InfoHub Logo

Men óz elime jaý bolǵan emespin, jáne eshqashanda jaý bolmaıyn!

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qazaq tarıhnamasy úshin úlken bir múmkinshilik týǵyzdy. Ol múmkinshilik soǵys sebebimen Máskeý jáne Lenıngrad qalalaryndaǵy 11 kórnekti orys tarıhshysynyń Almatyǵa jiberilýi edi.  Olardyń qatarynda A. M. Pankratova, B. D. Grekov, N. M. Drýjının, M. P. Vátkın, Ia. Ia. Zýtıs jáne Ermuqan Bekmahanov syndy ǵalymdar bar edi. Soǵysynyń basynda Stalın jaýlarǵa qarsy turýda, ótken ǵasyrdyń batyrlarynan úlgi alýdy usynǵan. «Sol kezde men qazaqstan kompartıasy agıtatorlary arasynda jumys istep, frontta júrgen qazaq soldattaryna joldaý jazýǵa qatystym. Joldaýda mysal retinde Kenesary, Naýryzbaı syndy qazaq batyrlary týraly jazǵanmyn. Osydan keıin Kenesary Qasymulynyń kóterilisin zertteı bastadym»- deıdi Ermuqan Bekmahanov.

1941 jyly jaryq kórgen «Qazaq SSSR tarıhy» atty kitap Stalındik syılyqqa usynylǵanmen, báıgeden kelmedi. Bekmahanovtyń ústine «ultshyl» degen kinálármen aıyptar túse bastady. Tarle, Iakovlev, Býshýev syndy ǵalymdar «Qazaq SSR-iniń tarıhy» Reseıge qarsy ulttyq kóterilisterdi dáriptegen, orysqa qarsy jazylǵan kitap»  dep baǵalady. Degenmen Pankratovanyń tabandylyǵynyń arqasynda bul másele BKP(b) Ortalyq komıtetine deıin jetip, 1944 jylǵy mamyrdyń 29-y ortalyq komıtet hatshylary tikeleı basqarǵan talqylaý bastaldy. Osylaısha Bekmahanov jazǵan «Kenesary Qasymov bastaǵan ult-azattyq kóterilis» dep atalatyn taraýdy talqylaýǵa aldy. Alaıda bul eńbekti múlde teriske shyǵarmaı, kerisinshe keı tustaryn  joǵary baǵalaıdy. Bemahanovtyń qyzy, Náılá Ermuqanqyzynyń aıtýy boıynsha, Halıma Bekmahanova osy kitapqa densaýlyǵy men jarty ómirin bergen. Ákesi týberkýlezdan aýyryp jatqan shaqta, anasy muz basqan arhıvtiń bólmesinde, dokýmentterden mańyzdy málimetterdi terip otyrǵan. Al ákesi murshasy bolyp qalǵan ýaqyttarda málimetterdi kitapqa engizgen.

Osy kitapty tolyqtyra kele 1946 jyly Ermuqan Bekmahanov Kenesary Qasymuly qozǵalysy jóninde doktorlyq dısertasıasyn qorǵap, qazaqtyń tuńǵysh tarıh ǵylymynyń doktory atanady. Bul zertteýdi 1947 jyly,  «HİH ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» degen ataýmen monografısy jaryqqa shyǵady. Osyda keıin Bekmahanovtyń aldynda qaıta qıynshylyqtar týyndaı bastady. Eń aldymen Pravda gazetindegi jarıalaýlar, keıin «kitapta ıdeıalyq qate ketken», «basqa ǵalymnyń eńbeginen kóshirilgen» degen aıyptar taǵyla bastady.

1950 jylǵy jeltoqsannyń 25-i «Pravda» gazetinde T. Shoıynbaev, H.Aıdarova jáne Ia. Iakýnınniń «Qazaqstan tarıhy máslelerin markstik-lenındik turǵydan baıandaıyq» dep atalatyn maqalasy jarq etedi.    Bekmahanovtyń sózderinen: «Meniń shákirtterim shekten tys shyǵyp, men aıtpaǵan sózderdi aıtty, jasamaǵandy jasady dep meni ultshyldyqta kináládi. Men óz elime jaý bolǵan emespin, jáne eshqashanda jaý bolmaıyn!» Ózine jalǵan kiná taqqandardyń birin Ermuqan lagerde kezdestirip, ony keshiredi.

Bekmahanov óziniń zertteý jumystarynda Abylaı hannyń urpaǵy, Kenesaryny joǵary kórsetip, ony qazaq halqynyń táýelsizdik jolyndaǵy kúresshisi retinde taǵaıyndap, tarıhty burmalap, olarǵa ultyshyldyq mán berip, 10 jyl boıy tarıh zertteýshilerin shatastyryp júrdi- degen kiná taǵylady. Osylaısha  1952 jyly 4 jeltoqsanda Ermuqandy 25 jylǵa sottap, lagerge jiberedi.

1953 jyly Stalın qaıtys bolǵannan keıin, Pankratova Hrýshevpen kezdesip, kónekti qazaq tarıhshysy týraly aıtyp, Bekmahanovty jaqtaǵan 12 tarıhshynyń atynan jazylǵan hatty berdi. 1953 jyly 16 qazanda KSRO Bas Prokýrory Bekmahanovty aqtap shyǵady da,  QazGýdaǵy Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi retindegi burynǵy qyzmetine qaıta taǵaıyndalyp, 1966 jyly 6 mamyr kúni dúnıe salǵansha sonda kóptegen bolashaq tarıhshylarǵa bilim berdi.

Qazirgi tańda Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde 1947 jyly ózi irgetasyn bekitken tarıh fakúltetinde onyń esimi men murasy saqtalýda. Sonymen qatar ýnıversıtette jyl saıyn “Bekmahanov oqýlary” atymen ǵylymı basqosýlar jáne konferensıalar ótkizilýde.

Ý.M.Djoldybaeva- tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń dosenti

Erkenova A.K.- Shyǵystaný fakúlteti, shetel fılologıasy mamandyǵynyń 1-kýrs stýdenti

---