Mektep oqýshylaryn adamgershilikke tárbıeleýdegi otbasynyń yqpaly
Mektep oqýshylaryn adamgershilikke tárbıeleýdegi otbasynyń yqpaly
Qazaq mektepteriniń eń basty mindeti - óz ultynyń tarıhyn, mádenıetin, tilin, dinin qasterleıtin jáne ony jalpy adamzattyq deńgeıdegi rýhanı qundylyqtarǵa ushtastyra biletin eljandy tulǵa tárbıeleý.
Bárimizge belgili bizdiń qoǵam asa kúrdeli jaǵdaılardy bastan keshirdi. Ótpeli kezeńge tán ómirdiń aýyrtpalyqtaryn eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Biraq adam qandaı jaǵdaıda da óziniń bıik adamgershilik sıpattaryn, kisilik qasıetterin saqtap qalýǵa tıis ekendigi bizdiń keıbir qazaq jastarynyń sanasyna kishkentaıynan engizilmegen túri bar. Oqýshy jastarynyń arasynda ishimdik pen shylym shegýge áýes, esirtki qoldanýshylar qatary da ósýde. Qylmystyń eń aýyr túrlerine baratyn jastar kóbeıip otyr.
«Tárbıege áser beretin nárse-ósken orta, ata-ananyń tárbıesi. Sońǵysy kúshti bolmasa bara-bara adamdy zamandas, joldastyń azǵyryp ne túrli jaman minezdi juqtyrtatyny belgili», - deıdi J. Aımaýytov óziniń «Tárbıe» atty maqalasynda.
Halqymyzdyń san ǵasyrdan bergi danalyǵyna qulaq assaq, «Adamnyń baqyty-balada» degen eken. Kez kelgen adam ózi ómir boıy qýyp jete almaıtyn baqyt degen qudiretti sózdiń ólshemi ómiriniń jalǵasy urpaǵymen keletinine mán bermeýi de múmkin. Bireý baqytyn baılyqtan tapqysy kelse, ekinshi bireýi dańq pen ataqtan, mansap pen qyzmetten izdestiredi. Munyń bári túsingen adamǵa qoldyń kiri sıaqty nárse. Adamǵa naǵyz baqytty-tárbıeli urpaǵy ǵana syılaı alady. «Adam urpaǵymen myń jasaıdy» degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Olaı bolsa adam ómiriniń máni-óz urpaǵy. Shyr etip sábı dúnıege kelgen sátten bastap ata-ana aldynda názik te qıyn úlken qoǵamdyq mindet turady.
Ol-bala tárbıesi. Tártip buzýshylyqtyń basy bos júrýden bastalady. Keıde sabaqtan jıe qaldyrýǵa ár túrli syltaýlardy úlkenderdiń ózi úıretip otyrǵanyn ańǵarmaı da qalýy múmkin. Jas shybyqty qalaı ekseń, solaı ósedi ǵoı. Iá, «uıada ne kórseń sony ilersiń», demekshi ata-ana tárbıesi bala ómirinde úlken iz qaldyrady. Balanyń boıynda barlyq jaqsy qasıetterdi damytý, tipti janynda júrgen dostaryna deıin mán berý, tabıǵat syılaǵan daryny bolsa damytý, durys bilim alýyna jaǵdaı jasaý ata-ana men ustazdyń basty tárbıesi. Januıada tárbıe balaǵa sózben, teorıamen damymaıdy, úlkenderdiń úlgisimen sińedi. «Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıdi halyq danalyǵy. Bala kishkentaı kezinen-aq ár nársege
áýestenip úlkenderge kómekteskisi keledi.
Budan keıin áke-sheshe «jumysymdy bógeısiń, istep jatqan isimdi búldiresiń» dep urysyp jiberýi múmkin. Bul qate túsinik. Kersinshe, óziń jumys istep júrgende balanyń qolynan keletin isine jaǵdaı týǵyzyp, onyń úırenýine kómektesken oryndy. Tipti balaǵa bergen tapsyrmańyzdyń aıaǵyna deıin oryndalýyna tózimdilikpen baqylaý kerektiginde umytpaǵan jón. Balanyń birte-birte eńbekke degen bolashaǵyna jol ashasyz. Ár istegen isiniń uqypty da tynymdy oryndalýyna baǵyt beresiz. Balanyń jaqsy isin madaqtap, terisin oń etip túsindirip otyrsa, ol da eresekterdi syılap kez kelgen tapsyrmasyn oryndaýǵa qarsylyq bildirmeıdi. Orynsyz urysý, zeký, suraqtaryna dóreki, kelte jaýap berý nemese ádil talap qoıa almaý ata-ananyń bedelin túsiredi. Ata-ana bala tárbıesindegi basty tulǵa. Sondyqtan áke de, sheshe de balalardyń jan dúnıesine úńilip, minez-qulqyndaǵy erekshilikterdi jetek bilgeni jón. Balalarmen áńgimeleskende olardyń pikirimen de sanasyp otyrǵan oryndy.
Óz balasymen ashyq sóılese almaı, syrlasa bilmeıtin ata-analar «Ekeýmiz de jumystamyz, keshkisin úı sharýasynan qol tımeıdi, balamen sóılesýge ýaqyt joq» degendi aıtady. Bul durys emes. Balamen sóılesýge tipti arnaıy ýaqyt bólýdiń qajeti joq. Áke men sheshe ul-qyzdaryn úı sharýasynda júrip-aq áńgimelesip, oı bólisýge nege bolmasqa. Januıadaǵy janjal, úlkenderdiń aýzyna kelgen sózderdi aıtýǵa, balanyń kózinshe araq iship, ústi-ústine temeki tartatyndar da bar. «Kóringen taýdyń alystyǵy joq» deıdi, erteń-aq ul ósip er jetedi, qyz ósip boı jetedi. Sonda araq pen temekiniń zıanyn qalaı uqtyramyz. Negizinen januıanyń shyrqy buzylǵan, ata-anasy maskúnemdilikke salynǵan nemese jaramdyq jaǵynan azǵyndanǵan ortada bala, jasóspirim qashanǵy jeırenishti kórinisti, ondaǵy aıqaı-shý men daý-janjalǵa, urys-keriske shydap júrmek. Basqa ómir ańsaıdy nemese teris tárbıege tez boı aldyryp úlgiredi, eger osy teris jolǵa múlde bet buryp ketse, báıterektiń bir butaǵy qısyq ósti deı berińiz.
Otbasy jylýyn kórmegen, ata-ananyń qamqor mahabbatyna bólenbegen bala jany qatygezdenip, qylmysty jolǵa qaraı beıimdeletinin túrli jamandyqtan qorǵansyz bolatyny belgili. Jasyratyny joq balasynyń bilim alatyn mektebine jyl boıyna bir ret te barmaıtyn, tipti at izin salmaıtyn ata-analar jıi kezdesedi. Balanyń tárbıesine otbasy men muǵalimder jaýapty ekenin bilse de jaýapsyz qaldyrady. Mektep oqýshylarynyń ýaqytynyń kóbi otbasynda ótedi, rýhanı adamgershilik tárbıesi óte kúrdeli jan-jaqty proses. Otbasynda oqýshy ár nárseni estıdi, kóredi, qalaı ómir súrý kerektigin, ózin-ózi qalaı ustaıtyny is júzinde jaǵymdy, jaǵymsyz minez qulyqtyń ónegeli formalaryn ata-analardyń jáne basqa otbasy músheleriniń eńbekke, adamǵa qatynasyn, aýyldyń jaǵdaıyn bilýge tyrysady.
Mine, sondyqtan ata-ana balaǵa úńile qarap únemi baqylap, zertteý jaǵdaıynda onyń muqtajyn, tilegin, talabyn eske alýy qajet. Otbasy-oqýshy úshin ómir mektebi. Onda onyń meıirbandyq, shyndyq, adaldyq, qaıyrymdylyq, eńbek súıgishtik taǵy basqa adamgershilik qasıetteri damıdy jáne qalyptasady. Demek otbasy: jeke adamnyń rýhanı adamgershilik qundylyǵyn qalyptastyratyn mıkroujym,
Otbasy tárbıesinde kezdesetin kemshilikter:
Áke men sheshe óz minez-qulyqtaryndaǵy kemshiliktermen kúrespeıdi, biraq balalardan adamgershilikti, ádeptilikti talap etedi. Olarǵa dóreki sóıleıdi, ótirigin aıtyp, betine basady, ózi ótirik sóıleıdi, ony bala sezip tursa da, qoryqqanynan aıtpaıdy.
Ata-analar balalardyń ishki jan dúnıesine jetkilikti kóńil aýdarmaıdy, jyly júzben qarap, qamqorlyq jasamaıdy, balanyń qaıǵy-qýanyshyn bólispeıdi.
Oqýshynyń úı sharýasyna kóp kómektesýin talap etedi, oǵan jasaǵan jaqsylyǵyn mindetsıdi.
Oqýshynyń ósip-jetilýine qaraı otbasy tárbıesi de kúrdelenip, úzdiksiz jalǵasyp otyrady. Oqýshynyń basty ustazy ata-ana, oqýshynyń jeke bas minez-qulqyn qalyptastyrý, onyń boıyna rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn sińirý ata-ananyń tikeleı áserimen júzege asady.
Qazaq mektepteriniń eń basty mindeti - óz ultynyń tarıhyn, mádenıetin, tilin, dinin qasterleıtin jáne ony jalpy adamzattyq deńgeıdegi rýhanı qundylyqtarǵa ushtastyra biletin eljandy tulǵa tárbıeleý.
Bárimizge belgili bizdiń qoǵam asa kúrdeli jaǵdaılardy bastan keshirdi. Ótpeli kezeńge tán ómirdiń aýyrtpalyqtaryn eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Biraq adam qandaı jaǵdaıda da óziniń bıik adamgershilik sıpattaryn, kisilik qasıetterin saqtap qalýǵa tıis ekendigi bizdiń keıbir qazaq jastarynyń sanasyna kishkentaıynan engizilmegen túri bar. Oqýshy jastarynyń arasynda ishimdik pen shylym shegýge áýes, esirtki qoldanýshylar qatary da ósýde. Qylmystyń eń aýyr túrlerine baratyn jastar kóbeıip otyr.
«Tárbıege áser beretin nárse-ósken orta, ata-ananyń tárbıesi. Sońǵysy kúshti bolmasa bara-bara adamdy zamandas, joldastyń azǵyryp ne túrli jaman minezdi juqtyrtatyny belgili», - deıdi J. Aımaýytov óziniń «Tárbıe» atty maqalasynda.
Halqymyzdyń san ǵasyrdan bergi danalyǵyna qulaq assaq, «Adamnyń baqyty-balada» degen eken. Kez kelgen adam ózi ómir boıy qýyp jete almaıtyn baqyt degen qudiretti sózdiń ólshemi ómiriniń jalǵasy urpaǵymen keletinine mán bermeýi de múmkin. Bireý baqytyn baılyqtan tapqysy kelse, ekinshi bireýi dańq pen ataqtan, mansap pen qyzmetten izdestiredi. Munyń bári túsingen adamǵa qoldyń kiri sıaqty nárse. Adamǵa naǵyz baqytty-tárbıeli urpaǵy ǵana syılaı alady. «Adam urpaǵymen myń jasaıdy» degen sóz tegin aıtylmasa kerek. Olaı bolsa adam ómiriniń máni-óz urpaǵy. Shyr etip sábı dúnıege kelgen sátten bastap ata-ana aldynda názik te qıyn úlken qoǵamdyq mindet turady.
Ol-bala tárbıesi. Tártip buzýshylyqtyń basy bos júrýden bastalady. Keıde sabaqtan jıe qaldyrýǵa ár túrli syltaýlardy úlkenderdiń ózi úıretip otyrǵanyn ańǵarmaı da qalýy múmkin. Jas shybyqty qalaı ekseń, solaı ósedi ǵoı. Iá, «uıada ne kórseń sony ilersiń», demekshi ata-ana tárbıesi bala ómirinde úlken iz qaldyrady. Balanyń boıynda barlyq jaqsy qasıetterdi damytý, tipti janynda júrgen dostaryna deıin mán berý, tabıǵat syılaǵan daryny bolsa damytý, durys bilim alýyna jaǵdaı jasaý ata-ana men ustazdyń basty tárbıesi. Januıada tárbıe balaǵa sózben, teorıamen damymaıdy, úlkenderdiń úlgisimen sińedi. «Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıdi halyq danalyǵy. Bala kishkentaı kezinen-aq ár nársege
áýestenip úlkenderge kómekteskisi keledi.
Budan keıin áke-sheshe «jumysymdy bógeısiń, istep jatqan isimdi búldiresiń» dep urysyp jiberýi múmkin. Bul qate túsinik. Kersinshe, óziń jumys istep júrgende balanyń qolynan keletin isine jaǵdaı týǵyzyp, onyń úırenýine kómektesken oryndy. Tipti balaǵa bergen tapsyrmańyzdyń aıaǵyna deıin oryndalýyna tózimdilikpen baqylaý kerektiginde umytpaǵan jón. Balanyń birte-birte eńbekke degen bolashaǵyna jol ashasyz. Ár istegen isiniń uqypty da tynymdy oryndalýyna baǵyt beresiz. Balanyń jaqsy isin madaqtap, terisin oń etip túsindirip otyrsa, ol da eresekterdi syılap kez kelgen tapsyrmasyn oryndaýǵa qarsylyq bildirmeıdi. Orynsyz urysý, zeký, suraqtaryna dóreki, kelte jaýap berý nemese ádil talap qoıa almaý ata-ananyń bedelin túsiredi. Ata-ana bala tárbıesindegi basty tulǵa. Sondyqtan áke de, sheshe de balalardyń jan dúnıesine úńilip, minez-qulqyndaǵy erekshilikterdi jetek bilgeni jón. Balalarmen áńgimeleskende olardyń pikirimen de sanasyp otyrǵan oryndy.
Óz balasymen ashyq sóılese almaı, syrlasa bilmeıtin ata-analar «Ekeýmiz de jumystamyz, keshkisin úı sharýasynan qol tımeıdi, balamen sóılesýge ýaqyt joq» degendi aıtady. Bul durys emes. Balamen sóılesýge tipti arnaıy ýaqyt bólýdiń qajeti joq. Áke men sheshe ul-qyzdaryn úı sharýasynda júrip-aq áńgimelesip, oı bólisýge nege bolmasqa. Januıadaǵy janjal, úlkenderdiń aýzyna kelgen sózderdi aıtýǵa, balanyń kózinshe araq iship, ústi-ústine temeki tartatyndar da bar. «Kóringen taýdyń alystyǵy joq» deıdi, erteń-aq ul ósip er jetedi, qyz ósip boı jetedi. Sonda araq pen temekiniń zıanyn qalaı uqtyramyz. Negizinen januıanyń shyrqy buzylǵan, ata-anasy maskúnemdilikke salynǵan nemese jaramdyq jaǵynan azǵyndanǵan ortada bala, jasóspirim qashanǵy jeırenishti kórinisti, ondaǵy aıqaı-shý men daý-janjalǵa, urys-keriske shydap júrmek. Basqa ómir ańsaıdy nemese teris tárbıege tez boı aldyryp úlgiredi, eger osy teris jolǵa múlde bet buryp ketse, báıterektiń bir butaǵy qısyq ósti deı berińiz.
Otbasy jylýyn kórmegen, ata-ananyń qamqor mahabbatyna bólenbegen bala jany qatygezdenip, qylmysty jolǵa qaraı beıimdeletinin túrli jamandyqtan qorǵansyz bolatyny belgili. Jasyratyny joq balasynyń bilim alatyn mektebine jyl boıyna bir ret te barmaıtyn, tipti at izin salmaıtyn ata-analar jıi kezdesedi. Balanyń tárbıesine otbasy men muǵalimder jaýapty ekenin bilse de jaýapsyz qaldyrady. Mektep oqýshylarynyń ýaqytynyń kóbi otbasynda ótedi, rýhanı adamgershilik tárbıesi óte kúrdeli jan-jaqty proses. Otbasynda oqýshy ár nárseni estıdi, kóredi, qalaı ómir súrý kerektigin, ózin-ózi qalaı ustaıtyny is júzinde jaǵymdy, jaǵymsyz minez qulyqtyń ónegeli formalaryn ata-analardyń jáne basqa otbasy músheleriniń eńbekke, adamǵa qatynasyn, aýyldyń jaǵdaıyn bilýge tyrysady.
Mine, sondyqtan ata-ana balaǵa úńile qarap únemi baqylap, zertteý jaǵdaıynda onyń muqtajyn, tilegin, talabyn eske alýy qajet. Otbasy-oqýshy úshin ómir mektebi. Onda onyń meıirbandyq, shyndyq, adaldyq, qaıyrymdylyq, eńbek súıgishtik taǵy basqa adamgershilik qasıetteri damıdy jáne qalyptasady. Demek otbasy: jeke adamnyń rýhanı adamgershilik qundylyǵyn qalyptastyratyn mıkroujym,
Otbasy tárbıesinde kezdesetin kemshilikter:
Áke men sheshe óz minez-qulyqtaryndaǵy kemshiliktermen kúrespeıdi, biraq balalardan adamgershilikti, ádeptilikti talap etedi. Olarǵa dóreki sóıleıdi, ótirigin aıtyp, betine basady, ózi ótirik sóıleıdi, ony bala sezip tursa da, qoryqqanynan aıtpaıdy.
Ata-analar balalardyń ishki jan dúnıesine jetkilikti kóńil aýdarmaıdy, jyly júzben qarap, qamqorlyq jasamaıdy, balanyń qaıǵy-qýanyshyn bólispeıdi.
Oqýshynyń úı sharýasyna kóp kómektesýin talap etedi, oǵan jasaǵan jaqsylyǵyn mindetsıdi.
Oqýshynyń ósip-jetilýine qaraı otbasy tárbıesi de kúrdelenip, úzdiksiz jalǵasyp otyrady. Oqýshynyń basty ustazy ata-ana, oqýshynyń jeke bas minez-qulqyn qalyptastyrý, onyń boıyna rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn sińirý ata-ananyń tikeleı áserimen júzege asady.
You Might Also Like
-
Jambyl oblysy Baızaq aýdany
