InfoHub Logo

Sypa el kóp júretin úlken kóshede kezdese ketip, amandyq joq, saýlyq joq, áńgimeni týra «óı ne bolyp ketkensiń» dep bastaǵany bar emes pe? Ózimdi eń ótimdi, sortty jigit sanaıtyn maǵan bul sóz kókiregime taǵylan ınesindeı qadaldy.

— E, ne bolyp ketippin?

— Óı sen aýyrlap qaldyń ǵoı.

— Aýyrlaıtyn maǵan eshkim tas artqan joq, arta almaıdy da,— dep amandyq surasań osy bir pálelikpen surap tur dep teris jaýap beretin Shymbaı aǵamsha teris baǵyp kettim. Teris baqpaı qaıteıin, qudaı bergen jandy qudaı alady, sózi shymbaıyma batyp barady. Jurt sorpadaı sapyrylysyp jatqan jerde, el kózinshe «ne bolyp ketkesin» dep nesin alyppyn men onyń. Ne bolyp ketippin, sonsha? Túnimen araq iship, bet aýzym kólkildep, azyp ketken joqpyn. Orypsyz súrinip, betime qaǵaz japsyryp júrgen men emes. Sonaý Berlınde tigilip, ózime ádeıi arnaǵandaı jabysyp qalǵan qara sur kostúm mynaý. Shlápa degenińiz shekeden sherýen atyp, shikireıip ol tur. Qazir jurt tegis kıip úlgirmegen Parıjdiń baqa bas botınkasy balpıyp aıaǵymda jatqany anaý. Ózim de uqyptylyqty eshkimnen úırenbeımin dep júrgen janmyn. Bir túıme úzilgenin bireý kórse, on kúp tamaq ishe almaı júremin. Endi qalaı shydaıyn.

— Óı aýyrlama, mynany aıtamyn,— dep ol suq saýsaǵymen tósqaltamnyń ústin túrtip qalyp, qolyn aýyrtyp alǵandaı «oh-he» dedi. Saýsaǵyn aýzyna sala qoıdy. Ketip bara jatyp ol:

Aýyrlamaı-aq qoı, jaı býyltyq-býyltyq bolyp ketkenińdi aıtamyn,— dep júgire jóneldi.

Ne bolyp kettim eken degen oı meni bılep aldy. Osy kezde ne kóp, búkil qabyrǵasy túgel áınekti úı kóp. Bir shashtarazdyń janynan ete berip jaqsylap sándene kóz saldym. Shynynda Sypanyń aıtatynyndaı-aq bar. Pıjaktyń eki janqaltasy tompaıǵandyqtan kostúm kerilip, eki etegi qıýsyzdanyp, úrkek tananyń qulaǵyndaı deldıip ketipti. Tósqaltamnyń ústi ıtbasyndaı ilgeri shyǵyp tur. Shalbarymnyń qaltasy turǵan jerlerdiń bári de tompaq-tompaq jana ǵana qurbaqa jutqan jylannyń jemsaýyndaı.

Kóńilim jana jaılandy. Kúlse kúle bersin. Mende, artyq nárse joq. Tek jańaǵy Sypa qolyn naǵyp aýyrtyp aldy dep tósqaltama qolymdy salyp jiberdim. Bileýdeı bolyp Ómirtaı inim Lenıngradtan bazarlyqqa ákelip bergen «shtraýme» qalamy jatyr. Jýandyǵy jóbishendi jas balanyń bilegindeı bul qalamnyń óz ereksheligi bar. Oǵan ornatqan elektr shamy túnde jazǵanda qaǵaz betin bajyraıtyp-aq jiberedi. Onyń ústine bul osy óńirdi mekendeıtin jamaǵattyń qolyna úrdis túsetin dúnıe. Suranyp-tilenip júrip, ózimnen joǵary jarǵaq qulaqtardy jaýyr qylyp júrip, avtomashınasy bolmasa da, esek arbasy bar mekemege bastyq jasańdar dep qolym zorǵa jetken eski-qusqy zat odaǵyna bastyq bolǵaly beri kúndiz-túni birdeı júremin. Záý-shaıtan túnde qol qoıýǵa týra kelse jaryq izdep, tereze sáýlesin qýalap júrmekpin be? Sondyqtan «kerekti tastyń aýyrlyǵy joq» dep qaltamnan «shtraýmeni» tastamaımyn. Tipti tastaıtyn nárse me, qarańǵyny jaryq eter qalamym-aq qoı, bul. Aıtyńyzshy, artyǵy bar ma munymnyń. Endeshe budan keıin Sypańyzdyń sózi maǵan buıym ba? Pishtý, shirkin!

Ózi basshylyq etip kórmegen adam basshylyq óneriniń qyryn, syryn bile ala ma? Tósqaltamdy tompıtyp turatyn nárseniń biri qyzyl sıaly qalam. Onsyz meniń kúpim bar ma? Basqalardan meniń bir aıyrmam bolýy kerek emes pe? Sondyqtan battıtyp turyp Baraqbaev dep qol qoıýym úshin qyzyl sıa kerek. Al áne bir eldiń ulyǵynan kishigine deıin barlyǵy tegis ıemdengen sharıkti qalam degenińiz ystyq bolsa aǵyp ketip, sýyq bolsa qatyp qalyp qatyrady. Endeshe, erkin silteıtin shirkin qyzyl sıa! Basshy adam qatal, ásirese aqshaǵa qatal bolǵany abzal. Keıde bireýdiń kóńilin qaldyrmaǵyń da keledi, aqsha berýge de bolmaıdy. Ol kezde qyzyl sıamen «berilsin» dep battıtamyn. Esepshim Ertaı sıa syryn qatty biledi. Ol qyzyl sıany kóredi de, muzdaǵan terekteı qaqıyp qalady. Al maǵan qol qoıdyryp alǵan Sólpekbaı salpyldap qaıta aınalyp kelgenshe men jer jutyp qoıǵandaı zym-zıa bolamyn. Mine sondyqtan da Sypanyń sózi maǵan ne kerek?!

Anda-sanda esepshiniń de kóńilin aýlap koımaı bolmaıdy. Dúnıedegi pále osy esepshiler. Bastyq esepke shorqaq bolsa, onyń qudaıy bergeni. Onda esepshi eseptep jeıdi, esebin taýyp kesektep jeıdi. Ásirese esepten ana qursaǵynda-aq qur alaqan qalǵan maǵan esepshi degeniń mátibı. Demek kók sıamen «berilsin» dep qol qoısam, berý, bermeýdi esepshi ózi keregine qaraı sheshedi.

Keıde meniń kók jazýymdy kórgen soń neler azýyn aıǵa bilegenderdi ar jerde sarǵaıyp ketken bir tisi qalǵan bazdanǵan ap jaman aýzyna-aq telmirtip qoıady. Kórdińiz be, qaltam tompısa tompısyn, tek maǵan esepshim tompıa, tomsyraıa kórmesin.

Kúlgin sıanyń syry múldem bólek. El bolǵan soń kóz shatynatpaı, sóz shashyratpaı tura ma. Bireý janymdy shymshıdy. Bireý qyryn qabaqpen qaraıdy. Shoq túskir álgi qyzyl til taǵy bar. Baraqbaev pálen kúni Bákirdikine, sátti kúni Sákendikine qonaqqa barypty desedi. Tym bolmasa meniń úıdegi úıindiden shyǵa almaı otyrǵan shúıkebasymnyń bere almaǵan shaıyn, pisire almaǵan nanyn aıtady. Ósekti tez estigish ol bárin meniń qulaǵyma quıady. Ondaı ezýine ıe bola almaıtyn sóztúınekterdi kórgende túıip jibergim-aq keledi. Amal neshik, eski-qusqy mekemesiniń bastyǵy esirik eken degizip qaıtemin. Ondaılardyń jazasyn kúlgin sıa bersin. Esepshi budan keıin sózbuıdaǵa salyp súıreı beredi. Káne, budan soń siz bul qalam artyq dep aıta alasyz ba? Qaltam tompaısa tompaısyn, biraq álgi jer tompaıtqyrlar da áýre bolyp júrsin.

Sizdiń mekemedegi erke mende joq dep oılaısyz ba? Qatelesesiz. Mende erke erkek túgil erketotaılar da bar. Qasyn kerip, kózin súzip kelip tursa, ondaı sáýlemniń ózi túgil kóleńkesinen kóp aqshań sadaǵa emes pe. Sol kezde aq qaǵazǵa jasyl sıamen jalp degizemin. Mine meniń tos qaltamdy túrtip kórgende turatyndar osylar. Artyq dep aıtshy káne, bulardy! Aıtqan aqylyńyz ózińizge, basyńyzǵa shaınap jaǵyńyz!

Kóshe tártibin tegis bile almaı júrgen jaıym bar. Keı-keıde kóldeneń soǵyp, kósheni qıǵaı kesip ótip, mılısıa qyzmetkerleriniń tilimen aıtqanda «óz ómirime qaýip tóngizetin» jaman ádet boıyma sińip ketken. Sondaı qyzyl ıtim qyńyrt ketken kezde tutqıyldan oıda joqta ysqyryq estilip, ózińizdiń bet-júzińizdi, aty-jónińizdi rastaıtyn dokýment suraıdy. Ne demeksiz? Sondyqtan tarbaq murynym, jaıyn aýyzymdy kórsetken sýretim japsyrylǵan kýáligim únemi qaltamda. «Mine» deı qoıamyn. «Eski-qusqy zat» degendi oqyǵanda qarny ashyp qalǵanmen «bastyǵy» degendi kórip kim bolsa da toıyp, kekirigi azyp ketpeı me!? Demek kýáligim qaltamda bolýy tıis. Al pasport she deısiz be? Qalaı oılaısyz? Pasportsyz adam bola ma? Pasporty joq kisi, Otany joq kisi, Otany joq degendi baıaǵyda uly Belınskıı «Pasportsyz, qańǵybas» degen joq pa edi. Ondaıdan qudaıyńyz saqtasyn. Biraq pasportta qyzmetińiz jazylmaıdy ǵoı. Endeshe nege pasportyńyzdy arqalap júrsiz deısiń be. Aıaq astynan osy zamannyń temir qanat quryna minip, sonaý Qıyr Shyǵystan bir-aq shyqsańyz qalaı bolady. Onda esek arbaǵa bastyq bolǵanyn ne kerek. Sovet Odaǵynyń azamatysyń ba, joq pa demeı me, endeshe baýyrym pasportym da sıpaǵanda qaltamda qatyp turǵany jaqsy.

Jaman aıtpaı jaqsy joq. Ony bilersiz. Kósheden qıǵaı ótkende, shala mas shoferdiń qıyp túspesine kepildik bere alasyz ba? Joq árıne. Sonda bul kim eken deıdi. Pasportymdy kóredi. Durys. Sovet Odaǵynyń azamaty. Kýáligimdi kóredi, esek arba minetin bastyq.

— Oý, jedel járdem shaqyrǵaly turmyz, osy sulap, sulyq jatqanyńnyń ózi «Qyzyl kreske» múshe me ákep?—dep bir pysyqaıdyń qoıyp qalmasyn kim biledi. Sondyqtan jarnamdy tólep «Qyzyl kresiń» bıletin de alyp júremin. Marka japsyratyn edim dep Maqań jetip kelse, úıde qalypty dep qalaı uıalmaı jaýap beremin, Ǵafý etińiz!

Marka demekshi, apyraý, álgi kásipodaq, bıleti qaıda? Jyl moıyny jaqyndap keledi. Kásipodaqtyń esep berý-saılaý jınalysy bolmaq. Men kásipodaqqa múshe bolǵaly qashan!? Attaı shırek ǵasyr. Jıyrma bes jyl boıy japsyrylǵan marka bıletti jaýyr attyń jelqomyndaı etip kóntıtip jiberdi. Myna bir búıirimdi bultıtyp turǵan sol. Kásipodaq demalysqa joldama beremin dese, «mine ımanym, mine janym» degenge olar sene me, «mine múshelik jarnamdy tólegenmin» dep kórsetýim kerek emes pe? Kerek emes dep kórińizshi, muny. Árıne burynǵy osavıahım, mopr, qudaısyzdar uıymynyń bıletterin alyp júrsem, qudaı ursyn. Biraq búgin-erteń tırge baryp mergendigimdi, álde búıen jegendigimdi synaýym kerek. Sonda DOSAAF-qa múshemin dep dokýmentimdi julyp alsam, onyń ózi bir ǵanıbet.

— Basy aýyryp, baltyry syzdamaıtyn jan bar ma? Onyń ústine kún bolsa kúz. Kúniń tuman bolyp, aýrýyń tumaý bolyp ketse qaıtesiz? Ózińmen ketkir grıpp degen pále saramastaı sap ete túsip, aýzy-murnyńdy aralap qolqańdy qapsa, dárigerge barmaı tura alarmysyń. Endeshe aýrýhanaǵa tirkelgen kýáligimniń qaltamda bolýy zańdy emes pe? Al erkektiń azamattyq boryshy — áskerı mindeti. Áskerı komısarıat aldynda kúnińdi kún, túnińdi tún demeı ták turýym kerek. Árıne ofısermin.Bıletiń bar ma? Tak, tochno! Qansha jún-jurqa, temir-tersek tapsyrǵanymdy bastyǵym aldynda aıta almaı aýzyn býǵan ógizdeı óńkıip otyrsam, ol meni mańdaıymnan sıpaı qoımas. Sondyqtan olar qaltamdaǵy kitapshadan tabylýy kerek. Tipti Maqandaǵy «jeke istiń» bárin alyp júrer edim, qaltaǵa syımaıdy. Áı osy muqaba jasaıtyndardyń da qorlyǵy ótti-aý, kishirek jasamaı... Erikkende juma kúni jumystan keıin saıatqa ketetin de saıtanym bar. Ustalyp qalmaý úshin... Budan keıin qaltańyzdyń qaryny qampaımaı kórsiń!

Buryn «tazdan taraq qalǵany qashan» deıdi eken. Al osy kúnde taraq kerek bolǵanda tazdarǵa kerek bolsyn. Óıtkeni aq quıqamdy birde jarq etkizbeý, birde jalt etkizbeý úshin sýdan qalǵan egindeı on tal shashymdy bir jaǵyna japsyra tarap tastaımyn. Shalbarymnyń qaltasyn kerip turǵan sol. Ádemilikti ańǵarǵan adam muny artyq dep aıta almasa kerek.

Kún kóterile bárimiz úıden erte óremiz. Úıde birde adam bar, birde joq. Sondyqtan esiktiń qarys-súıem kiltin jasatyp aldym. Bul qulypqa árkimniń kilti kele beretin bolǵandyqtan nomerli qulypty taǵy salǵyzdym. Onyń qaımaqtaı juqa kóp kiltinen bireýi maǵan nege buıyrmasyn. Tek osy-aq dep qalmańyz. Kabınettiń kilti, stoldyń kilti, eń myqtysy da, aýyry da seıftiń kilti taǵy bar. Shalbarymnyń qaltasyn áıelim kún ara jamasa da jarty qadaq temir ózimde júrmese bola ma? Budan keıin býynshaq-túıinshek bolyp ketipsiń dep meni sókkenniń jaǵasyn sókpeı qalaı tura almaqpyn. Endeshe Sypaǵa aıta baryńyz, aqylyn basyna shaınap jaqsyn. Budyr-budyr bolsam da, osylaı júrgenim ózime qatty unaıdy. Uqypsyz adam dep meni kim aıta alady?

1971

---