InfoHub Logo

«Apa, kóke. Aman-esensizder me? Meniń aldyńǵy hatymdy aldyńdar ma? Apam menen: «Habar keshikti ǵoı», — dep mazasyzdanyp jatqan shyǵar. Onyń sebebi, qolymyz bul ýaqytqa deıin eshqandaı tıgen joq.

Mine, qazir maıdan dalasyndamyn. Daıyndyqtan ótisimen, birneshe kún jol júrip jetkenimiz osy. Apa, qazir hatty asyǵyp jazyp otyrmyn. Budan soń ýaqyt bola ma, bolmaı ma, kim biledi. Endi soǵysqa kiretin shyǵarmyz.

Apa, óz jaılaryń qalaı? Sýyq tústi me? Ana tentekteriń áli de asyq atyp, oınap júr me? Joq, jumysta ma? Olardy tym erkine jibere berme. Tártipti bolyp, aıtqandy tyńdasyn. Tártiptiń kúshin endi túsinip júrmin.

Kolhozdyń jumysy júrip jatqan shyǵar. Jigitterden kim qaldy? Ózgelerden hat-habar bar ma? Apa, ájemniń densaýlyǵy qalaı? Qulaǵy estı me? Kóp-kóp sálem aıt. Al kókem qalaı? Beliniń quıańy qoıdy ma? Álgi kólik jaıy qalaı boldy? Jıren aıǵyrdyń arqasy jazylmasa, kolhoz miniske at beretin shyǵar...»

* * *

Samsaǵan juldyzdardyń qatary sırep, birtindep sóne bastapty. Alageýimgi móldir aýa sondaı tunyq ta, tymyq. Jan-jaǵyna qaraǵan adamǵa aldymen kózge túsetini — anadaı jerdegi shoq kók terek. Seldiregen japyraqtary jybyrlap, eriksiz nazar shaqyrady.

Tabıǵattyń tymyq shaǵy ámanda ádemi, dál osynaý tańǵy aýadaı taza. Tipti jyldyń eń qońyrqaı maýsymy kúzdigúni de tynyshtyq aıasynda tunǵan sulýlyq qandaı áserli. Tóbe, jazyqty qýalaı japqan ıirim-ıirim orman, sol orman — Otandy quraıtyn alýan aǵash pen butalardyń úrim-butaǵy bári de sary ala kúzdiń enshisine tıgenin shamalaısyń. Orman jaryqtyqtyń qaıtalanbas kúzgi ıisin aıtsańshy. Qalbańdaı kelip, beıbit qonyp jatqan japyraqtar, shyqqa malshynǵan kýqylt shóptiń arasyndaǵy irili-ýaqty tastar, aıqysh-uıqysh mashına, adam izderi jarysa aıqyndalyp-aq keledi.

Osyndaı áserli ekendigine qaramastan kúzgi áýenniń bir sazy kem, bir boıaýy solǵyn. Ol osynaý malynǵan tabıǵattyń júgirgen ań, ushqan qustan jetimsirep, jadaý tartqany ǵana ma?..

Soldat shınelin qaýsyrynyp qoıdy. Kúzgi qara sýyqtan úp etken lep te boı tońazytardaı ótimdi. Buıyǵyp otyrǵan serikteri de qoldaryn ýqalap, bir serpilisip qaldy. Qantalaǵan shala uıqy kózder álemniń túnerińki jaǵyn álsin-áli sholyp álek. Qalǵyp-shulǵyp, esinep otyrǵan jaýyngerlerdi asyqpaı aralap ekeý júr. Rota komandıri men polıtrýk eken. Soldattyń sergek qalpyn tanyp, komandır arqasynan qaqty. Óziniń qara tory óńi kóńil kúıin sezdirer eshteńe baıqatpaıdy. Sharshańqylyqtyń belgisi qabaǵynda uıyp qalǵan sıaqty. Kerisinshe, qarlyǵyńqy úni qulaqqa jyly:

— Tynyqtyń ba? Qyzyńdy oılap otyrsyń ǵoı, á?

Osy bir shıyrshyq atqan shaǵyn deneli kisini kórgeni keshe. Júdeýleý pishini adamnyń yqylasyn asa tartpaıtyndaı kóringen. Biraq álgi baýyrmal sóz: soldattyń júregin shymyrlatyp áketti. Bas salyp sóz ıesin, baýyryna qysyp alǵysy kelgen. Esesine ýstav boıynsha atyp turýy, oń qoldy shekesine sart etkizip, chestberýi tıis ekenin ǵana paryqtady. Biraq endi ondaı qımylǵa kesh edi.

— Keregi joq. Sál de bolsa tynyq. Óziń nege sonsha bozaryp tursyń? Qoryqqandyqtan ba?

«Qorqý» degendi endi oıǵa alýdyń da jóni joq edi. Ózine arnalǵan jańaǵy bir-eki aýyz jyly sóz júrektiń qýysyndaǵy áldebir kóńilsiz sezimderdi shaıyp áketken sıaqty. Qasyn kerip, uıala kúlimsireıin degenshe ekeýi ary qaraı ótip te ketti.

Typ-tynyq tańnyń qoınaýynda týyndaǵan álgi oılary qazirgi jaǵdaıdan tym shalǵaı bolyp shyqpady ma? Bos qıalmen áýrelenip turǵanyn bilse, komandır ne aıtar edi? Ia, óziniń ne maqsatpen tań kúzetkenin bir sekýnd ta umytýyna haqysy joq.

Endi zer sala kóz kidirtkeni — qasyndaǵy jaýyngerler. Qaısysy jetisip tur deısiń. Arpalysqan sezimderin júgendeýge tyrysyp, ishten tynǵan kalyptary. Tek qaıta-qaıta qyltyńdaı bergen temir qalpaq kimdiki dep, kóz toqtatyp qarasa, Qyljaq Shegir. Sóz suıylǵan tynyshtyqtan óziniń ishi pysty bilem, tunjyryńqy júzderge kózin qydyrta qarap, oqys yńyldap ketti. Qulaqqa jyly orys áýeni. Raqattana bir qaıyryp tastady da:

— Atasyna nálet. Osy qazir qyrylyp qalsaq ta, qabaq túsirmeıikshi. Sybaǵasyn alady. Áýeli, kórinsinshi ózderi, — dedi jaǵdaıǵa sáıkespeıtin kóterińki únmen.

Osy bir ajarly sózderdiń shyǵýyn kútip turǵandaı shatyr ete túsken ashshy daýys tymyq aýany qaqyrata aıyryp jiberdi. Okoptaǵylar eleń etisip, es jınap úlgirgenshe alapat bastaldy da ketti. Beıne bir uıqydaǵy alyp janýardyń búıirine áldekim biz tyǵyp alǵandaı, jer oqystan shorshı móńkidi. Kelesi sekýndta aýnaqshı bergen okoptyń qabyrǵasy tóńkerilip kelip, es jıǵyzbastan soldattyń betinen soqty. Sonan jerge jabysqan qalpy, typyr ete almaı, jata qalǵan.

Óstip esi kiresili-shyǵasyly kúıde qansha ýaqyt ótkenin bilmeıdi. Áıteýir, qulaǵyna komandır ámiri talyp jetkende ǵana boıyna jan kirgendeı bolyp edi.

Baspalaı qarap, boljaǵany — mańaıy.

Artılerıa daıyndyǵy bitip, shabýyl bastalypty. Jaryq dúnıeden qasań tartqan janary tabıǵattyń jańaǵy ásem kelbetin tap basyp, tanı alsashy. Kózine endi ilingeni — jańaǵydan múlde basqa, tosyn kórinis. Aspan asty ırektelip, qushaqtasqan býdaq-býdaq qoıý shań. Jer astynan byqsyǵan órt tútinindeı kókjıekti qymtap, kóz toıyp bolmas jańaǵy bar ádemilikti simire salypty. Kókterek shoǵyrynyń ornynda japyryla qulap, soıdıǵan qazyqtar. Shyqqa malshynyp búrisken shópterdiń tamtyǵy topyraq búrkenipti. Aınalasy qorasan izindeı shurq-shurq. Adamnyń emes, jerdiń jarasyn kórip-aq, deneń túrshikkendeı. Op-ońaı qazylyp qalǵan daıyn kór aldaǵy sumdyqtyń ısharasy sıaqty. Sýsyldaı jónelgen júregin toqtata almaı, soldat nazaryn qasyndaǵy joldastaryna aýdardy.

Eń jaqyny — temir qalpaǵy mılyǵyna eńkeıgen Qyljaq Shegir. Aýzyn toltyra topyraq túkirip, ústi basyn qaqqyshtap álek. Jarqyraǵan tisterin ashyp, yrjıyp kúlgensymaq, biraq óńi bop-boz. Jańaǵy tarsyl-gúrsilden shyńyldap ketken qulaq shirkin áli de dybys ataýlydan áli de jerýli. Qyljaq Shegirdiń ánsheıindegi kúrkireme úni shyńyldaǵan úreıli tynyshtyqty seıiltýge tipti álsiz:

— ... túk emes... eken ǵoı.

Ol aqsıa yrjıǵan kúıi eńsesin túzep alypty. Ózgeden buryn es jınaǵan da sol. Okop erneýine japatarmaǵaı myltyq uńǵylary jyǵyldy. Qyljaq Shegirdiń batyldyǵy Soldatqa da shym-shymdap aýysqandaı, qyltasynyń dirili basylyp, saýsaqtary shappanyń salqyn tabyn sezingen.

Iá, ol adamzat tarıhyndaǵy soǵystardyń eń surapyly hám aýyry bolyp sanalatyn soǵysqa osylaı kirdi. Búgingi ǵumyryna deıin basynan keshkenderi sońǵy eki kúnniń usynǵan qıametine tatyr ma? Jáne bári de tuńǵysh kórgenderi.

Ómirinde birinshi ret osyndaı sulý óńirdiń topyraǵyna aıaq basyp otyr. Ókinishtisi sol — arý tabıǵat qushaq jaıyp, kúlimdeı qarsy alǵan joq, shashyn jaıa kúńirenip, azaly halde eseńgirep jatty.

«Soǵys» degen sumdyqty birinshi ret qalaı kórse, kóz aldynda adam ólgenin kórgeni de osy.

Sóıtip, shaıqas bastalyp ketip edi.

Byqsyǵan qoshqyl tútekti ot semserler toqtaýsyz tilgileıdi. Esirik oqtar basyn sál kóterse, qaǵyp túserdeı. Aldyńǵy túpsiz úreı qaıta tyqsyryp, okop qabyrǵasyna jabystyrǵan kúıi, typyr etkizýdi qoıdy.

Qasyna ushyp túsip jatqan gılzalar, «At», «Toqta», — dep úzdiksiz sańqyldaǵan komandır ámiri. Úreı tabanynda qoly qaltyraı atqan alǵashqy oqtar bet aldy laǵyp jatyr.

Shynymen, osynsha qoıan júrek bolǵany ma? Káne, sabyr, sabyr. Áıtpese...

Ajal demi asyǵa jetip jatqan qarly jaqty kórýge ózin-ózi ıtermeledi de, myltyǵyn yńǵaılap, tóbesin qyltıta bastaǵan. Áldeneden tiksinip, jalt qarap edi, janyndaǵy jigittiń ezýinen júlgelene qan aǵyp barady eken. Eki qoly taıanysh bolýǵa jaramaı, atpal dene qabyrǵany sypyryp bardy da, sylq etip qulady. Okop erneýinde — nysanasyn izdeýmen ot alyp úlgermeı qalǵan vıntovka.

Soldattyń kóz aldy qaraýytyp, qulaǵy shyńyldap ketti. Ańyraıyp turdy da, barlyǵyn umytyp, súrine-qabyna tura umtylǵan. Áldebir jeri shanshı aýyryp, júregin yzǵar qaryp ótkendeı me? Sonymen qabat qystyǵyp shyńǵyrǵandaı ma?

Álginde ǵana ózi qatarly myltyq atyp: «Soǵys degen onsha qorqynyshty emes eken ǵoı», — dep kúlip turǵan azamat qas-qaǵymda sulap tústi. Qan sorǵalaǵan ezýinde kúlki taby uıyp, tisteri sol jarqyraǵan qalpy. Jigittiń jaıdary jany bylq-sylq etken jyly deneni tastap ta úlgeripti. Urys dalasyna kúnniń kúlgin jaryǵy aýnaǵany osy sát.

Soldat óz pishininin qandaı bolyp ketkenin bilmeıdi. Óne boıyn ál bermes bir diril kernep alǵan.

Qaıran Shegir. Aınalasyn kúlkimen bezendirýge qumar, qaljyńbas, qaıǵyrý degendi, «ólem-aý» degendi paryqtaı bilmeıtin shattyq ıesi emes pe edi. Onyń qýaqy keıpi qashanda qater men qaıǵyny umyttyrýǵa daıyn turatyn. Mine, endi kúlkimen týystas aq sary óńin ólim yzǵary enshilep, ómirmen adamsha baqyldasýǵa da mursaty kelmeı, op-ońaı-aq ólikke aınala salǵany... Beıshara anasy azaly habardy estýge ázir me deseńshi.

Ol alǵashqy ólimdi osylaı kórdi.

Dúnıedegi eń qymbatty nárse adam ómiriniń ólimge shapshań ulasa salýy tym zárli, sanaǵa syımas túsiniksiz qubylys ekenin paıymdady asyǵysta. «Soǵys» degen sumdyqtyń da bultartpas maǵynasyn endi janymen sezingen.

Áp-sátte kóz aldy dóńgelenip, dúnıe kóship jóneldi. «Ýaqyt», «ómir», «adam» degen uǵymdar úńireıgen qyp-qyzyl keńistikke jutylyp, qurdymǵa kete bardy. Myna surapyl ertede kórgen bir qorqynyshty túsi sıaqty. Endi-endi oıana ketip, tóseginen tabylatyndaı. Bul shynymen-aq qan keship, qalyń shaıqastyń ortasynda júr me? Mynaý máńgilik sozylyp kele jatqan alasapyran ba? Ol máńgilikke taýsylmaı ma? Ólim týraly oılap júrgeni nesi, myna kileń balǵyn jigitter ólim úshin kelip pe edi? Osy maǵynalas shyndyqtan shalǵaı qaıdaǵy bir eseńgiregen sezimder.

Adam janyn nysana etip, aýany qutyryna keskilegen myń-san oq, snarád. Múlt ketkeni topyraq qaýyp, bolmasa, bala qaıyńnyń ne kári terektiń butaǵyna qarsh qadalyp, omyryp túsiredi. Timiskilegenin dál taýyp, ystyq qandy shasha, mindetin ótep jatqandary da bar.

Jaý áskeriniń: «Talqan ǵyp taptap ótemiz», — degen zor dámesi bolǵan sıaqty. Endi, mine, qaıtqan teńiz tolqynyndaı jamyrap keıin serpilipti. Joıqyn shabýyldy tym tákappar bastaǵan susy sýyq tankterdiń de qatary qaqyrap, toz-tozy shyqqanyn jaýyngerler kórip otyr. Maıdan dalasynyń ár jerinde obadaı domalanyp, tilsiz qalǵan sol temir tajaldar.

Endi alystan noqattanǵan tankter jańadan top quryp, urysqa daıyndalýda. Urystyń bir sátke ǵana tynyshtalǵan shaǵy. Rotada biraz shyǵyn bar sıaqty. Alǵashqy jaralylar da boı kórsetip qalǵan. Jańaǵy qatpa komandır okoptyń bas-aıaǵyn bir túgendep shyqty. Jaýyngerlerdiń kóbiniń-aq repeti qashyńqy, júzderi qýqylt. Alǵashqy arpalystyń áseri.

Komandırdiń óńi ózgerissiz: ár jaýyngerge syńaı qarap, sergitip áketetin sabyrly qara kózderi; sol shań basqan ájimdi óń. Tek daýsy qarlyǵyńqylaý ma, qalaı?

— Tótep beremiz ǵoı, jigitter? Tótep beremiz. Stansıaǵa qaraı jaýdyń birde-bir tankisi ótpeıtinin kózderińnen kórip turmyn.

— Dál solaı, joldas kapıtan, — dedi sopaq pishindi, sekpil bet serjant. — Jaqyndap kórsin, taǵy da sazaılaryn alady. Tipti erteń de osy okoptan jyljymaımyz.

— Erteń bul jerde soǵysýdyń keregi joq. Buıryq — stansıany búgin keshke deıin ustaý. Sodan keıin sheginemiz.

Ashynǵan jaýdyń aıaýsyz ekenin Soldat biletin. Ana jyly: «Qaqpanǵa túsken qasqyr alam», — dep kelgen kókesin jazym qyla jazdamady ma. Tek saqtyq pen ójettiktiń arqasynda aman qalyp edi-aý. Myna jaýdyń da sol jaraly ańdaı azýyn basyp kele jatýy anyq. Arqyraǵan arynmen shıryǵyp kelip, taǵy da soqtyqty. Sonda da japyryp kete almaı, jan etterin julyp jep, shaınasyp jatyr.

Soldattyń kóz aldynda sekpil bet serjant oqqa ushty. Zirkildeı tóngen búıi keıiptes tankty atylyp baryp urmaqshy bolyp edi. Býma granatany yńǵaılaı berdi de, symdaı tartyla qalyp, ekpetteı jyǵylǵany.

Bul serjant — Soldattyń rotadaǵy eń unatpaıtyn adamy. «Á» deseń, «má» deýge daıar ur da jyq, ishine pyshaq aınalmastyń ózi. Ysqyryp turǵan qatal da. Ózin áldeneshe kezekten tys narádqa aıdaǵanyn bul qaıtyp umytsyn. Biraq... qasyndaǵy joldas, Otan qorǵaýǵa birge attanyp, jandy bir shúberekke túıgen qarýlas azamat. Keshe ǵana: «Qımylyń shaban», — dep buǵan tepsinip edi, aıaq astynan pushaıman bolyp, ajal aýzynda jatqany anaý.

Oılanyp-tolǵanyp turýǵa ýaqyt bar ma, bar qaıratyn shaqyryp, yshqyna yrǵydy okoptan. Et qyzýlyq qoı, sál kidirgende, qaıshylasqan ólim quryǵynyń biri moınyna sart etip ilinip, jaryq dúnıeden julyp alatyn edi. Lyp berip jata qaldy. Endi jerge jabysyp, tyrp eter emes. Eki aralyq bar-joǵy bes qadamdaı. Jaralyǵa kózin ǵana satyp, dymynyń quryǵanyn aıtsaıshy.

Okop ústin qorǵasyn borany jaıqap etti: júıkeni shymyrlatar ysyldaǵan, yzyńdaǵan únder, kúnniń shatyrlaǵanyndaı jaryqshaq ashshy dybystar. Ólim arystandary qushyrlana oınaq salyp, tirlik ıelerin saıqymazaq etedi. Aýzyna ilingen jan ıesin ashqaraqtana jalmap, qarq-qarq aıar kúlki shashady.

Ár sekýndynan ólim kútip, sharasyz halde ishten tynǵan jaraly zorlana qımyldap, beri qaraı jyljyǵysy bar, óz denesi ózine júk, qaıtip qozǵalsyn.

«Jaralynyń jaǵdaıy osy bolsa, búıtip jatysy ne? Dyńdaı azamatty ólimge qıyp, dáti qalaı shydamaq. Qorqaq eken ǵoı ózi, naǵyz sý júrek. Búıtip qor bolyp, jigit bolyp týǵansha...»

Soldattyń qoly okop erneýin qaıta sıpalady. Bul jolǵy qımyly saq. Betin topyraqqa janaǵan kúıi biraz jatty. Demigin basyp, júregin toqtatpaq. Munan keıingi kórinister qadaý-qadaý esinde: mańdaı tusynda shańǵa kómilip, bolar-bolmas dirildegen etik ókshesi; shyntaqtaı jyljýmen synyq súıem jerdi zorǵa utyp kele jatyp, ishteı arpalysqany; «qutqarý kerek», «qoı, keri qaıtaıyn» dep azýlasqan kereǵar oılary; jaralyny súırelep, tasaǵa boı jasyrǵansha ajal tóndirip, taýsylmaı qoıǵan túpsiz ýaqyt... artynan bári aralasyp, keremetteı uzaq bolyp kóringen.

Mine, endi, ózi isine sener-senbesin bilmeı, okop túbinde otyr. Qorǵasyn tútektiń astynan qaıtip aman shyqqanyna taǵy qaıran. Osy bes qadam ashyq jermen jyljý úshin qanshama júrektilik qajet boldy deseńizshi. Sonda erekshe erlik te istegen joq, jaýyngerlik paryzyn ǵana ótepti.

Soldat ústi-basyn sıpalap, ózin tekserip te aldy: ázirshe aman. Búıtken amandyqtan ne qaıyr, joldastary qyrylyp jatqanda. Jaralylar qanshama deseńshi. Eshqaısysy okoptan keter emes. Ne bolsa da, qasyq qandary qalǵansha joldastarymen birge kórmek. Eki vzvodtyń komandıri qaza tapty, polıtrýk jaraly. Rota komandıri álginde taǵy qasyna keldi. Netken myqty adam. Ár jaýyngermen-aq osylaı baýyrynsha jaqyndasyp, sóılese biledi. Qıyn mınýttarda qarlyǵyńqy qońyr úni de úlken súıenish.

Urystyń tynym alǵan sáti. Ótken ómiriniń qat-qabat elesteri osy bir qysylshańda kelgeni nesi? Soldat endi ózimen-ózi.

Kún kózin jutyp, uılyǵa býdaqtaǵan qoıý shań jaýyndy jyldardaǵy soqyr tumannan aýsashy. Ondaı tuman qyrda ásirese kúzge salym jıi bolmaýshy ma edi. Balalar úshin taý eteginen aýylǵa qaraı jyljyǵan soqyr tumandy atoılap qarsy alýdan qyzyq bar ma? Qoldaryndaǵy shybyqtaryn tóbeden asyra oınatyp, qalyń tumanǵa tyraǵaılaı sińgenge ne jetsin, shirkin. Sol tumannyń ishinde birin-biri ustatpaı, qýalaspaq oınasa, soqyr tumandy qalyń qol dep eseptep, bir tasadan ańdaǵaılap dúrse qoıa berse...

Keıde ekige bólinip, sol tumanǵa boı jasyrysyp, urys oıynyn oınaıtyn. Shı arasyna bytyrap ketken sıyrlaryn jınap alý úshin ógiz torysyna qonyp, qalqaıyp shyǵa bergen ákesi: «Borandy kúni ıt pen bala qutyrady, degen. Onan da buzaý qamasyp, sheshelerińe kómektesseńder qaıtedi. Áıda, baryńdar solaı», — dep balalardyń aldyn kes-kesteı qaıyratyn. Sóıtedi de, artyna qaraılap, tepeńdeýmen oıǵa túse beredi. Aýyl balalary ákesiniń qaharynan qaımyqpaıdy. Úlkender arasynda syıly bolǵandyqtan ba, kóp úndemeıtin qara kisini tyńdap júrý ádetteri.

Sheshesi ákesinen múshel jas kishi, pysyq adam. Qımyl-qozǵalysy jiti, juqa óńdi áıel mazasyzdyqqa beıim, kúıgelek. Yzasy túskende balalaryn shapalaqpen janyp ta jiberetin. Sol kisi áskerge júrgeli turǵan zińgitteı ulyn tas qyp qushaqtap alyp, tamam eldiń kózinshe qoımastan eńiredi-aı. Aırylysar shaqtaǵy analar zary onsyz da kóńilderi qulazyńqy jurttyń saı-súıegin syrqyratty kelip.

Jumystan barjıyp isingen ana saýsaqtary aqyrǵy ret balasynyń betin sıpady. Jańa saýylǵan súttiń jylýy tanaýyna sol kezde sezildi emes pe. Týǵan úıdiń sońǵy ıisindeı kókiregin keńeıte berdi de, lekitip baryp óshti. Sonan keıin álgi saýsaqtardyń janasqany — sheshesiniń qup-qý júzi bolatyn. Sosyn ol aǵyl-tegil ystyq jasqa malshyndy.

Bylaısha balalaryna meıirimdi ákeniń ózin baısaldy ustaǵany kóz aldynda. Ulyna uzaq qarap turyp, sheshilip sóıleı jónelgendegi úni ǵana buzylyńqy, kúńgirt edi:

— Shesheńniń kóz jasyn neǵylasyń? Ne kórseń de, jurtpen birge kórersiń. Arttaryńda qaraıǵan halyq qalyp barady. Qaraıǵan halyqtyń aq tilegi jeber. «Qoryqqan adamdy ajal ańdıdy» degen. Júrek toqtatyp, seskenbeı baryńdar. Artyńda el bar, biz barmyz dep oıla. Halyq zaýaly jaýdy tegin jibermes...

Jaıshylyqta dilmarlyǵy joq kolhoz baqtashysynyń taǵy da ulan-asyr aqyl aıtqysy kelgen, jylaǵan eldiń shýy údedi de, sóz aıaǵyn jutyp jiberdi. Ulynyń búırek betin tikenek saqal-murtymen úıkelep, emirene ıiskedi ákesi. Dáti qansha berik bolǵanymen, aýmaqty qoı kózderi qyzaryńqy eken.

* * *

... Qatarlary sıreı túskendeı. Manaǵy bir jappaı tarsyldaǵan myltyq únderi selkeý. Tynymsyz sartyldap turǵan pýlemet te endi úzdik-úzdik ot shashady. Vıntovka uńǵysy qyzǵaly qashan. Aýa dar aırylyp, qulaqty tundyra urǵanda, áreń buǵynyp úlgerdi. Denege shoıyn jaryqshaqtaı tıgen aýyr soqqy.

Okop túbinde me, júrelep otyryp qaldy ma, ózine ıe bola almaı, ushyp túsken sıaqty. Aldymen túısingeni — tiri ekendigi. Esi kiresili-shyǵasyly halde, ústi-basyn sıpalap jatyr: esh jeri búlinbegen, saý-salamat. Qýanysh atty darqan sezimniń tiri qalýǵa qatysty da túri baryn, ol san qıly qýanyshtyń eń qymbattysy ekenin de sol mezet paıymdap edi. Sodan keıin izdep umtylǵany — qarýy...

Álgi snarádtyń dúmpýi qorqynyshpen qorytylǵan manaǵy oı, sezimderdi de aýnatyp, silkip tastapty. Arakidik: «Osy túsim bolǵaı», — deıtin qıalı tilegi budan soń adyra qalǵan. Mynaý qıamet-qaıym ómirdegi naǵyz soǵys ekenin, túk suraýy joqtaı esepsiz qyrylǵan halyq sor soǵystyń qurbany ekenin tuna bastaǵan sanasy bultaryssyz uqty.

Býaldyr shań ishindegi erbeńdegen qaralardy qaraýylǵa ustamaq bolyp jatyp, oılaǵany: «Qalaı aıaqtalar eken? Aı, myna qan tógistiń beti jaman-aý... Alǵashqy kún emes pe? Neǵyp tóteı almaımyz? Bitse ıgi edi tezirek...»

Qalt toqtaǵan tanktyń zeńbiregi jaıymen beri buryldy da, aýzy shyrpy jaqqandaı jalt ete tústi. Qulyn da qulyny shyǵa shyńǵyryp aýnaǵan dop...

Basyn topyraqtan sýyryp alǵanda, qulaǵy bitelip kalǵan eken. Kóz sharasy qanǵa shylandy ma, álde okop tóńiregi shynymen shashyraǵan qan ba, qaıda qarasa da, qyp-qyzyl josadaı. Sonan keıin kórgeni aqyl-esin adastyryp jiberdi.

Okoptyń art jaǵynda qanǵa malshynyp adamnyń koly jatyr. Qol tutamynda omyrylǵan myltyq qundaǵy. Shıneldiń bir kesek jyrtyǵynan qara qoshqyl kan tamshylaıdy. Súıektiń yrsıǵan appaq tinine topyraq juǵypty.

Sumdyq kórinis janaryn osyp tústi. Shoshynyńqy úreı únin oqysta taǵy shyǵardy ma, tamaǵy jyrtyla shyńǵyryp jibergendeı boldy. Óńiniń jansyz tartyp ketkenin sezine aldy ma, bet-aýzy jybyrlap áketip bara jatqandaı. Okop túbin tyǵyndap, úıilgen qalyń topyraqtyń arasynan bireý táltirekteı túregelgen. Talqany shyqqan joldasynyń denesine túkke túsinbeıtin delquly adamdaı tesilip uzaq qarady. Shatynaǵan kók kózderi oı nyshanynan alastalyp jansyz bedireıedi. Astan-kesten dúnıeni eler emes. Tiri arýaqtaı bir sát qybyrsyz turyp qalǵan álgi jaýyngerdiń tula boıyn kenet diril kerneı bastady. Qoldary qaltyldap, syrt kıimderin sypyryp jatqany nesi? Áne, kózderi aqshıyp, mas adamdaı sendelektep ketti ǵoı. Aza boıdy qaza qylǵan daýsy netken ashshy. Essiz qystyǵa aıqaılap:

— A-a-a-a! — degeni soǵys deminiń qalyńyna tunshyǵyp, munyń qulaǵyna ǵana jetip jyǵyldy. Jaýynger sol tarǵyl únmen shyńǵyrǵan qalpy okoptan atyp shyqty. Qolynda — kókke sermelgen myltyǵy. Soldat kómeıi keptele qyryldap:

— Toqta! — dep aıqaılaǵansha bolmady, jańaǵy jigit qaınaǵan oq ótine qoıyp ketti de, bar pármenimen dedekteı júgirdi:

— A-a-a-a!

— Qaıt keıin, ólesiń!

Jan daýsy shyǵa toqtatqysy kelgen dalbasa aıqaıy aqqula zaıa ketti. Kirpigin endi bir qaqqanda, oq aǵysynda eshkim joq edi.

«Shydaı almady-aý... Shydaý, shydaý múmkin be?...» Soldat óziniń ne bolyp ketkenin bilmeıdi. Dúnıe qyzyl qan teńizinde qaryq bolyp bara jatqandaı ma-aý, basy bólek, denesi bir bólek sıaqtanyp, dene músheleri baǵynýdan qalǵandaı ma-aý? Búkil maıdan dalasyna túsetin snarád ataýly bunyń basynda jarylyp, jaryqshaqtary temir qalpaqtan taıyp ketip jatqandaı ma?

Kózi — myltyqtyń qaraýylynda, qoly — shappada. Saqtyq degendi múlde umytyp, tynymsyz ata berdi... Tistengen erni bop-boz bolyp, bet aldy ne aıtyp jatqanyn baıqaıtyn emes: «Qarǵys atqan sumdar. Sazaılaryńdy... Jaqyndap kórińder endi... Tek kelińder...» Bar bolmysyn qan qaraıtar, buryn túısinbegen qatal sezim jaýlapty. Et júregin ezip, shyrqyrata buraý salǵan kúsh — sheksiz óshpendilik, sher bolyp baılanǵan qara tas kek edi.

* * *

... Dushpan toby shańytqan alqapqa qaıta tola bastady. Sony kúshpen túıilip kelip, uıymdasyp jatýy anyq.

Jańa shabýylǵa deıin jan shaqyryp, tynystaıtyn temeki tartymdaı kesimdi mezgil. Tize búkkeni sol eken, manaǵy tátti elesteriniń taǵy da kóldeneńdeı ketkeni. Telmirińki jaýdyr janarlar qaıda qarasa da óshpeı, kóz aldynda qabattasyp turyp aldy. Tipti alystan obaıyp kóringen tankterdi de sharasyna syıǵyzyp, kirpigin eppen kótergen boıy baqyraıa qalǵan syqyldy. Mana eńbektep jaraly serjantqa umtylǵanda da osynaý qara kózder jasqa shylana jelkesinen baǵyp turǵandaı shimirkenip edi-aý.

Iá, olar... — adamzat uǵymyndaǵy kúlli názik, kúlli ıgi sezimderdi qos tamshyda ǵana tundyryp, soldat júregine ýyz shapaǵat sepken qyr qyzynyń janarlary. Kórshi aýyldan edi. Anda-sanda ǵana kórinis beretin názik tulǵasyn oısha ıemdenip, kóńilin demdeıtin. Júrek jardy bar qupıasyn ońasha aqtaryp, tek ózine málim ete almaı ketkeni qandaı ókinish. Neǵyp jasyqtyq jasady eken? Ózge jigitterdeı sóz baılasyp attaný da esine kelmepti.

Budan soń... óz qataryndaı úılenip úlgermegenin, «Ómir alda», — deýmen-aq qysy-jazy kolhoz jumysynan moıyn bosamaǵanyn, eń aqyry, dál qazir shyt-shyt bolyp jarylyp, tilimine topyraq jabysqan erinderdiń jas arýdyń úlpek tánine juǵysa almastan, armanda kezerip jatqanyn... jáne kóp-kóp ókinishti jaılardy lezde oı arǵymaǵymen sholyp ótti. Keýdesin oqqa emes, óksikke uryndyrǵan, beıbit kúnniń úzigindeı qas qaǵym sátti odan ári qysqartyp jibergen aýyr oılar.

— Joldastar, aqyrǵy dem bitkenshe!..

Qatpa komandırdiń uran salyp, qaırat shaqyrǵan aıbarly úni ajal yrylymen taıtalasyp kelip, okoptaǵylardy aıaǵynan turǵyzǵan. Sózdiń sońyn bári anyq estı alǵan joq. Biraq onyń dál maǵynasyn shettegi jaralylarǵa denin qapysyz uǵysty. Urystyń basynan-aq komandırdiń shıraq qımyly, sabyrǵa shaqyrǵan qarlyǵyńqy, tipti qyryldaq daýsy qorqynysh ataýlyny seıiltýmen boldy emes pe. Jan alysyp, jan berisken sońǵy mınýttarda, «Endi bittik-aý! Endi qurydyq-aý», — dep barlyq múmkindik qoldan sýsyǵan qysylshańda rotany shashaý shyǵarmaı, bosańsytpaı ustap qalatyn — basqa emes, dál osyndaı tastúıin ámir, qaıtalanbas qatal buıryq. Jaýyngerdiń qashanda arqa súıeri — osy komandırler. Solardyń qastarynda ekenin sezine otyryp, bir jutym aýadaı ańsatqan jeńis baryn, jenilmes Otan baryn jan júrekterimen tushynatyn.

... Fashıser tipti taqaý qalypty. Buqpantaılap júgirisip qıraǵan tankti qalaı tasalanyp jatqandaryna sheıin aıqyn. Qarǵadaı erbeńdegen nemelerdi nysanaǵa iliktirý endi ońaı. Eki jaqtyń da atysy qazir sylbyr. Sovet jaýyngerleriniń qatary múlde sırepti.

Osyny fashıserdiń de ańdaǵan syńaıy baıqalady. Únsiz qýsyryp keledi.

Soldattyń sanasy ábden sergigen. Aınalasyn múltiksiz abaılaıtyn estıar halde. Oılar biri kelip, biri ketýde. Tek bir nárseni anyq sezdi — jaýdyń deńdetken jeri osy.

«Qansha adam qaldy eken? Shynymen manaǵy jigitterdiń bári joq pa? Esil azamattar... Endi kim? Men de... men de... — ary qaraı maǵynasy aıqyn sózderdi oılaı almady. — Oq qaı jerimnen tıer eken? Múmkin, granata, ıa snarád...»

Sumpaıy keıiptegi arbıǵan temir úıindisi kúrkildep, taıap keledi. Úrkerdeı ǵana júrek jutqan jandardy qaıtse de taptap ótpekshi. «Osy joly qaıtpaspyn» degendeı ekpini tym aryndy.

Tank bettegen jaqtan bir iri deneli jaýynger kóterildi. Ózi keýdesinen jalańash, temir qalpaǵy da joq. Qolynda granata býmasy. Aıaǵynyń jarasyn eleıtin emes. Bolat qubyjyqqa qaraı, taısalmastan ilbip barady. Aqyrǵy álin jıyp, súıretilip keldi de, denesin ıgere almastan, shynjyr tabanǵa janasa qulady. Granatany laqtyra almady. Aldy-artyn jalyn tistelep, alasurǵan tank shuńqyrdy erneýleı turyp qaldy.

Erlik. Manadan kózi kýá qyrýar erliktiń biri ǵana. «Eger jalǵyz oq mańdaıdan qadalyp birden óltirse she? Qınalyp jan shyqqannan góri... — Kenet qaýpi kúshtirek basqa bir oı mıyn qaryp aldy. — Tutqynǵa túsý? Joq, joq, buıyrtpasyn. Shynymen... shynymen-aq olardyń jeńgeni me? Moskvany alyp... týǵan jerdin topyraǵyn taptar ma? Joq, joq. Aıtpa? Aıtpa... — Endi onyń oıy óz tilinde dybystalyp, óz qulaǵyna jetpeı jatty. — Múmkin emes».

Nege óledi bul? Ólýge tıtteı de qaqysy joq edi ǵoı. On toǵyzǵa tolǵany keshe ǵana. Nege? Joq, tiri qalar, tiri... Endi bir, Alla jarylqap shynynda da aman qalsa she? Onda búgingi el kórmegen surapyl týraly, baǵzy bireýlerdiń túsine de kirmeıtin eresen shaıqas jaıly Otanyna, eline bar daýsymen áıgileri, shynaıy batyrlyq, qandy qyrǵyn degenniń ne ekenin bilmesten ǵumyr kesher keleshek urpaqqa óz aýzymen jyr etip jetkizeri anyq. Qyljaq Shegir, sekpil bet serjant, tankige tosqaýyl bolǵan jaraly... sońǵy soldaty sheıit ketkenshe Otan aldyndaǵy mindetin abyroımen oryndaǵan rotasy — bári-bári qansha ret tamsana, tańyrqaı aıtsań da, taýsylmas ańyz emes pe?!

Sol qaptaldan satyr-sutyr etip avtomat únderi jetti. Oń jaqtaǵylar buta-butanyń arasymen jorǵalaǵan jylandaı sýsyp, oq shyǵarmastan, dybyssyz taıap keledi. Jigit jan-jaǵyna qarap, sanaýly-aq qalǵan joldastaryn kórdi. Olar qazir esh ámirsiz-aq qorǵanysqa kóshken, jantalas atys ústinde. Aýyr jaraly pýlemetshi de qarý qaraýylyn syǵalap álek.

Soldattyń myltyǵy kóz ilespes shapshańdyqpen gılzalardy ytqytyp, tarsyldaı jóneldi. Aınala aýdarylyp-tóńkerilgen bir dúnıe. Kóz aldyna birese juqalań jasqa shylanǵan jumsaq janarlar, birese ákesiniń qońyrqaı kesek júzi, birese barmaǵynan sút tamshylaǵan tilim-tilim qoldar kóldeneńdeı berdi. Bir sát saýsaq salasynan sút emes, ystyq jas sorǵalaıdy. Tipti okop kemerindegi topyraqqa da tyrs-tyrs tamyp, qanmen aralasa bastaǵandaı.

Joq, kórip turǵany — bularǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn múlde basqa kórinis. Temir qalpaǵy daǵaradaı bir jigit manaǵy kók terek tamtyǵynyń tasasynan shyǵa kelgen. Ústindegi formasy da, qolyna ustaǵan qarýy da kózge oǵash. Eńkeıe júgirip beri umtylyp keledi. Onyń artynan taǵy birnesheýi paıda bola ketti. Júzderinde erekshe eshteme joq, kádimgi adam. Tipti aldyńǵysynyń óńi tanys sıaqty ma, qalaı?

Bular? Bular... solardyń ózi ǵoı. Iá, ıá... Myltyǵyn oqtaı bergen, qolynyń qary tyz ete tústi. Sonda da qarýyn syńar qolmen yshqyna demedi de, barqyrap kelip qalǵan qastas topqa aqyrǵy ret atty. Kelesi qımylǵa úlgere alǵan joq. Ekpetinen jyǵylyp jatyp kórgeni — úzim-úzim qan tamshylaryn qunyǵa tartqan dymqyl topyraq. Shaýyp ótken oı: «Kimdiki eken?» Sanasy kúńgirttene áldekimge degen aıanysh sezimin túısindi. Jarany basa qoıǵan alaqan syrty boıalyp ketti.

Ómiriniń aqyrǵy sekýndynda janaryna ilikken nárse — qan, óz qany bolatyn. Demi taýsylarda oılaǵany: «Múmkin emes... múmkin emes».

* * *

«...Apa, álgi maǵan arnaǵan aqsarbas toqtyńdy jaqsylap semirtip qoı. Aman-esen oralǵan kúni toılarmyz. Óziń kóp jylama. Al endi hatymnyń aıaǵyn erteń bitiremin, óıtkeni...»

* * *

Shaıqas kún eńkeıe aıaqtaldy. Shynjyr tabandar okop mańynda aıqasqan óli, jaraly denelerdi myjǵylap, ezip ótti. Kún uzynǵy qandy qyrǵyndy, aýyzben aıtyp jetkizgisiz óz erlikterin álemge aıan eter rotanyń birde-bir jaýyngeri bul kezde tiriler qatarynda joq edi.

1975

---