InfoHub Logo

Joǵary bilimi barlardyń kópshiligi-aq kandıdattyq dısertasıa qorǵaýǵa umtylady. Jurt sypyra kandıdat bolyp alǵanda qalaı jalǵyz qalaıyn, men de óz shamama qaraı sharyqtap, óz kórpeme qaraı kósildim. Fılologıa ǵylymynyń kandıdaty — Balbaq dep tursa, ol feletonıst — Balbaq degenniń aýzyna bir-aq qoıyp, shekesin sherýen attyryp jibermeı me? Meni jurt ataqty jek kóredi desedi deıdi. Ony kim aıtyp júr? Al maǵan senbegenderińiz sol fılologıa ǵylymynyń kandıdaty degen dárejeni berip, sonan soń bir kórseńizdershi.

Biraq ondaı aspannan túser jaqsylyqtyń nyshany kókjıekte kórinbegendikten, ǵapý etińizder, ǵylymı jetekshisiz-aq isti ózim júrgizip, aıaqtap ta shyqtym. Jáne jetekshi degenińiz de kúı tańdaıdy eken. Men qarapaıym gazetshide oǵan jasaı qoıatyn jaǵdaı bar ma? Sondyqtan kıyn da bolsa qamytty jalǵyz kıip, terteni mıtyńdap bolsa da jalǵyz súırep jóneldim.

Dısertasıa qorǵaý úshin onyń birneshe taraýy baspadan jaryq kórýi kerek ekenin de bildim. Sondyqtan sol uzyn súre áńgimeni ortasynan short úzip, sizderge sarapqa salýǵa ortalaryńyzǵa tastaı berdim.

Bir qyzyǵy men dısertasıamda ǵylymı termın jasadym. Oǵan uzaq-uzaq talqylaýlar, taldaýlar keltirdim. Tipti termın jasaýǵa kelgende men óz kórshim Ǵaınekeńnen artyq bolmasa kem túsken joqpyn. Senbese muny sol tilmarlar men ádebıetshiler, tárjimáshiler ózderi terip, tekserip alsyn. Ázirge maǵan keregi dáreje ǵana. Oǵan usynarym mynalar:

1. Ósekshiler — (Alfavıt retin saqtamaǵanyma resmı emes oponentterimnen ǵapý ótinemin). Munyń ózi jamandaıtyn kisiniń jamandalatyn kisige minbege shyǵyp qorǵatpaı-aq men sıaqty jazdyryp áýre qylmaı-aq taǵa salatyn dárejesi. Men sıaqty kandıdattyqqa qoly jetpeı júrgem keıbireýlerge ol dáreje de ósekshi degen ataqtaı tez taǵyla salsa dep armandaıdy. Al taldap otyrǵan sóz eske túskende burynyraq qudyq basyna sý ala kelip, ne ot ala kelip aýzyn sylp degizip qoıyp bir abysyn ekinshi abysyndy sorlatatyny este turatyn. Qazir onyń jaıy múldem basqa. Osy kezde bul ózi áıelderden góri erkekterge kóbirek aýyp (álde daryp) bara jatqan óner. Ekinshi bir jaǵynan alyp qaraǵanda ondaı at alǵan adamdy jaman dep qaraýǵa bolmaıtyn sıaqty. Óıtkeni ondaı adamdar durys-burysyn bylaı qoıǵanda, áıteýir adamǵa azdy-kópti baǵa bere alatyn adam dep qaraǵan durys. Qoryta kelgende bizdiń aıtarymyz ósekshi aıaǵymen emes, aýzymen júretin adam. Biraq olardyń qulaǵynyń jaqsy jumys isteıtinin bylaı qoıǵanda, janynan shyǵaryn qosyp aıtý óneri ekiniń biriniń qolynan kelmeıtin sýyryp salmalyq ekenin atap aıtqan jón. Al máselege biz sıaqty jýrnalısin turǵysynan qaraǵanda ol az da bolsa bizge biraz jumys taýyp beretin, biz jumyssyz qala ma dep qam jeıtin, qamqor adamdar. Eger ondaı ataq alǵysy kelgender bolsa bir kórshisiniń esigin andyp otyryp, erteńine ekinshi kórshisine kórgenin aıtyp bersin. Sonda kóp qınalmaı-aq ataq alǵanyn ózi de sezedi. Taǵy bir jol mynaý: bir qyzdyń bir kúnde kıgen kóılegin sanasańyz jetedi. Ataq ázir. Saıyp kelgende ósekshi degenimiz — keıde óz úlesin ala almaı qalǵanda sybaılasynyń ústinen aryz jazatyndar, nemese keıde kerisinshe, koǵam múlkin qorǵaýshy mazasyz adamǵa, memleketti súlikteı sorǵysy keletinderdiń taǵatyn aıyby. Ol jaǵyna kelgende keıde shyndyqty aıtamyn dep te ósekshi atanýǵa bolady. Durysy ósekshi — kórgenine, estigenine qosyp aıtatyn jalaqor.

2. Aramtamaq — bul alfavıt boıynsha alda turýǵa jaralǵan sóz. Biraq termın retinde «ósekshiden» kenje qalǵandyqtan, ıaǵnı kópke keıin tanylǵandyqtan men de keıin jazyp otyrmyn. Aramtamaq degen — pıǵyly jaman, jeıtin taǵam degen eki uǵymnan quralǵan eken. Dál aıtqanda ishkenin ózi jumys istep, adaldap ishpeıtin bireý. Biraq jurttan meshkeıleý bolmasa, kinázdaý emes. Ásirese, munyn ózi meniń júrgizgen zertteýimshe adam qolymen jasalǵan ashshy sýǵa jaqyndaý da, sonyń alpys eki tamyryńdy jibitip, basqa iske boıkúıez tartqyzatyn erekshe qasıetin artyqtaý paıdalanatyndar, Aramtamaqtar da basqalar sıaqty ártúrli. Olardyń ósekshilerden prınsıpıaldy, erekshe aıyrmashylyǵy bar. Ol — olardyń jasy. Mysaly olar ósekshilerge qaraǵanda sary aýyz balapandaı. Biraq sóılegen sózderi batpandaı. Analardaı máımóńkeleı almaıdy. Osylarǵa eliktep ósekshiler de kóbine ózderin jasartqysy kelgenimen aramtamaqtardan jasara almaı júr.

Ekinshi bir eske túsetin nárse mysaly, ósekshi degen ataqty keıde qoǵamdyq menshikke sýyq qolyn suǵatyndar da bere salatyn bolsa, aramtamaqtarǵa ondaı jeńildik joq. Olardyń bári de «alma pis, aýzyma tús» dep otyratyndar. Keıde baıqalmaıtyn aramtamaqtar da bolady. Mysaly áke-sheshesine ózin otyzǵa kelgenshe asyratsa, ol bilinbeıdi.

Aramtamaqtyń basqa da maǵynasy bar ekenin aıtpasam resmı emes oponentterim ashýlanyp júrýi múmkin. Onda tipti meniń ǵylymı eńbegimniń quny joq deýi de múmkin. Sondyqtan aram tamaqtyń (bul jerde bólek jazylýǵa tıis) ıt tıip ketken, ne tyshqan túsip ketken, betinde shybyny qalqyp júretin kók sorpa, nemese ánsheıin laǵman, mantynyń biri ekenin atap aıtýym kerek. Al bul eki sózdi bólektep kórsetkim kelmeıdi.

3. Hýlıgan — bizdiń tilimizge keıin kelgen, kirme sóz. Buryn ony sotanaq, tentek, esirik deýshi edik, qazir olar jigit bolyp jetilip, at jalyn tartyp minipti de hýlıgan bolypty. Óıtkeni burynǵy tentek — ıaǵnı qazan buzar, bir úıde, nemese bir aýylda (on shaqty úıde) ǵana bolatyn. Al sotanaq — áredikte sóket qylyqtar jasap qoıatyn balalar edi. Endi ol sózder hýlıgannyń maǵynasyn bere almaıdy. Óıtkeni hýlıgandar aramtamaqtan shyqqan alamandar — dál aıtqanda aramtamaqtyń aǵalary.

Olardy jýlık dep te ataıdy. Tipti bireýler ony jýlık dese, endi bireýler tili kelmeı jólek deıdi. Al shynynda olardyń qareketi attyń jalyna jabysyp qanyn sortyn, túıeniń terisin tesetin, sóıtip toıǵan soń taskeneden jólekke aınalatyn parazıtten tipti de aıyrmasy shamaly. Aıyrmasy bireýi — adam, ekinshisi — kene. Biraq ekeýiniń aqyry, ıaǵnı ómiriniń sońy uqsas. Máselen kádimgi kene ábden qan soryp toıǵan soń, adamnyń aq tyrnaǵyndaı bolyp úlkeıip, badyraıyp jólekke aınalyp, bir kúni jarylyp, pars ketedi. Al anaý da aqyrynda... Bul jaǵyna kelgende, tilshi joldastar, baıqap otyrǵan shyǵarsyzdar, jólek pen jýlıktiń tórkini jaqyn, jalpy ataǵy parazıt bolady. Múlt ketsem ǵapý ótinemin.

4. Plagıat — qazaq tiline sińe almaı júrgen buralqy sóz. O basta shyqqan jerin menen surap, áýrelemeseńizder de bolady. Biraq áıteýir qazaq tiline kire almaı bosaǵadan syǵalap júrgenin baıqaımyn. Bul ádebıet tóńiregindegi urlyqshylarǵa ádebıet tanıtyn qulaǵy bar jandardyń aýyzdary, kóbine baspasóz arqyly taǵylyp, qorǵatpaı beriletin ataq. Ondaı atqa qyzyǵatyndar bolsa, buryn qalam ustap, buryn kóz jumǵan adamdardyń jarıalanyp ketip eskerýsiz qalǵan eńbegin kóshirip qaıta baspa betine shyǵarsyn. Tók aıaǵyna óz atyn qoıýdy umytpasa bolǵany. Biraq, tutas kóshirip alyp kolǵa túsip qalýdyń keregi ne, tam-tumdap, óleń bolsa bir bir joldaı, maqala bolsa keıde pikirin ala salýǵa bolady da. Pikir urlasa kóbine ondaı dáreje ala almaı qalýy da múmkin.

Bul ataqty alatyndar kóbine ádebıet tóńiregine kelgender bolady. Al meniń zertteýimshe áýen saryndaryn aýys-kúıis paıdalanyp ketkender, tipti keıbir mýzyka tóńiregindegiler tutas kóshirse de ol dárejege ıe bola almaıdy. Olarǵa alǵany baldaı batyp, sýdaı sińedi, plagıat ataǵynan maqrum qalady. Birneshe ánnen bir opera qurastyryp, óziniki etip shyǵara salsa da mýzyka tóńiregindegiler oǵan myńq etpeıdi. Al bir jaqsy jeri mýzyka degen ónerde tyrnaqsha belgisi joq kórinedi. Zaman ótken soń siz «mynaý án Mádıdiki edi» dep dáleldep kórińiz. Mýzyka tilinde tyrnaqshanyń bolmaýy atalǵan ataqty alýǵa qatty qıynshylyq týdyryp júr. Sondyqtan bul ataq ázirge ádebıet tóńiregindegilerdiń enshisi bolyp qala beredi-aý dep shamalaýǵa bolady.

5. Ishkilik — eki maǵynaly sóz. Eń aldymen ol kádimgi attyń qyr arqasyna erdiń qasy tımeý úshin toqymnyń astyna jaıylatyp jaıalyq. Kóbine jabaǵy júnnen jasalady. Keıbir jerlerde terlik dep te ataıdy. Mashınanyń, tehnıkanyń kóbeıýine baılanysty jıi paıdalanylmaǵandyqtan onyń bul maǵynasy umytylyp barady.

Meniń almaq dárejem fılologıa ǵylymynyń kandıdaty bolǵanmen ǵalym bolatyn adam óziniń jan-jaqty bilgirligin kópshilikke tanytyp tastasa artyq bolmaıdy dep esepteımin. Mysaly men ishkiliktiń hımıalyq zat ekenin de zerttep taptym. Ol ýyt óndirilgen ashshy sý eken. İshkilik álin bilmeıtin álekterdi kóbirek aınaldyrady. Ásirese úlken bas ishindegi kishkentaı mıdy ýlap, tumandandyryp, keıde ıyǵyndaǵy basyn da joǵaltyp ketedi. İshkilik — tatý qosylyp, tóbelestirip aıyratyn, tanysa kelip tabystyratyn, súıistirip-jabystyratyn, elshilik - jaýshylyq óneri bar preparat. Talanttyń jaýy. İshkilikpen aınalysyp ot basyn oıran etetinder, bala-shaǵasynan bólinetinder tolyp jatyr. Qaraqan basy syqıyp qalatyndar qansha? İshkilikten paıda tapqandardy kóp zertteý júrgizsem de taba almadym. Amal neshik! O basta odaqtastyrǵanmen artynan omaqastyrady eken.

6. Qyzylkulaq — saýdany kásip etkenderdiń halyq arasyndaǵy ony jaktyrmaı shyǵarǵan aty. O basta qyzyl kýlak at alý ońaıǵa túspese kerek-ti. Ol úshin kerildesken tamaq, jypyldaǵan aýyz kóp qyzmet istese kerek. Al shyn máninde qarsylas jaǵyna berispeı qulaǵy qyzarǵansha saýdalasady, daýlasady degennen shyqqan bolýy tıis. Qyzyl qulaq bolý úshin jaı tıyn-teben aldap alý jetkiliksiz. Onyń artynda kóp nókeri bolady. Deldal, ara aǵaıyn, qalys adam, taǵy-taǵylar. Attaryna qaraǵanda bular qyzyl qulaqtan jyraq jatqan jandar sıaqty.

Túptep kelgende bir sirińkelik nárse úshin qyzyl qulaqtyń soıylyn soǵýshylar. Býlardyń ásheıindegisi bir basqa. Al qyzyl qulaq olardy sirińke baǵasyndaı pulmen aldyn ala jemdeıdi. Kórip otyrsyz, qyzyl qulaq jaıma bazardyń bir tutqasy.

Sońǵy kezde jaıma bazardyń qalamyzda bolmaýynan qyzyl kýlak jybyr, sybyr qulaqqa aınaldy. Óıtkeni olar qala magazınderine buryn jetip, alǵanyn artyq baǵasyna satyp qana burynǵydaı kerildesip týra almaı usaqtap ketti. Bul da bolsa qudaı ýaqtysy deıtin kórinedi olar. Al pysyqtaýlary osy kezde Qaskeleńge qaraı dóńgelep turady desedi.

Qoryta kelgende qyzyl qulaq — dinshilder kózimen qaraǵanda ımanyn satqandar. Ózderiniń kózqarasynsha olar jurttyń qamqory. Óıtkeni bireýdiń taba almaı júrgenderin taýyp beredi. Sán qýǵan bireýler (áıelder deýge bata almaı otyrmyn) úshin qolynda bári bar, bárin taba alatyn qudaı ekeńniń bazardaǵy ekili. Al mılısıoner úshin qyzyl qulaq — chempıondar. Óıtkeni kóbine olar qyzyl qulaqty qýǵanda jete almaı qalatyn bolsa kerek-ti. Al jaı adamdar úshin synaptaı syrǵyp qoldy-aıaqqa turmaıtyn, esik-tesikten tegis ótip ketetin, sonymen birge aqshaǵa aryn qosa saýdalaıtyndar.

Osylaı joldastar. Men zerttegen termınder áli taýsyla qoımaıdy. Qalǵanyn keıin kóre jatasyzdar-daǵy. Ázirge bolashaq resmı, resmı emes, oponentterime alǵys aıta otyryn, avtoreferat retinde usynarym osy demekpin. Joǵaryda keltirilgen sózderdi artyq-kemdi baǵalaǵanym úshin atalǵan ataqqa ıe bolǵandardan ǵapý ótinemin.

1968

---