózden bul-bul bop ushty. Sodan osy ǵumyrynda jazǵany, qurastyrǵany, tasqa basyp shyǵarǵany sormańdaı qazaqtyń kádesine aspaǵany ma?! «Elim, jerim» dep soqqan eljiregish, elp etkish júregi jyly aqynnan qazirdiń ózinde syrt aınalǵany ma?!

Álgi keraýyzdyń ótirigi nesi? Munyń shyǵarǵany ótirik bop pa sonda? Joq, oralymyn, yrǵaǵyn tap basyp, qorǵasyndaı quıyp shyǵarǵan munyń óleńi emes, súrdim, kórdim, dámin tattym dep maldanyp júrgen ómiri ótirik shyǵar. Ómirzaıa degen osy bolar, sári!

Jegideı jegen oımen qala shetindegi úıine sýynyp jetti. Zylıhanyń kózi tórt, munyń poshymyn kórip syrt aınalyp jasyn kórsetpeı syǵyp aldy. Keshkilik, apaq-sapaqta biri qazaq serjanty Shyraqbek Qabylbaev, ekinshisi evreı aǵa leıtenanty Iosıf Marselskıı №1445 tutqyndaý orderin kórsetip, úıdi tintip, azǵana qoljazbany jıystyryp, jippen býyp, Maǵjandy aıdap úıden shyǵardy. Kelinshegi syqsyńdap jylap: «Endi kóremin be, kórmeımin be?» — dep daýys salyp — aıaǵyn syńsýǵa ulastyrdy. Úıine úńireıip kelgen úndemesterge de, zar jylaǵan zaıybyna da Maǵjan jaq ashyp dáneme demedi. Erteńgisin ózin sýyp qalǵan peshke uqsatsa, solaı sezinse, keshkilik álgidegi oıdan, jazýshy tustastarynyń manaǵy sózinen keıin múldem jany joq arýaqqa uqsap, aq adamǵa aınalyp ketip edi. Tıanaqsyz ómirden múlde sýyp úlgergen edi. Tiri pendeden aýysyp rýhqa aınalyp úlgergeni anyq.

Úndemestiń eki ofıseri ińirde: «Qazaqtyń úlken aqynyn ustadyq, tutqynǵa aldyq», dep oılady, ákelip sirińke qoraby dep atalatyn tor kóz jabyq mashınaǵa mingizdi; shyn máninde, úıden shyqqan, mashınaǵa mingen burynǵy Maǵjan emes, aqynnyń qur sulbasy, syrt sýreti edi.

Eki kún óte jańa jyl keldi. Maǵjan 38-shi jyldy abaqtynyń zák sasyǵan qarańǵy qýys bólmesinde bir tilim nan, júz gram óli sýmen úńireıip, júrelep otyryp qarsy aldy. Qaıran qalǵany, ustalǵaly beri, ıa óli emes, ıa tiri emes ábi-tábi kúıde qaldy. Óli emespin deıtin sebebi — qozǵalady, júredi, táýligine bir qara sý urttap, sazyp bara jatqan júregin jalǵaıdy, tor kóz terezege uzaq telmirip qaraıdy, tiri emespin deıtin sebebi — keýde qýysy bop-bos, jany aýyryp mazalanbaıdy, tereń tebirenip oılanbaıdy, ótti-ketti bos keńistikte elbirep, jelbirep ushyp júrgen qaýyrsynǵa uqsaıdy. Syrt dúnıemen baılanysy úzilgen, eshkimmen sóıleskisi, oı bóliskisi kelmeıdi. Eki ret jetelep áýeli 10-shy, sosyn 20-shy aqpan kúni tergeýge alyp bardy. Tergeý bólmesinde máńgi bolǵan meń-zeń adamǵa uqsap siresip otyrady.

Tergeýshi saýal qoıady, bul oılanbastan «ıe, solaı» dep qysqa qaıyryp jaýap beredi.

Sýsyldatyp qaǵaz jazylady. Aldynda otyrǵan aıypkerdiń «ıá, solaıyna» tushynbady ma, álde mazaq etip otyr dep oılady ma tergeýdiń aıaǵyna taman Marselskıı usha túregelip, jýan judyryǵyn úıirip aqyndy júndeı tútip sabady. Qandy kórse jyny qozyp ketedi eken.

«Tyshqan murnyń qanady dep, qoıady dep oılaısyń ǵoı, á... Má saǵan, halyq jaýy bolǵan!.. Má saǵan, japonǵa satqyndyq jasaǵan!.. Má saǵan, bolshebekterdi mazaq qylǵan!» dep ári-beriden úıirip soqqanda búıregi ezilgendeı, búıiri tesilgendeı bolyp jany kózine kóringeni.

Tas edende domalanyp jatyp kórdi. Tor kóz terezeden áldeqandaı lep ushyp kep, keýdesine qonyp, tula boıyna shym-shymdap jan bitirgendeı bolǵany. Ushyp ketken aqyndyq rýhym osy bolar-aý dep oılady. Qan túkirip, ernin jybyrlatty. Tergeýshi jaǵasynan alyp, julqa kóterip oryndyqqa qoıdy. «Otyrǵyzdy» deý dál kelmeıdi, aǵash otyrǵysh ústine kerzi etik sekildi toq etkizip qoıa saldy. Aıaǵynyń basyna bylsh túkirdi.

— Keńeske, úkimetke kúıe jaǵyp ne jazdyń sonshama? Aıt janyńnyń barynda, jynyma oınama, sileıtip salamyn!..

— Jazǵandarym ıa qaraýylǵa, ıa maqtaýǵa arnalǵan úgit óleń emes, adam jan dúnıesiniń, sezim syrlarynyń shyndyǵyn ashqym keldi, meniń shyndyǵym — kóńil, kóz sýretteri ǵana.

Tergeýshi túkke túsinbedi. Judyryǵy qyshydy. «Myna halyq jaýy eldi japonǵa satyp, meni mazaq qyp otyr, — dep oılady, — entigimdi basyp, erteńgi tamaǵymdy iship, kúsh jınap alyp taǵy kiriseıin, sileıtip turyp sabaıyn. Aıýǵa namaz úıretken taıaq. Judyryǵymdy jıi ıiskese tili shyǵady, shyndyǵy ashylady, bul páleniń. Aıtpaqshy, tań atyp qalypty-aý, asqazanym bóri tıgendeı shýyldap barady». Tergeýdi túnimen júrgizetin dástúr qalyptasqan, bul bir jaǵy halyqtar ákesi — Stalınge elikteýden týǵan, ekinshi aıypkerdi uıyqtatpaı, janyn kózine kórsetip azaptaýǵa ońtaıly bolǵannan.

Osy mezet tergeýshi Marselskııdiń oıyna jas kelinshegi oraldy, jaqynda úılengen edi, tósi bultıǵan, bóksesi tyrsıǵan aqsarynyń ádemisi, ne bolsa soǵan ishek-silesi qatyp kúle beredi. Birde kapıtan bastyǵy kóshede ushyrasyp zaıybynyń saýsaǵynan súıdi, munyń arqasynan qaqty: «Malades, Marselskıı, kelinshegiń ádemi eken», — dep qarqyldap kóp kúlgeni, kelinshegi qurǵyr sol arada syldyr-syldyr, syńǵyr-syńǵyr... qońyraýsha qulaǵyn qasyǵany. Álgi ushyrasýdy kózine elestetip ishine ot tústi, qyzǵanysh oty. «Kapıtan bastyq keıingi kezde ylǵı túngi tergeýge muny jiberetini nesi?.. túngi tergeýden silekpesi shyǵyp, ólesi bolyp páterine jetse — aqúrpek kelinshegi tóseginde ýmajdalǵan kıimdeı myljasy shyǵyp manaýrap jatady, turyp shaı qoıyp berýge jaramaıdy. «Aý, sulýym, meni tıtyqtatqan qaptap ketken halyq jaýlary, seni tas tóbeńnen urǵan qaı albasty?» — dep kóldeneń saýal qoıady. Kelinshegi syńǵyr, syldyr kúledi, bul jyny qozyp kelsaptaı judyryǵyn kóteredi. Yzy-shý bastalady sodan. «Meni nege ylǵı túngi tergeýge jiberedi» dep ishinen irigen Marselskıı ornynan ata túregeledi. Ústel ústin jaýyp ketken qaǵazdaryn apyl-ǵupyl jınastyra bastaıdy. Qońyraý shalyp, esikten kóringen qyzyl jaǵalyǵa qolyn sermelep: «Mynany alyp ketińder, sýyq kameraǵa qamańdar!» — dep asyǵys jarlyq beredi. Pápkesin qoltyǵyna qysyp, qyzyl kenerli kepkasyn mılyqtata kıip, esikten empeńdep asyǵys shyǵyp jóneledi.

Ekinshi, sońǵy tergeýge Marselskıı múlde ózgerip keldi. Jaýyryn qaqapaqtaı, bet shyraı ajarly, eńgezerdeı jigit edi, birtúrli eńkishtenip, júzi synyp, ishki ózegin sýyryp alyp tastaǵan ushqat butaǵyndaı esikten ıreleńdep endi. Sylq etip oryndyqqa quıryq basty. Papkesin ashyp, qaǵazdaryn qobyratyp jaıǵan joq, qalamyn alyp, bir ushyn tisimen kemirip, kórinbeıtin núktege úńilip uzaq oılanyp otyryp qaldy. Álden ýaqyttan baryp aldyna ákelip júgindirgen aqyndy «seni qaıdan kórdim» degen adamsha úni báseńsip saýalmen aldandyrdy.

— Al, aıt, «Alqa» degen úkimetke qarsy proklamasıa jazyp taratqanda, japondarmen aýyz jalasqanda baıaǵy handyq dáýirdi qaıtyp ornatam dep úmittendiń be, ol zaman men bul zamandy oısha salystyrdyń ba, kókeshim?!

Maǵjan baıaǵy aǵash adam qalybynan tanbaı «úmittendim, salystyrdym» dep jaýap berdi.

— «Alqa» týraly Áýezovtiń ne aıtqany esińde me?

— Bálkim, burys, bálkim, durys degen shyǵar. Ádebı úıirmeniń bastalmaı jatyp óship tynǵan josparyna qarap turǵan ne bar? — dep selsoq jaýap bergen.

— 25 shi jyldan bergi ótken ómirińiz týraly ne aıtasyz?

— Páli, ómir me eken ol?! Máskeýde qyzmette júrgen kezde óleń kitabymdy talqylaý, «myndaı haltýrany shyǵarǵan qaı bassyzdar» dep kózge shuqý, sheneý, mineý, syrtynan ǵaıbattap eldegi sózjarıaǵa jazý, sodan keıingi alashordashy dep aıyp taǵyp abaqtyǵa jabý. Býtyrkanyń zyndany, Solloveı ormanynyń sazy... sol az bolǵandaı el shetine shyǵaryp, ultshyl buzyq atandyryp, jylǵa jetpeı taǵy jaýaptaý... tas qabyrǵa. Tor tereze, úreı jaılaǵan kóńil, jalańkóz tirshilik... osy da ómir bolyp pa?.. Byj-tyj, qıqym-sıqym birdeńe daǵy. Ómir emes, ótirik óleń ánsheıin.

Myna tergeýshi Marselskıı qıaly qalanyń qıyr shetinde. Álgi kúıip-janyp alǵany qatyn bolmady, qaıǵy jamady. Ótken senbide bastyǵy «túngi tergeýge» qoımaı jumsady, «otgýlym bar edi» degenge kónbeı... asa qaýipti jaýdy tergeısiń, túbi úlkenderdiń nazaryna iligesiń, bar da bardyń astyna salyp degbirin taýysty. Barýyn bardy-aý, degenimen júrek basy tot bop túıilip, órekpip soǵyp esh tynshymady, onyń ústine asa qaýipti jaýdyń moınyn ary burap, beri burap esh moıyndata almady. Tún ortasy aýa papkesin sart jaýyp, kezekshi mashınaǵa minip, baspanasyna tike tartty, úı tóbesi kóringende júıriginen túsip, mysyqtaban buqpantaılap basyp úıine taqaǵan. Tórgi tereze jaryq. Aý, túngi ekide jaryǵy nesi, kúlegesh ádemisi is tigip pe, álde kitap oqyp pa kesheýildep otyr ma dep, keýdesin kúdik keýlep... bas baǵyp kelip úńilmeı me...

Áýelgide janary qaryǵyp eshteńe kóre almady. Áınekke betin taqady. Oryndyq arqasyna salbyratyp ilip qoıǵan kapıtannyń qyzyl jaǵaly kostúmin shaldy. Júregi atsha týlap qoıa berdi. Áli de kóńil qurǵyr senbedi. Jaı ánsheıin sóılesýge bas suqqan shyǵar, asyl jarym kózime shóp sala qoımas dep oılap bir dem ary, bir dem beri, tynysy jıilep... Ne kóredi deısińder ǵoı, kapıtandy shalqasynan sulatyp salyp, jigit ústinde, lypasyz, kelinshegi qos tizerlep, júrelep ızektep otyr, emshegi úlkeıip salbyrap ketipti.

Tapanshasyn qorabynan lyp sýyryp, qos oqpen taban astynda jaıratyp salǵysy keldi. Aqyly qaraýylǵa keledi. Sol qolymen oń qolyn qysyp birte-birte jylystady. Atqanda ne, aıǵa qarap ulyǵanda ne, bolar is bolyp qapty. Ne isteý kerektigin oılaǵan jón. Ómirimdi qaıta bastasam ba, álde bolǵan iske bolattaı shydam tanytyp — boıaýy sińdi, Qudaı qyldy, men kóndim dep júre bersin be?!

Qaıtpek kerek?..

«Myna tutqyn da ózim sekildi bir beıbaq-aý» dep ishteı jibidi tergeýshi. «Bul adam ómirin áý basta durystap qurastyra almaǵan beıbaq qoı. Aqyn bolmaı, arbakesh bolǵanda júz jasar edi, bále de, jala da qyr astynan aınalyp óter, bálkim?! Júdegeni, kóp azap kórip saýshylyǵynyń tómendegeni kóziniń astyndaǵy kógisten kórinip tur, baz birde, kóbine qarsysynda otyryp sóılesken kisini kórmegen adamǵa uqsap, kórinbeıtin alys qıyrǵa qadalyp tilsiz melshıip qalatyny jıi. Óz oıyna ózi kómilip otyrysy aýyr. İshimdi ashyp oı bólissem, ana úıdegi jeńil júristi zaıybymdy kúıik qylyp qaıtemin dep aqyl surasam ba dep tergeýshi eki oqtaldy, aıta almady. Tutqynmen syr bólisipti degen atqa qalarmyn dep taǵy taıqydy. Qıalǵa batyp, muńdanyp otyrǵan aqyn kózine kózi túskende júregi tilinip ketkendeı sezildi. Saýalmen aldarqatýdyń qajeti joq. Myna tutqyn keshegi, áneýkúngi aqynǵa múlde uqsamaıdy, júzi tanys bolǵanymen jan saraıy múlde bóten, belgisiz jan.

— Bir aıǵa jeter-jetpes mezgilde atylasyń, — dedi Marselskıı oıyn bólip, — shyndyqty aldyn ala aıtqanyma keshirim suraımyn. Atý týraly úkim osydan toǵyz kún buryn shyǵyp qoıǵan.

Álgi sózden aqynnyń boıyna dúleı ener, bolmysy, qubylysy arpalysqa túser dep ishteı dámelendi. Joq, baıaǵy taıaq jutqandaı qalpy, qylp etpeı otyra berdi. Tergeýshi qarap otyryp qaıran qaldy. Tútigip ketti: «Estımisiz, sizdi atý týraly úkim tasqa basylyp, qol qoıylyp qoıǵan».

— Ólimnen qoryqpaımyn, — dedi Maǵjan qońyr únmen. — Shyn aqyndyq, adamdyq rýhym denemnen bólinip syrtta, óleńimniń ár jolynda, kitabymnyń ár betinde qalǵan, aldyńda otyrǵan qur qaýqarmyn, tulyppyn, sulba sýretpin ánsheıin.

Myna sózdi estip Marselskıı túrshigip ketti, júrek basyna úreı jamady. Ata túregeldi, oryndyq tóńkerildi. Qaǵazyn jınaýǵa shamasy kelmedi. Qońyraý shalyp, shala búlinip, kirip kelgen qyzyl jaǵalyǵa jarlyq jasap: «alyp ketińder» — deýdiń ornyna: «al, kettim» ...joǵaldym!.. qaramdy batyrdym!..» — dep óz-ózimen álektenip, qos alaqanymen qulaǵyn basyp uzyn dálizdi jańǵyrta júgirip, oıbaıyn salyp dálizdi kóshirip syrtqa qulapáre júgirgeni ersi.

Kúńirengen daýysy erekshe. Tutqyndar aıaǵynan tik kóterildi, kúzetshi, abaqty ıesi oqys daýysty estip, tergeýshiniń óńmeńdegen júgirisinen seskenip úrpıisip qaldy. Jer asty jaryǵy bir óship, bir jandy. Tergeýshiniń ala-quıyn «ala kettim», «qaramdy batyrdym» degen úni kúńirenip birazǵa deıin basylyp bolmady.

...Qudanyń qudireti, Maǵjan Jumabaevty, ıá... ıá... sol aqyndy ólim kamerasyna alyp baryp, arqasyn jarǵa súıep, betin beri qaratyp: «Sońǵy saýalyń bar ma?» dep suraǵanymda tyrs etip úndemedi. Aǵash qýyrshaq sekildi seksıip tura berdi. Tapanshany oqtap, shúrippesin qaıyryp qolymdy kóterip, nysanaǵa alyp turyp: «Al, ne deısiń» — degenimde sál qybyrlap basyn shaıqap bir sóz aıtty, taqap baryp áreń túsindim. «Átteń-aı, jalǵyz ókinishim bar, sońǵy ustalar aldynda Jazýshylar odaǵynyń tabaldyryǵynda qol jaıyp, sadaqa surap qaıyrshy shal otyr edi, shyǵyp bara jatqanda qaltamda eshteme bolmaı, sadaqa bere almadym. Ókinishim sol ǵana», — depti.

Gaıkovıch dereý keri sheginip turyp-turyp shúrippeni basyp jiberedi. Asfált edenge dúrs etip tomar qulap túskendeı estiledi. «Et pen súıekten jaralǵan kisini emes, shirigen tomardy atqandaı sezindim», — dep shejireleıdi eken sol Gaıkovıch mas bolǵanda. Kúnderdiń kúninde, zaman óte — ózi atyp óltirgen barsha pendelermen kórge túsip, topyraq jamylyp jatyp... teńesip... tańda maqshar týǵan kezde... o dúnıeniń qaqpasy aldynda qurylǵan ıman-tarazy basynda Maǵjan rýhymen baıaǵy jendet qaıyra kezdeserin bilgen joq. Ázirshe sezbedi, qıanat pen adamshylyq ynsapty bezbendemedi.

---