InfoHub Logo

Roman týraly áńgime

(Romannyń ývertúrasy)

Meniń bir joldasym boldy. Ol qarap kele jatyp, aıqaılaǵym keledi, kóringen jurtty qushaqtap súıgim keledi deıtin. Baqyttylyqtan ǵoı deımin.

Men bir áńgime jazdym. Ol meniń kóringendi qushaqtap súıgenim, birinshi shyqqan aıqaıym edi. Onda sheberlik, jazýshylyq joq bolǵanymen, jańa sezim bar edi.

Biraq, baqytty bolý bir basqa da, sol baqytty tanı bilý bir basqa eken. Ol sezimdi kóp joldastardyń túsingisi kelmeıdi.

— Adam balasyn baqytty etetin sózdi tyńdap jatyp adamnyń ólgenin sezbeı qalýy múmkin be? — deıdi olar.

Jańa sezimdi túsine bilý úshin synshyl bolý, saıasatshy bolýy az eken, sol sezimniń deneńdi dýyldatyp, júregińdi týlatyp tolqytýy qajet eken. Bylaıynsha aıtqanda, jańa sezimmen boıyńnyń teńdesi bolýy kerek eken.

Sezim týraly aıta túseıinshi...

Kırov ólgende Lenıngradtary meniń bir joldas qyzym bylaı dep maǵan hat jazdy:

«Ákem Sergeı Mıronovıchtiń ólgenin estip, zavodtan keldi de, sandyqta jatqan eski naganyn alyp maılap, súrtip, tynysh tappaı, jaýǵa attanatyndaı túnimen uıyqtamady. Osy jaǵdaıdy sózben aıtyp bolmaıtyn bir asa jalyndy, sáýleli sezim bar».

Men joldas Kırov ólimi jóninde kóp óleń, poemalar oqydym. Biraq onyń eshqaısysy da joǵarǵy hat sıaqty qanymdy qyzdyryp, júregimdi tolqytqan joq. Osy bir nárse ádebıetke óte qajet qasıet eken-aý dep túsinip edim, sonda bir.

Men sezim jóninde bireýge sabaq bersem be dep otyrǵanym joq. Sezim jónindegi sabaqty bárimiz birigip tyńdasaq dep otyrmyn. Sol sezimdi tolyqtaıtyn kitapty tyńdasaq dep otyrmyn.

Ómirge súıgen jardaı ǵashyq bolǵandardyń biri — menmin. Bárimizdiń ómirimizdiń bastalýy bar. Barlyǵymyzdyń da ómirde bastan keshirgen asa tátti mınýtterimiz baqytpen betpe-bet kezdesken ýaqytymyz barlyq ómirimizdiń taǵdyryn sheship bergen kezeńderimiz, ólgenshe umytylmaıtyn, eske tússe júrekti týlatatyn ýaqıǵalarymyz bar. Mine, bul áńgime sezimnen bastalyp, meniń bastan keshirgen asa tátti qymbat mınýtterime, ómirimnen bet alǵan baǵytyna arnalmaqshy. Biraq ómirimniń baǵytyna jol syzyp bergen kezeńiniń ózi sol jańa seziminiń jasalýy men sezimdi oıatatyn kitaptar edi. Ol meniń sanaly ómirdiń soqpaǵyna túspegen kezim edi. Men ómirimdi de, onyń baqytyn da sodan keıin taptym. Ystyqpen de, sýyqpen de sodan keıin tanystym. Men júregimniń otyn da, ómirimniń mazmunyn da sodan keıin jasadym.

Men onda 12 jasar edim. Aǵam meniń sabaqty qalaı pysyqtaǵanymdy baqylap, qadaǵalap turatyn. Ol óte qatań edi Bir kúni ol Anrı Barbústyń jańa shyqqan romanyn alyp keldi

— Osyny oqyp, mazmunyn maǵan aıtyp berersiń, — dedi. Men áldeneshe kún sońyna túsip júrip «Otty» oqyp shyqtym. Biraq túk túsine almadym. Ekinshi ret oqyp shyqtym, romanda Barbústyń sýreti bar edi Sýretinde ol úlken qara kózdi qoıý qara murtty, ádemi — aq edi Sodan keıin Barbús dese okopta jatqan ushy-qıyrsyz kóp soldattardyń ishinen kóterilip, jalpy álemge aıqaı salyp turǵan qara kózdi, qara murtty, ádemi kisi kózime elesteıtin .

Múmkin, bul Maksım Gorkııdiń jazǵan betasharynyń áseri bolar.

Aǵaıym:

— Osyndaı uly adam bizdiń kompartıanyń múshesi, — dep tipti maqtanyp qalatyn.

Keıinirek, ómir baqytynyń dámin tata bastaǵan soń qandaı tilek bolsa da, oryndalatynyna kózim jete bastaǵan soń, Anrı Barbústy kórýge óte qumar boldym.

Bul qumarlyqty ómirimniń barlyq oı-qyrynan alyp ótip, 1935 jylǵa deıin ákeldim. 1935 jyly jastaıymnan janymnyń armany — Barbústy kórdim. Biraq men kórgende ol konservatorıa zalynda úlken qara kózderin máńgilik jumyp jatyr edi Men sóıtip onyń otty kózderin kere almadym. Men oǵan jer betinen keter aldynda kezdesip, birneshe ret, aqtyq ret aldynan ótip bara jatyp jylap jiberdim. Men buryn esh ýaqytta da jylamaǵan edim. Tek mynadaı bir jardaı boldy.

1931 jyly Lenıngradta oqyp júrgenimde «ákeń óldi» degen telegramma keldi Men jylaǵanym joq. Biraq, nege ekenin qaıdam, joldastarymnyń barlyǵyn jınap alyp, «ákem óldi» dep aıttym da, júgirip úıge ketip qaldym. Keshke bizdiń ekinshi kýrstaǵy barlyq stýdentter jınalyp kelip, maǵan kóńil aıtty. Meniń qaıǵyma ortaq ekenderin bildirdi. Sonda grýzın balasy-joldasym Sıvadze: «qaıǵyrma, biz ekeýmiz Sovet úkimeti deıtin ólmeıtin áke taýyp alǵanymyz joq pa», — dedi Sonda men qaıǵydan emes, qýanǵandyqtan jylap jiberdim. Ómirde jalǵyz emes ekenimdi sezý, búkil Otan bolyp meni súıetinin sezý meni asa baqytty etti, joldasymnyń óte jyly sózi kóńilimdi bosatyp-aq jiberdi.

Men jańa sezimmen, ınternasıonaldyq sezimmen osylaı kezdesip edim.

Men ómirdegi eń tátti mınýtterdi, baqytty sodan keıin taptym.

Men osy áńgimeni teńiz jeline keýdemdi tosa turyp jazdym. Ómirdiń jolyna, baqyttyń soqpaǵyna eń alǵash túsken mınýtter asa qymbatty boldy. Sol alystaǵy mınýtter jel bolyp keýdeńe soǵyp, aýa bolyp ishińe kirip jatqandaı bolady. Sol tátti mınýtter teńiz jelindeı kóńildi kóteredi jelpip úrleıdi, eskirgen tuzdy ısi keń dem aldyrady.

...Baıaǵyda, budan kóp boldy, men onda segiz jasar edim; aýylda asyq oınap, qozy jaıyp júretin edik. Ómirde qala kórmegen, qolyna qaǵaz ustamaǵan ájem birinshi ret qalaǵa baryp, maǵan bir kitap ákelip berdi Eshkimge kórsetpeı, meni ońashalap shyǵaryp aldy da:

— Qalqam, bolashaqtan úmitimiz bar. Mynaý dúnıedegi barlyq analardyń qamqory, janashyrynyń jazǵan kitaby deıdi Bul áýlıe adam deıdi. Osyny ózi óskende oqyp, maǵan túsindirip berersiń. Eshkimge bermeı, jyrtpaı saqta, — dedi. Sodan beri kóp jyl ótti. Odan beri men baqytty da, qýanysh, mahabbatty da ómirden taptym. «Jerde adam bolý-úlken baqyt» — deıdi uly jazýshy. Men osy uly baqytqa ıe boldym.

Men osy ómirimniń qyrynan qarǵyp, oıynan orǵyp ótkende de osy anam bergen kitapty tastaǵanym joq.

— Baqytty, shyraǵym, qudaı bermek edi Ázret Sultan bermek edi, endi osy kitap berer, oqy, shyraǵym — degen edi ájem. Osy kitap maǵan baqyt berdi. Men anam bergen kitapty «barlyq analardyń birden-bir qamqory, janashyry jazǵan kitapty», eń birinshi ret Ázret Sultannyń dál túbinde otyryp oqydym. Kitaptyń basy jyrtylyp qalǵan eken. Men oqyp bolǵan soń, bazardan jarty kez qyzyl shúberek satyp aldym da, aǵashqa tý qylyp taǵyp, ájeme aparyp berdim.

— Kitap beretin baqyt osy kórinedi — dedim.

Kitaptyń atyn, avtoryn bilmesem de, ishinen túsingenim osy edi Erteńine ájem qolyna qyzyl tý alyp, birinshi ret Maı mıtıńisine shyqty. Bul búkil analardyń qamqory bolǵan adamǵa senýshiliktiń kúshtiligine edi.

Keıin, 29 jyly Lenıngradta sol kitapty talqyladyq. Ol kitap Maksım Gorkııdiń «Anasy» eken.

1931 jyly Túrkistan barǵanda Maksım Gorkııdiń úlken portretin ala bardym.

— Bul kim? — dedi ájem.

— Bul baıaǵy ózi bergen kitapty jazǵan «barlyq analardyń janashyry» bolǵan adam, — dedim men.

Mádenıet joly baspaǵan Azıaǵa, hat tanymaıtyn, qala kórmegen qara halyqtyń anasyna da «barlyq analardyń» qamqory bolyp jete alǵan uly adamnyń uly shyǵarmasymen men osylaı tanysyp edim.

Men, Barbús pen Gorkıı jóninde aıtyp otyrǵanda, olardyń uly shyǵarmalarynyń júrek tolqytatynyn, árbir oqyǵan adamnyń ómirine ózinshe baǵyt siltep beretinin aıtpaqshy edim. Bul jalpy roman týraly, roman jazý týraly áńgime edi.

Men jazýshy bolǵym keldi. Gorkııge usap jaǵalaýda, teńiz jeline keýdemdi tóseı otyryp, Makar Chýdralardyń áńgimesin tyńdaǵym keldi Bul Gorkııdiń áseri edi Gorkııge eliktep, teńiz jaǵalap kóp júrdim. Suńqar jyryn Gorkııge aıtyp bergen qoıshy jolyqsa eken dep kóp izdedim. Bir kúni bir qoıshyǵa jolyqtym.

— Gorkııdi bilesiń be? — dedim.

— Bilgende qandaı, kolhozymyzdyń aty — Gorkıı.

— Suńqar jyryn oqyp pa ediń?

— Ia

— Sol sıaqty jyr aıtyp beresiń be?

— Ondaı jyrdy qaıdan aıtaıyn, óıtkeni ony dúnıede bir-aq ret týǵan Gorkıı jazǵan. Biraq bir ertegi aıtaıyn.

Sonda qoıshy shal maǵan osy «Terek pen qyzyl gúldi» aıtyp berdi.

«Terek pen qyzyl gúl»

Tekshe taýdyń baýyrynda, móldir bulaq jaǵasynda uzyn terek bolatyn edi. Bul terekke jaqyn jerde, qalyń shópter arasynda, jylda jaınap sheshek atyp, aınalaǵa jupar ıisin taratatyn bir qyzyl gúl esetin edi.

Saıahatta júrgen jastar, móldir bulaq jaǵasyna kórkem terek saıasyna kep otyryp demalatyn, qyzyl gúldiń jupar ıisin taza aýada erkin jutyp kóńildenip, shattanatyn.

Bir kúnderi bir sulý qyz kelip bulaq jaǵasynan qyzyl gúldi kerdi-daǵy qasyna kep otyrdy. Men bilem be sebepterin: qyz júrip qyzyl gúlge jaqyn bolǵan ǵoı ejelden, áıteýir ol sodan keıin kúnde kelip qyzyl gúldi sylap-sıpap mápeleıdi Jan-jaqtaǵy kesir eter, sánin buzar shóbin julyp, ádemi etip ósiredi.

Kókke moınyn sozǵan terek, tákappar bop ósken ǵoı, ol ishi kúıip qyzǵanady, sulý qyz da qyzyl gúl ekenin qaıdan bilsin, súıilgen sulý gúlge qumar bolatynyn qaıdan bilsin, qyz júregin urlap alǵan qyzyl gúldi kóp oılanyp, muqatpaqshy bolady terek.

Tań aldynda qyzyl gúlder sheshek atyp sylanǵanda, sulý qyzdaı taranǵanda, uzyn terek dórekileý sóz bastaıdy:

«E, qyzyl gúl, tań atarda sheshek atyp sylanasyń, sulý qyzdaı taranasyń, biraq sen gúl, tabıǵattyń seni ábden mazaq etip, qor qylǵanyn sezesiń be? Ósimdikterdiń ishindegi eń jamany sen bolasyń, uzyndyǵyń bir-aq tutam, alabuta, qamystardan boıyn ozyp, moınyn asyp esh nárseni kóre almaısyń. Aǵashtarǵa patsha, uzyn terek men bolamyn, jer betinde ne bolsa da kórip, bıik turam. Alabuta, qamystardan basqa nárse kóre almaǵan sen de ózińdi uıalmastan baqytty dep sanaısyń-aý!»

Sheshek atqan alqyzyl gúl saspaı bylaı jaýap beredi.

«Tákappar bop ósken terek, aqylyń qysqa, boıyń uzyn... Boıym qysqa bolǵanymen, adam maǵan baqyt bergen. Júz jyl ómir súrseń-daǵy, tastan basqa neni kórdiń, taý artynda neler baryn sen bilmeısiń, sezbeısiń de.

Sen de tassyń, qozǵalmaısyń. Kúnde maǵan kep júrgen qyz meni, qyzyl gúldi qolyna ustap, samoletpen aspanǵa ushty, taý artynda neler baryn óz kózimmen kórip tústim. Mundaı qurmetti myń jylda da sen kórmessiń. Bir orynda tastaı qatqan, uzyn terek bolǵannan da, bir orynnan qozǵala almaı, ómir boıy turǵannan da, bir-aq ret aspanǵa ushyp, aıdaı sulý qyzdy qushyp, jer betine túsken artyq...»

Terek muny tyńdap alyp, bylaısha dep sóz qozǵady:

«Sen de, qyzyl gúl, maqtanýǵa sebep te joq, jeleý de joq. Sorly gúlim, menimen teńesýge saǵan qaıda? Men óskeli júz jyl boldy, áli júz jyl jasarmyn men. Al sen bolsań bir kúndiksiń, bir-aq kúndik ómiriń bar. Búgin barsyń, erteń joqsyń, búgin tańda sheshek atsań, erteń qýrap solasyń. Áı, sorly gúl, sóıte turyp maǵan qarsy sóıleısiń-aý!»

Kún sáýlesin jutyp jatyp, qyzyl gúl qysqa ǵana bylaı jaýap berdi.

«Uzyn terek júz jyl jasap neni bildi, neni kórdi?

Halyqqa jemis berdiń be? Áýege jupar ıisin shashtyń ba? Bir kún ómir jasasam da, jer júzin meıram kúni búkil halyqqa baqyt bergen, bul halyqqa sáýle sepken Uly kósem keýdesine syılyq bolyp taǵyldym men.

Uly kósem júreginiń soǵýyn da esittim men. Sonda bul jerdi júz kósem jaqqa kezikti, kósemdep bir shoq gúldi jer júzin bári kórdi. Budan artyq baqyt bar ma? Budan artyq qurmet bar ma? Taý men tastyń arasynda elge eshqandaı jemis bermeı júz jyl ómir súrgennen de, Uly kósem keýdesine 15 mınýt tarylǵan soń qýarǵanym jaqsy emes pe?..»

Kórgenimdi men de aıtaıyn, endi kezek kelse maǵan, meıram kúni jaınap ket qyzyl alań.

Qarap tursam kózim tigip, halqy bergen gúldi keýdesine taǵyp alyp, uly kósem keledi eken. Uly kósem-ol danyshpan.

Qıalshyl bop turǵan shal em, bylaısha oı oılaımyn:

«Bir-aq ret uly kósem keýdesine tarylǵan gúl osynshama qýandy. Al kósemniń keýdesinen máńgilikke shyqpaıtuǵyn, esh ýaqytta qushaǵynan, júreginen ketpeıtuǵyn jastardyń da bir armany bar ma eken!» — dep oılaımyn men...

Men jazýshy bolam dep júrmin, romannyń sújet jaǵy júregińniń soǵýy bolǵan uly baqytty, armansyz jastardy-romannyń temasyn osylaı tapqan edim.

Máńgilik ómir týraly jyr

Keshke taman, taýdan tuman jyljı túsip, teńiz betin qaptaıdy. Sonsyn kishkene ekpin soǵyp, tumandy úrlep turyp, joq qylyp jiberedi. Sonda kók teńiz aınadaı móltildep kerilip jatady.

Teńizde shek joq áldeqaıdan baryp kókjıekke qosylyp ketedi. Kúni boıy tolqyn soǵyp eseńgiregen teńiz jaǵasy tynysh-aq.

Arqamyz — taý, aldymyz — teńiz, sý jarasynda biz otyrmyz. Men, Raqmet, Seıten, Valentına. Ortamyzda — Tóleńgit jyrshy.

— Aǵa, áńgime aıtshy — deımiz biz.

Tóleńgit kamzolynyń túımesin arytyp, oılanyp, sheksiz teńizge qarap biraz otyrady. Álden ýaqytta. «Qap, bolmas!» deıdi de, dombyrasyn alyp óziniń óte jaqsy kóretin «Máńgilik ómir» jónindegi jyryn aıtady. Bizdiń de estıik de yntyǵyp otyratynymyz osy bolǵan soń jyrshyny qorshaı túsemiz. Tóleńgit aqqýdaı sańqyldap, teńiz tynyshtyǵyn buzyp, shaǵalalardy shýlatady.

«Ómir degen tuńǵıyqtyń túbinde men júr edim,
Ólim degen sýyq sózdiń ishinde men júr edim.
Ómir degen óksigimdi basa almastan júr edim,
Bir jabyqqan kóńilimdi asha almastan júr edim.
Kúnde kúlip atatuǵyn, aq sáýleli altyn tań,
Bulbulynyń únimenen mesh bylaı jyr qylǵan:
Arqanyń ardageri, aqyn Jyraý,
Aldynda qazylǵan or, qalyń shyrmaý.
Ómirge eki týyp, eki kelmeı,
Armanda, esil erim, ketesiń-aý.
Bir adamnyń, bir ómiri maǵan az ǵoı deýshi edim,
Týyp, ólip ketýdi de maǵan az ǵoı deýshi edim
Aǵash — ekesh aǵash taǵy kep kógerip, qýarar,
Seniń ómiriń bir — aq ret kógerer de, sýalar.
Ebelekteı erbeń etip jer betinen ketersiń,
Ómirinde ózin jeńdi biz qaldyrmaı etersiń.
Ómip degen óksigimdi basa almastan júr edim.
Ónerimniń barlyq gúlin asha almastan júr edim.
Ómirimniń de; ýaqyttyń da saryndaryn men kórdim.
Mola bolǵan ǵasyrlardyń qabirlerin men kórdim.
Myń jyldardyń qý súıegi-mola ishinde men turdym,
Kóp ǵasyrlar ótip jatqan jol ústinde men turdym,
Keń dalany baýryna alyp qara tún de qaptady,
Molalardyń jumbaqtaryn qarańǵyda saqtady.
Jerdi, shópti qozǵap, túrtip, úrlep ushyp jel ketti,
Ólgen ómir, jansyz jandy sý betindeı terbetti
Kóp ǵasyrlar túıisken jer, budan shyǵar myń taraý.
Mola ústinde jelbireıdi qara shashaq bir jalaý.
Mol bolǵan sońǵy ǵasyr-sol qabirdiń túbinen,
Ún shyǵaryp sóz sóılesti bir qart kisi menimen:
«Elý jyldar budan buryn ólgen edim, jan balam,
Tanymasań endi taǵy, sen nemerem, men babań.
Bul ómirde seksen jasap ólip ketken adam em.
Moınymdaǵy mindetimdi atqardym dep sanap em.
Jer betinde súıretip júrmin elim bir ǵasyr,
Ol ǵasyrdyń súıetuǵyn uly joqty janashyr.
Jer betinde súıretilip júrip edi bir Datqa,
Qan arqyly, mal arqyly jetken, shirkin, muratqa.
Kúngeı menen teriskeı bop sulap jatqan dala edi,
Sol dalada qazaq degen sorly halyq bar edi
Betegeden bıik edi, alasa edi jýsannan,
Qaıtqan qustaı keıin júrgen, baqyt kórmeı qashannan.
Jel biletin ushatynyn, saı biletin qonaryn,
Qudaıy da, adamy da oılamaǵan obalyn.
Sol halyqtyń Datqa júrgen janshyp, basyp arqasyn.
Qannan aryq aǵyzǵan ol, sýsyn iship qanǵasyn.
Bul jaýyzdyń sumdyqtaryn, oılap bilip túsindim.
Bir kún baryp at ústinen julqyp ony túsirdim. —
Er ústinde uıyqtamasań atqa minip neń bar edi!
Halyq qamyn jeı almasań, Datqa bolyp neń bar edi?
Domalatyp sabap aldym jurt aldynda Datqany,
Jerdi jaryp osy habar sardalany qaptady.
Meni sonda elden asqan batyr dedi tamam jurt,
Qaıtpas qaısar arystannyń atyn berdi maǵan jurt,
Janym balam, tozbaýshylyq, óshpeýshilik qaıda eken,
Máńgi jasaý, esh ýaqytta ólmeýshilik qaıda eken?»
Ómir degen óksigimdi basa almaǵan jan edim.
Ónerimniń barlyq gúlin asha almaǵan jan edim,
Báse, qane, máńgi jasaý, ólmeýshilik qaıda eken?
Óte umytshaq ýaqytqa kónbeýshilik qaıda eken,
Sonan beri kep izdedim ólmeýshilik jasaýdy,
Máńgiliktiń eteginen máńgi túrde ustaýdy...
Qyzyǵyna kele jatyr túıdektelip jyr endi,
Bul dáýirdiń bas kezi edi, 20 jyl edi
Alystaǵy aýylyma kele jattym at jegip.
Quba jonnan qulaı tartyp, bir aıańdap, bir jelip.
Bir ýaqytta jol ústinde bir qaraıǵan kórdim men,
Jele-jortyp, júrek tolqyp jaqyndap-aq keldim men.
I
Kelip tónsem: bir jas jigit qyzyl qanǵa boıalǵan.
Jaralanǵan, álsizdengen, elýge de taıanǵan.
Kórinip tur bir kisige birneshe adam jabylǵan.
Oń jaq qoly shyntaǵynan baltamenen shabylǵan.
Shabylǵan on qol ústinde kitap tolǵan jáshiktiń.
Jaralynyń aýzynan men jalyndy sez esittim:
«Aýylyma ólmeýshilik men ákele jatyr em,
Anaý áne jáshiktep kitaptardy oqyp pa eń?
Ol kitaptar — uly Marks, Lenınniń eńbegi,
Ol eńbekter máńgi jasaý, ólmeýshilik órnegi.
Sol eńbekti ólmeıtuǵyn, óshpeıtuǵyn aǵataı,
Men aýylǵa alyp kele jatyr edim sharshamaı.
Jetkizbesten tap dushpany jol ústinde qulatty,
Biraq jaýǵa men bermedim ólmeıtuǵyn kitapty.
Sony myqtap ustap jatyr meni qolym kesilgen,
Ólsem-daǵy, ólmeýshilik shyǵar emes esimnen.
Men ólermin altyn kúnniń shyǵýyna qaramaı,
Biraq jaýǵa men bermedim ólmeıtuǵyn kitapty.
Aýylyma kitaptardy jetkizip ber, aǵataı.
Burala basqan soqpaqty jol, burylyp qyrdan asqanda,
Aqtyq sózin maǵan aıtty, qarap turyp aspanǵa:
«Bir syr bar edi saqtap júrgen júregimniń túbinde,
Sol syrymdy aıtaıyn men, ólmeı turyp tirimde.
Qarap tursań, tóńkeriske, otanyna, tarıhqa.
Adamdaǵy qymbat qasıet-berilgendik halyqqa.
Búkil halyq maqsaty bir, barlyǵynda bir nıet,
Otan úshin basty berý bárinde bar qasıet.
Mende bar edi berilgendik, súıýshilik Otandy.
Sondyqtan da tóńkeristiń soldaty bop atandym.
Meniń qanym mıllıonnyń tamyrynda aǵady.
Bir júregim mıllıonnyń júregi bop soǵady.
Meniń baqytym, qýanyshym búkil eldiń bolady,
Men jasasqan jańa ómir jaınap ósedi, janady.
Maǵan qymbat barlyǵynan-bermegendik kósemge,
Ol berilgen mıllıonnyń júreginen ósher me?
Endeshe men máńgi jasap, óshpeımin de, ólmeımin,
Esh ýaqytta joǵalmaımyn, tozbaımyn da, sónbeımin.
Ońtústiktiń ystyq kúni batys jaqqa barǵanda,
Qyrqa, qyrlar qaraýytyp áldeqaıda qalǵanda,
Dala erkesi tentekteý jel qushaqtap shópti alǵanda,
Sońǵy sózin ol arnady baqyt jolyn salǵanǵa.
Qyrdan, taýdan, sýdan asyp, qyzaryp janyp kún batty,
Kúnmen birge máńgilikke jaraly jan jol tartty,
Sol ýaqytta esim aýyp, men arbadan quladym,
Bar daýsymmen shyn júrekten aıqaı salyp jyladym.
Aıdalada jalǵyz ózim barlyq jerdi qozǵadym,
Jalǵyz uly ólgen ana sıaqty bop bozdadym...
Máńgi ómir ólmeýshilik osylaısha tabylǵan,
Baqytpenen, Otanmenen qalanyp birge salynǵan.

Meniń qurdastarym

(Romanǵa baratyn jol)

Bul taqyryp meni kóp oılandyrdy. Men qaıyrshylar máselesin sheshpekshi bolǵan Olesha sıaqtymyn.

Men romanda jazyp otyrǵan Raqmet bir kúsh maǵan bylaı dedi.

— Sattar, sen qalaı jazǵyń keledi? Oleshasha jazǵyń kele me? Olesha óte názik jazýshy ǵoı. Ol shyn júrekpen, júreginiń otymen, janyn ortaǵa sala jazady. «Stýdent Orlov meniń qaryndasym Veramen júretin edi. Osy arada bir túrli ashyqtyq syryn jasyrmaýshylyq kórinip turǵan joq pa?

Men úndegenim joq.

— Taqyryp seniń júregińdi tolqyta ma? — dedi ol maǵan.

— Ia....Biraq men Olesha emespin ǵoı — dedim men.

— Durys-aq. Sen Olesha emessiń, sondyqtan seniń júregińdi tolqytady — dedi ol.

Ia, meniń oılanǵanym ras. Men ózimniń dosym jóninde jazbaqshy edim, sondyqtan ol jóninde ótirik aıtýǵa meniń qaqym joq edi. Men osylaısha shyn júregimnen, adal kóńilimmen ashyq jazbaqshy boldym. Biraq shyn júrekten jazýshylyqtyń, adal kóńildiliktiń ózi meniń áńgimemniń taqyryby bolyp ketti.

Bul bylaı bolǵan edi:

Ol baıaǵyda qoıshy bolǵan, onyń artynan ınjener ataǵyn alyp, Qaraǵandyda ýchaske nachalnıgi bolǵan. Ol kórkemónerdi óziniń ýchaskesinen góri jaqsy biletin edi Kórkem ádebıettiń kómeski soqpaqty jolymen shtrekte júrgendeı bop júretin. Skrıpka jóninde sóılese, óziniń shahterlik lampasy jóninde aıtyp tur ǵoı deıtin edi. Flober jóninde ózimen bir kýrsta birge oqıtyn stýdentterinen artyq biletin edi Ol Aleksandr Prokofevtiń barlyq óleńin jatqa biletin. Ol jańa týǵan inisine Krıstov dep at qoıǵan. «Romeo Djýletta» tragedıasynyń bútin sahnalaryn jatqa aıtatyn. Ol Kýzma Prýtkovtyń barlyq aforızmin biletin. Ol «Rýsalkadaǵy» Melnık arıasyn jaqsy aıtatyn. Onyń kvartırinde Iogann Sebastán Bah pen Spınozanyń portreti ilýli turatyn. Onyń úlken kitaphanasy bar edi Ol kitaphanada uly Lenınniń tomynan bastap Djems Djoıstyń «Ýlısyna» deıin bar edi Kóp adamdar munyń bárin qaıdan biledi dep tań qalatyn. Men munyń bárin qaıdan biletinin jaqsy biletin edim. Tereń biletinin de biletin edim. Biraq men de tań qaldym. Onyń sebebi mynaý edi:

Ol Dolby jazyǵynda týǵan. Ol kósh ústinde týyp jerge, shópke shyryldap túse qalǵan edi. Onyń arqasy birinshi ret kórpege emes, daladaǵy jerge tıgen edi Ol esh ýaqytta da Bethovenniń atyn, Rembrandtyń ataǵyn esitpegen edi. Bul dalada esh ýaqytta da skrıpka daýsy syńsymaǵan. Bul jerde esh ýaqytta Gomer aty atalmaǵan, bul dalanyn ústin basyp Beranje óleńin biletin adam esh ýaqytta júrmegen. Bul arada bir-aq tanys nárse bar edi ol kún edi. Bul arada sekseýil bar edi, biraq ol da jalǵyz edi.

Raqmettiń sheshesinen surańyzshy, ol ómirinde qalany kórdi me eken? Moskva degen sózin estimegen. Raqmettiń ákesinen surańyzshy, ol ómirinde qaǵaz kórdi me eken? Sıa degen sózdi esitti me eken?

Bul Dolby jazyǵynda mádenıet bolǵan emes.

Ia, ol osy arada týǵan edi Osy dalada týyp, osynsha ǵylymdy bilip úlgergenshe men tań qalǵan edim.

— Sen beker tań qalasyń, dalaǵa qarashy — dedi ol maǵan.

Men sonda onyń sebebine túsindim.

Sóıtsem, dalanyń ózi ózgerip ketken eken. Kúsh keshe bul dalada zamanymyzdyń Uly adamy Sergeı Mıronovıch Kırov bolǵan eken. Bul dalaǵa memlekettik mýzyka teatry kelgen eken. Bul dalany Lenıngrad jazýshylarynyń brıgadasy aralap júr eken. Bul dalada qyzyl gúl ese bastapty. Gazetter shyǵarylyp, traktor júre bastapty. Bul jerde kósem aty kún degen sózden de tanysyraq bolyp ketipti. Bul arada Maksım Gorkıı atty kolhoz uıymdasypty. Bul jerde Batys Evropanyń eshqandaı halqy kórmegen jańa ómir mádenıet quryla bastapty. Meniń esime Edgar Ponyń «Shyndyq — fantazıadan da kúshti degen sózi osylaı túsinip edi.

Dala Dolby jazyǵy dep atalýshy edi.

Aýyl Dolby aýly edi. Mal Dolbyniki edi Raqmetter Dolbynyń malshysy edi.

Osynaý dalada Dolby degen baı bolǵan edi, sol dala da, mal da, aýyl da, malshylar da Dolbyniki edi. Aýadan basqa zattyń bári Dolby degen sóz arqyly atalýshy edi. Raqmetter úrim-butaǵymen qoıshy bolyp kele jatqan. Raqmettiń ákesi, babasy — barlyǵy qoıshy bolǵan. Raqmettiń babasy ystyq kúnde qoı qaıyryp júrip, bylaı dep óleń aıtýshy edi.

Dalada qoıdy baǵyp kóp júremin,

Baı malynyn qamdaryn jep júremin.

«Maldyń qamyn qoıshy jer, qoıshy qamyn

Jeıtin adam bar ma eken?» dep júremin.

Raqmettiń ákesi de:

«Maldyń qamyn qoıshy jer, qoıshy qamyn

Jeıtin adam bar ma eken? — dep júremin —

dep óleń aıtatyn. Raqmet te osy belgili ata óleńin aıtyp, qoıshy bolýy kerek edi. Biraq ǵasyrlar boıy qoıshylyqpen kele jatqan atanyń zańyn birinshi ret Raqmet buzyp jiberdik. Bul batyldyqty qala da, aýyl da kútpegen edi.

Múmkin ol óziniń qamyn jeıtin adamyn tapqan bolar. Biraq muny aýyl bilmegen edi Ol jumbaqty túrde buzdy. Ol úshti-kúıli joq boldy da ketti

Aýylda keıbireýler Raqmetti qasqyr jep qoıdy dep júrdi. Keıbireýler basmashy alyp ketti degendi qurdas degendi shyǵardy. Úshinshi bireýler shaıtan aınaldyryp, qańǵyrtyp jibergen degen ósek taratty. Máýlenniń áıeli «Maǵan bireý aıtty. Raqmet buzylǵan qystaýdyń ishinde otyr eken. Aınalasy janǵan ot eken» — dep ósek taratty.

Biraq Raqmettiń qasqyr da jegen joq edi, basmashy da alyp ketken joq edi, shaıtan da aınaldyrmaǵan edi. Ol óziniń barlyq kúshin jınap, aıǵa umtylǵan arystandaı shapshyǵan bolatyn. Sóıtip, ashshy, kóńilsiz kúnderdiń, jyldardyń, ǵasyrlardyń dástúrin buzdy. Ata qýyp kele jatqan zańnyń sabaq jibin úzdi. Biraq ony ózi sezbedi. Múmkin, ol eshqandaı jipti úzbegen shyǵar. Ony basqa nárse úzgen bolar. Áldeqaıda taý jarylyp jatqan joq pa edi, jer astyndaǵy kúshter qozǵalyp jer silkinip jatqan joq pa edi. Biraq Raqmet muny da sezbedi. Ol, shynynda, eshqandaı sabaqty jipti úzgisi kelgen joq. Onyń jipti úzbegeni ras, biraq úzý úshin emes, tipten ustap qarańǵydan jaryqqa shyǵý úshin izdedi. Ol arqan kózdegen joq, shynjyr izdegen joq, qursaý izdegen joq, óıtkeni oǵan qol jetpeıtin tárizdi edi. Ol tek jipti izdegen, sabaq izdegen edi. Biraq osy izdeýshilikti ózi jer astyndaǵy kúshterdiń tolqýy, qozǵalýy edi.

Sol ýaqytta Raqmet óziniń qamyn jeıtin adamdy tapty. Ol adamnyń basynda basmashynyń bórki joq edi ol qasqyr tisti emes edi ol qasqyr men basmashylardy aýlap júrgen adam edi. Qasqyrlar mal etine mise tutpaı, adam etin jeı bastady, basmashylar adamnyń da, maldyń da etin qosa jedi. Qasqyrlar adam qusap úıde otyrdy da, basmashylar qasqyrdaı dala kezdi. Basmashy bolǵan burynǵy prıstav edi. Qasqyr bolǵan Dolby edi. Anyǵyraq aıtsaq, qasqyr basmashy edi de, basmashy qasqyr edi.

Raqmet basmashynyń da, qasqyrdyń da qolyna túspedi. Oǵan dáýir kúlip qarady. Ol baqytqa kezdesti. Ol óziniń qamyn jeıtin adamdy osylaı tapty. Ol sondyqtan ákesiniń, babasynyń qoı jaıǵandaǵy óleńin aıtqan joq. Ol osylaısha dáýirge jolyqty. Dáýir oǵan qyzyl áskerdiń kıimin kıip keldi.

Bul bylaı bolǵan edi:

Raqmet qozy baǵyp júrgen. Oılamaǵan jerden erte týǵan kópeı kók qozy joǵalyp ketti. Sonda Dolby toǵyz jasar Raqmetti shyryldatyp turyp sabady. Raqmettiń ákesi Tólepti de sabady.

Tólep úıine kelgende Raqmet jylap tór aldynda jatyr edi Taıaq jegen shal ashýǵa shydaı almaı, jýan taıaǵymen Raqmetti salyp qaldy. Raqmet talyp qaldy. Ol kózin ashyp alǵanda úıde eshkim joq edi, tek úsh jasar qaryndasy Saǵadat uıyqtap jatyr edi. Raqmet esikten shyqty da, beti aýǵan jaǵyna qaraı ketti. Onyń eshqandaı oıy da bolǵan joq. Keýdesin kek qysty. Kún batyp, tep-tegis dalany qarańǵylyq basqanda Raqmet ózinen-ózi jylap jiberdi. Óne boıyna qorqynysh paıda boldy. Biraq jansyz dala kereń edi.

Bir ýaqytta osy qarańǵylyqtan qylań etip bir attyly adam kórindi. Raqmet ún shyǵarǵan joq.

— Bala, eı bala, qaıdasyń? — dedi attyly adam.

Raqmet jaı ǵana daýsyn shyǵardy, attyly adam Raqmettiń aty-jónin surady. Raqmet taǵy jylap jiberdi. Jylap turyp barlyq syryn aıtyp berdi. Attyly adam Dolbyny bir boqtap aldy da: «Júr menimen birge, men seniń enshińdi alyp berem» — dedi.

Raqmettiń tanys emes, jat aýylǵa barǵysy kelmedi. Biraq qorshaǵan qarańǵylyq aýyldaǵy baıdy,ákesi Tólepti, qyryq tesik úıin esine túsirdi. Dalany basqan qarańǵylyq Raqmetti qorqytsa, túnnen de qarańǵy aýyldaǵy ómiri odan saıyn qorqytty. Raqmet kóndi. Attyly adam Raqmetti artyna mingestirip alyp: «Belimnen myqtap usta» — dedi. Jele-jortyp úlken joldyń erneýine kelgen de, attyly adam:

— Meniń atym Turar, esińnen shyǵarma. Onan soń esińde bolsyn, seniń ákeń Tólep emes, Dáýir. Bizdiń dáýir. Esh ýaqytta esińnen shyǵarýshy bolma — dedi.

Raqmet Dáýirdiń kim ekenin bilgen joq. Oǵan bul óz jumbaq edi, sonda da ishinen« dáýir, dáýir» dep bir-eki ret aıtyp qoıdy. Ekeýi birneshe saǵattan keıin qalaǵa jaqyndady. Sol ýaqytta Turar:

— Meniń bir balam bar, onyń aty Seıten, umytpa, Seıten, sen onymen dos bolasyń — dedi.

Bir mezgilde qarańǵylyqty qaq jaryp bir adam shyǵa keldi. At teýip ketti. Raqmet qulap tústi. Qarańǵydan shyǵa kelgen adam myltyqty atyp jiberdi. Turar kesilgen terekteı teńselip baryp jerge qulap tústi. Myltyq atqan adam, atty ustap alyp mindi de, qarańǵylyqty búrkenip joq boldy. Shyǵystan kóterilip tań atyp kele jatty. Qozǵalmastan yńyranyp Turar jatty. Barlyq kúshin jınap:

— Raqmet, seniń ákeń Dáýir bolady. Esh ýaqytta esińnen shyǵarma, onyń balalary kóp. Sen oǵan barasyń — dedi.

Eki mınýtten keıin daýsyn zorǵa shyǵaryp:

— Meniń balam bar. Sen sonyń dosy bolasyń — dedi taǵy da.

Raqmet:

— Aǵataı! — dep jylap jiberdi.

Turar óleriniń aldynda:

— Raqmet, meniń qaltamda oramalym bar, alyp bershi — dedi. Raqmet alyp berdi Turar óziniń qanyna saýsaǵyn malyp aldy da, oramalǵa «D» degen áripti jazdy.

— Mynany al, seni ornalastyrady. Sen Dáýirdiń uly... — dep ózgesin aıta almady. Raqmet Turardyń denesiniń muzdap, ólikke aınalyp bara jatqanyn sezdi.

Qaladan attyly qyzyl áskerler keldi. Komısar qapylysta jaý qolynan ólip ketken Turardyń qabiri ústinde sóz sóıledi. Turardy da, Raqmetti de qyzyl áskerler qalaǵa alyp ketti. Raqmet oramaldy komandırge berdi.

Raqmetti úlken tas úıge alyp keldi. Krovat, kórpe, matras, jastyq berdi. Shalbar, kóılek kamzol berdi. Etik berdi. Kúnine úsh ret tamaqtanatyn boldy. Bul arada balalar kóp edi, ınternat ómirine Raqmet úırene bastady.

Birneshe kúnnen keıin Raqmetti oqytýshy qyz shaqyryp aldy. Qyz kúlip turyp:

— Qalqam, ákeńniń aty kim? — dedi.

Raqmet: «Turar aıtqan Dáýirdiń oıy osy eken ǵoı. Mynaý sonyń qyzy eken ǵoı» — dep oılady.

Qyz ákeń kim dep suraǵanda Raqmettiń oıyna Turar tústi. Qanmen jazylǵan árip bar oramal tústi. Raqmet esh ýaqytta árip kórgen emes edi. Biraq «D» árpi óziniń ákesindeı-aq ap-anyq bolyp, kóz aldyna elesteıdi de turady. Raqmettiń esine Dáýir degen sóz tústi. Sol ýaqytta shyn júreginen, adal kóńilmen:

— Ákemniń aty — Dáýir — dedi Raqmet.

Qyz túsine almaı qaldy:

— Ne deısiń?

— Turar aǵaı, ákeń Dáýir degen maǵan.

Qyz dápterine Raqmet Dáýirov dep jazyp aldy.

Raqmet mektepke barǵanda qolyna álippe berdi. Álippeni asha salyp «D» árpin tanı ketti. Kóz jazbastan biraz qarap otyrdy.

— Qane, qyzyq pa eken? — dedi oqytýshy áıel.

— Men bilemin — dedi Raqmet.

— Neni bilesiń? Áripterdi me? Qyzyq eken, ony qaıda júrip bildiń, qane, áripter qalaı jazylady eken, jazyp kórshi.

— Áripter qanmen jazylady — dep jaýap berdi Raqmet.

Raqmet ádemi sóıleýdi, ásem sóıleýdi bilýge áli jete qoıǵan joq edi. Ol saýattylyqqa, bilimge Turardyń qany arqyly jetip otyrǵanyn seze qoıǵan joq edi. Ol tek shyn júreginen jaýap berdi. Adal kóńilmen aıtty. Ol, sútteı aq nıetimen ómiri estimegen, bilmegen, jumbaq Dáýirdiń uly boldy.

Raqmet tek adamdardy biletin edi. Ol adamdardyń túrli-túrli attary bolatyn. Raqmet jylqyny, túıeni, qoıdy biletin edi. Bulardyń eshqandaı attary bolmaıtyn. Sondyqtan da Dáýir degen sóz adamnyń aty sıaqty boldy da turdy. Raqmet adamnan, qoıdan, túıeden basqa esh nárseni bilmeıtin. Mine, meniń keıipkerimniń aq kóńildiń, taza jandylyǵy, shyn júrekten sóıleıtini birinshi ret osylaı kóringen edi. Raqmet osylaı Dáýirdiń uly bolǵan. Men ekspozısıamdy osylaı jazǵam.

Munyń shyn ekspozısıa bolatynyna kózim jetpeıdi. Biraq áńgimeniń túıininiń endi bastalatyny ras. Bul túıin 1929 jyly Raqmettiń 10 jyldyq mektepti bitirip, Lenıngrad taý-ken ınstıtýtyna túsip, Qaraǵandyǵa ınjener bop kelgennen keıin bastalady. Áńgimeniń túıinin meniń dostarym-ýly Dáýirdiń myńdaǵan uldary-basynan keshirgen ınstıtýt oqýynan keıin bastalady. Ol túıin bylaı bastalady.

«Raqmet bárinen buryn Ilá Orenbýrgty, Oleshany, Aleksandr Prokofevti jaqsy kóretin edi. Ol «Kún ekinshini» úsh qaıtara oqyp shyqty. Sonan soń qaryndasynan:

— Meniń qanym qyzyp, júregim tolqyp ketti. Mýsorgskııdi tartyp jiberip — dedi.

Ol «Kún ekinshi» qaıta-qaıta oqyp, ápbir sóılemin aýdaryp, áldebir nársege daıyndalyp jatty. Birneshe kún etkennen keıin óziniń ýchaskesindegi komsomoldaryn jınap alyp, romandy kópshilik túrde oqı bastady. Kóp shahterler-komsomoldar, orys tilin bilmeıtin. Raqmet ápbir sóılemdi erinbesten, jalyqpastan aýdaryp otyrdy. Raqmet oqyp qurdas bolǵannan keıin jan-jaǵyna qarap aldy da:

— Qalaı deısińder, biz jóninde bolyp otyrǵan joq pa? — dedi.

Eń aldymen ornynan Máýlekesh turdy.

— Basqany bilmeımin, áıteýir Orenbýrg meni ákem jóninde jazyp otyr. Ákem kóshpendilikke ushyraǵan edi. Ol Qaraǵandyǵa kelgende sosıalızmniń ne ekenin de bilmeıtin. Oǵan nan men kıim kerek edi. Al endi, ol qazir Qaraǵandynyń mańdaı aldy adamy — dedi Máýlekesh.

Ia, bular da Orenbýrgty súıetin.

Bir kúsh Raqmet gazetten «Znamá» jýrnalynyń Z-nomeri shyqty degen qulaqtandyrý oqydy. Bul jýrnalda Orenbýrgtyń jańa romany basylǵan edi.

Raqmet túnimen uıyqtaǵan joq. Erteńine barlyq skladty aktaryp shyqty. Biraq jýrnal tabylmady.

Keıinde shahter Halel osy jýrnaldy tapty. Ol jýrnaldy ádemilep gazetke orap, chemodanǵa salyp, ony qolyna ustap, Raqmetke keldi.

Raqmettiń úıinde jýrnaldy stol ústine qoıdy da:

— Tabys jóninde raport berem — dedi.

Raqmet jýrnaldy qolyna alyp:

— Qalaı taptyń? — dep surady.

— Almatydan Turarov degen qazaq aqyny keldi. Sol ala kelip — dedi Halel.

Raqmet qarǵyp turdy. Basy aınalǵandaı bolyp ketti. Kezge kórinbeıtin bir adam: «Raqmet, sen Dáýirdiń ulysyn» — dep sybyr ete qalǵandaı boldy. Múmkin, bul oıy shyǵar. Múmkin, bir nárse esine túsken bolar... Raqmet jaltaqtap jan-jaǵyna qarady. Biraq Halelden basqa eshkimdi kóre almady. Ornyna qaıta otyrdy. Ne bolǵanyn endi túsindi — Eger men shaqyrsam aqynyn bizdiń úıge kele me? — dedi.

— Ol ózi jaqsy jigit. Óziń sıaqty jap — jas-aq, komsomol múshesi. Men aıtaıyn, ol sezsiz keledi úıine — dedi Halel qart.

Halel esikten shyqqanda, Raqmet artynan aıqaı saldy.

— Aty kim eken onyń?

— Seıten — dedi Halel.

Keshke Seıten keldi. Olar osylaı kezdesip, Seıten, bizge málim baıaǵy Turardyń balasy — Seıten meniń áńgimeme osylaı kirdi.

Ol temir jol deposynyń slesary edi. Onyń aty Seıten bolatyn. Kádimgideı óleń jazatyn. Eki jyldaı daıyndalyp júrdi de, úshinshi jyly Moskvadaǵy ádebıet ınstıtýtyna túsken. Ol úshinshi kýrsta oqyp júrgende mynadaı bir ýaqıǵa boldy.

Seıten teatr ınstıtýtyndaǵy joldasyna kele jatyp, jataqhananyń aldyna toqtaı qaldy. Anadaı jerde on alty jasar bir qyz tur edi Jastar voleıbol oınap jatyr. Seıten toqtady da, ornynan qozǵalmady. Uıatty da umytty. Bir ýaqytta: «Osyny qaıda kórdim» — dedi.

...Joq, eshqaıda kórgen joqpyn: Óıtkeni bul Valá ǵoı, Valány bilesińder me, ol áne, anaý tur. Tek bul Valányń kózderi úlken qap-qara eken. Al, ana Valányń she? Ol, qazir Seıtenniń esinde joq, biraq mynanyń Valá ekeni ras, áıtpese esh jerde kezdespegen Valá esine nege túse ketti. Nege bul qyz Valá sıaqty boldy. Bul qyzdy kórgende nege Oleshany eske túsirdi. Bul sol romandaǵy Valá ǵoı Dep oılady Seıten.

Valányń ústinde qara trýsı bar, aıaqtary jalańash, barlyq dene qurylysy kóz aldynda tur. Aıaǵynda aq týflı, ony shulyqsyz kıgen. «Oıpyrmaı!» — dedi de Seıten júre berdi.

— Soná, myna kisi nege sizge túńile qaraıdy? — dep bireý aıqaı saldy qyzǵa.

— Bilmeımin.Bir kavaler bolar. İshi kúıip tursa kerek — dep qyz kúlip jiberdi.

Seıten kenet artyna jalt qarady. «Shyraǵym, men de sol jóninde aıtyp turmyn, biraq men kavaler emespin, Volodámyn!» — dep aıqaı salǵysy keldi. Biraq ózinen-ózi toqtatty. Osy kúnnen bastap ol qaıǵylanatyn boldy. Ol buryn súńgip kórmegen edi. Árıne, bul joly da solaı, biraq-áńgime qyzdyń tálkek qylǵanynda ǵoı.

Biraq erteńine orys ádebıetiniń muǵalimi: «Búgin nege kóńilsizsiz?» — dep suraǵanda Seıten:

— Men Valány kórdim. Oleshanyń «Qyzǵanysh» atty romany esińizde me? — dedi.

Instıtýtty bitirgennen keıin ol Almatyǵa baryp, sol jaqtan Qaraǵandyǵa keldi

Seıten Raqmettiń úıinde otyrdy. Raqmet bir rúmka qyzyl araǵyn iship aldy da:

— Seıten, meni tyńdashy, seniń ákeń maǵan Dáýirdiń balasy bol dep tapsyryp edi; jalǵyz balam Seıtenniń dosy bol dep tapsyryp edi. Meni balalar úshin ornalastyryp edi, men onda Dáýirdiń ne ekenin túsinbep edim, biraq shyn kóńilmen, shyn júregimnen berilip edim. Dáýir degen epoha degen sez eken, Dáýir degen sosıalızm Dáýir eken. Men osynyń balasy bolyp shyqtym. Biraq meni bir nárse istegim keledi, saǵan asa bir qymbat qurmet kórsetkim keledi ómirdegi eń tátti, eń artyq mınýttarymdy saǵan arnap, saǵan erekshe kyzmet etkim keledi. Men saǵan ómirimdegi eń qymbat nárseni bergim keledi. Mysaly men qaryndasymdy saǵan bergim keledi. Túsinesiń be, Seıten? Ol sulý, ol mýzykantsha...

Raqmet úndemeı otyryp qaldy. Bir mınýtten keıin qaıtadan sóz bastady.

— Men jamanshylyqtan, nadandyqtan, sasyq qulyqtan aýlaqpyn, Seıten. Men bizdiń elden áıel teńinen jaqsy bilemin. Bizdiń qyzdardyń tek súıgenshe kúıeýge shyǵatynyn da bilemin. Eshqandaı zorlaý degen bizde bolmaıdy, bolmaqshy da emes, qyzdy áke-sheshesi beretin ýaqyt áldeqashan ótken. Biraq meniń nıetim Sovet zańyna qaıshy kelmeıdi. Sen túsinesiń be, Seıten, men shyn júregimnen, adal kóńilimnen aıtyp otyrmyn.

Seıten men Raqmet dalaǵa shyqty. Raqmet: «Aıtam degenimdi aıta almadym» — dep ózinen-ózi ursyp kele jatyr. «Múmkin, qaryndasyn aqynǵa berip, jaǵdaıdy paıdalanyp qalaıyn degen ǵoı, dep oılap qalar... Qyzdy Seıten kórgen joq qoı. Oıpyrmaı, qazaqshylyǵym qalmaıdy-aý!»

Biraq Seıtenniń oıy basqada edi. Ol Moskvada kórgen «Valá» dep ataǵan qyz jóninde oılanyp kele jatyr edi. «Shirkin, osy arada aldymnan shyǵa kelse qaıter edim» — dep qıaldanyp kele jatyr edi. Bir ýaqytta Seıten tura qaldy. Basy aınalyp, men-zeń bolǵandaı boldy. Valá degen oıy basynan shyǵyp, qatarlasqan túrde Seıtenniń aldyna on shaqty Valá bolyp tura qalǵandaı boldy. Seıten keıin shegindi. Keıin keń ashqanda aldynda baıaǵy Moskvada kórgen Valásy tur edi.

— Shyraǵym, men kavaler emespin, men komsomolespin, siz bul jerge qalaı keldińiz?

— Eshteńe etpeıdi ol meniń qaryndasym ǵoı — dedi Raqmet.

Valá-Raqmettiń qaryndasy edi. Bul-baıaǵy toǵyz jasar Raqmet úıinen qashyp ketkende qalǵan 3 jastaǵy Saǵadat edi. Saǵadat aýyl mektebinde oqyp, Almatyǵa keldi. Artynan Halyq Oqý Komısarıaty Moskvadaǵy bir mýzyka mektebine jibergen bolatyn. Mektepti bitirgennen keıin, 1934 jyly Qaraǵandyǵa kelgen. Onda ol Raqmet bar dep estigen. Saǵadat baıaǵy Moskvada Seıten kórgen qyz edi. Dostary Soná dep ataıtyn. Qaraǵandyda Saǵadat shahty klýbtarynda konsert berip júrdi. Qazaqtan shyqqan birinshi mýzykant qyz boldy.

Saǵadat Seıtenmen dos bolyp ketti. Seıtenge Bahtyń, Chaıkovskııdiń, Shýberttiń melodıalaryn tartyp berip júrdi. Seıten oǵan Geıneniń, Beranjeniń, Svetlovtyń óleńderin oqyp beretin boldy. Seıten qyzǵa súıý jóninde esh nárse aıtqan joq. Qyzdyń súıetindigine senimi zor edi. Ol qyzdyń aǵasy arqyly jaqyndasqanyna kishkene uıalyńqyraıtyn. Biraq bir kúsh oılamaǵan jerden bir kómeski oı Seıtenge sap ete tústi. Bir býaldyr pikir, tańba, shirigen shóp munyń súıýin búldiretin sıaqty boldy. Qarap tursaq bári de ornynda sıaqty. Ekeýi de jas, ekeýiniń de deni saý, ekeýi de komsomol múshesi. Seıten óleń jazady, qyz skrıpka tartady. Seıten qyzdy súıedi, qyzdyń da súıýi kerek, biraq Seıtenniń oıyna bir nárse jetpeıtin sıaqty bolady da turady. Bir qaıǵy, qapalyq kókireginen shyqpaı qoıdy. Munyń ne ekenin Seıten bilmedi. Qyzǵa bararda júregi dirildeıtin boldy. Súıgenimen jolyǵý tátti mınýt bolmaı, kóńildiń qoshyn ketiretin boldy. Seıten barýdy qoıdy. Adamdardan da qashatyn boldy. Bul nelikten. Seıten qandaı qylmys jasady? Seıtennen qaıyry ne? Seıten-aý, aıtshy, qýanyshyń qaıda, seniń qaıǵylanýǵa pravoń bar ma edi?

Seıten kúni boıy bir nárseni joǵaltqan adamdaı salbyraıdy da júredi. Ol nesin joǵaltty? Múmkin, adamshylyǵyn joǵaltqan bolar? Múmkin, qaınaǵan qýanyshyn joǵaltqan bolar? Biraq ony joǵaltatyndaı Seıten ne istedi? Onyń eń jaqyn dosyn satqan bolar? Ia, súıgenin satqan bolar? Joq, biri de emes? Seıtenge Almatyda qal degende, ol qalmady. Qaraǵandy jumysshylarynyń arasyna kelip mádenıet jumysyna kirisken. Ol joldasyn da, súıgenin de satqan joq pa?.. Mine, osy arada Seıten kúmiljidi. Bir mınýtte barlyq jamanshylyq sol jaqtan keletin sıaqty boldy. Meniń qaı jaqtan? Saǵadattan ba? Seıtenniń boıynda qurdas-qorqynysh paıda boldy. Bulaı bolýdy ol qalamaıdy, sondyqtan aıqaı salyp:

— Ótirik — deıdi.

Biraq júreginde túıin bolǵan nemene! Seıtenniń kóńili osy nege tolmaıdy? Jetpeı turǵan kemshilik ne?

Bir kúni Seıten «Pravdanyń» bas maqalasyn oqydy. Bas maqala sovet semásy, baqytty qyzdar, súıýshilik jóninde. Bas maqalada:

«Bizdiń qyzdar-dúnıedegi eń baqytty qyzdar. Bizdiń qyzdar jetem degen baqytyna jete alady, dáýirdiń úlken adamy bola alady, bizde árbir qyz óziniń súıgenine kúıeýge shyǵady. Áıeldi súımeıinshe zorlap qosý kapıtaldyq aıýanshylyq. Qyzdardyń aǵa, ákesiniń aıtqanymen kúıeýge shyǵýy bizde joıyldy» — delingen. Seıten súıýge kúmán týǵyzyp, júregine qobaljý keltirip, janyna qadalyp bolǵan tikenektiń ne ekenin jańa bildi. Men «kapıtaldyq aıýanshylyq» jasappyn degen oı Seıtenniń júregine ınedeı qadaldy. Seıten dalaǵa shyqty. Júgirip otyryp Raqmettiń úıine keldi. Saǵadattyń bólmesine kirdi. Amandaspaı jatyp:

— Saǵadat, senimen sóılesýge bola ma? — dedi.

Saǵadat kúldi:

— Bolýy da múmkin — dedi.

— Saǵadat! Osy sen mesh súıesiń be? Osy máseleniń sheshimi kelip otyr.

— Aǵaı «súı» degenmen men qashyp qaıda baraıyn.

— Endeshe, aǵańnyń kóńilin qımaı, ózińizdi zorlaıdy ekensiń ǵoı, Saǵadat!

Saǵadat kúldi.

— Solaı bolýy da múmkin.

Seıten ornynan túregeldi. Basyn tómen salbyratyp biraz turdy.

— Saǵadat! Seniń óziń súımeseń, aǵańnyń zorlaıtyn eshqandaı qaqysy joq. Sen súımeseń, meniń de, aǵańnyń da ókpeleýge qaqymyz joq. Endi bylaı bolsyn: súıý jóninde barlyq áńgimeni tastaıyq. Árıne, burynǵy kúnimizshe dos bop qalarmyz, biraq súıý jóninde sóz qozǵamaıyq — dedi de Seıten júgirip alyp dalaǵa shyǵyp ketti.

Endi kóshege shyqqanda Seıtenniń júregine tesip turǵan manaǵy kómeski oı ketip, bir túrli kóńildenip, tazalanyp qalǵandaı boldy.

Bul óleńnen artyq nárse bul jalǵanda tappaspyn.
Sen óleńnen alma aǵashtaı baýyrynda aq tastyń.
Sen gúldeısiń, alma aǵashtaı buralasyń, synbaısyń,
Oramaldy, aıtshy, qalqash, qaı jigitke bulǵaısyń?
Oramaldyń jıekteri kók lentamen torlanǵan,
Sebep meniń qurdasyma, joldasyma arnalǵan.
Ol qurdasty, ol joldasty men bir jerde tabarmyn.
On jaqtaǵy ońashaǵa alyp ony bararmyn.
Munyń qalaı, dermin oǵan, meniń baqytym kem be eken,
Bir syılyqqa eki adamnyń júgirýi jón be eken?

— dep óleń aıtty. Abaısyzda esik ashyldy. Jalt qarasa qarsy aldynda Saǵadat tur. Seıten neǵylaryn bilmeı sasyp qaldy. Saǵadat kórgen de joq. Seıtenniń qasyna kelip:

— Seıten, men seni súıem, bul arada aǵamnyń eshqandaı qatysy joq. Seıten, senesiń be? Men shyn júregimnen, adal oıymnan aıtyp otyrmyn — dep Seıtendi qushaqtaı aldy.

Meniń adal kóńildik, shyn júrekten sóıleýim jóninde áńgimem bizge osylaı joǵarylady...

Meniń aǵalarym

(Romanǵa baratyn jol)

I taraý

Aıdalada bes-alty tas úı. Alysta jer astynan murjalar shyǵyp turǵan jer baraktar kórinedi Bul Qaraǵandy kómirlerinde isteletin shahterlerdiń jer baraktary. Tún. Aı jaryq. Dalada qybyrlaǵan bir jan joq. Shahterler jumystan jańa ǵana qaıtqan. Ortadaǵy bir jer baraktyń ishinde semály alty shahter turady. Úı tóbesine kirler ilingen. Edende alaqandaı bos jer joq. Bári qoqyrmen tolǵan. Shahterler óz tósekteriniń ústinde, jerde qara sý iship, nan jep otyr. Ashyqqan balalar nan jegen ákelerinshe qaraıdy. Tek Álı, áıeli Dámeli, balasy úsheýi qısaıyp tóseginde jatyr.

Esikten bireý qarady:

— Álipti surap bireý kelip tur!

Áliptiń 63i de áıeli de, balasy da ushyp oryndarynan turysty. Álip uzyn qara jigit, beti-qolyn jýynbaǵan kúıde. Qabaǵy túnergen. Basynda jyrtylǵan qara kúıe berik. Aıaǵyn salmaqpen basyp dalaǵa shyqty. Artynan áıeli de shyǵady. Álip arbadan túsip jatqan Tóleptiń qasyna keledi. Salqyn qanmen qolyn alady.

Tólep:

— Men zemlánkeńe aǵash ákeldim.

Álip aǵashtardy kerip ezý tartady.

Áıeli kelip amandasty. Kúlándanyń betinen súıedi.

— Kúlánda aǵasyna et ákeldi — deıdi Tólep.

Áliptiń áıeline beredi.

Dámesh:

— Qalqam aǵasynyń ash ekenin bilgen ǵoı — deıdi.

Álip qýanyshty, qabaǵy jańa ashylǵan sıaqty. Biraq úıge kirýge yńǵaılanǵanda, túsi buzylyp, áldene oıyna túskendeı bolady. Burylyp jer kepege qaraıdy. Qozǵalmaı turyp qalady.

— Sen nege sileıip qaldyń? — deıdi Dámesh.

— Oryn... oryn...

— Ne qylǵan oryn?

— Jatatyn oryn joq qoı...

Tólep at baılap júredi. Kúlánda arbadan júgin túsirip jatady.

— Úıine kelgende, eki jyl kórmeı kórisken aǵańa oryn taýyp bere almaǵanyń qıyn eken. Aıtshy óziń, dalaǵa jatqyzaıyn ba? — deıdi Álip.

Áıeli úndemeı jerge qaraıdy.

— Dámesh! Shaı ishkende Nurlybaı tósegi men óz tósegimizdiń ústinde otyryp ishermiz. Odan keıin men jumysym bar dep shyǵyp keteıin, shahtyǵa túsip jatarmyn, sen úsheýiń syǵylysyp epteńder.

— Odan da sen jer kepeni qaza berseń qaıtedi? — deıdi Dámesh.

— Maqul.

Álip úıge kiredi. Nurlybaı shahterge:

— Meniń aǵam kelgen eken, shaı iship bolǵansha ornyńdy bere tursań...

Dámesh kúlip...

— Súıtshi, kóp jasaǵyr — deıdi.

Nurlybaı ornynan turyp dalaǵa shyǵyp ketedi.

Esikten Tólep pen Kúlánda kiredi.

— Assalaýmaǵalıkem!

«Alıkýmsálem» degen kúbirlegen daýystar shyǵady. Tólep kelip Áliptiń tósegine otyrady. Kishkene balanyń betinen súıedi.

Eń shette jatqan kisiniń beti kómeski bilte shamnyń jaryǵymen tek qaraıyp kórinedi. Ol shahter shalqasynan jatyr. Onyń aty-SHektibaı. Ol burylmastan, kelgen Tólepterge mynany aıtady:

— Bizdiń ómir osy, bir zemlánkede qoıdaı qamalyp jatyrmyz. Bir nárse deıin deseń shyǵaryp jiberedi. Taǵy eki úı kirgizbekshi.

Munyń áıeli tósek ústinde kartoshka arshyp otyr.

Dámesh qasyndaǵy jatqandardan stakan jınaıdy. Jastyqtyń astynan oraýly qara nandy alyp týraıdy. Ony kórip qatarynda jatqan bir shahteriń balasy «nan» dep jylaıdy. Oǵan eshkim kelip qoıǵan joq. Tek inisin «júgermek» dep bir qoıyp qaldy. Dámesh nannyń jartysyn tósektiń astyna qaıtadan tyqty. Sháınegine, bir ret ishilgen, shaıdyń sý samasyn saldy. Eki kesege quıyp Tólep pen Kúlándanyń aldyna qoıdy.

— Kúnshe kúshtegende seksen tıyn tabamyz. Nanǵa da jetpeıdi. Jalaqyny taǵy da azaıtpaqshy. Aýylǵa kelip kún kórmesek... — dedi Álip.

Shette jatqan:

— Ketsek, bárimiz birden ketelik. Bárimiz de ketemiz dep jumys istemeı qoıaıyq, jumysty toqtatyp tura almaıdy. Amalsyz jalaqysyn kóbeıtedi.

Ortada jatqan shahter.

— Oı, tynysh jatshy, óziń bir nárse kóreıin dep júrsiń-aý.

Shette jatqan shahter basyn julyp alyp:

— Kórmeı júrmiz be, bárin kórip júrmiz. Neden qorqasyń, jalaqydan aıyrylam deısiń be? Aıyrylmaı otyr ma ediń? Ashyǵam deısiń ǵoı. Ashyqpaı otyrsyń ba? Jataq ornymdy alyp qoıar dep qorqasyń-aý, esińde bolsyn, sende jataq oryn joq. Endeshe neden qorqasyń? Men qorqýdan ketem.

Shetteginiń qasyndaǵy:

— Qoıyńdar, qulaqqa maza berińdershi — dep bir aýnap tústi.

Tań janadan atyp kele jatyr. Jer kepeniń ishi uıqyda. Bir ýaqytta gýdok aıqaılady. Ortadaǵy jatqan qarǵyn turdy. Nurlybaıdy oıatty. Nurlybaı kózin ýqalap jatyr.

— Ekinshi gýdok aıqaılady ma? — dedi.

Oǵan eshkim jaýap bergen joq.

Ortadaǵy:

— Káne, turyńdar! — dep aıqaı saldy.

Barlyǵy da bastaryn kóterdi. Barlyǵy da «ekinshi gýdok bolyp qaldy ma» dep surap jatty. Shettegi jatqan kıindi jastyǵynyń astynan bir japyraq nandy alyp qoınyna tyqty. Súrtti de qaıtyp alyp, jartysyn julyp jastyq astyna qaıtadan qoıdy.

Birtindep shyǵyp jatty.

Dámesh, Kúlánda turdy.

Dámesh jastyq astyndaǵy bir japyraq nandy alyp dalaǵa shyqty, Kúlánda da dalaǵa ere shyqty.

— Men de baram, jeńeshe.

Ekeýi júrip keledi. Edáýir jerde bireý qatty toń jerdi qazyp jatyr. Bul — Álip, Dámesh oǵan nan apara jatyr.

Bireý kelip ony aldyna salyp aıdap ketti. Dámeshter júgirip keledi. Álip tas barakqa alyp keldi, ishke kirdi, bul shahty ıesi aǵylshynnyń kabıneti edi. Tórde qaǵaz jazyp semiz shal Hokıns otyr. Dıvanda onyń balasy Djım otyr. Jasy jıyrma besterde, kishkene qyp-qyzyl tili bar, quıryqsyz japon ıtin aldyna alyp otyr. Djım qaltasynan qorab alyp, onyń ishinen kámpıt alǵan saıyn, ıt óziniń kishkene tumsyǵyn jalap-jalap alady.

Djım kámpıtiniń birin alyp óz aýzyna salyp, ekinshisin alyp ıttiń aýzyna salady.

Álip shal Hokınstiń aldyna kelip turdy.

Aǵylshyn basyn julyp alyp, tili buralyp, aǵylshyn aksenti tilimen:

— Sen nege meniń ruqsatymsyz zemlánke qazasyń?

— Qudaıdyń jeri ǵoı — dedi kúbirlep Álip.

— Múmkin, qazaqtyń jeri shyǵar? Sen shahty da qazaqtyń dersiń 10 som shtraf salam!.. — dep aqyrdy Hokıns.

— Sen aǵashty qaıdan aldyń?

— Aǵam ákelip berdi.

— Urlap alǵansyń ǵoı, qazir aǵashyńdy kontorǵa alyp kel.

Osy ýaqytta Dámesh kirip keldi.

Kúlánda seskenip Dámeshtiń qolynan ustap qaltyrap tur. Djım Kúlándany kórgende óziniń aýzyna apara jatqan kámpıtin ıtiniń aýzyna sala saldy. Aýzyn ashyp qarap qaldy. Á degende óziniń burynǵy sulý áıelderdi kórgendegi ádetimen ańdaýsyzda aǵylshyn tilimen:

— Please, sit down — dedi.

Hokıns oǵan burylyp qarap, ezý tartyp kúldi.

— A girl is good!

Djım Álipke qarap:

— Where does he WOTK?

Hokıns:

— Miner.

Álip Hokınstiń aıaǵyna jyǵylady:

— Taqsyr, raqym etińiz, músápirmin, zemlánkem joq!

Djım jarmasqan ıtin qýyp jiberip, Kúlándaǵa qadalady. Kúlándanyń qasyna keledi. Kúlánda shoshyp Dámeshtiń ar jaǵyna shyǵady. Álip kelip Djımniń aldyna jyǵylady. Djım Hokınske baryp qulaǵyna sybyrlaıdy. Ekeýi de Dámeshke tyǵylyp turǵan Kúlándaǵa qaraıdy. Álip Djımge bas ıip, taǵy jalynaıyn degende, eki qolyn sermep:

— Ol raıt, ol raıt — dep basyn ızeıdi. Ózi Kúlándadan kózin almaıdy. Álip eki qolyn kókiregine qoıyp yrzalyq berip, basyn shulǵıdy.

Álipter esikten shyǵyp bara jatqanda Hokıns:

— Shtrafty tóleısiń, jumysqa keshigip qaldyń! — deıdi.

Álip ańyraıyp turyp, shyǵýǵa yńǵaılanǵanda Hokıns taǵy shaqyryp alady:

— Zemlánkeńdi qaza ber, biraq, saǵan mynadaı shart qoıam: sen jetinshi zaboıdan kómir shap.

Áliptiń túsi qashyp, kózi sharasynan shyǵa jazdaıdy:

— Ol qaýipti ǵoı, kómir basyp qalady, krep joq...

Hokıns:

— Men buıyramyn! Barasyń! Ket, joǵal!

Álip shyǵyp ketedi.

...Kúlánda jer barakta Áliptiń tóseginde jatyr. Oılanyp jatyr. Aǵylshynnyń tesile qaraýy kóz aldyna elesteıdi. Kózin keń ashyp, denesi túrshigip, kózin qaıtadan jumady.

...Tólep pen Dámesh ekeýlep jer barakty qazyp jatyr. Qazǵan jerleri kisiniń belaýrynan keledi. Qar basqan dala kórinip jatyr. Bir mal joq, tek alysta úrgen ıt daýsy estiledi.

İİ Taraý

Meniń ...Shahty asty qarańǵy, zaboı jeńniń ishindeı jińishke. Krep joq, tyshqannyń ini sıaqty. Álip sonyń túbinde kóılegine deıin sheship, jalǵyz ózi kómir shaýyp jatyr. Bul — kádimgi jumys isteýge bolmaıtyn qaýipti jetinshi lava. Samaıynan aqqan ter kómir kúıemen qap-qara bolyp emsheginiń ústine deıin sorǵalap aǵyp jatyr. Jelkeden aqqan ter, jon arqasynan jol taýyp aryp, shalbarynyń yshqyryna baryp joq bolyp jatyr. Álip shóldegen. Qaıta-qaıta tamsana beredi. Álip entigip dem ala almaı tur. Álip qabyrǵadaǵy dymqyl kómirdiń arasynan tamshylap turǵan qara sýdy alaqanymen irkip, tosyp alyp jutady. Damyl tappaı ústi-ústine shabady. Kúrekti alyp, shapqan kómirlerin dóńgelek arbaǵa salady, arbanyń aldynda baılaýly jip bar. (Bul jip — Áliptiń moınyna salyp, arbany tartatyn jibi). Arba kómirge sál tolmaıdy. Shynynda tolǵan, biraq asyra úńilgen emes. Úńilmegen arbany qabyl almaıdy, shtraf salady.

Álip kúrekti tastap, qaıtadan qaılasyn qolǵa alady. Otyryp tóbesine qaraıdy. Bir top kómir shoqtaı bolyp shyǵyp tur. Ony jambastap jatyp, aıaqty sozyp jiberip, qos qoldap urý kerek. Lava tar. Álip aıaǵyn sozyp jiberip jambastap jatyp, shabýǵa yńǵaılanady. Sol ýaqytta aıaq jaǵy syqyrlaıdy. Bul tóbeden kómir. Aldymen bir top kómir qulap túsedi, biraq aıaqty jınap túregelip qashyp ketýge múmkindik joq. Álip qulap kele jatqandaı-aq bar dármenimen aıqaı salady. Tóbesindegi kómirler basyp qalǵanda, ekinshi ret aıqalaıdy, biraq daýsynyń jartysy ǵana estiledi.

...Altynshy zaboıdaǵylardyń birazy qaılalaryn tastap júgirdi. Jolda desátnık tur, jibermeıdi.

— Qaıda barasyńdar, jumys isteńder?!

— Jetinshi zaboıdaǵy Álip kómir basyp qalypty, óledi ǵoı, arshyp alaıyq ta — deıdi Nurlybaı shahter.

Biraz qaılashylar jınalyp qalady, desátnık janyna orys jigit keledi Bul qaılashy Ilá Afanasev...

— Nege qarap tursyńdar? Bárimiz qyrylyp qalsaq ta, bulardyń jany ashyr ma?

Ilá jetinshi zaboıǵa ótip ketedi. Desátnık ony ustaımyn degende, Shektibaı ıyǵynan tartyp toqtatady. Betshe ala kózimen qarap, ózi jetinshi zaboı jaqqa ketedi. Desátnıktiń qasyna qaılashy Alekseı Petrov keledi.

— Kırgızda neleri bar? Bári qyrylyp qalsyn! — deıdi desátnık.

Alekseı tistenip, kózin alartyp, qabaǵyn túıip, desátnıkke biraz qarap turady.

— Seniń kırgızda neń bar?

Qasynda turǵan qazaq zaboıshy Beısen desátnıkke:

— Ne ákeńniń quny bar?! — deıdi.

Desátnık aıqaı salady:

— Qazip jandaryńnyń barynda tarańdar, jumys ketińder!

Qaılashylar birtindep tarasady.

...Ilá men Shektibaı jetinshi zaboıda. Alystan shamdary jyltyraıdy. Álipti kómir astynan arshyp alǵan. Áliptiń eci joq, talyp qalǵan, ólik sıaqty. Súıretip altynshy zaboıǵa alyp keledi. Qaılashylar jumystaryn tastap, qaıtadan jınalyp qalady.

— Tipi me? — dep suraıdy Nurlybaı.

— Tipi, aıaǵy synǵan, basqa jerin bilmeımiz.

Qalaıshylar qorshap alady.

Jan-jaqtan barlyǵy birdeı shýlasady:

— Endi muny shyǵarady!.. Jumystan qýady!..

— Aıýandar, kórine kózge ólimge aıdap, mertiktirip, endi jumystan shyǵarady... — deıdi Ilá.

Art jaqtan bir qazaq jigit:

— Osy nege krep qoımaıdy? Bizdiń elde deı me? Nege qaýipti jerge aıdaıdy? — deıdi.

— Ólsin deıdi. Sen ólseń aıdyń basynan bergi jalaqyny desátnıktiń paıdasyna qaladym — deıdi" Alekseı.

Desátnık kele jatady. Jumysshylar taraı bastaıdy.

Alekseı desátnıkke:

— Qazip joǵaryǵa habar bergiz, elirmeı emdetý kerek.

— Sen óziń neǵyp júrsiń, nege jumysyna barmaısyń? — dep desátnık bajyldaıdy.

— Men úshin sen istemeısiń ǵoı.

— Senimen erteń sóılesermin.

Ilá, Shektibaı, Alekseı úsheýi Álipti kóteredi.

— Qaıda barasyńdar? Ne jumystaryń bar?.. Kómirlerińdi shabyńdar... bilmeıdi jata bersin...

— Sender óltirdi dep biz óltire almaımyz — deıdi Ilá.

Desátnık murtyn sıpady:

— Jumystan shyqqylaryń kelgen eken.

Desátnıkke ala kózderimen qarap, Álipti kóterisip alyp ketedi.

Qaılashylar arasynda kúbir sóz:

— Endi Álipti jumystan shyǵarady.

— Bala-shaǵasy ashtan qyrylady...

— Ózi jazylar ma eken?..

— Únderińdi óshirińder! — dep desátnık aıqaı saldy.

Shahterler sózderin toqtatady. Desátnık tyń tyńdaǵanda biraz turyp, ketip qalady.

...Álipterdiń jer kepesi. Óte qarańǵy: Tósekte Álip jatyr. Kózi jumýly, aýyq-aýyq erni qımyldaıdy. Yshqynǵysy, aıqaılaǵysy keledi, biraq dármen joq. Jaǵalaı Dámesh, balasy, Tólep, Kúlánda, Ilá otyr. Shektibaı, Alekseı túregelip tur. Dámesh, kishkene bala, Tólep, úsheýi de jylap otyr.

— Qaınaǵa-aý, endi qaıttym? Qyrylatyn boldyq qoı — dep Dámesh qatty jylap jiberdi.

— Qyrylmaısyń, shyǵartpaımyz jumystan — dedi Ilá.

Ilá, Shektibaı shyǵyp ketti. Alekseı Dámeshke qarap biraz turdy. Bir nárseni aıtqysy kelgen adamdaı oqtaldy. Qolyn qozǵady. Qazaq tilin bilmegen soń aıta almaı ernin tistedi. Qaıtadan Dámeshke qarady. Qınalyp jatqan Álipke qarady.

Bozdap otyrǵan kishkene balaǵa kózi tústi. Taǵy aıtaıyn dedi, aıta almady. Sóz ornyna kezden jas shyqty. Kúıeli betten jas sorǵalady. Kózine desátnık elestedi. Shampanskıı iship otyrǵan aǵylshyn elestedi. Alekseı basyn kóterip aldy, esikke qaraı júrdi. Esik aldyna baryp, moıyn salbyratyp, kepkesin qolyna ustap biraz turdy. Sodan soń kenetten artyna burylyp, tez-tez basyp Dámeshke kelip úlken, qap-qara kendeı bolyp jatqan alaqanyn usyndy. Dámeshtiń qolyn alyp sertteskendeı betine qarap biraz turdy. Sodan keıin bir silkindi de, aıbyndy qadammen basyp shyǵyp ketti....

Tólep úndemeı otyr. «Shirkin, biz de keldik. Álip baqytsyzdyqqa ushyrady-aý» — dep otyr ma? Bir ýaqytta.

— Kúlánda, synyq salýshyǵa taǵy baryp keleıik, nege kelmeı jatyr? — dedi Kúlánda ornynan turyp shyǵyp ketti.

Álip endi oıbaılady. Aıanyshty túrde yńyrsydy. Yńyrsý órlep, shyńǵyrýǵa aınaldy. Súıenip aramen kesip, aǵash qusap bólshektep jatqandaı boldy. Bir ýaqytta aıaǵy emes, dál júreginiń barlyq jaǵynan da tez-tez ıne suǵyp jatqandaı bezektedi. Sodan soń sol uzyn ınelerdi aıqastyra ótkizip tyrp etkizbeı, qozǵaltpaı qoıǵandaı talyǵyp, qyryldap, demi bitip, úni shyqpaı qaldy. Kenetten sol barlyq jaǵynan da ıne suqqan júregin úlken, jalpaq temir alaqanmen tyrnaqty batyra ustap julyp alyp bara jatqandaı, qatty shyńǵyrdy.

III taraý

....Qas qaraıǵan. Aǵylshyn úıler! Terezeleriniń jaryqtary kórinedi Aspanda aı da, juldyz da joq. Qara bult taqtaıǵa tamǵan maıdaı, birtindep jaıylyp aspandy tegis japqan. Áldeqaıda sháýildep ıt úredi Jupar basyp Kúlánda keledi. Úlken qara kózderi oınaqshyp, jan-jaǵyna alaqtap qaraıdy. Qorqynyshty. Oımaq aýzy, kishkene ásem erni tisteýli. Toqtady. Artynan daýys shyqty. Burylyp qarady. Jaqyndap kelip qalǵan par atty shanany kórdi. Joldan shyǵa júrdi «Toqta!»dedi bireý. Kúlánda aıqaı salaıyn dep edi, kenetten tistelgen ernin bosatyp, aýzyn asha almaı qaldy.

Shanadan bireý:

— Minińiz, biz de sonda baramyz — dedi.

Kúlánda shegine tústi. Sonda artynan bireý qushaqtaı aldy. Kúlánda yrshyp tústi. Aıqaılaı bergende, bir úlken qol oramalmen aýzyn basty. Kúlándany eki adam kóterip shanaǵa saldy. Kúlánda týlaıdy, bireýi kókireginen basyp, keýdesine minip alyp, aýzyna oramal tyǵyp otyr. Qos at ala jóneldi. Shaýyp keledi. Qyzyl tas úıge ákeldi. Eki jigit Kúlándany kóterip, ishke kirgizdi. Esikti ashty. Aýyzǵy úıde kishkentaı ıtshe kámpıtin berip Djım otyr. Eı jigittiń biri-murtty sary jigit, Kúlándany ishke kirgizersiń. Qol qýsyrdy:

— Myrza, keldi!

Bul — oryssha kıingen úlken qara jigit — Ótegen tilmash.

Djım ıtin alqymynan ıterip tastap jymıyp kúldi. Kúlánda bir jigittiń qushaǵynda qabyrǵaǵa tyǵylyp tur. Es-tús joq. Oıyna baıaǵy kabınettegi ýaqıǵalar tústi. Jigit bosatyp turdy.

— Kókejan-aı, meni qutqarshy!

Kúlánda eńirep Ótegenniń etegine jarmasty. Ótegen yrjańdap kúldi Djım Ótegenge saǵat usyndy. Ótegen ony alyp eki alaqanyna kezek salyp qarady. Kúldi qaltasyna saldy. Ótegen Kúlándaǵa qarady.

— Eshteńe de istemeıdi. Tek myrzanyń myrzalyǵy ustap, saǵan kóılek kıgizip jibermekshi. Jaqsy qyz eken deıdi — dedi Ótegen. Ózi tepic qarap sylqyldap kúledi.

Esikten úı sypyrýshy Taná kirdi. Alǵa qaraı júreıin dedi de, esiktiń tutqasynan ustap keıin shalqaıdy. Kózi alaryp, betinen qany qashty.

Ótegen Kúlándany qushaqtap, súıretip, ishki úıge kirgizdi.

— Shyraǵym, men qazaqpyn ǵoı, men barda nesine qorqasyń?

Krovat ústinde áıeldiń ádemi kóılegi jatyr. Jerde kilem tóselgen. Ótegen aǵylshynsha tigilgen jibek kóılekti qolyna aldy:

— Mynany kı, men tepic qarap turamyn.

Kúlánda jylap tur, kóılekti almady.

— Bol, kı! Tezirek keteıik. Dushpannan túk tartsań da paıda emes pe? Tez! Álip qınalyp jatqan shyǵar. Bulardyń ádetke bergenin almasań jibermeıdi.

Kúlánda dirildep Ótegenge qaraıdy. Kúlánda kóılekti aldy. Qoly dirildep tur, kóılekke qaraıdy.

— Bol, men tepic qarap turam.

Ótegen tepic qaraıdy. Kúlánda áli kóılekke qarap tur. Ol aǵylshyn áıeliniń kıinip júrgenin kórgen, qyzyqqan. Kózine elesteıdi. Kóılegin sheshedi, burylyp qaraıdy. Tompaıyp tike tóńkerilip turǵan, kishkene eki kesege kózi túsedi. Ernin jalaıdy, silekeıin jutady. Taǵy qaraıdy. Kúlándanyń jińishke ash beline kózi túsedi. Entigip, shydaı almaıdy. Burylyp, júgirip baryp qushaqtaı alady. Kúlánda shoshynyp sekirip túsedi. Esik syldyr etedi. Ótegen selk etip, túk bilmegendeı esik jaqqa júgiredi.

— Men qalaı kıýdi úıreteıin dep edim — deıdi.

Kúlánda kóılegin kıgen. Qolǵa túsken asaýdaı.Biraq kóılek kelisip tur. Óz kóılegin, kamzolyn alyp, esikke qaraı júgiredi.

— Júr keteıik, aǵataı!

Osy ýaqytta úıge Djım kirip keledi. Ótegen shyǵyp júre beredi. Djım esikti bir burap, ishinen kilttep, kiltti qaltasyna salady. Kúlánda, úreılengen, eki kózi Djımnen aıyrmaı, keıin shegine túsedi. Barlyq kúshimen esiktiń tutqasyna jabysady, esikti tartady, julqylaıdy. Djım qolyna bir oramal alyp Kúlándaǵa keledi. Kúlándanyń qolyndaǵy kıimderin alyp, bosaǵaǵa laqtyryp tastaıdy. Kúlánda balanyń jylasymen eńirep qoıa beredi. Djım Kúlándanyń qolynan ustap, súıretip tósekke alyp keledi. Otyr degendeı ymdaıdy. Kúlánda otyrmaıdy, jylap julqynady. Djım keýdesinen basyp otyrǵyzady. Ekeýi sóılespeıdi, birinen-biri kózin almaıdy, arbasyp turǵan sıaqty. Birin tili biri bilmeıdi. Kúlánda qorqynyshty jylap otyr. Djım qýanyshty, kúlip otyr. Kózderi jaınap Kúlándanyń betine, denesine qarap biraz otyrdy.

Djımniń kózi qaraýytty, aýzynan sýy aqty... qushaqtaı aldy. Kishkene Kúlándany soqtadaı denesimen bas saldy. Aıqaılaýǵa áli kelińkiremeı, kishkentaı aýzyn tistep súıedi. Názik belin qysyp tósekke jatqyzdy aýzyn oramalmen basty. Kúlándanyń býlyqqan býynǵan daýsy shyqty, aıaq-qoly tósekti sabalady.

...Aýyzǵy úı. Ótegen kúlimdep esikten tyńdap tur, Taná úıdiń ortasynda tur.

İshki úıden yshqynǵan, jan qınalǵan, kómekke shaqyrǵan, jany shyǵyp bara jatqan ashshy daýys shyqty. Taná júgirip baryp esikti qaqty. Ótegen ony ıterip jiberdi. Taná entigip, úreılenip Ótegenge qarady, júgirip dalaǵa shyqty. Aldy-artyna qaramaı júgirip keledi. Dala qarańǵy, talaı súrindi Mine, shahty kontory. Mine, shahtyǵa baratyn jol. Áli júgirip keledi. Mine, shahtyǵa keldi, qora aýzyna enip joq boldy. Qarańǵy shtrekpen júgirip keledi. Zaboıǵa endi, súıretilip, eńbektep keledi. Shań-shań qaıla dybystary, kúrektiń syldyry, jaltyraǵan shamdar kórinedi.

IV taraý

Taná Iláǵa keldi. Entigip, biraz sóılese almaı turdy. Ilá Tanáǵa qarady. Taná qaltyrap:

— Álip qaıda? Kishkene qaryndasyn kósheden ustap alyp, Djım zorlap jatyr, qyz óletin.

Ilányń kózine Álipterdiń úninen shyqqan qyzdyń dalaǵa shyqqany elestedi Qarańǵydan: «O-ne deıdi?» degen kúbirler shyqty. Shahterler kelip jatyr. Ilá mańdaıynan terin bilegimen súrtip turyp:

— Áliptiń kishkene qaryndasyn dárigerge bara jatqanda, ustap alyp, úıine aparyp Djım zorlap : jatyr deıdi.

— Ne deıdi? — dedi jańa kele jatqan bireý.

Ilá jaı ǵana:

— Bul aıýandyqqa shydaýǵa bola ma, budan ótken aıýandyq bola ma! — dedi.

— Osyǵan qalaı shydaısyńdar?! — dep Ilá aıqaılap jiberdi.

— Ajyratyp alý kerek — dedi bireý.

— Júrińder, jumysty tastańdar!

Shahterler tus-tusynan aıqaılady, túrli boqtaýlar estidik. Eńbektep Alekseı keldi. Jurt qyzyp, dabyr ulǵaıyp, boqtaý kóbeıdi.

Shamnyń jaryǵynda búk túsip, úndemeı bireý otyr. Bul — Sádý. Sádý basyn kóterip aldy:

— Bárin búldirip júrgen orystar, jańa Álipti aparyp kelgende bir sumdyqty istep kelgen ǵoı. Tynyshtyǵymyzdy alyp-aq boldy-aý.

Qaılasyn qolyna ustap uzyn qara jigit otyrdy. Bul osy ýaqytqa deıin eshteńe degen joq. Tisin qaırap, kózi jarqyldap, qaılamen bireýdi urýǵa tap berýge otyrǵan sıaqty. Bul — Beısen shahter edi, Sádýge qarap:

— Janyńnyń barynda aýzyńdy japsań qaıtedi.

— Qazaq-qazaq, dep qaqsaısyń da júresiń, qazaqshy bolsań, jas qyzyńdy qulyndaı shyńǵyrtyp jatqanda nege ara túspeısiń? Kúni keshe emes pe edi desátnıkke jaǵynyp bizdi «qazaǵyńdy» jamandap júrgeniń. Bilemiz, qandaı orysqa qas ekenińdi — dep Shektibaı da jekip tastady.

Alekseı ornynan qozǵaldy.

— Káne, júrińder! Úshinshi zaboıǵa kettik — dedi. Shahterler qımyldaı bastady. Qaılalaryn ala júrdi. Zaboıdyń ishi aıqaı, boqtaý sózge toldy.

Zaboıdyń eń túbinde bes-alty adam otyrdy. Ilá shyǵyp bara jatqanda bular qarap turdy da, jumystaryn isteı berdi. Ilálar shtrekke túskende, aldyndaǵy úshinshi zaboıdan jıyrma adam shyqty. Aldarynda Alekseı. Barlyǵy qosylyp shtrekpen kele jatyr. Tártipsiz aıtylǵan sózder, aıqaılar kómirdeı quıylady. Aldarynan desátnık shyqty.

— Al, jigitter — dedi Beısen. Barlyǵy jabyla tústi. Desátnık turǵan jerge shahterler úımeledi, tepkilep-tepkilep tastap ketti.

Shahterler sóılemesten júgirip kele jatyr. Qyzyl tas úıge jaqyndap, esik aldyna keldi. Aldynda úzdik kele jatqan Beısen men Ilá ishke kirip ketti. Osy ýaqytta myltyq atyldy. Úsh polıseıskıı esiktiń aldyna keldi. Beısenderdiń kirgenin kórmeı qaldy. Taǵy da myltyq atyldy. Aıqaı-shý kóbeıdi.

İshki úıge Beısen men Ilá kirdi. Tórde, tósekte, essiz-tússiz, kózin jumyp, talyp Kúlánda jatyr. Dirildep sup-sur bolyp, kózi alaryp, buryshqa tyǵylyp Djım tur. Ilá Kúlándaǵa bardy. Beısenniń kózi Djımge tústi. Tisin qaırap, kózi shatynap biraz qarap turdy da, qaılasyn salmaqtady. Djımniń kózi qaılaǵa túsip, buryshqa tyǵyla tústi. Beısen qaılasyn úı qabyrǵasyna súıep qoıdy. Judyryǵyn túıip, tistenip Djımge baryp, alarǵan kózin qadap, qolynan ustap, úıdiń ortasyna alyp keldi. Judyryǵyn salmaqtap turyp betten bir soqty. Djım qańǵalaqtap ushyp túsip, murnynan qan sorǵalady. Ilá kelip ustaı aldy.

— Urma!

Beısen oǵan boı bermeı baryp, úlken etiktiń ókshesimen eki tepti. Sóıtip, syrt berip aýyzǵy úıge shyqty. Munda úı ishin shyr aınalyp júgirip Ótegen júr. Beısen ustap aldy. Jaǵasynan ustap, jerge alyp urdy. Alqymynan ezgiledi. Ótegenniń murnynan qan ketti. Ótegenniń býynyp aıqaılaýǵa áli kelmedi, kózi buldyrap esi aýdy.

Abaısyzda bir polıseıskıı kirip keldi. Myltyq atty. Oq Beısenge tımedi. Qasyna kelip naganyn kótere bergende, artynan Ilá kelip, qaılamen kók jelkeden soǵyp jiberdi. Polıseıskıı etpetinen qulady. Nagan ushyp tústi. Ilá ony qaltasyna salyp aldy.

Ilá men Beısen Kúlándany kóterip esiktiń aldyna alyp shyqty.

Shahterler jabyrlap qorshap aldy. Shahterler:

— Tiri me?

— Atqan ba?

— Ne istepti?

— Tiri — dedi Ilá.

Topty jaryp Tólep keldi. Qyzynyń ústine ókirip qulaı ketti. Oıbaı salyp jylap Dámesh jáne bes-alty shahter áıelderi keldi. Jurt toptanyp Kúlándany alyp júrdi. Esiktiń aldynda ne isterin bilmeı eki polıseıskıı qala berdi. Top ketip bara jatqanda:

— Bolar is boldy. Jumysqa barmaımyz! — dedi Ilá.

Art jaqta kele jatqan bir shahter:

— Bir sumdyq bastaldy-aý! — dep kúbirledi.

— Kózge túse bermeı, jumysqa keteıik te — dedi qasynda kele jatqan joldasy.

Bes-alty shahter bólinip shahtyǵa qaraı buryldy.

— Qaıda barasyńdar! — dedi Shektibaı.

Olar jaýap qatpaı, úndemesten kete berdi.

— Qyzdy qaıda aparamyz? — dedi bir ýaqytta Shektibaı Alekseıge.

— Aıtqandaı, Álip tóseginde jatyr eken-aý.

Ilá tómen qaraǵan kúıimen biraz jurt otyryp basyn kóterip aldy.

— Bizdiń úıge aparyńdar!

— Óziń qaıda jatasyń?

— Meni, báribir, qamaıdy ǵoı.

Eshkim dybys shyǵarǵan joq. Top Ilá jer kepesiniń aldyna keldi. Shektibaı, Dámesh, taǵy bir-eki shahter es-tústen aırylǵan. Kúlándany úıge alyp keldi. Bul úı tipten kishkentaı. Eni tar-aq. Eki aǵash tósek zorǵa syıyp tur. Úıde eshqandaı buıym joq. Tek bir-eki jyrtylǵan kórpe, jyrtyq peshpent qana kórinip tur. Pesh tútini úıdiń ishine qaptaǵan. Bul Alekseı men Ilányń baspanasy. Ilányń áıeli Marıa keldi.

— Myna tósekke ákelińder — dep óz tósegin kórsetti. Daladaǵy top taraýǵa yńǵaılandy. Shektibaı aıqaı saldy:

— Endi Ilálardy qamaıdy, jumystan shyǵarady. Barlyǵy biz úshin emes pe? Jandaryń bolsa, qorǵap alyńdar!

Jurt tus-tusynan aıqaılady:

— Qorǵamaı nesi bar!

— Qorǵap alamyz!

— Jaý qolyna tastamaımyz!

...Kúlánda kózin ashty. Basyn kótermekshi boldy. Qaıtadan kózin jumdy. Qasynda jylap Tólep otyr. Bas jaǵynda Ilányń áıeli Marıa otyr.

Bir ýaqytta Kúlánda kózin sharasynan shyǵara qatty ashty. Úıdiń tóbesine qadaldy.

— Oıbaı, óldim, áketaı, qaıda júrsiń? Ýh!.. Óldim... mynany ustasaıshy...

Kúlánda ernin tistep, betin tyrjıtty. Shyńǵyryp, baǵanaǵy daýyspen baqyrdy.

— Men qasyńdamyn, shyraǵym.

Biraq Kúlánda tyńdaǵan joq. Tyrysyp, tartylyp, yshqynyp turǵan denesin tastap, bosatyp jiberdi. Talyp ketti.

V taraý

Álip synǵan aıaǵyn salǵan soń, qınalǵanyn qoıaıyn dedi. Sup-sur bolyp kózin jumyp jatty. Denesi tas bolyp qatyp qalǵan sıaqty. Esh jaqqa qozǵalmaıdy. Basynda Ilámen Dámesh otyr.

Bir ýaqytta Álip kózin ashty. Biraz jatty. Sonan soń kózderinen móltildep jas aqty.

— Ilá-aı, ómirimde kózimnen jas shyqpaǵan adam edim. Mynaý batyp ketti-aý.

Osydan soń aıaq jaǵy úzilip túskendeı boldy. Ernin tistep qınalyp, kózin jumyp, mańdaı terisin jıyrdy. Sóıtip, kózin taǵy ashty.

— Ol endi óle me?

— Ne ólsin. Áli-aq jazylyp ketedi, alań bolma! — dedi Ilá.

Álip álsiregen kózin biraz jumyp jatty da, qaıtadan ashty.

— Kishkene balany zorlapty deısiń be?

— Ia.

— Aıýan...

Álip qolyn kótereıin dedi.

— Oıbaı.

Aıaq jaǵy julynyp ketkendeı boldy.

— Aıýan...

— O — o — o-oı... Álip talyp ketti.

Kúlánda sál tynshyp, kózin jumyp jatty. Qatarynda Marıa jatyr. Úı ishi qap-qarańǵy. El uıqyda.

Ekinshi tósekte Alekseı áıelimen jatyr. Dál esiktiń aýzynda, jerde Ilá jatyr.

Bir ýaqytta esik tysyrlady. Bireý syrttan esikti ary-beri julqylady. Qatty tartqanda ilgegi úzilip, esik ashylyp ketti. Naganyn alǵan polıseıskıı Iláǵa súrine, úıge qulap kirdi. Ilá qarǵyp turdy.

— Qolyńdy kóter!

Ilá qolyn kóterdi. Alekseı, Marıa, Alekseıdiń áıeli oıandy. Uıqysyn asha almaǵan áıelder úreılenip tur. Kelgen bir soldat Alekseıge qolyńdy kóter dedi. Soldat tintý bastap Kúlándanyń basyn qarady.

— Jolama oǵan, oıatasyń, tart qolyńdy! — dedi Ilá.

— Tap nagandy! — deıdi polıseıskıı.

— Mende joq, bilmeımin.

— Tap, qazir atam.

— Aıqaılama, aýrýdy oıatasyń.

Kúlánda oıanyp ketti.

— Oıbaı, basty, basty, óldim-aý, janym... janym... Oıbaı — aý-aa!..

Ashshy aıǵaı taǵy shyqty. Soldattar Ilány alyp shyǵyp ketti.

Tań atyp kele jatyr. Jerde qar. Shyǵyp kele jatqan kún sáýlesimen aspandaǵy bulttyń jıegi qyzarǵan. Dámesh pen Tólep jer qazýda. Ekeýi túnimen eki aýrýdyń basynda bolady da, kúnimen jer barak qazady. Jer barak bitýge de taıanǵan. Tóbesine aǵash salynǵan, toqyǵan qamys, shı jaıylǵan. Qar ústinde qamys, kesilgen aǵashtar jatyr.

— Búgin bitirip Kúlándany ákelemiz — dedi Tólep.

Esine úıinde qalǵan Raqmet túsip, Tólep jerge otyra ketti.

Alystan bireý júgirip keledi. Jaqyndady. Jylap keledi. Bul Marıa eken.

— Qyzyń... qyzyń... — dep Marıa býlyǵyp qaldy.

Dámesh oıbaı salyp, jylap júgire jóneldi. Tólep te júgirdi. Biraq esinen adasyp, júregi sýyldap, nege júgirgenin de bilgen joq. Baryp esikten kire bergende, nege kelgenin bilmeı, ańyraıyp turdy. Tek birazdan soń, qyzynyń qansyz jumyr aq bilegine, jansyz ólik betine, endi qaıtyp kórinbesteı máńgi jumylǵan kózderine kózi túskende «oı baýyrymdap» otyra ketti. Dámesh te jylap jatyr. Jurt jınalyp qaldy. Shektibaı da keldi. Kózin jeńimen súrtip jatyr. Álipke estirýshi bolmańdar! — dedi.

Shahtydan qashyq jerde, mıdaı dalada kóp shahterler, áıelder, balalar Kúlándany jerlep jatty.

«1916 jyl, 1 fevral.

Kúlánda Tólepqyzy, on bes jasynda.

Jaýyz shahty ıesi aǵylshynnyń qolynan qaza tapqan!»

Jurt taraýǵa aınalǵanda Alekseı «Toqtańdar!» dep aıqaı saldy.

— Qabir basynda sóz sóıleý qazaq ádetinde bolmasa da, sóıleýge ruqsat berińder! — dedi.

Myna qyzdyń neden ólgenin bilesińder! Ybyraıymdardyń neden ólgenin bilesińder. Áliptiń neden aıaǵy synǵanyn bilesińder, balalardyń neden ashyqqanyn bilesińder! Beısenderdiń, Ilálardyń neden qamalyp jatqanyn da bilesińder. Budan artyq men ne aıtaıyn. Beısenderdi bosatyp almaı, Álipti qamsyz etpeı, jalaqymyzdy kóbeıtkizbeı jumysqa shyqpaıyq. Osy qabir ústinde ant bereıik!

— Ne deıdi?

— Ne deıdi?

— Qazaqshalap jiberińder bireýiń.

Jurt shýlap ketti. Ortaǵa Shektibaı shyqty.

— Ne deýshi edi, aıýan qolynan jazyqsyz qaza tapqan jas balanyń qabirine jylamaýǵa bola ma? deıdi. Osy qabir ústinde kúıinishti serippeýge bola ma dedi. Qatynyńdy uryp, qyzyńdy zorlap, bala-shaǵańdy qyryp, ózińdi ólimge aıdaǵanyna kóne berýge bola ma deıdi. Jas qyzyńdy shyryldatyp óltirgen aıýandy jelkege mingizip qoıýǵa bola ma deıdi. Osy arada kek alamyz dep ant bermesek, jas náreste qabirinde tynysh jata ala ma deıdi. Qashanǵa deıin qul bolasyń? Qashanǵa deıin úı ishińdi ashyqtyryp, jas qyzdaryńdy shyryldatasyń deıdi.

Eki-úsh áıel aıqaılap jylap jiberdi.

VI taraý

Shahty astynda jan joq. Adamy kóship ketken uzyn, tar zemlánke sıaqty. Qarańǵy, jyrym-jyrym, taraý-taraý tyshqan ishi sıaqty. Eshkim jumysqa eshkim shyqqan joq. Jer baraktar aınalasy da tynysh. Qybyr etken jan joq, barlyǵy úılerinde qasaqana jatyr. Jer baraktar aldynan bir vzvod soldat kóp. Jer baraktar aldynda bir polıseıskıı júr. Ózinen-ózi olaı-bulaı júredi. Zemlánke jaqqa qaraıdy. Oıy bireý shyqsa, baılanysa túsip, urys shyǵaryp, uryp, qamap, qumardan shyǵyp, kek almaq. Biraq eshkim shyqpady. Polıseıskıı olaı-bulaı júre bastady.

— Oı, laǵnet!

Áli eshkim shyqqan joq. Polıseıskıı olaı-bulaı júgire basyp júrdi.

— Oı, laǵnet!

Eshkim shyqpaı qoıdy. Bir ıt kele jatty. Polıseıskıı kúıip ketip, jaıymen kele jatqan ıtke umtylyp qýyp ala jóneldi.

Shahterler tósekterinde jatyp aldy. Dalaǵa shyqpaı qoıdy. Búgin úsh kún boldy, ashtyqqa da shydady. Adam ashtyqqa shydaǵanda, kapıtalıs Hokıns paıdanyń kemýine shydamady. Hokıns kabınetinde tynbaı jurt júr. Túri qorqynyshty, sasýly. Stolǵa súıenish biraz turyp aldyna qarady.

— Ilálardy bosatý, Álipti jumystan shyǵarmaý, jalaqyny ósirý — dedi ózinen — ózi.

— Jalaqyny ósirý — dedi taǵy da.

Súıtti de tez-tez basyp jurt ketti.

Mıster Stıbıns keldi.

— Múmkin emes, jumysshyǵa tıyn berip, zıanǵa qalar jaıym joq — dedi oǵan Hokıns.

— Ózińiz oılańyzshy, negizgi shahty toqtaýynyń zıany Tipti kóp qoı.

— Bári sonyń kesiri. Ár ýaqytta meniń moınyma minip alyp, zıanyn tıgizedi de otyrady. Endi ol meniń balam emes — dedi ashýlanyp Hokıns.

Kónbeı bolmaıdy, mıster Hokıns.

Hokıns oılanyp tur:

— Shaqyr ókilderin — dedi bir ýaqytta.

Stıbıns shyǵyp ketti. Alekseı men Shektibaı kirdi.

— Senderdi yrza qylaıyn, jumystaryńa shyǵyńdar! — dedi Hokıns.

— Solaı ma eken!

Alekseı onyń betine qadala qarady. Solaı ma eken!

Hokıns pen Alekseı sóılesip jatqanda, baıaǵy Sádý zemlánkeniń aldyna kelip, qazaq jumysshylaryn jıyp alyp ózi ortasynda turyp sóz sóıledi.

— Jurtshylyq! Mynaý orystar bir bálege bastaıyn dep júrgen joq pa? Bizdiń jeligetin ne betimiz bar. Bala-shaǵamyz bolsa mynaý ashyǵyp jatqany. Aǵylshynnyń nesi ketedi, bizdi shyǵarady da tastaıdy, bireý óldi dep barlyǵymyzdyń qyrylýymyz jón bolar ma eken? Odan da qudaı dep jumysqa kiriseıik. Aǵylshynnan keshirim suraıyq. Qarańǵylyǵymyzdan bir qatelik boldy deıik. Qamalǵan orys qamalyp jata bersin. Onda bizdiń ne jumysymyz bar. Jer qara, kún jylyda jónimizdi tabaıyq. O, jurtshylyq, ne deısiń?

Kónshilik birazǵa deıin úndemedi. Sodan soń:

— Jeligýdi qoıǵan durys.

— Túbinde bir sumdyqtyń bolýy aıqyn.

— Qazaqqa jeligý ne kerek — degen kúńkil zoraıa bastady.

— Sádý, sandyraǵyńdy qoı — dedi bir jas jigit.

— Myna neme ne deıdi?!

Shoqynǵysy kep júrgen ǵoı.

— Ilálar biz úshin qamalyp jatqan joq pa?

— Eshkimdi qorǵar jaıymyz joq. Bala-shaǵamyzdy qyrmaı, bir japyraq nan taýyp bersek te jeter.

— E, osy jumys bir japyraq nan úshin emes pe?

— Úıinde shalqıyp jatyp alsań, tabarsyń japyraq nandy.

Tus-tustan aıqaı, keris kóbeıdi.

— Toqtańdar! — dedi Sádý. Bul arada daýryǵatyn túk te joq. Qazir jumysqa shyǵý kerek. Jańa Alekseıler aǵylshynǵa taǵy ketti. Jumysshylar jumysqa shyqpaıdy demekshi. Endi aǵylshyn barlyǵyńdy da jumystan shyǵarady. Odan da tezirek baryp «Alekseıge ermeımiz, qatelestik, munyń bárin istep júrgen biz emes»-deıik. «Jumysqa shyǵamyz, jeligýdi qoıdyq»-deıik. Ózi bilip-aq jalaqyny kóbeıtedi.

— Maqul.

— Qarap jatqanmen aspannan nan túspeıdi — degen aıqaılar kóbeıdi.

— Onda men qazir baryp bildirem — dedi Sádý.

— Maqul.

— Tez, tezirek.

Biraz jumysshylar úndemesten taraı bastady. Birazy keýdelerin basyp turǵan bir kómeski aýyrlyqtan qutylǵandaı, jaıdarylandy. Ádepki, qyzdy qorǵaýda qyzǵanmen, kúnder ótip ashý basylaıyn dep qaıta endi kópshilikke bir túrli qorqynysh paıda bolaıyn degen sıaqty. Sondyqtan jańaǵy sózden soń keıbireýleri qýandy.

— Áı, bizdiń úıge soǵa ket, shahtyǵa bir baraıyq.

— Jumys istemeı, zerigip qaldyq qoı.

— Ash qulaqtan, tynysh qulaq, báleden qutyldyq pa?

— Aı, tez kel, men kútip otyra almaımyn.

— Búgin kún jyly-aý.

— Aǵylshyn endi bizge alǵys aıtady.

Sádý kontorǵa qaraı júgirdi. Jaqyndaı bergende sý alyp bara jatqan ádemi, qara tory kelinshekke kezdesti. Sádý kenet toqtaı qaldy.

— Erkeli, deniń saý ma? — dedi kúle túsip.

— Shúkir.

— Táńir alǵyr, Meni umytyp bara jatyrsyń-aý.

— Qoıshy, óziń emes pe sýyp ketken.

— Sýysam jylytyp alý óz qolyńda emes pe edi.

— Júre sóıleseıik, kózge túsip qalarmyz.

Sádý ere júrdi. Aýzyn kelinshektiń qulaǵynyń túbine taıap:

— Búgin jolyǵaıyq — dedi.

— Úıde aǵam bar ǵoı.

— Dalada jolyǵarmyz.

Sádý kontorǵa tura júgirdi. Sol ýaqytta kontorda Hokıns alaqanymen stoldy taıanyp turyp:

— Biraq men senderdi syılaǵanymnan istep otyrmyn. Basqa bolsa muny istemes edim, jaqsylyqty bile bilińder — dedi.

Sádý júgirip kele jatyr. Biraq kelinshekpen aldanyp turǵanda, Alekseıler áńgimelerin bitirip shyǵyp ta úlgerdi. Bular esikten shyǵa bergende, Sádý buryshqa jasyryndy. Uzaǵasyn júgirip kabınet esigine keldi. Aqyryn qaqty.

— Esik ashylmaıdy — dedi ashýly Hokıns.

— Taqsyr-taqsyr, men jumysshylar atynan keldim, biz qoıdyq.

— Ket, joǵal, ıtter — dedi qazaq tilin bilmeıtin Hokıns.

— Ótegen, Ótegen, barsyń ba?

Biraq Sádý tilmashtyń jaýabyn esitpeı, onyń ornyna aǵylshyndardyń keıip sóılesken áńgimelerin estidi.

Ótegen úıinde ǵoı. Ol bolmaı báribir sóılese almaımyn. Sony shaqyraıyn — dep oılanyp Sádý júgirip ala jóneldi.

Shahterler jumysqa kele jatyr. Bir toptyń ishinde Shektibaı keledi.

— Aqyry keldiń ǵoı — dedi ol.

Shahterler shahty aýzyna jaqyndady. Sol ýaqytta tilmashtyń úıinen qaıtyp Sádý kele jatty.

— Sádý qaıdan kelesiń?

Sádý sasýly.

— Jańaǵy ýáde boıynsha aıtqaly bara jatyrmyn.

— Eshqaıda da barmaısyń.

Sádý bolar-bolmas daýsyn shyǵaryp:

— Ýáde, ýáde qaıda? — dedi.

— Biz talapty oryndattyq.

Jumysshylar shýlaı tústi.

— Sál keshigip qaldyń! — dedi Shektibaı.

Sádýdi jumysshylar qamap aldy. Biraq ol kontorǵa qaraı syryla tústi.

— Janyńnyń barynda jaıyńdy tap! — dedi. Beısen jetip keldi.

Sádý keıinshektep top arasynan shyǵyp, úıine qaraı bet aldy.

Álip tynysh jatyr. Tólep aýlyna qaıtpaq. Iyǵy salbyrap, ábden qaıǵy basqan. Qoshtasyp dalaǵa shyqty. İnisine muńyn shaǵyp jylap jibereıin dep, esik aldynda biraz turyp, bata almaı shyǵyp ketti. Biraq dalaǵa shyǵyp arbasyna mingende Dámeshke qarap:

— Kelinjan-aı, apam qaıda dese Raqmetke ne deımin! — dep, eńirep qoıa berdi.

Kelin qosyla jylady. At tarta jóneldi. Kelini keıin, artta qala berdi.

Tólep aýlyna jaqyndaǵanda aldynan júgirip jeti jasar balasy Raqmet shyqty. Balanyń eki kózi tostaǵandaı, ádemi-aq, Kúlándadan aýmaǵan.

— Kúlánda qaıda? — dedi Raqmet.

Tólep jaýap ta bergen joq. Tek bar daýsymen aıqaı salyp jylap jiberdi. Aýyldyń ıtteri úrip, árbir úıden áıelder shyǵyp, tań qalyp túsine almaı, Tólepke qarap qapty. Doly baıdyń báıbishesi esiktiń aldyna shyǵyp:

— Nemene, ákeń búgin óldi me? Únińdi óshir, qara basyńa kelgir! — dedi aıqaılap.

Arada eki jyl ótkennen keıin, qozy baǵyp júrgen toǵyz jasar Raqmet Doly baı ólgenshe sabady. Ashýǵa shydaı almaı, jas bala túnde úıden shyǵyp, dalaǵa qańǵyryp ketken. Mine, sol ketkennen Raqmet birjola joq boldy. Sóıtip, Tólep qyzynan da Raqmetten de aırylyp, kempiri, úsh jasar Saǵadaty úsheýi-aq qaldy.

Roman bylaı bastaldy

I taraý

Jerjúzilik tórt-bes akademıalardyń múshesi jer júzine aty shyqqan, belgili akademık Voznesenskıı qartaıǵan shal edi. Jasy 60-tan asqan, uzyn boıly, aqsaqaldy kisi edi.

Bul-1927 jyl.

Lenıngrad, Petrograd aýdany. Asfálttegen ádemi kósheler.

Aspanmen talasqan úıler. Úlken aq úı. Keń laboratorıa. Túrli apparat, saýyt, model, metal, ǵylym saımandaryna tolǵan. Akademık Voznesenskıı úlken stolynda jazý jazyp otyr. Terezege súıenip qyzy Lıza tur.

Laborant kelip:

— Sizben sóılesýge joldas Makarov kelip tur.

— Men eshkimmen sóılespeımin, mende ne aqysy bar osylardyń? Qolym tımeıdi.

Akademık ashýlanyp qaǵazyna úńile tústi.

Lıza akademıkke qadalyp tur:

— Papa, osy kúıgelektigińdi, ashýlanshaqtyǵyńdy qoısań qaıtedi? Bul qaı qylyǵyń? Makarov joldas Lenıngrad partıa uıymy jetekshileriniń biri emes pe?

— Jetekshi bolsa, senderge jetekshi bolar, ǵylymǵa jetekshi bolmas!

Úlken aq úı esiginiń aldynda joldas Makarov tur. Ústinde aq kóılek. Qasynda ınstıtýt partıa uıasynyń hatshysy.

Makarov akademıktiń jaýabyn bilip kúldi. Hatshymen qoshtasyp ketip qaldy.

...Keshke jaqyn Makarov kabınetinde otyrǵan. Terezeden bireýdi kórgendeı boldy. Jańbyr quıyp ketti, terezeni tyrsyldatty. Makarov terezege bardy.

Akademık Voznesenskıı ketip bara jatyr eken. Ústi-basy sý, taıyp jyǵyla jazdady. Makarov telefondy qolǵa aldy.

— Bul Mıhaıl Vasılevıch pe? Akademık Voznesenskııdiń menshigine bir mashına berý máselesi áldeqashan sheshilgen edi. Sony tezdetińiz. Jaqsy! — dedi joldas Makarov.

Arada eki kún ótti. Saǵat 12 mezgilinde laboratorıada akademık qaǵaz jazyp otyr edi. Laborant kirdi:

— Arkadıı Evgenıevıch, keshe qabyl almaǵanyńyz úshin joldas Makarov sizdiń menshigińizge mashına bergizipti.

Akademık hatshyǵa qadala qarady. Ne derin, ne isterin bilmeı, qaǵazyna úńile tústi.

Bul — 1927 jyl.

Jer júzine aty shyqqan akademık Voznesenskıı ýnıversıtette leksıa oqıtyn edi. Bir kúni akademık leksıa oqydy.

— Men surap otyrmyn: marten peshi... — dep suraý berip turǵanda esikten bireý kirip, art jaqqa baryp otyrdy.

Bul partıa uıasynyń hatshysy edi.

— Men surap turmyn! — Akademık hatshy jaqqa qarady.

— Men surap turmyn! — Akademık moınynan galstýgin julyp alyp, stoldyń ústine tastady. Judyryǵymen qymbatty apparattardy salyp-salyp qaldy. Akademık qyzaryp qabaǵyn túıip, olaı-bulaı júgirip ketti.

Akademıktiń kostúmi tozyp, eki shyntaǵy jyrtylǵan eken, hatshynyń kózi soǵan tústi.

Erteńine bir ǵylym qyzmetkeri akademıkke eki kostúmdi ádemi shevıot ákelip berdi.

— Sizdiń kostúmińiz tozǵanǵa syılap berip jiberdi.

Akademıktiń kózine keshegi hatshy elestedi.

— Túsinbeımin — dedi akademık.

— Bólshevıkterdi baıqamaı júre beremin deseńiz de, olar baıqatpaı qoıatyn emes qoı.

— Ne aıtyp turǵanyń? Tart tilińdi — Akademık ashýlanyp, qoly-basy dirildep ketti.

Akademık túnimen uıyqtaǵan joq. Laboratorıasyndaǵy ǵylym qyzmetkerleri de uıyqtatqan joq. Erteń ertemen birneshe kúnge Donbass metalýrgıa zavodtaryna júredi. Tapsyrmalar berip jatyr.

Esikten bir ǵylym qyzmetkeri kirip keldi.

— Uıa hatshysy azben sóılesem deıdi — dedi.

— Men eshkimmen de sóılespeımin — dedi akademıkti toqtatyp. Biraz turdy:

— Qoly tımeı jatyr de!

Erteńine partıa uıasynyń hatshysy kabınetinde telefonmen sóılesip otyrdy:

— Joldas Makarov, akademık búgin Donbasqa ketti. Al endi onyń kóp jyldan bergi armany-laboratorıasynda bolat quıatyn elektr peshi ornatylsa deıdi. Ózińizge málim... Ne deısiz? Búginnen bastap iske kirispekpiz! — dedi.

Pesh sol kúnnen bastap salyna bastady.

Akademıktiń kishkene laboratorıasy tóńkeristen keıin jer júzindik máni bar zor ınstıtýtke aınaldy. Eń sońǵy óte baı, qymbatty, taptyrmaıtyn quraldarmen jabdyqtaldy. Bólshevıkter barlyq jardaı jasap akademıkti kókke kóterdi.

On kún ótken soń akademık keldi. Laboratorıasyndaǵy eki elektr peshi kózine ottaı ystyq kórindi.

Akademık balaǵa qusap júgirip baryp, peshti qushaqtaı aldy. Kózinen jas ta shyǵyp ketti bilem.

Lıza keldi. Akademık qushaqtap qyzyn súıdi. Shashyn sıpady. Akademık birinshi ret kúldi.

— Lıza, sen bilesiń be? Uzyn ómirimdegi qıalymdy jańa kórip keldim. Senesiń be?

Lıza kúldi.

— «Bólshevıkter ǵylymdy, ǵylym adamdaryn baǵalaı almaıdy» degenińiz ótirik bolyp shyqty ma?

Akademık burylyp ketti. Eshteńe aıtqan joq.

...Akademık laboratorıada jumys istep otyr.

Laborant kelip hat usyndy. Akademık alyp, ashyp oqydy:

«Lenıngradta jańa ashylǵan ýnıversıtetti akademık Voznesenskııdiń atymen ataý týraly.

Jańa ýnıversıtetti akademık Voznesenskııdiń atymen ataý jónindegi Lenıngrad partıa uıymdarynyń tilegi qabyldanylsyn».

Akademık hatty tastaı saldy.

— Men qarsylyq bildirip hat jazamyn, jazam! — dedi akademık.

Laboratorıa. Ǵylym qyzmetkerleri jıylyp gazet oqyp otyr.

«Ortalyq Atqarý Komıtetiniń qaýlysy...»

Ǵylym qyzmetkerleri qýanysyp kúlisti. Laboratorıaǵa partıa uıasynyń hatshysy keldi. Ǵylym qyzmetkerleri jabylyp ortaǵa aldy.

Ǵylym men tehnıkaǵa eńbegi sińgen asıstent sóıledi:

— Akademık jýasyp keledi, eki pesh ornatylǵannan keıin, páteri men laboratorıasynyń arasyn jabyq áınekpen, galereıamen qosqannan keıin ashýyn qoıaıyn dedi. Qarysyp qalatynyn da qoıdy — dedi asıstent.

Laborant sóıledi:

— Obkomnyń qaýlysyn qaltasynan tastamaıdy. «Laboratorıa janynan býfet ashylsyn, úı sypyrǵyshtary kóbeıtilsin» degen jerlerin syzyp qoıypty. «Bólshevıkter úıinde sypyrǵyshtyń bary-joǵyna da kóńilin bóletin túri bar» — deıdi — dedi laborant.

Barlyǵy kúlisti.

Akademık bolattyń «spellıt» atty jańa sostavyn tapty. Laboratorıada qyzmetkerleriniń jasaǵan tehnıkalyq esebin tekserip otyrǵanda laborant kirdi.

— Arkadıı Evgenevıch, partıa uıasynyń hatshysy kelip tur, Kirýge bola ma? — dedi.

Akademık biraz otyryp:

— Bolady — dedi, kúbir etip.

Laborant kúldi.

— Men oınap aıtam, sizdi baıqaıyn dep edim, buryn syltaý taýyp jolatpaıtyn edińiz.

Akademık ashýlanyp laborantqa qarady. Qolyn shoshaıtyp esikti kórsetti.

— Ket! Meni mazaqtaıyn degen ekensiń ǵoı.

Laborant shyǵyp ketti. Akademık birazǵa sheıin jumys isteı almaı, olaı-bulaı júrdi.

II taraý

Bul 1930 jyl edi.

Lenıngrad. Neva. Elagın kópiri. Mádenı demalys parki.

Parktiń batys jaǵy-teńiz, Fın zalıvi. Oń jaǵy — Kishkene Neva, sol jaǵy — Úlken Neva. Ortasynda park.

Teńizden asyp qyzaryp kún batyp bara jatyr. Qalyń kók parktiń ishi gúlderge tolǵan. Park ortasynda úlken orkestr oınap jatyr. Bireýler júrip júr, bireýler sóılesip otyr. Adam kóp. Sóz, kúlki alystan tramvaı, avtomobıl dybystary estiledi. Teńiz beti qaptaǵan qaıyqtar.

Teńiz jaq shettep tasa jerde, bir skameıkede bir jigit, bir qyz otyr.

Jigit jas, orta boıly, qyr muryndy ,tolyq, aq-quba, ádemi. Jasy 22 shamasynda. (Kóz qarasy, kúlgeni Kúlándany eske túsire me, qalaı?).

Jas jigit skameıkeniń arqasyna shalqaıa túsip, teńiz jıegin qyzyl nurǵa malyndyryp batyp bara jatqan kúnge qarap otyr.

Qyz artyna qarap otyr. Betine túsken shashtaryn aýyq-aýyq basyn bir shulǵyp artqa silkip tastaıdy.

Qyzdyń úlken qara kózderi bir tynym tappaıdy. Kóz aldyna kóringen nárselerdiń barlyǵy basynan keshirgen, úırenshikti, biletin nárseleri sıaqty. Kóz qarasy mınýt saıyn qubylyp turady. Birese kózder sonaý shalqaıyp, kópirip jatqan teńizdiń áldebir belgisiz jerine qadalyp, móldirep turady. Birese ózine qymbat nárse taýyp alǵysy kelgendeı aldynan ótip jatqan adamdardyń betterine qaraıdy, qasynda otyrǵan jigittiń shashyna qaraıdy. Súıtedi de, bota kózi óziniń qaraýyna turarlyq bir nársege túskendeı jaırańdap, oınaqtap oımaq aýzyna kúlimsireý paıda bolady. Birese qaraýdan zerigip, qara kózi tóńkerilip, bultqa jasyrynǵan aıdaı kirpiktiń astyna jasyrynyp jumylady. Qyz kózin jumyp, shalqaıady. Betine túsken bir top shashy keıin qaraı syrylady. Qyz betin kózin ashady. Súırikteı saýsaqtarymen teńizge qarap otyrǵan jigittiń shashyn sıpaıdy. Bul ataqty akademıktiń qyzy-Lıza.

Lıza jigittiń shashyn sıpap otyryp:

— Raqmet! — dedi-esińde me, Romeo Djýlettany súıip alyp: «Seniń erniń ernimnen alyp qaldy kúnámdi depti. Djýletta turyp: «Óz ernimde ustap qalǵan bolarmyn» dep jaýap beripti. Romeo turyp: «Qalaı? Meniń kúnámdi alyp qaldyń ba? Tátti naz! Kúnámdi qaıtyp ber. Kúnálarym ózime qaıtyp kelsin» dep taǵy súıip alady. Sonda Djýletta «Súıýdiń ebin tabýǵa qalaı ustasyz» — deıdi.

Lıza Raqmetke kúlimsirep qarap tur.

— Raqmet! Sen nege kisini tartyp turmaısyń! Qıalshylsyń ǵoı óziń.

Raqmet burylady. Qyzdyń úlken qara kózderine bir qaraıdy da:

— Men saǵan bir sóz aıtpaqshymyn. Jaqynda mektepti bitirip, aıyrylysyp ketemiz...

Lıza shoshynyp ketti de:

— Aıyrylyp ketkiń kele me?

— Seniń aıyrylǵyń keledi-aý dep qaıǵyram.

— Joq, men de Qaraǵandyǵa baram.

— Akademık jibermeıdi ǵoı.

— Instıtýt Qaraǵandyǵa jiberse, ustap tura almaıdy ǵoı. Seniń týyp-ósken jerińe baramyz. Ákeńdi kóremiz, túsindiń be! Saǵyndyń ba ony?

Raqmet tómen qaraıdy, jaýap bermeıdi, úndemeıdi.

— Raqmet! Sen nege úndemeısiń, Raqmet?

Raqmet basyn kóteredi. Bir nárse aıtaıyn deıdi de, bata almaı qaıtadan tómen qaraıdy. Sonan soń qaltasynan papıros alyp biraz otyrady. Sirińke alyp tutatady.

— Raqmet! Qane sóıleseńshi!

Raqmet skameıkanyń arqasyna shalqıyp teńizge qaraıdy.

— Lıza! Keshir, men seni aldap júrmin.

Lıza shoshynyp ketedi.

— Qalaı?

— Meniń ákem de, úıim de joq, bar-aý, bir-aq qaıda ekenin bilmeımin...

— Al, odan soń? Aldaǵanyń osy ma?

— Ákem meni joǵaltyp alǵan. Seniń ákeń akademık. Ony bilmeıtin adam joq. Al men ákemniń qaıda ekenin ózim de bilmeımin...

— Budan seniń basyńa keletin kemshilik qaısy? Menen munyń nesin jasyrdyń? Akademıktiń qyzy qoıshynyń ulyn súıedi, buǵan kim qoı deı alady?

— Aldadym dep osy jasyrǵanymdy aıtam...

— Bul aldaý emes, buny aıtpaı júrgen ózińniń balalyǵyń, bostyǵyń emes pe?

— Bolmasa, osy bostyǵymdy keshirersiń.

— Men keshiretin túk te joq, tek óziń qoısań bolǵany ǵoı.

— Solaı ma?-Solaı.

Raqmet qýanyp, jaqyndaı túsedi. Kózi kúlimdeıdi. Qyzdyń kózderine qadalady.

— Romeo ne dep aıtty deısiń, Lızochka? Lıza kúledi. Omyraýyndaǵy kók jibek lentanyń ushyn ustap turǵan qolyn alyp, skameıkanyń artyna súıeıdi. Kóılegin joǵary kóterip turǵan Lızanyń tósine Raqmettiń ıyǵy tıedi.

— «Seniń erniń ernimnen alyp qaldy kúnámdi» — degen.

Lıza qatty kúledi.

— Biraq men kún buryn aıtam: óz ernimde bostyǵyńdy ustap qalǵym kelmeıdi..

Lıza ornynan tez turyp júgirip ketedi. Anadaı jerge baryp, artyna burylyp qarap qatty kúledi. Kók shóp. Qyzyl gúl. Kórkem kók lentaly Lıza. Qalyń aǵash. Lıza kúlip turyp mynany aıtady:

— Raqmet! Al, tyńda:

...Aspan da betin jasyrar, japyraq bult tappastan,

Kók júzinde kún kúledi kirpigin de qaqpastan.

Keshegi, áni, ádemi jastyǵymen berip nur,

Kesteli kóılek, lentaǵa oranyp meniń jarym júr.

Aldynda onyń belesteri, bulbul bolyp saıraıdy.

Artynda onyń qosylyp, eki garmon oınaıdy.

Sonda aıtamyn jaryma, kók lentaǵa oranǵan,

Jan-jaǵyna jaınaqtap, quralaısha qaranǵan...

dep Lıza syqylyqtap kúledi.

— Raqmet! İshiń kúıdi me, Raqmet! Aý, Ra-q-me- t! Kóziń qyzdy ma?

Raqmet ornynan turady. Júgirip Lızanyń qasyna keldi. Qýanyshty júrek týlaıdy. Raqmet:

— Sonda aıtamyn jaryma, kók lentaǵa oranǵan,

Jan-jaǵyna jaınaqtap, quralaısha qaranǵan

Kúndeı kúlgen álemde-kúmis aısyń deımin men,

Kúnge qara deımin men, kólge qara deımin men.

Kóresiń be ony sen, kórmeısiń be ony sen,

Súıesiń be meni sen, súımeısiń be meni sen?

Lıza taǵy kúledi. Sekirip bir jerde turmaıdy.

— Endigisin men aıtaıyn ba, aıtyp salaıyn ba, Raqmet? Aıaq jaǵyn aıta almaımyn ba, Raqmet?.. Aý, Raqmet?

«Sonda esitem jarymnan, aıtqan sózin jaltaryp.

Káni, qyzdar, kesh boldy, úıimizge qaıtalyq», —

Dep aıtyp salaıyn ba, Raqmet?

«Jer jaǵdaıy taǵdyrdy, ajyratty, úrkitti.

Sen qarshyǵa, men bolsam, kútip turmyn búrkitti —

deı almaımyn ba, Raqmet? Al, aıtam, aıtam, Raqmet!!

Lıza ishin basyp kúledi. Kók aǵashtardyń arasynda, kók shóptiń ishinde mańdaıy jarqyrap, merýert tisteri kórinip, kúlip turady Lıza.

— Endigisin aıtpaı-aq qoı, Lızochka.

— Aıtamyn, Raqmet, ketip qalam, Raqmet, áıtpese aqyn nege jazǵan? Sen ókpeleısiń be? Ákesi joq adam ókpeleýshi me edi? Biraq bala ókpeleıdi eken-aý!..

Raqmet baryp skameıkaǵa otyrady.

— Raqmet! Sen ókpelediń be?

Lıza kúlip, aqyryn baryp, Raqmetti qushaqtaı alady. Súıedi. Raqmet Lızanyń betine qaraıdy.

Lıza:

— Ásheıin, seniń ókpeńdi óz ernimde alyp qalaıyn dep edim..

Lıza saqyldap kúledi. Raqmet Lızany qushaqtaı túsedi.

III taraý

Taý-ken ınstıtýtynyń keń zalynyń ishi tolǵan stýdentter. Stol basynda jıyrma shaqty adam otyr. Profesorlar, ekpindi stýdentter, partıa, komsomol uıymdarynyń áıelderi. Prezıdıým múshesi bolyp ekpindi stýdentter, ınstıtýtty birinshi óte jaqsy bitirgender Raqmet, Lıza da otyr.

Ekpindi bitirgenderdi syılaý júrip jatyr.

Sóıleýshi:

— Mańdaı aldy, ekpindi, belsendiniń komsomoles, partıa múshesi, ınstıtýtty eń jaqsy bitirýshilerden Raqmet Dáýir ulyna bir kostúm. «Lenınızm máseleleri» jáne maqtaý qaǵaz beriledi — dedi. Qol soǵý zaldy basyna kóterdi. Mýzyka tartyldy. Raqmet kúlimdep baryp syılyǵyn aldy. Dırektordyń qolyn qysty.

Syılaý júrip jatty.

Raqmet ornyna kelip otyrdy. Qasynda Lıza. Ol óziniń daǵdyly kóńildiligimen zalda otyrǵan joldastarymen basyn shulǵyp amandasyp otyr.

Raqmettiń qýanyshy qoınyna syımady. Sekirip-sekirip túskisi keldi. Onyń ústine mýzyka kúıi jeliktirip jiberdi.

Lızany qushaqtap alaıyn dep qushaǵyn jaıyp baryp qoıdy.

— Lızochka! Meniń qýanyshym qoınyma sıatyn emes, osy jurttyń aldynda qushaqtap, súıip alaıyn ba?

Lıza kózi jaınap qarap qaldy.

Kúlgenin de qoıdy. İshinen: «Janym, janym, súıshi, súıshi! Senen aıaıtyn nem bar!» — dep otyrǵan joq pa eken. Biraq syr bildirmeıin dep eshteńe degen joq.

— Áli ókpeńdi qoımaısyń ǵoı — dep Raqmet teris qarady.

Mýzyka tartyldy, shapalaq soǵyldy.

Osymen aralastyryp Lıza:

— Súıshi, janym, súıshi, súıshi — dedi.

Biraq muny Raqmet esitken joq.

Sóıleýshi:

— Mańdaı aldy ekpindi, belsendi komsomolka, ınstıtýtty eń jaqsy bitirýshilerden Lıza Voznesenskaıa bir kóılek, bir maqtaý qaǵazben syılanady! — dedi.

Lıza ornynan turyp baryp, syılyǵyn aldy.

Raqmet Lızany umytyp, syılyq alýshylarǵa qol soǵýmen boldy. Lıza betine qarap edi, teris qarady.

Lıza otyra qalyp hat jazdy. «10 ıýn.

Búgin tipten qýanyshty kún, janym, oıynnan soń esik aldynda meni tos.

Lıza».

Lıza Raqmettiń qaltasynan papırosyn bildirmeı aldy. «Papıros tartqanda alyp oqyr» dep hatty korobkanyń ishine salyp, papırosty ornyna qoıdy.

Jıylys bitti, oıyn bastalǵansha stýdentter keń kóshedeı, uzyn korıdorda júrdi. Korıdordyń bir jaǵy orta belinen áınek. Ekinshi jaǵy kafedra, aýdıtorıalar.

Lıza Raqmettiń artynan shyqty. Qashan papırosyn tartar eken dep baıqap júr. Lıza bir stýdentpen sóılesip qaldy. Stýdent «áńgimelesip, olaı-bulaı júreıik», dep usyndy. Lıza basyn shaıqady. Osy mezgilde Raqmet papıros tartty. İshinen shyqqan búkteýli qaǵazdy kórip: «Bul neǵyp bunyń ishine túsip ketken» — dep daýsyn shyǵaryp aıtyp, tós qaltasyna salyp qoıdy. Papırosynyń tútinin burqyratty. Lıza qarady. Lıza Raqmetke buryldy. Ne jaýap berer eken? — dep jaýap kútti. Biraq Raqmet eshteńe degen joq. Syrt aınaldy. Lıza qarap turdy da, baǵanaǵy stýdentke bardy.

— Maqul, júreıik...

Ketip bara jatqan Lızanyń shashyna, ádemi denesine Raqmettiń kózi tústi. Jigittiń qoltyǵynda ketip bara jatqan Lızanyń artynan biraz qarap turdy. Sonan soń qolyndaǵy papırosyn shegip bolmastan laqtyryp jiberdi de, ishke kirip ketti.

IV taraý

...Instıtýt dırektorynyń kabıneti, kózildirikti dırektor otyr. (Dırektor bireýimen sóılesýdiń aldynda kózinen kózildirigin alyp, ár ýaqytta da bir ezý tartyp, kúlimsirep alady). Kabınetke Raqmet kirdi.

— Kel, Raqmet-dırektor ornynan turyp qolyn usyndy. Raqmet otyrdy.

— Ivan Aleksandrovıch, Qaraǵandyǵa barǵym keledi.

Dırektor kózildirigin alyp, kúlimsireı qarady.

— Biz sizdi akademık Voznesenskııdiń kafedrasyna asıstent etip qaldyrdyq. Akademıktiń ǵylymı zertteý ınstıtýtinde isteısiz. Ol qazir Magnıtogor-Qaraǵandy máselesin talqylap jatyr. Osy jaǵynan ol kisige kóp kómek kórsetýiń kerek — dedi dırektor.

Birneshe kún ótken soń Raqmet akademıktiń ınstıtýtine kelip iske kiristi. Kúni-túni laboratorıadan shyqpaıtyn boldy.

Ádepki ýaqytta akademık jaqtyrmaı júrdi.

— Osydan on jyl buryn dalada túıe me, qoı ma baǵyp júrgen azıalyqty maǵan kómekshi qylyp bergenine tańym bar — dedi akademık.

— Ózińiz emes pe talantty dep maqtap júrgen — dedi laborant.

Akademık úndegen joq, qabaq túıip turyp qaldy.

Bir kúni mynandaı bir qyzyq ýaqıǵa boldy. Laboratorıada Raqmet jalǵyz ózi otyrǵan. Bir apparatqa tesile qarap, qaǵazǵa qarap, bir nárse jazyp jatqan... Aqyryn Lıza kirdi. Bildirmeı artynan kelip Raqmettiń kózin basty. Raqmet kim ekenin bilmedi. Biraq, Lıza ózi kúlip jiberip, bildirip qoıdy. Ekeýi akademıktiń stolyna bardy. Raqmet Lızany tizesine aldy. Qushaqtap súıdi. Áli súıip otyr. Osy ýaqytta abaısyzda akademık kirip keldi. Akademık býlyǵyp, ózinen-ózi qaqalyp qaldy.

— Endi osy jetpep edi — dedi akademık.

Stolyna keldi. Stoldy qoıyp qaldy. Keıbir shyny aspaptar syldyrady:

— Ket, joǵal, kózime kórinbe! — dedi Lızaǵa.

Lıza shyǵa jóneldi. Raqmet kirerge jer tappaı, apparattardyń arasynda buǵyp otyrdy.

Biraq oıynda akademık tý syrtynan kózin aıyrmaı qarap turǵandaı boldy. Barlyq pármeninshe júgirip dalaǵa shyǵyp ketti.

— Akademıktiń qyzymen... bul ne degen zaman? — dedi ózinen-ózi akademık.

Biraq bul sózdi aıtaryn aıtsa da, dámi joq ekendigin, durys emestigin ózi sezip:

— Aldymen ǵylymmen shuǵyldanyp, onan soń qosylmaı ma? — dedi.

Biraq bul sózi de kúmándileý boldy. Óıtkeni ekeýi de ınjener, ǵylymǵa shuǵyldanǵandar solar ǵoı.

— Bárinen buryn, shirkinder, menen surasa qaıtedi. Nege jasyrady — dedi akademık ózin-ózi jubatyp.

— Ońbaǵandar, men senderge kórsetermin — dep ózinen-ózi stoldy urdy.

...Bul kúnderi Raqmet Lızamen jolyqqan joq. «Lızamen bir júrsem akademık ashýlanady. Olaı bolsa ataqty akademıkti ashýlandyrýǵa qandaı pravom bar?» — dedi. Raqmet tóseginde oılanyp jatyp.

Raqmet ekinshi jambasyna aýnap tústi. Tún. Úıdiń ishi elektr shamymen kúndizgideı jaryq. Tereze artynda daýystar estilip tur. Elektr jarqyldap, tramvaı dúrsildep, kók ushqyn atyp terezeni, qabyrǵany dirildetedi. Bireý esikti qaqty.

— Kirińiz — dedi tósekte jatyp Raqmet. Hat tasýshy keldi. Raqmetke telegramma usyndy.

Raqmet ornynan turyp otyrdy. «Lenıngrad taý-ken ınstıtýtiniń dırektoryna, kóshirmesi Dáýir ulyna.

Injener, ǵylym qyzmetkeri Dáýirulyn tez Qazaqstan Halyq, Komısarlar Keńesiniń qaramaǵyna jiberýińizdi suraımyz».

Hat tasýshy ketip qaldy. Raqmet ornynan qarǵyp turdy.

— Meni, Raqmetti, Qazaqstan biledi. Ia, meni Qazaqstan shaqyrtady, ıa meniń qamymdy jeıdi, ne deıdi, jurtym-aý!!!

Raqmet ornynda shyr aınaldy, qýanyshy qoınyna syımaı kúldi. Telegrammany kókiregine basty, etpetinen tósekke jata qaldy. Kenet úıdegi elektr óship qaldy. Kósheden elektr sáýlesi terezeden úıdiń ishine túsip turdy. Á degende oıy óziniń baqytynda boldy, ol sáýleniń ne ekenin bile almady. «Bul ne» — dedi oıymen, artynan túsindi. Sonda:

— Ol ma? Ol-Raqmettiń baqytynyń sáýlesi — dedi kúlip, daýsyn shyǵaryp.

Elektr qaıtadan jandy. Raqmet ornynan qarǵyp turyp, júgirip kórshisiniń úıine ketti. Biraq ol úı jabyq boldy. Qaıtyp keldi biraq úıdiń ishinde jalǵyz ózi bılep júrdi de, sheshinip jatýǵa kiristi. Jatarda qaltasynan telegrammany alyp jastyǵynyń ústine qoıdy. Jastyqqa basyn qoıa berip, telegrammany alyp oqyp, jastyqtyń astyna qoıdy. Eki mınýtten keıin taǵy alyp, bir qarap, qaıtadan qoıdy. Kózi uıqyǵa ketti.

Raqmet tús kórdi.

Túsinde Qazaqstan Sovnarkomynyń kabınetine kiripti. Joldas, Narkom, barlyǵy qýanyshpen qarsy alyp, Raqmettiń qolyn qysyp, jaýrynynan qaqty.

— Mine, keshegi jalshynyń balasy-búgin ınjener!.. Endi sosıaldy Qaraǵandyny qurady — dedi. Sovnarkom predsedateli kúlimsirep...

...Raqmet Lızaǵa jolyǵýǵa asyqty. Bir kúni Neva prospektisimen kele jatty. Ersili-qarsyly júrgen adamdar tramvaı júrisi qulaq jarady. Raqmettiń aldynda anadaı jerde Lıza kórindi. Raqmet qýanyp ketti. Aıqaılaýǵa sál-aq qaldy. Lıza Raqmetke qadala qarady. Biraq Raqmet jaqyndaı bergende prospektiniń ekinshi jaǵyna qaraı burylyp ketti. Oǵan sebep, Raqmettiń artynda akademık kele jatyr edi. Muny Raqmet bilgen joq, bir kóshe aınala berip:

— Menen qasha bastaǵany ǵoı, ýádeden taıǵany ǵoı — dedi ishinen.

Keter aldynda Raqmet akademıkpen qoshtasýǵa laboratorıaǵa keldi. Akademık qolyn berdi.

— Endigi jyly qaıtyp kel — dedi akademık.

Raqmet:

— Sózsiz kelem — dedi.

Raqmet shyǵyp bara jatqanda akademık bir nárse aıtaıyn dep oqtaldy. «Lızaǵa jolyqtyń ba?» — desem dep oqtalyp edi, biraq oǵan uıaldy. Sonan soń ózinen-ózi ashýlanyp stoldy qoıyp qaldy. Áldekimderge keıı bastady.

Lıza akademıktiń úıinde, óz bólmesinde, tósek ústinde otyr.

Telefon syldyrlady. Lıza baryp tyńdady.

Telefon soǵyp turǵan Raqmet:

— Eń bolmasa qoshtasyp, shyǵaryp sal — dedi.

Lıza telefondy tastap jiberdi. Ernin tistep, qara kózi jaspen qaımaqtandy. Artymen júgirip baryp tósekke otyra ketti. Endi kózinen jas sorǵalady».

— Qoshtasyp qal... — Lıza kózin basyp solqyldap jylady-ózimen birge júr deý oıynda joq-aý, ýáde qaıda? — Lıza betin jastyqqa qoıyp, solqyldap jylady.

...Áınekti galereıamen akademık úıine keldi. İshke kirdi. Lızanyń esiginen qarady. «Lıza Raqmettiń qasynda júr ǵoı» dep oılap edi úıde eken.

Lızaǵa «bar» deýdi laıyq kórmedi. Akademık ózinen-ózi ashýlanyp esikterdi tarsyldatyp jaýyp, aıqaı saldy.

— Bul ne, úıdiń ishiniń ybyrsyp jatqany?

Biraq akademık qyzynyń úıine bardy.

— Nege Raqmetke barmaısyń? Keteıin dep jatyr ǵoı...

Aıtaryn aıtsa da, akademık uıalyp shyǵyp ketti.

Lıza basyn kóterdi. Kózi isken.

— Keketpeseń de jetedi ǵoı... — dedi esik jaqqa qarap.

Lıza qate túsindi.

Akademık laboratorıaǵa qaıta ketti.

Lıza otyra almady.

— Ketip qaldy ma eken?..

Lıza júgire jóneldi. Neva prospektisimen júgirip kele jatyr.

...Oktábr vokzalynyń perronynda dırektor men Raqmet tur edi.

— Akademık ádepkide seni jek kórse de, keshe jibermeımin, sender talantty adamdy osylaı joq qyp jiberesińder, dep urys shyǵardy ǵoı — dedi dırektor.

Raqmet kúldi.

Biraz turǵannan keıin dırektor qoshtasyp ketip qaldy.

Raqmet tynym tappaı júgirip júr. Lızany izdep júr.

— Ol nege kelmeıdi?..

Júgirip vagonyna bardy. Onda Lıza joq. Júgirip qaıtadan izdeı bastady. Vokzaldyń ishine kirdi. Qaıtyp shyqty. Lıza kórinbedi. Lıza joq...

...Lıza júgirip kele jatyr, ishten tramvaıǵa miný de esinde joq. Mine, Neva prospektisi. Mine Aleksandr Úshinshiniń eskertkishi... Mine, Oktábr vokzaly...

...Al Raqmet alaqtap jan-jaǵyna qarap tur. Lıza joq, úshinshi qońyraý berildi. Poezd qozǵaldy, jyljyp barady. Osy ýaqytta Lıza keldi.

Poezd ketip barady.

— Toqtańyz! — dedi platformanyń aýzynda turǵan adam. Poezd ketip de qaldy. Lıza muńaıyp keıip qaıtty.

Qabyrǵaǵa súıenip biraz turdy.

— Meni kórdi me eken? — dedi ózinen-ózi.

Arada birneshe kúnder ótkennen keıin, bir kúni Lızanyń esigin bireý qaqty. — Kirińiz — dedi Lıza.

Pochtalon telegramma usyndy, pochtalon shyǵyp ketti. Lıza ashyp oqydy. «29 sentábr.

Qaraǵandy bardym, erteń Donbasqa júremin, biraz bolamyn.

Alyp shahtylaryn tekserip, tanysyp, munda ashylatyn shahty proektisin, planyn jasaımyn. Qatty súıdim.

Seniń Raqmetiń».

Lıza kózin keń ashty, qýanyp ketti. «Qalqam, qalqam» — dedi telegrammany kókiregine basyp, tósekke jata ketti.

V taraý

Maı aıy. Tań aldy.

Túngi Moskva. Oktábr vokzalynyń aldy. Parovozdyń gúrili, tramvaı júre bastaǵan, elektr jaryǵynda vokzal aldynda Raqmet tur.

Poezd keldi Adam qaınap, qujynyp ketti. Bir vagonnan akademık shyqty. Alysta turǵan bir kózildirikti jas jigit kımelep jetip bardy.

— Men sizdi qarsy alýǵa shyqqan adammyn, júrińiz. Mashına daıyn.

Bul ekeýi vokzaldyń ishine kirip ketti. Sóz, aıqaı, bala jylaýy, parovozdyń pysyldaýy perrondy bastaryna kóterdi.

Akademık vokzaldyń aldyna shyqty. Elektr jaryǵynda ádemi jas jigitke kózi tústi. Akademık aıqaı saldy:

— Raqmet!

Raqmet jalt qarap júgirip keldi. Qol alysty. Ekeýi de kúlýde, qýanyshta (akademıktiń kúlgenin Raqmet birinshi ret kórgen shyǵar).

— Donbasqa baryp, jeti-segiz aı jatyp mehanıkalanǵan shahtylardyń tájrıbesin tekserip, Qaraǵandyda alyp shahty ashýǵa proekti, plan jasadym...

Akademık qýanyp qarap tur.

— Moskva proektini bekitti. Búgin júrem, Qaraǵandy tres bastyǵy osynda. Erteń júredi.

Akademık kúlip qarap tur.

— Men de Narkommen sóılesýge kele jatyrmyn.

Ekeýi biraz turdy. Qol alysty.

Raqmettiń kózine Lıza elestedi bir nárse aıtaıyn dep edi, aıta almaı býlyǵyp, tómen qarady.

— Qosh, Arkadıı Evgenevıch.

Raqmet júre berdi.

Akademık artynan qarap tur. Bir nárse suraıyn dep aıta almaı tur.

— Lıza... — dedi akademık.

Raqmet jalt qarady. Akademık sasyp:

— Lızanyń deni saý-deı saldy.

Raqmet ketip bara jatyp:

— Jańa Lıza jóninde ózim nege suramadym? Qap! — dep ókindi.

Roman bylaı bastaldy

I taraý

Otannyń kómir alyby jańadan jasala bastaǵan shaq edi. Jańa salynyp jatqan kóp baraktar, jer kópeler. Bul-qala.

Qalanyń ishi jer qazyp jatqan, kirpish tasyp jatqan, aǵash jonyp jatqan, aǵash tasyp jatqan, balshyq ılep jatqan, qysh qalap jatqan qybyrlaǵan adamdarǵa tolǵan.

Alypty qurýǵa adamdar ólkeniń tórt buryshynan da keldi...

Stansıaǵa poezd keldi.

Adamdar biriniń ústine biri jyǵylyp, balalaryn, júkterin súıretip túsip jatyr. Aıqaı, ý-shý kóbeıe tústi.

— Oı, qaıdan kelesińder?

— Qarqaralydan kelemiz.

— Sarysýdan kelemiz!

— Novosibirden!

— Kýbannan!

— Tambovtan!

Salynyp jatqan eki qabat baraktyń aldynan bir qarttaý adam ótip barady. Tas qalaýshy:

— E, otaǵasy, qaı jaqtansyz? — dep surady.

— Sarysýdan?

— Nege keldińiz?

— Nan beredi deıdi ǵoı, shyraǵym!..

Stansıa basyndaǵy adamdar top-tobymen Tres basqarmasyna qaraı aǵylyp jatyr. Aldyńǵy topta tompaq bet, jýan qara jigit kele jatyr. Bul-Elemes batyraq.

Qasynda arqalaǵan júgi bar, ashań bet, shoqsha saqaldy bireý keledi. Bul-Ermek kolhozshy.

Ortadaǵy topta bala arqalaǵan áıel keledi. Bul-Jumaqul.Qatarynda jas jigit, bul -Jylqybaı. Artqy topta shal keledi. Bul-bizge tanys kádimgi Tólep. Qatarynda komsomoles-Myrzash.

Tólep:

— Alybyńdy qaıteıin, shyraq, qartaıǵanda aqsha taýyp, osydan on tórt jyl buryn joǵalǵan balam-Raqmetti izdemekshimin.

Myrzash kúlimsirep:

— Áli-aq, túsinesiń. Men alyp jasaýǵa kele jatyrmyn. Bárimiz alyp jasaımyz. Áli óziń-aq urynasyń!

Tólep basyn shaıqap:

— Joq, shyraq, endi biz urynýdan kettik.

Alypqa ár túrli adam keldi. Alypqa ómiri qala kórmegen, ústi-bastaryn bıt basqandar da keldi. Qashqyn da keldi. Aǵaıynmen arazdasqandar da keldi.

Biraq alyp barlyǵyn baýyryna tartty.

Alypqa kúsh kerek edi.

Qabattasqan gýdoktar daýsy, aıqaılaǵan, shýlaǵan adamdar daýsy, traktor dybystary.

— Bul-burynǵy aıdaladaǵy jeti-segiz baraktyń ornyna salynyp jatqan úlken alyptyń qalasy.

Tún. Bult astynda jyljyǵan aı. Ár jerde jyltyraǵan elektr jaryqtary, jaı basyp Tólep keledi. Terezelerinen kómeski shamdary jyltyraǵan barakqa jaqyndady.

Tólep ishine kirdi. Qarańǵy korıdor. Sheti esikke jaqyndady. İshine qaraı ıterip edi, ashylmady. İshten bireý ıterip, esikti ashty" Bul Shymyrbek komsomoles. Kóıleksheń, qolynda gazet.

Tólep sasýly.

Shymyrbek:

— Sizge kim kerek?

Tólep úndemeıdi. Júgin súıretip ishke kirdi. Úıdiń ishinde syǵylysyp alty tósek tur. Shymyrbek tóseginen basqasynda jumysshylar uıyqtap jatyr. Kómeski bilte sham. Bólme ishi qoıý tútin. Terden esikke deıin shashylyp jatqan qaǵaz, shúberek, kıim-keshek. Úıdiń ishi áldeneshe kún sypyrylmaǵan.

Tólep júgin bosaǵaǵa qoıady.

Tórge qaraı júrýge qaımyqqandaı. Shymyrbek ań-tań.

Tólep Shymyrbekke bir japyraq qaǵaz usyndy.

Onda: «Tólep Búrkitbaıuly birinshi shahty, júzinshi brıgadide» delingen. Shymyrbek kórsetip:

— Seniń brıgadyń arǵy shettegi esikte.

Tólep otyra ketti. Shymyrbek te tósegine otyrdy.

— Burynǵy ýaqytta da úıler dál osyndaı edi ózgermepti ǵoı.

Tólep kúbir etti.

Tań atyp kele jatyr. Shapaqtaǵan tań sáýlesi. Jermen tegistelýge jaqyndaǵan on shaqty molalar. Ortasynda bir tas qoıǵan mola bar.

Molalardy aralap Tólep pen Shymyrbek kele jatyr.

Tólep burynyraq tas qoıǵan molaǵa keldi. Artynan Shymyrbek kele jatyr.

Tólep kelip tizerlep otyrdy. Qoldaryn tizesine qoıdy. Kózin jumdy. Saqalyna qaraı jas aqty:

Kózine Kúlándasy elestedi. Qolyn jaıyp, betin japty.

Shymyrbek ańyraıyp turyp qaldy.

Tólep Shymyrbekke qarady.

Shymyrbek sasyp, ne isterin bilmeı, eki alaqanymen betin, jeńin sıpaı qoıdy.

Tas qoıǵan mola, onda arabsha jazý bar. Ol mynaý:

«1916 jyl, 1 fevral.

Kúlánda Tólepqyzy, on bes jasynda,

jaýyz shahty ıesi aǵylshynnyń qolynan qaza tapqan!»

Dalany kúńirentip gýdoktar aıqaılady, birinen keıin biri, onan soń birazy qabattasyp aıqaılady.

Sirińke qoraptary sıaqty toptanǵan kóp baraktar. Kómirmen qap-qara bolǵan shahty estakattary. Ońtústik jaqtaǵy úlken baraktary kabınette stolda alyp shahty qurylysynyń nachalnıgi Shektibaı otyr. Esikten qart shahter Beısen kirdi. Qolynda shamy bar. Shektibaı basyn kóterip aldy. Beısen kúldi.

— Toqta, qımyldama! Kórip alaıyn. E, e, otyrysyn bastyqtardyń otyrysy sıaqty-aq. Sen tóreshil bolyp ketersiń!..

— Beıseke, otyrysym unady ma?

Beısen stolǵa keldi.

— Al, endi qolyńdy ber, amandasaıyq.

— Shahtydan kele jatyp, terezeń jaryq bolǵanǵa enip edim. Oıpyrmaı, túnimen otyrǵanyń ba?

— Jumys kóp, Beıseke...

Shektibaı saǵatyna qarady.

— Donbasqa baryp tájirıbesin kórip, bizdiń shahty alyptyń proektisin jasaýǵa ınjener Dáýir ulyn jibergenbiz. Búgin kelmekshi... — dedi Shektibaı.

Tres ınjeneri Kýlevakın ishinde otyr edi. Ol qara nan men araq iship otyr edi. Tereze aldynda jas jigit tur.

— Shahty alyptyń bas ınjeneri etip bir qazaqty jiberip, ol tipten bala deıdi, ınstıtýtty byltyr ǵana bitiripti, onyń ne bitiretinin bilmeımin-Kýlevakın.

— Ataqty Voznesenskıı akademıktiń shákirti deıdi ǵoı, — dedi jigit.

— Qyzyq, ony qaıdan esittiń?..

Injener Kýlevakın aýzyn ashyp, biraz turyp, rúmkany qaǵyp saldy.

...Stansıaǵa júırik poezd kelip toqtady. Stansıa basynda tórt jerde elektr shamy bar. Poezdyń býy burqyrap, ysyldap tur. Qarańǵy túndi otty kózderimen tesip, tilip mashına kele jatty. Poezdan júgin qushaqtap jas jigit tústi: ústinde sur kostúmy bar, galstýk. Bul-Raqmet. Júgin kóterip stansıaǵa qaraı júrdi.

Mashına kelip poezd aldyna toqtady. Mashınadan Shektibaı tústi. Raqmet mashınanyń qatarynan baıqamaı óte berdi.

— Donbastan kele jatqan ınjenerdi bilesiz be? — dedi Shektibaı.

— Donbastan kele jatyrmyn — dep Raqmet burylyp qarady.

— Oıbaıaý, tanymaı qalyppyn ǵoı. Aman-saý keldiń be, Raqmetjan? Kúte-kúte eki kózimiz tórt boldy ǵoı!..

Ekeýi amandasyp qaldy.

Shektibaı Raqmetti mashınaǵa alyp keldi.

— Á degende tanymaı, bir oqýshy shyǵar dep qaldym — dedi Shektibaı kúlip.

Shektibaıdyń kabınetinde Tresiń bas ınjenepi, Raqmet Shektibaı úsheýi jospardy kórip otyr.

— Donbastyń tájirıbesin ábden tekserdim. Barlyq jaǵynan talqyladym. Ondaǵy ınjenerler kóp kómek berdi. Mundaǵy esep negizinde jasalǵan proektini Moskva bekitti. Otyz mıllıon som qarjy jumsalatyn boldy — dedi Raqmet.

— Endi tez iske kirisý kerek — dedi tresiń bas ınjeneri.

Erteńine kún shyǵyp kele jatyr. Shektibaı men Raqmet jańa shahtynyń bolashaq shtrekteri júretin ýchaskeni aralap júrdi. Anadaı jerde mashına tur. Ekeýi molanyń basyna keldi. Shektibaı tas qoıǵan molanyń jazýyna qarady. Budan on tórt jyl buryn osy molanyń basynda sóılegen sózi esine tústi, odan keıin Kúlánda kózine elestedi.

Raqmet molaǵa qaramaı, qala jaqqa qarady.

— Biz táýligine alty myń tonna beretin shahty jasaımyz, ne degen alyp? — dedi Raqmet.

Shektibaıdyń oıy úzilip ketti.

— Shalqyǵan dala óziniń keýdesinde mıllıondaǵan qara altyn jasyryp tur-aý — dedi taǵy da Raqmet.

Raqmet pen Shektibaı molalardan shyqty. Kók shepterden moıny asyp aǵaryp molanyń tasy turdy. Shektibaı eriksiz taǵy molaǵa qarady. Shektibaıdyń osy tasty óz qolymen qoıǵany kózine elestedi. Osydan on tórt jyl buryn... Meniń Raqmet kenet qaltasyn sıpalap, bir nárseni izdep Shektibaıdyń sózin bólip jiberdi.

— Ne izdediń?

— Bir tehnıkalyq formýla esime túsip ketkeni, bloknotym mashınada qalyp ketken eken ǵoı...

Raqmet mashınaǵa qaraı júgirip ketti. Shektibaı molaǵa qarady. «Tólepqyzy» degen jazýdy kórdi. Shektibaı mashınaǵa baryp kirdi. Mola jóninde aıtaıyn dep oqtalyp edi, Raqmet oılanyp, bloknotyna bir sandardy jazyp jatty.

Mashına júrip ketti. Raqmet jazýmen boldy. Mashına toqtasymen Raqmet túsip jatqanda:

— Erteń qalalyq komıtette tehnıkalyq májilis bar ǵoı, Raqmet-aý.

Raqmet mańdaıyna qolyn tosyp, kúnge qaraı turyp:

— Shake, endi bastata berý kerek — dedi. Kún shyǵyp naıza boıy kóterildi. Raqmet úıine kirdi.

Injener Raqmettiń eki bólmeli úıi bar. İshki úıde jatady. Aýyzǵy úıinde jumys isteıdi. Uzyn stol ústi jospar, chertójder, jańa shahtynyń proektisi. Injener Raqmet oryndyqqa otyryp, kók Qaǵazdardaǵy josparlarǵa tesile qarady. Bloknotyn alyp bir nárseler jazdy. Taǵy qarady, taǵy jazdy. Sodan soń oryndyqtyń arqasyna súıenip oıǵa ketti. Bir ýaqytta chertójderine úńilip taǵy bloknotyna jazdy.

Qalalyq partıa komıtetiniń ishinde. Hatshynyń kabınetinde tehnıkalyq májilis. Hatshy aryq, oraq muryndy qara jigit, májilis basqaryp otyr.

Esiktiń aldynda ekeý tur. Biri-trest ınjenepi Kýlevakın.

— Osylardyń aralaspaıtyn jeri qalmady-aý. Májilisti de ózderinde shaqyrady, ınjenerlerdiń qolynda bılik qaldy ma? — dedi Kýlevakın. Qońyraý syldyrady. Ekeýi de ishke kirdi. Májiliste tresiń bas ınjeneri de otyr. Shektibaı da otyr. Búro músheleri teris, ınjenerler de kóp.

— Injener Dáýiruly sózińdi aıaqtaı ber — dedi hatshy.

Raqmet aldynda jaıýly turǵan kóp josparyna qarady.

— Sonymen, shahty kúnine alty myń tonna kómir berý kerek.

Baseınde qazir on shahty bolsa, sonyń barlyǵynyń bergen kómirin bir ózi berýi kerek. Mundaı shahty jer júzinde kemde-kem. Bul tolyq mehanıkalanǵan bolýy kerek. Barlyq mehanızm elektrmen júredi. Kómirlerdi qolmen shabý bolmaıdy, mashınamen shabylady. At aıdaýshy, otkachıkter bolmaıdy. Elektrovozdar bolady.

Kýlevakın bir nárse jazyp jatty.

— ...Kórsetilgen srok úsh jyl. Biz bul srokpen sanaspaýymyz kerek.

Tresiń bas ınjeneri Raqmetke qadala qarady, hatshy da qarady.

— Bul srokty qysqartýymyz kerek. Bir jarym jylda bitirýimiz kerek.

— Durys — dedi hatshy.

— Biraz shahtylar kómir bitip jabylady, keıbireýleri jospardy kómip, bul jaǵdaıdan shyqpaqshy. Durys emes, odan da jańa shahtyny tez bitirý kerek...

Raqmet ornyna otyryp, oramalmen betin súrtti.

— Qane, kim sóıleıdi?

— Men — dedi ınjener Kýlevakın.

— Sóıle.

— Maǵan osy jumys bir túrli balanyń oıynshyǵy sıaqty...

Jannyń bári qulaǵyn tige qaldy.

— ...Men Donbastyń, tájirıbesin bilem, ondaı alyp shahty jasaý úshin tájirıbe kerek. Bizde ol joq. Injenerińizdiń, tehnıkterińizdiń oıy-túri mynaý-jas bala.

Kýlevakın Raqmetti kórsetti.

— Mysaly Donbastaı alyp shahty jasaý úshin, bizge de sol kerek. Bizdiń basqa shahtylarymyz oıynshyq sıaqty, al munymen oınaýǵa bolmaıdy. Tres pen Moskva muny nege umytady?

— Donbas shet memleketten ınjener aldyrsa, buryn tájirıbesi bolmady. Biz úshin Donbastyń mol tájirıbesi bar, sony paıdalana bilmek te bolmaı ma? — dedi tresiń bas ınjeneri.

— Qalaı bolsa da jas balaǵa senýge bolmaıdy ǵoı — dedi. Kýlevakınniń qasyndaǵy hatshy ornynan qarǵyp turdy.

— Bu ne degen sóz? Shetten altyn berip ákelgen baılardyń ınjenerine senip, keńes ınjenerine, kommýnıske senbeý kerek eken ǵoı?

Hatshy biraz úndemeı, túregelip turdy.

— Injener Kýlevakın kelgeli shahty astyna bir túsken joq, taǵy da tájirıbem mol deıdi-aý! — dedi shette otyrǵan ınjener Borısov.

— Injener Dáýir uly bizdiń kómir plasylarymen jaqsy tanys, alyp shahty ıdeıasyn kóterip, onyń túrli esepterin byltyr praktıkada jatyp istegen. Injener Dáýir uly ádepki tapsyrmamen Donbasta segiz aı jatyp, alyp shahtylaryn tekserip, bizdiń shahtynyń proektisin jasaǵan. Ony Moskva, Almaty seni jiberip otyr. Sender kómek beresińder. Shahtyny búkil Qazaqstan bolyp quramyz.

— Durys!

— Durys!

— Durys aıtady!

Kerilgen dala esepke alyna bastaldy. Oımyshtalyp kartaǵa túsirildi.

...Onǵa jaqyn molany aınaldyra úlken aýmaqty jerdi aǵashpen qorǵandap tastaǵan. İshi, aınalasy qybyrlaǵan adam. At-arba, traktor ,bir qaqpadan vagondaı tirkesip olar kirip jatyr, bir jaǵynan shyǵyp jatyr. Arbamen, traktormen: qum-aǵash, taqtaı, túrli temir, kirpish, ár túrli materıaldar ákelip úıip jatyr. Adamdar tus-tusynan júgirip tynym almaıdy. Biraz jumysshylar uzynnan-uzaq shubatylyp jińishke temir jol salyp jatyr. Aıqaılaǵan adamdar daýsy, syqyrlaǵan arba dybysy, kúrtildegen traktor. Aǵash, tas, temirdiń tarsyldaýy-bári qosylyp jer-kókke jarǵandaı. Jumys qyzyp jatyr. Jaı turǵan, jaı qımyldaǵan adam joq. Bári asyǵýda, barlyǵy da tynym almaı qımyldaýda. Ýchaskede elektr stolbalary qadalǵan.

II taraý

Birinshi shahtyda isteıtin shahterler baraktaryna qaıtty. Olardyń ishinde Tólep te, Elemes te qaıtty.

Barak tolǵan adam, shahterler kıimderimen jatyr. Tólep kelip etigin sheship, ornyna qulaı ketti, qozǵalmaı jatty da qoıdy. Elemes ishke kirip, esiktiń aldynda biraz turdy. Jan-jaqqa qarady. Syǵylysyp sheshinbeı, jýynbaı uıyqtap jatqan shahterlerdi kórdi. Bir jas bala jylady. Elemes ornyna keldi. Qısaıyp jatty. Birazdan soń basyn kóterip aldy:

— Bul ómir meni zeriktirdi, aýyldan zerigip shyǵyp, bul jerden jańalyq bolmas pa dep edim. Bári-bir sol ómir. Bıt, kir, jylaý, nan jeý... Qaıta qysylyp ketti. Maǵan dala jaqsy... — dedi.

Qasynda jatqan shal:

— Zerikseń jańa salynyp jatqan shahtyǵa bar. Sonda molalardy buzyp jatyr deıdi... Ólgenderdiń súıegin jınap, shet jaqqa altynǵa ótkizbekshi deıdi...

— Óı, qaıdaǵy joqty aıtasyń... Adam súıegin altynǵa alatyn jyndy bar deısiń be, álde shette kisi ólmeıdi ǵoı deısiń be?

Tólep jótelip kózin ashty.

— Ol qaı mola? — dedi Elemes.

— Myna jatqan kisi bara beretin, anaý alystaǵy mola...

— Kim bara beretin! — dep Tólep basyn kóterip aldy.

— Sen. Nemene, onda bireýiń bar ma edi?

Tólep ornynan ushyp turaıyn dep edi, tura almady. Biraz basyn ustap otyryp, ıne suǵyp alǵandaı qarǵyp turdy. Áńgime aıtyp jatqanǵa júgirip baryp, jaǵasynan ala tústi.

— Ne deısiń, qaqbas?

Onan soń jaýap kútpesten, jalań aıaq, jalań bas esikten shyǵyp, júgirip ala jóneldi. Júgirip kele jatyr, úıden áńgimeden tek jańa ǵana, osy joldyń ústinde jatqandaı «oı baýyrym» dep eńirep qoıa berdi.

— Jylamańyz, jylamańyz — dedi artynda bireý.

Bul-Elemes edi. Tólep oǵan qaraǵan joq, esitken joq. Úlken aǵash qorǵanǵa kelip kirdi. Úıilgen aǵash, tas, kirpishterdiń arasymen júgirip otyryp, qyzy Kúlándanyń molasyna bardy. Molany qushaqtaı jylady. Bul arada eshkim joq, barlyǵy tamaqqa ketken. Tólep eńirep jylady.

— Qalqam, eń bolmasa súıegińe de tynyshtyq bermedi-aý. Jer ústinde júrgizbeı, jer astyna tyǵyp edi endi jer astyna jatqyzbaıyn dedi-aý!.. Qalqam-aı, Kúlándam-aı, endi qaıtem? Kimnen járdem suraımyn?..

Elemes keldi Biraz qarap turdy. Onyń da kózinen jas tamshylady.

— Turyńyz, túregelińiz...

Tólep esitpeıdi. Elemes Tóleptiń ıyǵynan kóterip turǵyzdy. Tólep jumýly kózin ashty. Kóz janaryna jas toldy. Molanyń tasyna kózin qadady. Tastan esip shyqqandaı bolyp Tóleptiń kózine Kúlándanyń kúıi elestedi. Tólep tasty qushaqtaı aldy.

...Tehnıkalyq májiliste Raqmet:

— Injener Kýlevakın «Ólgenderdiń ne jazyǵy bar?» — deıdi. Osy da sóz be? Ólgenderdiń bir jazyǵy bolǵandyqtan istep otyrmyz ba? — dedi.

Aýdandyq komsomol komıtetiniń hatshysy Krasnyı:

— Raqmettiki durys — dedi.

«Ólgenderdiń jazyǵy» — degen sóz shyqqanda, Shektibaı Raqmetti bólip:

— Ol tas qoıǵan molada jazyq... — dep toqtady.

Raqmet sóziniń artynan kúlip:

— Siz de ádet jaǵyndasyz ba? — dedi.

Shektibaı sasyp:

— Joq... Men ánsheıin seniki durys deıin demekshi edim-deı saldy.

...Mola basynda Tóleptiń kóz aldyna Ilá elestedi.

— Men baratyn jerine baram!-Elemes ekeýi turyp kete berdi.

Jumysshylar kele bastady.

Taǵy da daýys, aıqaı, traktor, gúrildeý, elektr jaryǵynda topyraq, tas, qum tasyp júrgen kóp arbalar, attar.

III taraý

Májilisten Raqmet pen Krasnyı birge shyqty.

Ekeýi jańa shahty ornyna bardy.

Jumys qaınap qyzyp jatyr.

— Tart júgendi. Injenerge jol ber — dedi Ermek kolhozshy.

Jylqybaı artyna bir qarady da, júgirip atyn tarta bastady.

— Eshteńe etpeıdi, kúte turamyz.

Ekeýi molanyń qasyna keldi. Krasnyı molaǵa qarady.

— Jańaǵy kóp sóz bolǵan molalar osy ǵoı...

— E, osy. Bul eskiliktiń shyrmaýyna oralǵan adamdardy qoısaıshy!..

Raqmet kúldi. Tas molanyń aldynda jatqan uzyn aǵashqa ekeýi otyrdy. Elektr sáýlesi jaryq bolyp, tas molanyń jazýyn kórsetip tur... Bir mezgilde Raqmettiń kózi jazýǵa túsip ketti. Raqmet qadala tústi. Kózi sharasynan shyǵyp, jaqyndaı tústi. Raqmet qolymen aǵashty tirep, keıin shegindi. Betinde qan qalmady. Aldyna qarady, kózine Kúlánda elestedi. Kózi buldyrap, basy aınalyp ketti. Birazǵa deıin qozǵalmaı qaldy. Bir ýaqytta tóbesinen balǵamen qos qoldap qoıyp qalǵandaı, Raqmet «oıbaı» dep etpetinen qulady. Sodan qaıtyp turmaı qaldy. Krasnyı ornynan qarǵyp turyp, Raqmetti qushaqtaı aldy.

Baǵanadan beri syrtta baıqap eki adam tur. Onyń bireýi baıaǵy Sádý edi.

— Áne, soǵyp ketti, ıa qudireti kúshti qudaı! Qabirdi buzam dep edi keremetin kórsetti. Bul qabyrda sháıit ólgen qyz bar. Ózim osy qyzdy qorǵaımyn dep, ólim aýzynan qalǵanmyn.

Krasnyı Raqmetti kóterip turǵyzdy.

— Ne boldy, ne boldy? — dedi.

Raqmet úndemedi, jaýaptyń oryna úlken kózderinen ipi-ipi jastar domalady. Sezbegen tórt jumysshy men desátnık.

— Molalardy buzýǵa ruqsat etesiz be? — dedi desátnık Raqmetke.

Raqmet sańyraý sıaqty jaýap bermeı, jansyz adam sıaqty melshıip qatyp qaldy.

— Raqmet, saǵan ne boldy? — dep Krasnyı Raqmettiń betin sıpady.

Raqmet sodan keıin selk etip, jumysshylarǵa qarady. Kenet burylyp Krasnyıǵa qarady: «Tegisten buzyp, topyraǵyn alyp ketýge buıryq beremin!» — dedi.

Sodan soń ózi aldy-artyna qaramaı, tez-tez basyp, ketti de qaldy. Artynan Krasnyı kele jatyr. Raqmet ekeýi qatarlasty.

— Raqmet, májiliste aıqaı salǵan óziń emes pe ediń, bul qaı bostyǵyń?

Raqmet biraz úndemeı júrdi.

— Volodá, keshirersiń, tipten oılamaǵan jerden... Áńgime bostyqta emes, ol meniń apam edi.

— Óziń emes pe ediń, ólgen adam túgil, óz basymdy berem degen? Jumysshylardyń bosap qalýy múmkin...

— Áńgime, onda emes.. Men apamdy tiri dep júrgen edim, ákem aıtpaǵan edi. Onyń ústine onyń meniń ólgenin qabirin buzý ústinde bildim...

Krasnyı úndegen joq.

— Volodá, bul meniń bir qateligim boldy. Muny endi umytaıyq, eske almaıyq. Eshkimge de aıtpaıyq, maqul ma?

— Maqul — dedi Krasnyı.

Ekeýi qol ustasyp aırylysty.

Injener Raqmet úıine kelip, tósekke otyrdy. Oılandy, moınyn tómen túsirdi, bir ýaqytta basyn kóterip aldy.

— Meniń de janym taza emes eken, á? Men de eskiliktenn saý emes ekem, á? Mende de tyǵylyp jatqan sumdyq bar eken? Bul qalaı,á?

Raqmet ornynan turyp, olaı-bulaı jyldam-jyldam júrip ketti.

— Joq-joq, bul ásheıin...

— Bul, meniń tek adamdy súıýshiligim, aqkóńildiligim. Ádette apasy ólgen kúni inisi jylamaı ma, bu da sol ǵoı.

Raqmet qaıtadan otyrdy.

Betinde qorqynysh, qaýip sezinip, basyn qaıtadan kóterip aldy.

Krasnyı ne deıdi: «Jumysshylardyń bosap qalýy múmkin!» Meniń kesirimnen istemeı qoısa qaıtem? Ol maǵan qylmys emes pe? Ony men qalaı kóterem? Qalaı? Qalaı? Qalaı? — dep Raqmet aıqaılap jiberdi. Qarǵyp turyp, dalaǵa júgire shyqty.

...Jumys basynda qyzý báseńdedi.

— Injenerdi qudaı qudiretimen bir nárse soǵyp ketti — dedi bireý aıqaılap. Sádý júgirip keldi.

— O, jurtshylyq, qarańǵy túnde áýlıe adamnyń molasyn buzyp, ne qara kórindi? Senderdi de soǵyp ketedi — dedi.

Jumysshylar jumysyn tastap, jıylysyp qaldy.

— Qudaı-aı, óziń saqta, mundaı sumdyqty kim kóripti? — dedi bireý.

— Qudaı qaıda! Ólgen adamdardyń saı-súıegin qalaı syrqyratamyz.

— Jańa molanyń basyna bir uzyn ot janyp, sóngendeı boldy...

— Byssymylda deńder!!!

— Quran oqyp jiberińdershi.

— Bizdi ne qara basty, musylmannyń balasy emespiz be?

— Qazir bárimizdi de joq qylady!

Sádý aıqaı saldy:

— Tastańdar jumysty! Buzbańdar molany!

Jurt bet-betimen shýlady. Jumys toqtaldy.

Tek komosomol brıgadasy kirpish, tas úıip jatyr... Desátnıkter keldi. Bireý olardy kóre salyp:

— Qoıyńdar aıqaıdy! — dedi.

— Biz de qudaıǵa pendemiz, deýge qarsy júre almaımyz, jumys istemeımiz — dedi dáý qara jigit. Bul Ysqaq edi.

— Qudaıdy qaıtesiń, nan tabýdyń qamyn oılasaıshy — dedi Ermek.

— Tart tilińdi, kápir! Joǵal, kózime kórinbe! — dep Ysqaq kımelep ketti. Topty kıip -jaryp, Myrzash komsomoles keldi.

Toptyń ortasynda Sádý tur.

Sádý aıqaılap:

— Káne, tastańdar jumysty, júrińder erterek! — dedi.

Aıǵaı-shý arasymen Myrzash Sádýge jaqyndady:

— Kókshetaýdyń kooperatıv aqshasyn jep, qashyp ketken myna sum qaıdan júr?-Myrzash ıyǵynan ustady.

— Oıbaı óltiredi..

— Qudaıdy aıttyń dep uryp jatyr!..

— Usta, komsomoldy!

Jurt Myrzashty jan-jaqtan entelep qamaı tústi. Ysqaq kelip, Myrzashtyń jarasynan ustady. Sádý sytyla jóneldi.

— Ur! — dedi bireý.

Osy ýaqytta bireý barlyq kúshimen:

— Toqtańdar! — dedi yshqynyp. Jurt jalt qarasty. Raqmet jetip keldi. Aıqaı-shý tyna bastady. Keıbireýler toptan kete bastady.

— Bul ne aıqaı?-Raqmet entigip ortaǵa keldi.

— Meni soqpaq túgi túk te qylǵan joq! Mola meniń apamnyń molasy. Buzyńdar molany! — dep Raqmet jan-jaǵyna qarady.

— Ózderiń áli-aq túsinesińder. Biz bu molanyń ornyna ómir jasaımyz, qyzý jumys jasaımyz. Osy istep jatqan jumys úshin ólgenniń qýraǵan súıek túgil, tiri basymyzdy berýimiz kerek. Kóketaılar-aı, basty berý kerek, basty!

Raqmettiń kózinen jas shyǵyp ketti.

Meniń aldymda turǵan saqaldy shal-Alpysbaı eki qurdas kep qoıa berdi.

— Shyraǵym-aı, bizden bir bilmestik ótti!..

Jurt birtindep jumysqa kiristi.

— Shirkin, netken jaıdary edi?

— Aıtqanynyń bári ras. Shyn, aqpeıilmen aıtyp tur, jylap jiberdi ǵoı.

— Oıpyrmaı, uıatqa qaldyq-aý!..

Jurt qaıtadan jumysqa kirise bastady.

IV taraý

Erteńine Raqmetti qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy shaqyryp aldy.

— Keshe jumysshylar mola buzbaımyz degende, aldarynda jylap, esirketip, jalynyp istepsiń ǵoı — dedi hatshy.

— Ia, jyladym.

Raqmet tómen qarady.

Hatshy eńkeıe tústi.

— Nege jylaısyń? Bólshevıkter jylap istete me, túsindirip, sendirip istetpeı me?

— Men jylaǵanda shyn júregimmen sóılep, shydaı almaı kózimnen jas shyǵyp ketti.

— Onan soń, sosıalızm úshin basty berý kerek dep jylady deıdi. Biz basymyzdy bersek, jylap beremiz be?

Raqmet úndemedi.

— Onan soń seniń ákeń ne qyzmet qylady?

— Bilmeımin.

— Endeshe nege jylaısyń?

— Jasymda qorlyqty kóp kórip, jasqanshaq bolyp qalǵanmyn.

— Qorlyqty kóp kórgen adam, qaıta qataımaı ma?

— Birden qataıyp ketpeıtin kórinedi ǵoı...

— Sol mola seniń apańdy emes pe?

Raqmet sup-sur bolyp ketti, býlyǵyp qaldy.

— Joq, joq, bilmeımin...

Hatshy dalaǵa shyǵyp ketti. Raqmet ózine-ózi:

— Sen Raqmet, sosıalızm úshin óletin bolsań, jylap, qaıǵyryp ólesiń be? — dedi ishinen.

— Joq, joq — dedi ózinen-ózi. Biraz oılanyp otyrdy.

— Qap, apam emes dep aldaǵanym qate boldy.

Hatshy kirip kelip:

— Ne dep otyrsyz?

— Joq, ásheıin...

— Qane, qolyńdy ákel. Qatań bol, jigerli bol, bolat bol, sonda kópshilik sońyńnan eredi. Men seniń aqkóńil ekenińdi sezip otyrmyn. Biraq aqkóńil bolmaıtyn jer kóp-aq qoı. Osyny umytpa!

Raqmet kele jatyr. Qalań oıda.

«Aqkóńil bolmaıtyn jer kóp-aq». Bul ne degen!?!.

— Keshe jumysshylardy kótermelegen bir top dushpany boldy ǵoı, endeshe qatań bolý kerek eken ǵoı... Endeshe aqkóńil bolmaıtyn jer de kóp eken ǵoı... Men buryn muny bilmedim be? Bildim ǵoı Endeshe keshegi ne?..

Raqmet oılanyp turyp qaldy.

— Ol qatelik eken. Jylap turýdyń ózi álsizdikti, jumsaq jandylyqty kórsetpeı me?.. Ne degen aqymaqtyq!..

Raqmet shahty basqarmasyna keldi. Shektibaıdyń kabınetine kir. Shektibaıdyń qasynda saqaldy kisi otyr.

— Tanys, Raqmet, jańa kelgen partkom hatshysy — dedi Shektibaı.

— Alekseı Petrov.

— Raqmet Dáýir uly.

— Tipti jaqsy. Endi birge jumys isteımiz. Biz myna Shektibaı ekeýimiz aǵylshyn zamanynda birge isteskenbiz — dep kúldi Alekseı.

Raqmet oryndyqqa otyrdy.

— Seniń nege qabaǵyń salyńqy? — dedi Shektibaı Raqmetke.

— Keıingi ýaqıǵadan keıin ishten saq bolý kerek eken-aý deımin...

— O, sózsiz. Erteń bizge Kraıkom jibergen elý komýnıs, elý komsomoles keledi.

Raqmet ornyna qarǵyp turdy. Shektibaıdyń moınynan qushaqtap aldy.

— Endi istesip kóreıik!!

Myrzash komsomol shahty qurylysy nachalnıgine keldi. Shektibaı jumysshylarmen áńgimelesip otyr edi.

— Kel, Myrzash — dedi Shektibaı. Myrzash túregelip turyp:

— Sádý degen Kókshetaý kooperatıvin jep myń som aqshasyn jep qashyp ketken edi sol keshe molany buzarda qarańǵy jumysshylardy óltirip, «jumystan bas tartyńdar» dep úgittedi Onyń qaıda isteıtinin bildim.

— Ol qaı Sádý?

Shektibaı oıǵa ketti. Baıaǵy shahty astynda, qurdas qyzdy Djım alyp ketti degen habardy esitkendegi Sádýdiń turysy kózine elestedi.

— Qyzdyń óleıin dep jatqanynda jany ashymaǵan jaýyz, qýrap qalǵan súıegine jany ashypty ǵoı...

...Ilá Afanasev birinshi shahtynyń basqarýshysy edi. Ilá kabınetiniń aldynda dalada eki adam turdy. Biri-Tólep, biri-Sádý. Tólep áli jylaýda.

— Baıaǵy qyzyńdy óltirgen aǵylshyn. «Súıegin qazyp berip jiberińder, kiresimen qosyp shirkeýime ilip qoıam» — depti. «Bolmaǵan kúnde soǵys asham» — depti, bólshevıkter qoryqqanynan qazyp jatsa kerek — dedi Sádý sybyrlap.

Tólep jylaýyn qoıyp, kózi ashylyp, surlanyp ketti.

— Ne deısiń? — Tólep Sádýdiń eki qarynan ustady.

Sádý salmaqpen aıta berdi.

— Qyzyń sháıit ketken. Keshe qaz dep turǵan ınjener qalpaqtaı túsip, jyn soǵyp ketti. Jumysshylar qazbaımyn dep, urys shyǵaryp jatyr.

— Ne deıdi?

— Meni jastaıymnan jaqsy bilesiń ǵoı.

Tólep júgirip ishke ketti. Ilá terezeden qarap tur. Sádýge aıqaı saldy:

— Sádý! Sen nege qaldyń? Kir ishke!

Sádý jan-jaǵyna qarap, qashýǵa bolmaıtyn bolǵan soń, ishke kirdi. Tólep júgirip, Ilányń kabınetine kirdi. Stolǵa tónip jylaı bastady:

— Shyraǵym, Ilá, qyzyma menen artyq janyń atyp edi, myna sumdyqtan qutqar. Qyzymnyń súıegin arshyp alyp, aǵylshynǵa jibereıin dep jatyr deıdi.

— Toqta, jylamańyz! Ony sizge kim aıtty?

— Myna Sádý.

— Sádýge senýge bola ma? Áı, Sádý, beri kelshi!

Kirip kele jatqan Sádý, qaltyrap Ilányń aldyna kelip turdy.

— Baıaǵyda qyzyńnyń ólimine jany ashymaǵan Sádý, súıegine jany ashyp aıtady ǵoı deısiz be? Qýrap qalǵan súıek kimge kerek deısiz? Qazir jańa shahty ashylaıyn dep jatyr. Jańadan úıler salynaıyn dep jatyr. Ol shahty men úıler, Qaraǵandy jumysshylary-seniki meniki men úshin. Bizdiń balalarymyz úshin.

— Qaıdan seniki men meniki bolsyn? Úkimet úshin — dedi.

— Tólep, úkimet kim?

— Bastyqtar da...

— Men kimmin, Tólep bastyqpyn ba?

— Bastyqsyń.

— Endeshe men úshin bolǵany ma?

— Solaı shyǵar..

— Men saǵan kimmin?

— Ózimsiń, shyraǵym.

— Endeshe shahty biz úshin de.

Ilá oıǵa ketti. Basyn kóterip alyp:

— Seniń qyzyń úshin elimnen bas tarttym ba, Tólep? — dedi.

— Joq...

— Endeshe seniń qyzyńa, onyń súıegine qastyq oılaıyn ba, Tólep?

— Joq.

— Olaı bolsa maǵan nege senbeısiń? Alekseıge, Shektibaıǵa nege senbeısiń, jumysshylarǵa nege senbeısiń, nege Sádýdiń ósegine senesiń, Tólep?

— Saǵan senbegende kimge senem...

— Endeshe qapalanba, jumysyńdy isteı ber. Bizdiń úıge jıi kelip tur. Balań Raqmetti qalaı da taýyp beremiz.

Tólep úndemedi. Telefon shyldyrlady. Telefon soǵyp turǵan Shektibaı.

— Ilá, men Sádý jóninde aıtaıyn dep edim...

Ilá tyńdap bolyp, telefondy endi Sádýge ala kózimen qarady.

Tólepke qarap:

— Kórdińiz be? Bárin búldirip júrgen, sen azǵyryp júrgen, Kókshetaýdan jep myń som alyp qashqan...

Ilá Sádýge qarady. Sádý dirildep, keıin shegine tústi. Ilá stoldyń shetinde aq túımeni basyp qaldy, hatshy jetip keldi.

— Qazir, mılısıa bólimshe habar ber, myna bir qaraqshyny alyp ketsin!

Sádý qaıtadan stolǵa jaqyndady, dirildep, daýsy qaltyrap:

— Ilá, keshir, jumysshymyn, nadanmyn, ákem de jumysshy bolǵan...

Tólep tómen túsirip otyrǵan basyn kóterip alyp:

— Sen qaıdan jumysshy bola qaldyń? Neǵylǵan betińde aryń joq neme ediń? Azýy alty qarys Shorman baıdyń balasy emes pe ediń? Óz aldyńa shahty asham dep, ákeńe kónbeı ketip, azyp-tozyp qaıtyp kelmep pe ediń?

— Ashýyńyzdy menen almańyz — dedi qaltyrap Sádý.

— Kúıip ketem ǵoı. Sen qaıdan meniń qamqorshym bola qaldyń? Alty jyl qoıyńdy baqqanda, taıaqtan basqa ne berip ediń, qyzymdy qorǵaǵan Ilálarǵa qarsy shyqpap pa ediń? Jýas bolǵanǵa tóbeme sekirdiń ǵoı. Saǵan senip júrgen mende de ar joq eken!

Mılısıoner keldi Sádýdi alyp ketti.

Ilá bir sózdi aıta bergende, aqsaı basyp bireý keldi. Bul Álip edi, inisin kórgen soń Tóleptiń basylǵan kóńili qaıtadan qozdy. Qaıtadan kózinen jas shyqty, jylap jiberdi.

— Kúlándanyń molasyn buzyp jatyr.

Álip Tóleppen amandasty.

— Eshkim, kelgeli bizdiń úıge nege barmadyń?

— Taba almadym — dedi jaı ǵana Tólep.

Álip jaılasyp otyrdy. Aqyryn ǵana sóz bastady:

— Aǵa, qyzyńnyń janyn alyp qalý úshin Ilá bolsyn, Shektibaı, Alekseı bolsyn, barlyq jumysshylar bolsyn, oqqa qarsy júgirip edi... Sonda bireýdiń qyzy úshin ólmeý degen eshkimniń oıynda bolǵan joq edi. Búgin, mine, bılik óz qolymyzǵa tıgende ózimiz úshin quryp jatqanda men úshin, Ilá úshin, sol barlyq jumysshylar úshin, óziń úshin, Kúlándanyń áldeqashan buzylǵan molasyn qımaısyń ba? — dedi.

Tólep tómen qarap otyryp:

— Men senderden ketip qaıda baram, biraq qyzym ol dúnıede tynysh jata almady ǵoı — dedi.

— Bárekeldi, óziń... «Al, endi qaýiptenetinińiz: qyzdyń ólgennen keıi ómiri eken ǵoı?» — dedi Álip.

Tólep basyn ızegendeı boldy.

— Tólep tárbıeleý kerek, elimnen keıin ómir bolmaıtynyn túsindirý kerek! — dedi Ilá. Birazdan soń Álipke qarap:

— Sen jańalyqty bildiń be? Lenıngradtan bir ınjener qyz keletin boldy, ony Tres bizdiń shahtyǵa berdi. Famılıasy Voznesenskaıa.

— Onysy jaqsy bolǵan eken — dedi Álip.

— Al, endi men shahtyǵa túsem — dep Ilá ketip qaldy.

Álip qolyndaǵy shamyn, shapkesin stol ústine qoıdy da:

— Kelinin saǵynyp qaldy, aǵa — dedi.

Tóleptiń betine, qyzarǵan kózderine kúlki júgirdi.

Álip:

— Men qazir kelem — dep syrtqa shyǵyp ketti.

Tólep jalǵyz qalyp otyryp:

— Meniki durys pa? Álde Áliptiki durys pa... Jumysshylardiki durys pa? — dedi ózine-ózi.

Álip keldi.

— Bir shahtyda júrip, bir-birimizdi taba almaǵanymyz uıat eken, bizdiń úıge baraıyq — dedi.

Ekeýi dalaǵa shyqty.

...Shahty ústindegi qurylystyń irgeleri qalanyp jatyr. Aǵash qorǵany syrtynda telegraftyń symyndaı qatarlasyp kirpish úıler salynyp jatyr. Qımyldap, tynbaı jumys istep jatqan adamdar. Ana jerde, myna jerden shyǵa kelgendeı ósip kele jatqan qurylystar. Shahtynyń oń jaǵynda jumysshylardyń ýaqytsha jatatyn aǵash baraktary. Bular uzynnan-uzaq salynǵan.

Tasshylar kirpish, tas qalap jatyr. Baltashylar aǵash shaýyp jatyr. Aǵash tasý, tas, temir, beton, sement tasý, arbanyń syqyrlaýy. Aıǵaı-shý, bul-tynbaı, bireýi ary, bireýi beri júgirip júrgen, qaınaǵan eńbek tolqyny.

Shahty prohodkasynyń jumysy qyzǵan. Betonnan jasalǵan alyp, tómen ketetin shahty qudyǵynyń ústine zor, uly munara ornatylǵan.

Qurylys basynda bir jas áıel júr. Basynda qyzyl oramal. Raqmetter kele jatyr. Áıel Raqmetterge qarady. Áıel burylyp ketti.

— Desátnık!

Qaryndashymen kókireginen sıpalap, desátnık keldi.

— Desátnık, myna qabyrǵa nege qısyq qalanǵan?

Ekeýi jańa salynyp jatqan shetin úıge bardy. Raqmetter kele jatyr. Áıel taǵy Raqmetterge qarady. Qulaǵynan qurylys shýlary ketip, Raqmettiń qulaǵyna taǵy estildi. Raqmet te keldi. Jas áıeldiń qasyna jaqyndady.

— Joldas Petrov, bizdiń qurylysshy jas ınjenerimiz Anna Kovaleva, tanysyńyz — dedi Raqmet.

Áıel ádemi qolyn usyndy.

V taraý

Tún. Raqmetter jatatyn barak terezeleri shtorlanǵan. Terezelerden elektr jaryǵy kóshege túsip tur. Injener Kýlevakın úıinde jalǵyz ózi stolda otyr, aldynda bótelke. Eki rúmka araq iship, bir seledkany jep aldy. Álden ýaqytta qulaǵy eleńdep tereze jaqtan bir dybys tyńdady. Ótip bara jatqan arbanyń júrgeni estidi. Kýlevakın araqtyń tyǵynyn japty. Jaılap basyp dalaǵa shyqty. Barakty jaǵalaı júrip aınaldy. Ekinshi jaǵyndaǵy esikke baryp kirdi. Raqmettiń esigin qaqty, tyńdady, eshqandaı dybys estilmedi. Taǵy tyńdady. Injener Kýlevakın esikti ashty.

— Múmkin be?

Jaýap bolmady.

Úıdiń ishine qarady. Kózi jıýly turǵan kóp kitaptarǵa tústi. İshki úıge kirdi. Tósekke kózi tústi... Qabyrǵalardy qarady. Tórdiń aldyndaǵy stolǵa qarady, bir sýretti kórip, jaqyndady. Sýretti qolyna aldy. Bul — Kýlevakın ustap turǵan Lızanyń sýreti edi. Lıza kúlip tur. Kýlevakın tesile qarady. Áli qarap tur, kózin aıyrǵysy kelmeıdi. Sýrettiń syrtyndaǵy jazýyn oqydy.

«Janym, Raqmet, ómir boıy seni súıetin jaryń — Lıza».

Sýretti taǵy qarady: — Netken sulý, shirkin-aı!

Sýretti qaltasyna saldy, stol ústinen oraýly kók qaǵazdy alyp, jaǵasynan kóıleginiń ishine saldy. Esik jaqty tyńdady, tynyshtyq, qulaqqa urǵan tanadaı. Kýlevakın aqyryn basyp dalaǵa shyqty. Esikti japty. Jaıyna júre berdi.

..Dalanyń ońtústik jaǵyndaǵy úlken kirpish úı. Tóbesinde qyzyl juldyz, qyzyl jalaý. Úı aldy sırek kók dala. Alysta salynyp jatqan jańa shahty qurylysy. Balǵanyń soǵylýy, jumysshylardyń dabyrlaǵan daýsy, tarsyl-gúrsil ár túrli dybystar estiledi. Kirpish úıdiń mańdaıynda: «Qaraǵandy memlekettik kómir Tpeci» degen jazý bar.

Esiktiń aldynda ınjener Kýlevakın tur. Tús ýaqyty, ınjener Kýlevakın kúnge qarady. Kózin jumdy, ishke kirip, uzyn korıdorǵa túsip, ınjener Kýlevakın abaılap aldy, artyna qarady. Korıdordyń orta sheninde esikke kirdi. Esikti japty, tórden stolǵa baryp, stol ústinde jatqan, ortasynan býylǵan bir shýmaq qaǵazdy alyp, esikke qarady, tyń tyńdady, qaǵazdyń adresin oqydy: «Shahty qurylysynyń bas ınjeneri Dáýir ulyna. Moskva, aýyr ónerkásip komısarıaty».

Kýlevakın býylǵan qaǵazdy gazetke orap, shyǵyp júre berdi. Korıdordyń shetinde esikke kirip, úıdiń ortasyndaǵy stolǵa kelip otyrdy. Oń jaǵyna qarady-stol bos, ústine kún túsip tur. Injener Kýlevakın oramalymen betiniń terin súrtti. Sol jaǵyna qarady-stol bos, esik jaqtan tyń tyńdady: bireý kele jatty, býylǵan qaǵazdy stoldyń tartpasyna sala saldy, esikten pochtalon kirdi.

— Injener Dáýir uly bar ma? — dedi. Kýlevakın biraz kirińkirep:

— Nemene? — dedi.

— Telegramma.

— Qane, ákelińiz.

Pochtalon ákeldi. Kýlevakın syǵalap ishin kórdi, Raqmetti úıinen alǵan qyzdyń sýreti kózine elestedi.

— Tastap ketińiz, qazir keledi.

— Onda qolyńyzdy qoıyńyz.

Kýlevakın qolyn qoıdy. Pochtalon shyǵyp ketti. Injener Kýlevakın telegrammany ashyp qoıdy.

«Jıyrmasynda shyqtym, Moskva Qaraǵandyǵa jiberdi. Kútip al! Súıdim, Lıza».

Kýlevakın qatty kúrsindi.

— Qyzyq...-Injener Kýlevakın telegramdy búktep qaltasyna saldy-Oǵan bere qoımaspyn...

Tún. Aspan bult. Juldyzdar kórinbeıdi.Áldeqaıda poezd aıqaılaıdy. Poezd jaqyndady. Stansıanyń basy olaı-bulaı júgirgen adamdarǵa tolǵan. Poezd kelip toqtady. Poezdan adamdar túse bastady. Aıqaılar, daýystar estile bastady. Elektr jaryǵynda poezdan bir qyz tústi. Basyn bir jaq qulaǵyna qısaıta kıgen qyzyl beret. Júkterin jerge qoıyp turdy. Qaıtadan júrip elektr shamynyń astyna keldi. Endi betin anyq kórýge bolady. Bul bizge tanys júz, bul-Lıza Voznesenskaıa. Qarańyzshy, qandaı kelbetti. Mine, beti, kózdepi kúlip tur, qýanyshty, júregin ustaıdy, alaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Olaı-bulaı júgirip júrgen adamdardy kórdi Lıza.

— Raqmet — dep aıqaılady.

Lıza kúledi, qandaı qýanyshty. Ádemi saýsaqtaryn aýzyna aparyp:

— Raqmet, aý, Raqmet! — dedi biraq jaýap joq. Lızanyń kúlimdegen kózderinen qýanysh qashady. Qamyqqandaı bolady.

— Shynymen kelmedi me eken? Lıza tómen qaraıdy, vagon jaqtan chemodanyn kóterip bir áıel keledi.

— Lıza, adamyń kelmep pe? Lıza taǵy tómen qaraıdy. Basyn kóteredi. Úlken qara kózderinde renjýdiń tańbasy jatady.

— Treske telegramma beremiz degende, qarsy alatyn adamym bar dep, qoıǵyzyp edim...

— Qane, Lızochka, erteńge deıin qosh bol, kúıeýim kútip tur — dep áıel ketedi. Lıza artynan qaraıdy. Úlken qara kózderi jaspen qaımaqtanady.

Lıza júkterin kóterip, stansıa ishine kiredi. Júk saqtaıtynǵa júgin tapsyrdy. Shal qabyl aldy. Biraz Lızaǵa qarady, tamsandy:

— Sendeı qyz bizde joq edi súıgenińe kelgensiń-ay.

Lıza teris qarap kózderin oramalmen súrtti. Kvıtansıa alyp dalaǵa shyqty. «Býfet» — degen jazýdy kórdi esigine bardy. Esik jabyq. Esikke súıenip biraz turdy. Kózine Raqmet elestedi.

— Múmkin, úılenip qoıǵan shyǵar... Jataq úıdi tabý kerek!

Lıza tez-tez basyp, qalaǵa qaraı ketti.

Lıza stansıadan shyǵysymen týra kóshemen júrip otyryp, ózi de bilmesten Raqmet úıiniń esiginiń aldyna keldi. Raqmet te qurylystan kele jatyp bir áıeldi kórdi. Bul Lıza edi. Biraq qarańǵyda tanymaı úıine kirip ketti.

— Ol ne qylǵan áıel? — dep oılady Raqmet.

Tósegine otyrdy. Oıǵa ketti. Esine Lıza tústi.

Kózine Lenıngradta baqshada otyrǵany elestedi. Raqmet terezesiniń aldyna Lıza janap keldi..

Raqmettiń kózine Lıza elestedi.

— Lızochka, janym, saǵyndym — dedi daýsyn shyǵaryp.

Terezeniń aldyna kelgen Lızanyń qulaǵy eleń ete qaldy. Qaıdan shyqqan daýys ekenin bilmedi. Endi qaıda júrerin bilmeı daǵdaryp biraz turdy.

Úıdiń ishinde Raqmet. Tereze aldynda Lıza.

Raqmet stolǵa júgirdi. Lızanyń sýretin izdep taba almady. Chemodanyn ashyp Lızanyń taǵy bir sýretin aldy. Qarady: Lıza kúlip tur.

— Lızochka, qashan kelesiń?-sýretin kókiregine basty.

Al Lıza tereze aldynda tur, tereze shtorly. Lıza qamyǵyp tur.

— Raqmettiń umytqany ǵoı...

İshte Raqmet cypetti súıdi.

— Qalqam...

Lıza tereze aldynda Raqmet umytty dep jylap tur.

Al Raqmet úıde Lızany saǵynyp, sýretin keýdesine qysyp tur.

... Lıza aqyryn basyp júrip barakty aınaldy. Taǵy bir terezeniń aldyna keldi. Esiktiń aldyna keldi. Esikten bireý shyqty. Bul ınjener Kýlevakın. Lıza qasyna keldi.

— Joldas, jolaýshylar túsetin úıdi bilesiz be?

Kýlevakın areshke shaqty, Lızanyń betin kórdi, kózin keń ashyp keıin kúldi.

— Keshirersiz, Lenıngradtan kele jatqan ınjener Voznesenskaıa siz bolasyz ba?

— Ia...

— Tipten jaqsy, ishke kirińiz, men tresiń ınjenerimin.

Amandasty. Lıza ishke kirdi, oryndyqqa otyrdy.

— Oıpyrmaı, nege telegramma bermedińiz — dedi Kýlevakın-biz kúte-kúte ábden zaryqtyq qoı.

Lıza kúldi, biraq qaıǵynyń tańbasy betinde áli jatyr.

— Tipten sharshadym, telegramma soqqan adamym shyqpady...

— Qap, onysy nesi ońbaǵannyń, siz nege treske soqpadyńyz?

Lıza jaılasyp otyrdy.

— Munda ınjener Dáýir uly degen bar ma? — dedi.

— Bar.

— Qalaı, aman-esen be?

— E, biz erkekter, bylaı sóıleımiz: eger jigit qyzdarmen kep júrse, ol tipten saý. Dáýir uly da solaı.

Lıza shoshyp ketti, qabaǵyn túıdi. Biraq syr bildirgisi kelmedi.

— Jaqsy, qaryndasym, sizdiń atyńyz kim?

— Lıza.

— Lızochka, men sizdiń ákeńizdi jaqsy bilem, ataqty akademık, ol qandaı jaqsy...

Lıza qolymen ıegin súıep, stoldyń ústine qarap muńaıyp otyrdy. Kýlevakın Lızaǵa qarady, kózi jaınady, typyrshyp otyra almady.

— Lızochka, qandaı kóriktisiz, sizdeı hordyń qyzy, ataqty adamnyń qyzy osyndaı dalaǵa kele me...

Lıza qalyń oıda otyrdy. Bir ýaqytta:

— Injener Dáýir ulynyń úıin bilesiz be? — dedi.

— Bilem, alysta... Ia, ony quttyqtaýyńyzǵa bolady...

— Nege?

— Jaqynda áıel alaıyn dep júr.

Lıza selk etti. Sup-sur bolyp ketti, kózi alaryp ketti. Kózin Kýlevakınnen aıyrmaı ornynan turdy, sylq etip otyra ketti.

— Keshirińiz, sizdiń onymen bir qatynasyńyz bar ma edi?

— Ia-joq... ánsheıin — dedi Lıza.

Onan soń Lıza ecin jınap alǵandaı boldy.

— Siz maǵan adresin aıtyńyz!

— Alysta.

— Joq, aıtyńyz, men qazir baram.

— Cizdi oılamaıtyn adamdy qaıtesiz?

— Joq, qazir baram, aıtyńyz!

— Aıtaıyn, biraq sizdi esine de almaıdy...

— Úılense úılengen shyǵar, biraq meni umytýy múmkin emes.

Lızanyń kózi qabyrǵada turǵan óziniń sýretine kózi túsip ketti. Júgirip bardy.

— Bul qaıdan júr?

— Kósheden taýyp aldym.

Lıza senimsiz kózben Kýlevakınge qarap:

— Ózime qaıtyp berińiz — dedi.

— Maǵan syılańyzshy.

— Sizge arnalmaǵan ǵoı.

— Arnańyzshy maǵan.

— Joq, qaıtyp berińiz.

— Eń bolmasa, búginshe tursyn.

Lıza ornyna kelip otyrdy. Bir óleń aıtqan daýys estildi. Bul Raqmettiń daýsy edi. Lızanyń qulaǵy eleń ete qalǵandaı boldy.

— Bul kim?

— Ásheıin, qazaqtar ǵoı...

Raqmet úıinde otyr. Úı qabyrǵasynyń tasasynda, ózinen kóp bolsa on qadam jerde Lızasynyń otyrǵanyn qaıdan bilsin!

«Lıza, Lenıngradta nege qaldy, nege telegramma bermeıdi dedi Telefon shyldyrlady. Bul shahty qurylysynan soǵyp turǵan Shektibaı.

— Prohodkada az ǵana kedergi bolyp qaldy.

— Qazip baram — dedi Raqmet.

Raqmet júgirip ala jóneldi. Kýlevakın dalaǵa shyqty. «Tań atqansha kelmeıdi adresin endi aıtýǵa bolady» dep ishke kirdi.

Esiktiń aldyn elektr shamdary jap-jaryq qylyp tur. Injener Anna kele jatyr. Raqmettiń esigine buryldy, ishke endi. Esikti qaqty, jaýap bolmady, ashyp ishke kirdi -Raqmet!

Raqmet joq, stoldyń ústinde turǵan qaǵazdy alyp, bylaı dep jazdy. «Jańa bizde oramalyńdy qaldyryp ketipsiń. Kelshi ana jumys jóninde qurylys basynda sóılesermiz. Ońasha jer tabamyz ǵoı. Anna».

Lıza túregelip tur. Kýlevakın otyr.

— Adresin aıtyp berińizshi. Qazir baramyn.

— Qoımadyńyz ǵoı, keshirińiz, men oınap aıtyp edim, ol bizben kórshiles osy baraktyń syrtyndaǵy esik, bizben qabyrǵalas...

Lıza Kýlevakınge ala kózimen qarady. Shyǵyp ketti.

— Qazir kelesiz ǵoı — dedi Kýlevakın.

Lıza jaýap bergen joq.

Jyldam basyp Raqmettiń esigine keldi. Esikke ene bergende aldynan Anna shyqty. Ekeýi de bir-birine sustıyp qarasty. Lıza ishke enip ketti, esikti qaqqan da joq, úıde eshkim de joq. Raqmettiń jastyǵy kózine ottaı basyldy. Baryp krovatqa otyryp, aldyna alyp sıpady. Alyp qoıyp, stolǵa bardy. Annanyń, hatyn kórdi. Oqydy:

— Alaıyn dep júrgen jańaǵy eken ǵoı, árıne, súringenderge jumys ústinde de ońasha jer tabylady. Men aldymnan shyǵady dep júrgende, bul kisi t. bireýdiń úıine oramalyn tastap júr eken ǵoı...

Lıza otyrdy, eki qolymen jaǵyn súıedi. Meniń ózim ájeptáýir adam kórinedi.

Esiktiń, aldyna eki adam keldi biri-Raqmet, biri Alekseı. Ekeýi Raqmet esigiń aldyna kelip toqtady.

Lıza ishinde otyr. Eshteńe sezbeıdi.

Raqmetter biraz turdy.

— Al, endi qosh bol — dedi Alekseı.

— Joq, sizdi men shyǵaryp salaıyn.

Raqmet Alekseıge tısip ketti.

...Lıza áli otyr.

— Ol endi nege kelmeıdi úıine...

Qalyń oıǵa ketti. Ábden qamyqqan.

— Annasymen ońasha jer taýyp, sóılesip júrgen bolar.

Lıza dalaǵa shyqty, júrdi. Osy ýaqytta art jaqtan bireý keldi. Raqmet áli, baıqaǵan joq, ishke kirip ketti. Lıza Kýlevakınniń úıine keldi.

— Shaı ishińiz — dedi Kýlevakın.

— İshpeımin. Jatsam... uıqym keldi.

— İshke tósek salyp qoıdym, men aýyzǵy úıge jatam.

Lıza ishke kirdi, Kýlevakın shaıyn qoıa salyp, olaı-bulaı júrdi. Esikten baryp syǵalady. Lızanyń ádemi denesin kórdi. Kóılegin kóterip turǵan eki almasyn kórdi. Eki jaqqa qarap tamsandy, úıdiń ortasyna keldi.

— Shirkin qandaı eken.

Kózin mramor statýıasy elestedi. Taǵy baryp syǵalady. Biraq Lıza kórinbedi. Taǵy olaı -bulaı júrdi. Shydaı almady, ári-beriden soń gımnastıka oınady. Tipten bolmaǵan soń etpetinen túsip, tósegine jata qaldy.

...Lıza jatyr. Úıdiń ishi jaryq. Lıza kóılegin de sheshpegen, kózi ashty, qabyrǵadaǵy Kýlevakınniń sýretine kózi tústi. Túregeldi kóılegin sál kóterip, báteńkesin sheshti. Túp-túzý ádemi baltyrlaryn aıqastyryp otyrdy. Turyp esiktiń eki burap japty. Shamdy óshirdi. Úıdiń ishi qarańǵy. Tek tósekke daladaǵy elektr shamynyń jaryǵy túsip tur, Lıza tósekke jatty. Tósektiń ústinde elektr sáýlesi, Lıza basyn kóterip aldy.

«Men jańa Raqmettiń úıinde qalyp, sonda nege jatpadym». Biraz otyrdy. Qaıtadan jatty. «Kerek bolsa ózi keler» — dedi. Endi tynyp jatqannan keıin, alystaǵy qurylys dybystary úıdiń ishine zorǵa jetip, bolar-bolmas estip tur.

...Kýlevakınge yqylyq tıdi, selk-selk etedi. Taǵy basyn kóterdi araq ishpesin dep bótelkeni qarady, bótelke bos. Qaıtadan jata ketti.

VI taraý

Kúndiz saǵat 11-de Raqmet úıine keldi, otyrdy. Esikti bireý qaqty.

— Kirińiz.

Injener Borısov keldi.

— Qalaı, Raqmet? Ótip bara jatyp kire ketem, úıińde bir bolmaısyń, qurylystan shyqpaısyń.

Ekeýi de úndemeı biraz otyrysty.

— Jańalyq, Raqmet, treske Lenıngradtan bir ınjener qyz keldi. Endi bir kórkem... Voznesenskaıa.

— Ne deıdi?

Raqmet ornynan qarǵyp turyp, esikke júgirip baryp qaıtyp keldi.

— Qaıda jatady?

Borısov tańyrqap Raqmettiń basynan aıaǵyna deıin qarap shyqty.

— Kýlevakındikine túsipti, ol burynnan alaıyn dep júrgen qyzym deıdi ǵoı.

— Ne deısiń?-Raqmet stoldy qoıyp qaldy-Kim alady deımin saǵan?

Borısov seskenip, shegine tústi.

— Men qazir baryp sóılesem!

Esikke týra júgirdi. Shyǵa beriste turyp qaldy da, qaıta aınalyp keldi.

— Keship, Kolá, men saǵan aıqaılap jiberippin...

Borısov kúldi. Ekeýi de dalaǵa shyqty. Borısov qoshtasyp ketti, Raqmet Kýlevakınniń esigine bardy. Esikti qaqpastan ishine enip ketti. İshki úıge bardy. Stol ústinde Lızanyń sýretin kórdi. Qabyrǵadaǵy Kýlevakınniń kostúmyn, onyń ústinde Lızanyń tanys oramalyn kórdi. Krovatttyń astyndaǵy Lızanyń ózine tanys báteńkesin kórdi. Raqmet qozǵalmaı qatyp qaldy.

«Sýretin de berip úlgeripti. Báteńkesin de krovatttyń astyna qoıypty...» dep oılady.

Qabyrǵadaǵy oramalǵa kózi tústi.

«...Kıimderin de aralastyryp qoıypty...»

Júgirip dalaǵa shyqty. Lızanyń kúmisteı kúlkisi estildi. Raqmet qarady, alysta, Lıza men Kýlevakın qoltyqtasyp, kúlisip kele jatyr eken.

«...Ózderi de aralasypty». meniń úıime ketti. Kirip, aýyzǵy úıdiń ortasyna baryp, qozǵalmaı turdy da qaldy.

«Báse, nege telegramma bermeıdi túsinbedim desem». Biraz oılandy.

— Joq, joq, múmkin emes!-Raqmet aıqaılap jiberdi. Terezege qarap súıenip biraz turdy. Terezeniń ar jaǵy baraktar. Bir áıel,bir erkek kele jatyr. Biri — Anna. Raqmettiń esiginiń aldyna kelip Anna bir nárseni aıtyp kúldi.

«Ózi jaqsy eken-aý, osy ýaqytqa deıin betine de jóndep qaramappyn-aý!» — dep oılady Raqmet.

«Joq-joq, partıa múshesi bolǵan soń birin-biri jaqsy bilý kerek qoı, men sony aıtam» — dep Raqmet óziniń bizge bir oıyn aqtaǵandaı boldy. Anna qasyndaǵysymen qushaqtasyp ishke kirdi. Esik qaǵyldy.

— Kirińiz.

Anna kúlip kirdi.

— Túnde kelgenimde joq ekensiń...

— Ońasha jer izdegen sóziń ne?— Raqmettiń qabaǵynda áli ashýdyń izi bar.

— Ol desátnık Vavrılov týraly senimen aqyldasaıyn dep edim, ol ylǵı úı qabyrǵalaryn qısyq salady...

— Jete tekserý kerek. Bilip istese de, bilmeı ictese de bir shara qoldaný kerek. Ýaqytty, qarjyny bosqa shashýǵa bolmaıdy ǵoı...

Biraz úndemeı otyrysty. Raqmet ornynan turdy:

— Anna, saǵan bir syr aıtqym kelip tur... İshime syımaı barady.

— Qane, aıtshy.

— Meniń... Meniń... bir... súıgen adamym bar edi, sol osynda kelipti.

— Voznesenskaıa ma? — Anna kúle sóıledi.

— Ia, sol, telegramma da bergen joq, úıime de kelgen joq...

— Ol kelmese sen bar, neń ketedi?

— Joq, barmaımyn.

— Barasyń, bir túkke turmaıtyn túsinbestik bolyp júrgen shyǵar.

— Áńgime onda emes...

— Endi nede? Qane, qazir bar, sóıles...

— Joq, onda otyryp qalýym múmkin, qazir shahtyǵa baramyz.

Telefon shyldyrlady. Raqmet tyńdady:

— Ia... qazir baraıyn... — ekeýi de shyǵyp ketti.

Lıza úıde, terezeniń aldynda súıenip tur. Qalyń oıda. Bir ýaqytta shoshyp oıanǵandaı boldy. Terezeniń syrtyna tesile qarady. Raqmet bir áıelmen ketip bara jatyr. Tipti qaramaıdy. Lıza teńselip zorǵa tur, kóz aldynda stoldar buldyrap ketti, kózinen jas tamshylady (bul zaryǵyp saǵynǵandyq pa, álde kúıingendik pe?).

«Shynymen-aq meniń janyma, maǵan kelmeı, basqa adammen ketip bara jatyr ma?»

Kelip krovatqa jata ketti.

Aýyz úıge Kýlevakın keldi. Aqyryn ishki úıdiń esigin ashty, Kirip, oryndyqqa otyrdy, Lıza kózin ashyp jatyr.

Kýlevakın Lızanyń aıaǵyna qarady, kózi jep bara jatyr. Lıza aıaqtaryn jınap aldy. Onan soń qaıta sozyp, burynǵysynan da kórnekti etti. Kýlevakınniń kózderi tesip barady. Lızanyń kókiregine qarady, shashyna qarady, betine qarady, taǵy da aıaǵyna qarady, shydaı almady.

— Lızochka, senen óter qyz bolar ma eken? Men seni súıem.

Lıza úndemedi.

Kýlevakın aqyryn krovatqa keldi, otyrdy, betine qarady, Lıza áli úndegen joq... Lızanyń aqyryn aıaqtaryn sıpady, onan soń shashyn sıpady, aqyryn kókiregin sıpady. Betine qýanysh júgirdi.

— Lızochka, súıesiń be meni? Lıza úndemedi.

— Lıza, súıesiń be? Lıza úndemedi.

Kýlevakın súıýge eńkeıdi. Jaqyndap keledi Mine, taıaý qaldy. Tipten kelip qaldy. Osy ýaqytta Lıza qolymen qaǵyp jiberdi.

— Ket, joǵal, aıýan! Kýlevakın qarǵyp turdy:

— Ásheıin oınap edim...

— Qasyma jolaýshy bolma! Lıza ushyp turdy, júgin aldy:

— qosh bol, men páterime ketem, mundaı ádetke úıir bolmaý kerek qoı, keńes ınjeneri, joldas Kýlevakın. Men Raqmetke kettim, Raqmetke, estidińiz be? Estip alyńyz Raqmetke!

Shyǵyp júre berdi. «Bara keteıin». Raqmettiń úıine keldi, esik ashyq. Aqyryn qaramen tórdiń aldynda tósek ústinde Raqmet otyr, aldynda bloknot. Onyń jazýyna úńilip Anna tur. Qapylys kórgen adam bolsań súıýge betin tosyp tur eken deısiń. Lıza kórdi. Kirmesten dalaǵa shyqty. Turdy.

— Meıli súıgen shyǵar, onda meniń qandaı aqym bar? Tek túsinisý, ózine aıtý kerek. Qazir bolmaıdy. Mynaýsynan da aırylyp qalýy múmkin...

Lıza júgirip ketti.

— Ózi kelmese, men barmaımyn — dedi ketip bara jatyp.

Úıde Raqmet túregelip júr. Anna otyr.

— Sen qazir bar oǵan, sóıles... — dedi Anna. Raqmet úndegen joq. Jym-jyrt, shahtydaǵy qımyldardyń dybysy úıge jańa kirgendeı boldy.

— Búgin júz metr prohodka ettik.

Raqmet qýanyp ketip, júgirip baryp Annany qushaqtaı aldy. Baıqaýsyzda erninen bir súıip aldy. Onan soń júgirip esik jaqqa ketti. Ernin súrtti.

— Keshir, Anna, baıqaýsyzda... Tistep qyzyp ketippin.

Anna kúldi.

— Eshteńe etpes, qyzýlyq árkimde de bolady ǵoı. Lızany aıtty endi.

Raqmet úndegen joq, tómen qarady. Anna qoshtasyp dalaǵa shyqty. Raqmet jalǵyz ózi qaldy. Oılandy, basyn shaıqady.

— Ózi kelmese, men barmaımyn...

VII taraý

Raqmet shahty qurylysy basqarmasynda kabınette otyr. Syzyqtar syzyp, árbir nárseniń josparyn jasap otyr. Esikten uzyn qara desátnık keldi. Beri alyp stoldyń ústine qoıdy. Raqmet basyn kóterip alyp, qalamyn stol ústine qoıdy:

— Áneýkúngi ýaqıǵaǵa sebepshi kim boldy?

Desátnık basyn kótermeı otyryp:

— Myrzash — dedi.

Raqmet desátnıkke qadala qarady.

— Shaqyr, Myrzashty.

Desátnık erinip, jaqtyrmaǵandaı ornynan turdy. Esik jaqqa bardy.

— Bir saǵattan keıin óziń kel!

Raqmet taǵy jaza bastady. Prohodkaǵa ótken jospardy kórdi. Kúlimsiredi.

— Júz jıyrma metr, ınjener Dáýir uly — dedi.

Shahty qurylysy. Komsomolester brıgadasy shahty ústindegi kabınettiń temir betondy úıleriniń qabyrǵalaryn qalap jatyr.

Shet jaqta júrgen desátnıkke Myrzash keldi. Ekeýi biraz sóılesip turdy. Sol ýaqytta kúle qarap Shektibaı keldi.

— Myrzash, munda neǵyp tursyń?

Myrzash tesile qalshıyp qaldy.

— Joldas nachalnık...

Onan soń bosap, muńaıyp tómen qarady:

— Meni Raqmet shaqyrtady, biz jarysqa túskenbiz, jumystan ketkim kelmeıdi..

— Jumysy bar adamnyń ózi nege kelmeıdi. Jumystan qaldyryp keńsege shaqyrtyp — dedi desátnık teris burylyp.

Shektibaı kúlip qoıyp:

— Injener shaqyrsa barý kerek — dedi. Onan soń desátnıkke qabaǵyn túıip:

— Sen Raqmetti jóndemeı-aq qoı — dedi Syrt burylyp júrip ketti.

...Kabınette Raqmet pen Myrzash, birine-biri qarsy otyr. Myrzash tómen qarap otyr. Dál tóbesinde teńgedeı jerinde shashy joq. Raqmettiń kózi túsip ketti. Raqmet tóne qarady, túsi ózgerip ketti. Aýzyn ashty, ornynan turdy. Kózin aıyrmaı stoldan ketip, buryshqa bardy.

— Janym, sen kádimgi Myrzashsyń ba?

Raqmet qolyn jaıa júgirip, Myrzashty qushaqtaı aldy. Myrzash tań qalyp ornynan qarǵyp turdy.

— Jıyrmasynshy jyly detdomda birge bolǵan...

Raqmettiń sózin aıaǵyna deıin kútpesten Myrzash ta qushaqtaı aldy.

...Ekeýi kúlisip, sóılesip otyrǵanda, baǵanaǵy desátnık keldi.

Ol kelip otyrmaı jatyp Raqmet:

— Sen nege aldaısyń? — dedi.

Desátnık oryndyqqa otyra berip:

— Ia pirim — dedi «Ia pirim» — degen sóz desátnıktiń aýzynan emes, otyrǵan oryndyǵynyń astynan shyqqandaı boldy. Raqmet eleń ete qaldy. Kenet bir nárseni oılatarym qandaı boldy. Raqmet desátnıkke kózin tikti.Áli qarap tur... Kóz aldynda desátnık joq bolyp, onyń oryna buldyrap baıaǵy urylar elestedi:

— Ury, qaraqshy! Sen qalaı kirip aldyń?

Qazirde desátnıktiń qara bujyr betterine qarap tursań baıaǵy Raqmettiń aýlyndaǵy belgili ury, baýkespe-Súleı. Súleı tamsandy. Seskene bastady. Stol ústine qoıǵan bórigin ala berdi. Sol ýaqytta Alekseı men Shektibaı keldi.

— Mynaý ury, baýkespe, qaraqshy, men tanydym — dedi asyǵyp Raqmet.

Alekseı qabaǵyn túıip desátnıkke qarady, desátnık jerge qarady. Alekseı Shektibaıǵa qarady:

— Qazir prıkaz jazyńyz, jumystan shyǵaryńyz!

— Hatshy! — dep Shektibaı aıqaı saldy. Júgirip hatshy kirdi. Aınala jurtty bir sholyp, Shektibaıdyń qasyna kelip otyrdy.

Shektibaı aıtyp otyr:

— Desátnık Súleı Tasmaǵambet uly ury, qaraqshy bolǵandyqtan...

— Qazir japtyrý kerek — dedi Alekseı.

— Narád beretin úıdiń qabyrǵasy qısyq istetip, qaıtadan buzylyp, eki kún bosqa ketti — dedi Myrzash.

Alekseı men Shektibaı desátnıkti alyp shyǵyp ketti.

Baǵanadan beri oılanyp otyrǵan Raqmet basyn kóterip aldy, Myrzashqa qarady: «Erteńnen arǵy kúni demalys, erteń keshke bizdiń úıge barlyq jastardy, qyzdardy jı» — dedi.

Myrzash tań qaldy.

— Ol nege kerek?

— Oıyn jasaımyz, bizdiń úıge qonaq bolasyńdar.

Myrzash shyǵyp ketkende esikten jas jigit kirip keldi. Ashań, uzyn boıly, aqquba, shashy artyna qaraı qaıyrylǵan. Kelip Raqmetpen amandasty:

— Dmıtrıı Ermolın, ınjener.

— Tipten jaqsy, bizdiń shahtyǵa keldińiz ǵoı?

— Sizge kómekshi etip jiberdi.

Vİİİ taraý

Raqmettiń úıi toly jastar. Bes-alty qyzdar da bar. Jastar kúlisip, sóılesip otyr.

Ortalarynda qýanyshty Raqmet, ezýin jımaı kúlip otyr. On jaǵynda Myrzash brıgadır, sol jaǵynda Ulbosyn komsomolka, brıgadır. Ulbosyn dese Ulbosyn emes pe? Erkekteı, degenniń zoryna qarashy! Mine, biz kúlip turǵan Ulbosynnyń óreskeldeý, sonymen birge kórkem betin kóremiz. Mine, kádimgi biz biletin Jylqybaı, bul jasqanyp, qamyǵyp otyrǵan sıaqty.

Esikten úshinshi prohodka brıgadasynan Marıam kirip keldi. Jurtty kórip uıalyńqyrap tómen qarady. Ústinde kóılek bolar, biraq elektr jaryǵymen qara bolyp, qara shashpen qosylyp jarasyp tur. Shashy qysqa, jelkesine zorǵa jetedi. Dál Lıza qusap qaıyrǵan. Sham jaryǵymen qara kózderi jalt etip, bir qarap ótti. Dostarynyń qasyna qaraı júgirdi.

Raqmet ornynan turdy.

— Mine, Marıash keldi. Eń jaqsysy.

Marıashtyń betine qyzyl qan júgirip, qasyndaǵy qyzdyń arqasyna betin jasyrdy. Qasyndaǵy Jámesh. Sary qyz, shashy da sary-aý. Óte qýanyshty, kúle beredi.

— Marıash, nege uıalasyń? Ózimiz ǵoı...

Marıash tómen qarap otyr. Tolyq qoldaryn stoldyń ústine saldy. Sonan soń qaıtyp aldy. Raqmet jan-jaǵyna qarady. Shet jaqta eki ezýi qulaǵyna deıin jetip kúlip otyrǵan Malshybaıdy kórdi.

— Biz tipten kóńil kóterýdi bilmeı ketti. Shaldar sıaqtymyz, nege kúlip-oınamaımyz.

Raqmet ajarly júzben aınala qarap ótti.

— Komsomoldarǵa oınap-kúlýge bolmaıdy dep, Janbol-aq qorqytyp boldy ǵoı — dedi Ulbosyn. Sóılegen sózderinde de bir túrli kúshti, qaıtpastyq sezilip tur. Jannyń bári buryshta otyrǵan kishkene jigitke qarady.

— Komsomoldar kúlip-oınamaýlary kerek, jumys isteýi kerek — dedi Janbol.

Qyzdar kúlip jiberdi, bárinen de Ulbosynnyń basym, bir túrli óreskeldigin kórsetip tur.

Myrzash ta kúlip otyr:

— Bizdiń medreseniń shákirti dep júrgen joqsyn ba, Janbol?

Jannyń bári kúldi. Janbol ornynan turdy. Eshqaıda qaramaıdy.

— Qaıda barasyń, Janbol? — dedi Raqmet.

— Ketem... meniń — Onda ókpeleımin, bárimiz de ókpeleımiz, ketpeısiń eshqaıda.

Qasynda otyrǵan Malshybaı kúlisin jımaı, eteginen tartyp otyrǵyzdy.

— Eshqaıda jibermeımin! — Óziniń sózi eki qulaǵynan ketpeıdi.

Janbol otyrdy. Qabaǵy jabyńqy.

Raqmet jymıyp Malshybaıǵa qarady. Ol odan saıyn kúle tústi.

— Ia, Malshybaı, nege sen qol-basyńdy jýyp júrmeısiń seni qyz qasyna otyrǵyzbaıdy ǵoı — Úıdiń ishi kúlip, Malshybaı da kúledi. Ashýlanýdy bilmeıdi. Áne Raqmetke qarap kúlip tur. Eki ezýi qulaǵyna jetedi. Qandaı aqkóńil, qandaı jaqsy adam...

— Ulbosyn, sen baryp jýyndyrshy! — dedi kúlki arasynda Myrzash. Úıdiń ishi shýǵa toldy. Sol shýdyń ústin basyp Ulbosynnyń daýsy shyqty:

— Jýyndyrsam jýyndyram!

Malshybaı ornynan turdy:

— Qap, bolmas — dep óziniń ezýi jıylmaı, kúlip shyǵyp ketti. Júrisinde de qýanysh, baqyttylyq kórinip tur! Jámeshtiń qasynda Ksená otyr. Kózderi móp-móldir, kók aspannan oıyp alǵandaı. Denesi quıyp qoıǵan Ulbosyn dersiń.

— Bul arada kóńil kóteretin túk joq, bizdiń zavodta qandaı qyzyq edi..

Marıashty qushaqtap Dasha otyr. Ekeýi áńgimelesip kúledi. Olardyń qasynda Arkasha. Qyzdardyń áńgimesine qarap qyzyǵyp-aq otyr.

— Qyzdar, áńgimelerińdi maǵan da aıtsańdarshy!

Raqmet esitip qoıdy:

— Marıash, Darıa Kýdráshova, áńgimelerine Arkashany da qatynastyryńdar!

Jannyń bári solarǵa qarady:

— Qatystyrmaımyz, áneýkúni biz jarysqa shaqyrǵanymyzda, qyzdarmen ne dep jarysam degen.

Taǵy dý kúlý. Arkasha shydaı almady.

— Al, tússin jarysqa, qane ozyp alyńdarshy!

— Malshybaı, Jylqybaı, Sarman, qyzdarmen jarysamyz, maqul ma?

— Oza almaısyń!

— Ozamyz!

Ulbosyn qarǵyp turdy.

— Ákel qolyńdy!

Ekeýi qol alysty.

Ksená aıqaı saldy:

— Arkasha, bizden oza almaısyń!

...As úıde eki-úsh áıel et asyp jatyr. Úlken qazan, ishi tolǵan et.

İshki úıden shyǵyp Malshybaı keldi. Áli kúlýde...

— Sýlaryń bar ma?

Jas kelinshek kúlimsiredi.

— Baıqus-aý, ony qaıteıin dep eń?

— Jýynyp kel dep balalar buıryq berdi — dep kúlip otyra ketti. İshki úıde Raqmet ornynan turyp, oıyn-saýyqty ózi bastaýǵa kiristi.

— Qane, qaısyń garmon tartasyńdar?

Eshkim úndemeıdi, bir-birine qarap kúlisedi.

— Eshkim joq pa? Shynymen eshqaısymyz tarta almaımyz ba? Mynaý uıat eken!

— Qart garmonshyny shaqyramyz ba, namys emes pe?

Taǵy jan-jaǵyna qarady.

— Erteńinen bastap mýzyka úıirmesin uıymdastyrý kerek. Mýzyka bilmeý uıat!

— Maqul, uıymdastyraıyq!

— Maqul!

— Maqul!

— Jaqsy!

Jastar shýlap ketti.

Ksená túregeldi.

— Maǵan bershi.

— Bir nárse shyǵar!..

Jastar kóterilip, qýanysyp qaldy. Garmondy áperdi, tarta jóneldi, qandaı kóńildi.

Qarańdarshy, óreskel degenińiz qatalaý ma deımin! Saýsaqtary qalaı maıysyp bara jatyr. Qyzdar teńselip otyra almaı otyr.

— Aýyz úıge shyǵyp bıleıik!

— Aýyz úı keń!

— Bıleıik.

Jastar aýyzǵy úıge júgirip, qorshalanyp otyryp aldy. Garmon oınaqshytyp dybys shyǵardy.

— Qandaı kóńildi.

Arkasha:

— Dasha shyqsyn!

Raqmet:

— Dasha, Dasha!

Dasha Raqmetke bir qarap kúldi de, ortaǵa túsip, ala jóneldi. Mýzyka babymen qol da soǵylyp jatyr. Dasha bir baıaýlatyp, bir báseńdetip bılep júr. Dasha Raqmettiń aldyna keldi.

Arkasha:

— Raqmet!

— Marıash!

— Raqmetti suraımyz!

Barlyǵy:

— Raqmet, Raqmet!

Raqmet ortaǵa tústi. Mýzyka dybystarynyń jelilerin jerge syzǵandaı shyr aınalyp ketti. Bir otyrady, bir turady...

Esik ashyldy, Shektibaı men Alekseı kirdi. Ekeýi de qýanyshty:

— Bul ne toı? Ulbosyn, kúıeýge shyǵyp qoıǵan joqsyń ba? — dedi Alekseı kúlip, aıǵaılap.

— Raqmetpen bılep jatyrmyz.

— Nege bılegenińdi qoıa qoıdyń, Raqmet! Bizdiń kelýimizdi paıdalanyp jóndelip alaıyn dediń be? — dedi Shektibaı.

Ulbosyn barlyq daýsymen aıqaı saldy:

— Shektibaıdy suraımyz!

Jastardyń bári «Shektibaı» dep aıqaılady.

— Bıleı bilmeımin.

— Bılep kórińiz!

— Ómiri bılep kórgen emespin!

Jastar taǵy aıqaılady:

— Shektibaı joldas, nachalnık!

— Bıleı almaımyn!

Shektibaı keıinshektep turǵandaı, taǵy ózi kúle beredi.

Myrzash jaqyndap keldi. Shektibaıdyń qulaǵyna aýzyn taqap:

— Bılemegenińiz uıat eken! — dedi.

Jastar:

— Alekseıdi suraımyz!

— Alekseı, Alekseı! — dep aıqaılady.

Alekseı bıleı jóneldi.

Bı bitkesin ishki úıge kirip jastar stolǵa otyrysty. Tór jaqta Alekseı men Shektibaı. Raqmet Jylqybaı men Malshybaıdyń qasynda otyr.

Stoldyń ústi tolǵan pyshaq, vılka. Et keldi, aldymen ákelip Jylqybaıdyń aldyna bir tarelke et qoıdy.

Jylqybaı Malshybaıǵa burylyp sybyrlady;

— Sen ekeýmizge bir tabaq qoı, sirá...

— Joq, Jylqybaı, seniń ózińe bir tabaq — dedi Raqmet.

— Ala ber — dedi Malshybaı.

Jaǵalaı kisiler basyna bir tarelkeden et qoıyp jatyr.

Jylqybaı bes saýsaqty etke sala bergende: «Tura tur» — dep Raqmet sybyrlady. Jylqybaı seskenip, qolyn tartyp aldy. Raqmet Jylqybaıdyń qolyna pyshaq pen vılkany ustatty, kúldi.

— Mynaýmen je.

İX taraý

Kún shyǵyp ysı bastady. Qurylys jumysy qyzýda.

Alystan jumysshylardyń ýaqytsha jatqan aǵash baraktary kórinedi. Qyzyl kirpish úılerdiń tek tóbesi ǵana jabylmaǵan. Bular qatar-qatar tizilip tur. Aınalasy aǵash, tas, kirpish, topyraq». Jumys toqtalmaı jurt jatyr.

Alyp shahty ústinde temir, tas, betondy kombınat ta kúnnen kúnge bıiktep ósip keledi.

Arkashanyń brıgadasy da, Ulbosynnyń brıgadasy da osynda, uly aýmaqtyń óte zor kombınat qurylysynda ótedi.

Arkasha men Malshybaı qum, sement tasyp júr. Bular qurylystyń bir shetinde. Ekinshi ýchaskesinde Ulbosynnyń brıgadasy. Ulbosyn men Ksená sharshap, tas tasyp júr.

Arkashalar kirpish alyp kele jatqanda, Ulbosyndar bara jatady... Jolda qatarlasqanda, Arkasha alaqanyn aýzyna ustap:

— Oza almaısyń! — dep aıqaı salady.

Ulbosyn da alaqanyn aýzyna ustap:

— Ozamyz! — deıdi.

Óz jumystaryna ketedi de, taǵy aınalyp kezdeskende, Arkasha taǵy aıqaılap:

— Oza almaısyń! — deıdi.

— Ozamyz! — dep Ulbosyn jaýap beredi. Taǵy da jumystaryna kete beredi. Arkasha jumystaryn istep jatqan óz jastaryna kúlip:

— Balalar! Qane, qyza qımyldańdar! — dep aıqaı salady.

Ulbosyn da brıgadasyna baryp:

— Qyzdar! Qane, qyzý qımyldańdar! — dep aıqaı salady.

...Gýdok aıqaılady, shahty qurylysyndaǵy jumysshylar túski tamaqqa kete bastady, Arkashaǵa Malshybaı kelip:

— Tamaqqa barmaı, jumys isteıik, men balalarmen kelemin — dedi.

Arkasha, biri júgirip, biri kórip, keıbireýleri kúlip turǵanda jumysshylarǵa qarap turyp:

— Maqul — dedi.

Bular otyrdy. Qyzdarymen Ulbosyn keldi.

— Arkasha, júr tamaqqa baramyz! Arkasha teris qarady.

— Kete berińizder!

Ulbosyn kúldi.

— Qýlyqtaryn qarańdar, tamaq ýaqytynda istep bizden ozbaqshy ǵoı!

Qyzdar shýlap ketti.

— Bul adaldyq emes — dedi Marıash.

— Biz de barmaımyz! — dedi Ksená.

— Kete berińizder, biz artynan baramyz — dedi Arkasha.

— Aldaryń keledi-aý, qane, qyzdar, sender de otyryp alyńdar! — dedi Ulbosyn. Qyzdar otyryp aldy.

— Kete berseńdershi — dedi Arkasha qabaǵyn túıip.

— Ketpeımiz!

Arkasha tistenip qabaǵyn túıip otyr. Aýyq-aýyq ala kózimen qyzdarǵa qarap qoıady, tómen qarap otyrdy. Qyzdar ketpeı qoıǵansyn Arkasha ashýlanǵan kúninde ornynan ushyp turyp:

Onan soń jaýap kútpesten, jalań aıaq, jalań bas esikten shyǵyp, júgirip ala jóneldi. Júgirip kele jatyr, úıden áńgimeden tek jańa ǵana, osy joldyń ústinde jatqandaı «oı baýyrym» dep eńirep qoıa berdi.

— Jylamańyz, jylamańyz — dedi artynda bireý.

Bul — Elemes edi. Tólep oǵan qaraǵan joq, esitken joq. Úlken aǵash qorǵanǵa kelip kirdi. Úıilgen aǵash, tas, kirpishterdiń arasymen júgirip otyryp, qyzy Kúlándanyń molasyna bardy. Molany qushaqtaı jylady. Bul arada eshkim joq, barlyǵy tamaqqa ketken. Tólep eńirep jylady.

— Qalqam, eń bolmasa súıegińe de tynyshtyq bermedi-aý. Jer ústinde júrgizbeı, jer astyna tyǵyp edi endi jer astyna jatqyzbaıyn dedi —aý!.. Qalqam-aı, Kúlándam-aı, endi qaıtem? Kimnen járdem suraımyn?..

Elemes keldi Biraz qarap turdy. Onyń da kózinen jas tamshylady.

— Turyńyz, túregelińiz...

Tólep esitpeıdi. Elemes Tóleptiń ıyǵynan kóterip turǵyzdy. Tólep jumýly kózin ashty. Kóz janaryna jas toldy. Molanyń tasyna kózin qadady. Tastan esip shyqqandaı bolyp Tóleptiń kózine Kúlándanyń kúıi elestedi. Tólep tasty qushaqtaı aldy.

...Tehnıkalyq májiliste Raqmet:

— Injener Kýlevakın «Ólgenderdiń ne jazyǵy bar?» — deıdi. Osy da sóz be? Ólgenderdiń bir jazyǵy bolǵandyqtan istep otyrmyz ba? — dedi.

Aýdandyq komsomol komıtetiniń hatshysy Krasnyı:

— Raqmettiki durys — dedi.

«Ólgenderdiń jazyǵy» — degen sóz shyqqanda, Shektibaı Raqmetti bólip:

— Ol tas qoıǵan molada jazyq... — dep toqtady.

Raqmet sóziniń artynan kúlip:

— Siz de ádet jaǵyndasyz ba? — dedi.

Shektibaı sasyp:

— Joq... Men ánsheıin seniki durys deıin demekshi edim-deı saldy.

...Mola basynda Tóleptiń kóz aldyna Ilá elestedi.

— Men baratyn jerine baram!-Elemes ekeýi turyp kete berdi.

Jumysshylar kele bastady.

Taǵy da daýys, aıqaı, traktor, gúrildeý, elektr jaryǵynda topyraq, tas, qum tasyp júrgen kóp arbalar, attar.

III taraý

Májilisten Raqmet pen Krasnyı birge shyqty.

Ekeýi jańa shahty ornyna bardy.

Jumys qaınap qyzyp jatyr.

— Tart júgendi. Injenerge jol ber — dedi Ermek kolhozshy.

Jylqybaı artyna bir qarady da, júgirip atyn tarta bastady.

— Eshteńe etpeıdi, kúte turamyz.

Ekeýi molanyń qasyna keldi. Krasnyı molaǵa qarady.

— Jańaǵy kóp sóz bolǵan molalar osy ǵoı...

— E, osy. Bul eskiliktiń shyrmaýyna oralǵan adamdardy qoısaıshy!..

Raqmet kúldi. Tas molanyń aldynda jatqan uzyn aǵashqa ekeýi otyrdy. Elektr sáýlesi jaryq bolyp, tas molanyń jazýyn kórsetip tur... Bir mezgilde Raqmettiń kózi jazýǵa túsip ketti. Raqmet qadala tústi. Kózi sharasynan shyǵyp, jaqyndaı tústi. Raqmet qolymen aǵashty tirep, keıin shegindi. Betinde qan qalmady. Aldyna qarady, kózine Kúlánda elestedi. Kózi buldyrap, basy aınalyp ketti. Birazǵa deıin qozǵalmaı qaldy. Bir ýaqytta tóbesinen balǵamen qos qoldap qoıyp qalǵandaı, Raqmet «oıbaı» dep etpetinen qulady. Sodan qaıtyp turmaı qaldy. Krasnyı ornynan qarǵyp turyp, Raqmetti qushaqtaı aldy.

Baǵanadan beri syrtta baıqap eki adam tur. Onyń bireýi baıaǵy Sádý edi.

— Áne, soǵyp ketti, ıa qudireti kúshti qudaı! Qabirdi buzam dep edi keremetin kórsetti. Bul qabyrda sháıit ólgen qyz bar. Ózim osy qyzdy qorǵaımyn dep, ólim aýzynan qalǵanmyn.

Krasnyı Raqmetti kóterip turǵyzdy.

— Ne boldy, ne boldy? — dedi.

Raqmet úndemedi, jaýaptyń oryna úlken kózderinen ipi-ipi jastar domalady. Sezbegen tórt jumysshy men desátnık.

— Molalardy buzýǵa ruqsat etesiz be? — dedi desátnık Raqmetke.

Raqmet sańyraý sıaqty jaýap bermeı, jansyz adam sıaqty melshıip qatyp qaldy.

— Raqmet, saǵan ne boldy? — dep Krasnyı Raqmettiń betin sıpady.

Raqmet sodan keıin selk etip, jumysshylarǵa qarady. Kenet burylyp Krasnyıǵa qarady: «Tegisten buzyp, topyraǵyn alyp ketýge buıryq beremin!» — dedi.

Sodan soń ózi aldy-artyna qaramaı, tez-tez basyp, ketti de qaldy. Artynan Krasnyı kele jatyr. Raqmet ekeýi qatarlasty.

— Raqmet, májiliste aıqaı salǵan óziń emes pe ediń, bul qaı bostyǵyń?

Raqmet biraz úndemeı júrdi.

— Volodá, keshirersiń, tipten oılamaǵan jerden... Áńgime bostyqta emes, ol meniń apam edi.

— Óziń emes pe ediń, ólgen adam túgil, óz basymdy berem degen? Jumysshylardyń bosap qalýy múmkin...

— Áńgime, onda emes.. Men apamdy tiri dep júrgen edim, ákem aıtpaǵan edi. Onyń ústine onyń meniń ólgenin qabirin buzý ústinde bildim...

Krasnyı úndegen joq.

— Volodá, bul meniń bir qateligim boldy. Muny endi umytaıyq, eske almaıyq. Eshkimge de aıtpaıyq, maqul ma?

— Maqul — dedi Krasnyı.

Ekeýi qol ustasyp aırylysty.

Injener Raqmet úıine kelip, tósekke otyrdy. Oılandy, moınyn tómen túsirdi, bir ýaqytta basyn kóterip aldy.

— Meniń de janym taza emes eken, á? Men de eskiliktenn saý emes ekem, á? Mende de tyǵylyp jatqan sumdyq bar eken? Bul qalaı,á?

Raqmet ornynan turyp, olaı-bulaı jyldam-jyldam júrip ketti.

— Joq-joq, bul ásheıin...

— Bul, meniń tek adamdy súıýshiligim, aqkóńildiligim. Ádette apasy ólgen kúni inisi jylamaı ma, bu da sol ǵoı.

Raqmet qaıtadan otyrdy.

Betinde qorqynysh, qaýip sezinip, basyn qaıtadan kóterip aldy.

Krasnyı ne deıdi: «Jumysshylardyń bosap qalýy múmkin!» Meniń kesirimnen istemeı qoısa qaıtem? Ol maǵan qylmys emes pe? Ony men qalaı kóterem? Qalaı? Qalaı? Qalaı? — dep Raqmet aıqaılap jiberdi. Qarǵyp turyp, dalaǵa júgire shyqty.

...Jumys basynda qyzý báseńdedi.

— Injenerdi qudaı qudiretimen bir nárse soǵyp ketti — dedi bireý aıqaılap. Sádý júgirip keldi.

— O, jurtshylyq, qarańǵy túnde áýlıe adamnyń molasyn buzyp, ne qara kórindi? Senderdi de soǵyp ketedi — dedi.

Jumysshylar jumysyn tastap, jıylysyp qaldy.

— Qudaı-aı, óziń saqta, mundaı sumdyqty kim kóripti? — dedi bireý.

— Qudaı qaıda! Ólgen adamdardyń saı-súıegin qalaı syrqyratamyz.

— Jańa molanyń basyna bir uzyn ot janyp, sóngendeı boldy...

— Byssymylda deńder!!!

— Quran oqyp jiberińdershi.

— Bizdi ne qara basty, musylmannyń balasy emespiz be?

— Qazir bárimizdi de joq qylady!

Sádý aıqaı saldy:

— Tastańdar jumysty! Buzbańdar molany!

Jurt bet-betimen shýlady. Jumys toqtaldy.

Tek komosomol brıgadasy kirpish, tas úıip jatyr... Desátnıkter keldi. Bireý olardy kóre salyp:

— Qoıyńdar aıqaıdy! — dedi.

— Biz de qudaıǵa pendemiz, deýge qarsy júre almaımyz, jumys istemeımiz — dedi dáý qara jigit. Bul Ysqaq edi.

— Qudaıdy qaıtesiń, nan tabýdyń qamyn oılasaıshy — dedi Ermek.

— Tart tilińdi, kápir! Joǵal, kózime kórinbe! — dep Ysqaq kımelep ketti. Topty kıip -jaryp, Myrzash komsomoles keldi.

Toptyń ortasynda Sádý tur.

Sádý aıqaılap:

— Káne, tastańdar jumysty, júrińder erterek! — dedi.

Aıǵaı-shý arasymen Myrzash Sádýge jaqyndady:

— Kókshetaýdyń kooperatıv aqshasyn jep, qashyp ketken myna sum qaıdan júr?-Myrzash ıyǵynan ustady.

— Oıbaı óltiredi..

— Qudaıdy aıttyń dep uryp jatyr!..

— Usta, komsomoldy!

Jurt Myrzashty jan-jaqtan entelep qamaı tústi. Ysqaq kelip, Myrzashtyń jarasynan ustady. Sádý sytyla jóneldi.

— Ur! — dedi bireý.

Osy ýaqytta bireý barlyq kúshimen:

— Toqtańdar! — dedi yshqynyp. Jurt jalt qarasty. Raqmet jetip keldi. Aıqaı-shý tyna bastady. Keıbireýler toptan kete bastady.

— Bul ne aıqaı?-Raqmet entigip ortaǵa keldi.

— Meni soqpaq túgi túk te qylǵan joq! Mola meniń apamnyń molasy. Buzyńdar molany! — dep Raqmet jan-jaǵyna qarady.

— Ózderiń áli-aq túsinesińder. Biz bu molanyń ornyna ómir jasaımyz, qyzý jumys jasaımyz. Osy istep jatqan jumys úshin ólgenniń qýraǵan súıek túgil, tiri basymyzdy berýimiz kerek. Kóketaılar-aı, basty berý kerek, basty!

Raqmettiń kózinen jas shyǵyp ketti.

Meniń aldymda turǵan saqaldy shal-Alpysbaı eki qurdas kep qoıa berdi.

— Shyraǵym-aı, bizden bir bilmestik ótti!..

Jurt birtindep jumysqa kiristi.

— Shirkin, netken jaıdary edi?

— Aıtqanynyń bári ras. Shyn, aqpeıilmen aıtyp tur, jylap jiberdi ǵoı.

— Oıpyrmaı, uıatqa qaldyq-aý!..

Jurt qaıtadan jumysqa kirise bastady.

IV taraý

Erteńine Raqmetti qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy shaqyryp aldy.

— Keshe jumysshylar mola buzbaımyz degende, aldarynda jylap, esirketip, jalynyp istepsiń ǵoı — dedi hatshy.

— Ia, jyladym.

Raqmet tómen qarady.

Hatshy eńkeıe tústi.

— Nege jylaısyń? Bólshevıkter jylap istete me, túsindirip, sendirip istetpeı me?

— Men jylaǵanda shyn júregimmen sóılep, shydaı almaı kózimnen jas shyǵyp ketti.

— Onan soń, sosıalızm úshin basty berý kerek dep jylady deıdi. Biz basymyzdy bersek, jylap beremiz be?

Raqmet úndemedi.

— Onan soń seniń ákeń ne qyzmet qylady?

— Bilmeımin.

— Endeshe nege jylaısyń?

— Jasymda qorlyqty kóp kórip, jasqanshaq bolyp qalǵanmyn.

— Qorlyqty kóp kórgen adam, qaıta qataımaı ma?

— Birden qataıyp ketpeıtin kórinedi ǵoı...

— Sol mola seniń apańdy emes pe?

Raqmet sup-sur bolyp ketti, býlyǵyp qaldy.

— Joq, joq, bilmeımin...

Hatshy dalaǵa shyǵyp ketti. Raqmet ózine-ózi:

— Sen Raqmet, sosıalızm úshin óletin bolsań, jylap, qaıǵyryp ólesiń be? — dedi ishinen.

— Joq, joq — dedi ózinen-ózi. Biraz oılanyp otyrdy.

— Qap, apam emes dep aldaǵanym qate boldy.

Hatshy kirip kelip:

— Ne dep otyrsyz?

— Joq, ásheıin...

— Qane, qolyńdy ákel. Qatań bol, jigerli bol, bolat bol, sonda kópshilik sońyńnan eredi. Men seniń aqkóńil ekenińdi sezip otyrmyn. Biraq aqkóńil bolmaıtyn jer kóp-aq qoı. Osyny umytpa!

Raqmet kele jatyr. Qalań oıda.

«Aqkóńil bolmaıtyn jer kóp-aq». Bul ne degen!?!.

— Keshe jumysshylardy kótermelegen bir top dushpany boldy ǵoı, endeshe qatań bolý kerek eken ǵoı... Endeshe aqkóńil bolmaıtyn jer de kóp eken ǵoı... Men buryn muny bilmedim be? Bildim ǵoı Endeshe keshegi ne?..

Raqmet oılanyp turyp qaldy.

— Ol qatelik eken. Jylap turýdyń ózi álsizdikti, jumsaq jandylyqty kórsetpeı me?.. Ne degen aqymaqtyq!..

Raqmet shahty basqarmasyna keldi. Shektibaıdyń kabınetine kir. Shektibaıdyń qasynda saqaldy kisi otyr.

— Tanys, Raqmet, jańa kelgen partkom hatshysy — dedi Shektibaı.

— Alekseı Petrov.

— Raqmet Dáýir uly.

— Tipti jaqsy. Endi birge jumys isteımiz. Biz myna Shektibaı ekeýimiz aǵylshyn zamanynda birge isteskenbiz — dep kúldi Alekseı.

Raqmet oryndyqqa otyrdy.

— Seniń nege qabaǵyń salyńqy? — dedi Shektibaı Raqmetke.

— Keıingi ýaqıǵadan keıin ishten saq bolý kerek eken-aý deımin...

— O, sózsiz. Erteń bizge Kraıkom jibergen elý komýnıs, elý komsomoles keledi.

Raqmet ornyna qarǵyp turdy. Shektibaıdyń moınynan qushaqtap aldy.

— Endi istesip kóreıik!!

Myrzash komsomol shahty qurylysy nachalnıgine keldi. Shektibaı jumysshylarmen áńgimelesip otyr edi.

— Kel, Myrzash — dedi Shektibaı. Myrzash túregelip turyp:

— Sádý degen Kókshetaý kooperatıvin jep myń som aqshasyn jep qashyp ketken edi sol keshe molany buzarda qarańǵy jumysshylardy óltirip, «jumystan bas tartyńdar» dep úgittedi Onyń qaıda isteıtinin bildim.

— Ol qaı Sádý?

Shektibaı oıǵa ketti. Baıaǵy shahty astynda, qurdas qyzdy Djım alyp ketti degen habardy esitkendegi Sádýdiń turysy kózine elestedi.

— Qyzdyń óleıin dep jatqanynda jany ashymaǵan jaýyz, qýrap qalǵan súıegine jany ashypty ǵoı...

...Ilá Afanasev birinshi shahtynyń basqarýshysy edi. Ilá kabınetiniń aldynda dalada eki adam turdy. Biri-Tólep, biri-Sádý. Tólep áli jylaýda.

— Baıaǵy qyzyńdy óltirgen aǵylshyn. «Súıegin qazyp berip jiberińder, kiresimen qosyp shirkeýime ilip qoıam» — depti. «Bolmaǵan kúnde soǵys asham» — depti, bólshevıkter qoryqqanynan qazyp jatsa kerek — dedi Sádý sybyrlap.

Tólep jylaýyn qoıyp, kózi ashylyp, surlanyp ketti.

— Ne deısiń?-Tólep Sádýdiń eki qarynan ustady.

Sádý salmaqpen aıta berdi.

— Qyzyń sháıit ketken. Keshe qaz dep turǵan ınjener qalpaqtaı túsip, jyn soǵyp ketti. Jumysshylar qazbaımyn dep, urys shyǵaryp jatyr.

— Ne deıdi?

— Meni jastaıymnan jaqsy bilesiń ǵoı.

Tólep júgirip ishke ketti. Ilá terezeden qarap tur. Sádýge aıqaı saldy:

— Sádý! Sen nege qaldyń? Kir ishke!

Sádý jan-jaǵyna qarap, qashýǵa bolmaıtyn bolǵan soń, ishke kirdi. Tólep júgirip, Ilányń kabınetine kirdi. Stolǵa tónip jylaı bastady:

— Shyraǵym, Ilá, qyzyma menen artyq janyń atyp edi, myna sumdyqtan qutqar. Qyzymnyń súıegin arshyp alyp, aǵylshynǵa jibereıin dep jatyr deıdi.

— Toqta, jylamańyz! Ony sizge kim aıtty?

— Myna Sádý.

— Sádýge senýge bola ma? Áı, Sádý, beri kelshi!

Kirip kele jatqan Sádý, qaltyrap Ilányń aldyna kelip turdy.

— Baıaǵyda qyzyńnyń ólimine jany ashymaǵan Sádý, súıegine jany ashyp aıtady ǵoı deısiz be? Qýrap qalǵan súıek kimge kerek deısiz? Qazir jańa shahty ashylaıyn dep jatyr. Jańadan úıler salynaıyn dep jatyr. Ol shahty men úıler, Qaraǵandy jumysshylary-seniki meniki men úshin. Bizdiń balalarymyz úshin.

— Qaıdan seniki men meniki bolsyn? Úkimet úshin — dedi.

— Tólep, úkimet kim?

— Bastyqtar da...

— Men kimmin, Tólep bastyqpyn ba?

— Bastyqsyń.

— Endeshe men úshin bolǵany ma?

— Solaı shyǵar..

— Men saǵan kimmin?

— Ózimsiń, shyraǵym.

— Endeshe shahty biz úshin de.

Ilá oıǵa ketti. Basyn kóterip alyp:

— Seniń qyzyń úshin elimnen bas tarttym ba, Tólep? — dedi.

— Joq...

— Endeshe seniń qyzyńa, onyń súıegine qastyq oılaıyn ba, Tólep?

— Joq.

— Olaı bolsa maǵan nege senbeısiń? Alekseıge, Shektibaıǵa nege senbeısiń, jumysshylarǵa nege senbeısiń, nege Sádýdiń ósegine senesiń, Tólep?

— Saǵan senbegende kimge senem...

— Endeshe qapalanba, jumysyńdy isteı ber. Bizdiń úıge jıi kelip tur. Balań Raqmetti qalaı da taýyp beremiz.

Tólep úndemedi. Telefon shyldyrlady. Telefon soǵyp turǵan Shektibaı.

— Ilá, men Sádý jóninde aıtaıyn dep edim...

Ilá tyńdap bolyp, telefondy endi Sádýge ala kózimen qarady.

Tólepke qarap:

— Kórdińiz be? Bárin búldirip júrgen, sen azǵyryp júrgen, Kókshetaýdan jep myń som alyp qashqan...

Ilá Sádýge qarady. Sádý dirildep, keıin shegine tústi. Ilá stoldyń shetinde aq túımeni basyp qaldy, hatshy jetip keldi.

— Qazir, mılısıa bólimshe habar ber, myna bir qaraqshyny alyp ketsin!

Sádý qaıtadan stolǵa jaqyndady, dirildep, daýsy qaltyrap:

— Ilá, keshir, jumysshymyn, nadanmyn, ákem de jumysshy bolǵan...

Tólep tómen túsirip otyrǵan basyn kóterip alyp:

— Sen qaıdan jumysshy bola qaldyń? Neǵylǵan betińde aryń joq neme ediń? Azýy alty qarys Shorman baıdyń balasy emes pe ediń? Óz aldyńa shahty asham dep, ákeńe kónbeı ketip, azyp-tozyp qaıtyp kelmep pe ediń?

— Ashýyńyzdy menen almańyz — dedi qaltyrap Sádý.

— Kúıip ketem ǵoı. Sen qaıdan meniń qamqorshym bola qaldyń? Alty jyl qoıyńdy baqqanda, taıaqtan basqa ne berip ediń, qyzymdy qorǵaǵan Ilálarǵa qarsy shyqpap pa ediń? Jýas bolǵanǵa tóbeme sekirdiń ǵoı. Saǵan senip júrgen mende de ar joq eken!

Mılısıoner keldi Sádýdi alyp ketti.

Ilá bir sózdi aıta bergende, aqsaı basyp bireý keldi. Bul Álip edi, inisin kórgen soń Tóleptiń basylǵan kóńili qaıtadan qozdy. Qaıtadan kózinen jas shyqty, jylap jiberdi.

— Kúlándanyń molasyn buzyp jatyr.

Álip Tóleppen amandasty.

— Eshkim, kelgeli bizdiń úıge nege barmadyń?

— Taba almadym — dedi jaı ǵana Tólep.

Álip jaılasyp otyrdy. Aqyryn ǵana sóz bastady:

— Aǵa, qyzyńnyń janyn alyp qalý úshin Ilá bolsyn, Shektibaı, Alekseı bolsyn, barlyq jumysshylar bolsyn, oqqa qarsy júgirip edi... Sonda bireýdiń qyzy úshin ólmeý degen eshkimniń oıynda bolǵan joq edi. Búgin, mine, bılik óz qolymyzǵa tıgende ózimiz úshin quryp jatqanda men úshin, Ilá úshin, sol barlyq jumysshylar úshin, óziń úshin, Kúlándanyń áldeqashan buzylǵan molasyn qımaısyń ba? — dedi.

Tólep tómen qarap otyryp:

— Men senderden ketip qaıda baram, biraq qyzym ol dúnıede tynysh jata almady ǵoı — dedi.

— Bárekeldi, óziń... «Al, endi qaýiptenetinińiz: qyzdyń ólgennen keıi ómiri eken ǵoı?» — dedi Álip.

Tólep basyn ızegendeı boldy.

— Tólep tárbıeleý kerek, elimnen keıin ómir bolmaıtynyn túsindirý kerek! — dedi Ilá. Birazdan soń Álipke qarap:

— Sen jańalyqty bildiń be? Lenıngradtan bir ınjener qyz keletin boldy, ony Tres bizdiń shahtyǵa berdi. Famılıasy Voznesenskaıa.

— Onysy jaqsy bolǵan eken — dedi Álip.

— Al, endi men shahtyǵa túsem — dep Ilá ketip qaldy.

Álip qolyndaǵy shamyn, shapkesin stol ústine qoıdy da:

— Kelinin saǵynyp qaldy, aǵa — dedi.

Tóleptiń betine, qyzarǵan kózderine kúlki júgirdi.

Álip:

— Men qazir kelem — dep syrtqa shyǵyp ketti.

Tólep jalǵyz qalyp otyryp:

— Meniki durys pa? Álde Áliptiki durys pa... Jumysshylardiki durys pa? — dedi ózine-ózi.

Álip keldi.

— Bir shahtyda júrip, bir-birimizdi taba almaǵanymyz uıat eken, bizdiń úıge baraıyq — dedi.

Ekeýi dalaǵa shyqty.

...Shahty ústindegi qurylystyń irgeleri qalanyp jatyr. Aǵash qorǵany syrtynda telegraftyń symyndaı qatarlasyp kirpish úıler salynyp jatyr. Qımyldap, tynbaı jumys istep jatqan adamdar. Ana jerde, myna jerden shyǵa kelgendeı ósip kele jatqan qurylystar. Shahtynyń oń jaǵynda jumysshylardyń ýaqytsha jatatyn aǵash baraktary. Bular uzynnan-uzaq salynǵan.

Tasshylar kirpish, tas qalap jatyr. Baltashylar aǵash shaýyp jatyr. Aǵash tasý, tas, temir, beton, sement tasý, arbanyń syqyrlaýy. Aıǵaı-shý, bul-tynbaı, bireýi ary, bireýi beri júgirip júrgen, qaınaǵan eńbek tolqyny.

Shahty prohodkasynyń jumysy qyzǵan. Betonnan jasalǵan alyp, tómen ketetin shahty qudyǵynyń ústine zor, uly munara ornatylǵan.

Qurylys basynda bir jas áıel júr. Basynda qyzyl oramal. Raqmetter kele jatyr. Áıel Raqmetterge qarady. Áıel burylyp ketti.

— Desátnık!

Qaryndashymen kókireginen sıpalap, desátnık keldi.

— Desátnık, myna qabyrǵa nege qısyq qalanǵan?

Ekeýi jańa salynyp jatqan shetin úıge bardy. Raqmetter kele jatyr. Áıel taǵy Raqmetterge qarady. Qulaǵynan qurylys shýlary ketip, Raqmettiń qulaǵyna taǵy estildi. Raqmet te keldi. Jas áıeldiń qasyna jaqyndady.

— Joldas Petrov, bizdiń qurylysshy jas ınjenerimiz Anna Kovaleva, tanysyńyz — dedi Raqmet.

Áıel ádemi qolyn usyndy.

V taraý

Tún. Raqmetter jatatyn barak terezeleri shtorlanǵan. Terezelerden elektr jaryǵy kóshege túsip tur. Injener Kýlevakın úıinde jalǵyz ózi stolda otyr, aldynda bótelke. Eki rúmka araq iship, bir seledkany jep aldy. Álden ýaqytta qulaǵy eleńdep tereze jaqtan bir dybys tyńdady. Ótip bara jatqan arbanyń júrgeni estidi. Kýlevakın araqtyń tyǵynyn japty. Jaılap basyp dalaǵa shyqty. Barakty jaǵalaı júrip aınaldy. Ekinshi jaǵyndaǵy esikke baryp kirdi. Raqmettiń esigin qaqty, tyńdady, eshqandaı dybys estilmedi. Taǵy tyńdady. Injener Kýlevakın esikti ashty.

— Múmkin be?

Jaýap bolmady.

Úıdiń ishine qarady. Kózi jıýly turǵan kóp kitaptarǵa tústi. İshki úıge kirdi. Tósekke kózi tústi... Qabyrǵalardy qarady. Tórdiń aldyndaǵy stolǵa qarady, bir sýretti kórip, jaqyndady. Sýretti qolyna aldy. Bul-Kýlevakın ustap turǵan Lızanyń sýreti edi. Lıza kúlip tur. Kýlevakın tesile qarady. Áli qarap tur, kózin aıyrǵysy kelmeıdi. Sýrettiń syrtyndaǵy jazýyn oqydy.

«Janym, Raqmet, ómir boıy seni súıetin jaryń-Lıza».

Sýretti taǵy qarady:-Netken sulý, shirkin-aı!

Sýretti qaltasyna saldy, stol ústinen oraýly kók qaǵazdy alyp, jaǵasynan kóıleginiń ishine saldy. Esik jaqty tyńdady, tynyshtyq, qulaqqa urǵan tanadaı. Kýlevakın aqyryn basyp dalaǵa shyqty. Esikti japty. Jaıyna júre berdi.

..Dalanyń ońtústik jaǵyndaǵy úlken kirpish úı. Tóbesinde qyzyl juldyz, qyzyl jalaý. Úı aldy sırek kók dala. Alysta salynyp jatqan jańa shahty qurylysy. Balǵanyń soǵylýy, jumysshylardyń dabyrlaǵan daýsy, tarsyl-gúrsil ár túrli dybystar estiledi. Kirpish úıdiń mańdaıynda: «Qaraǵandy memlekettik kómir Tpeci» degen jazý bar.

Esiktiń aldynda ınjener Kýlevakın tur. Tús ýaqyty, ınjener Kýlevakın kúnge qarady. Kózin jumdy, ishke kirip, uzyn korıdorǵa túsip, ınjener Kýlevakın abaılap aldy, artyna qarady. Korıdordyń orta sheninde esikke kirdi. Esikti japty, tórden stolǵa baryp, stol ústinde jatqan, ortasynan býylǵan bir shýmaq qaǵazdy alyp, esikke qarady, tyń tyńdady, qaǵazdyń adresin oqydy: «Shahty qurylysynyń bas ınjeneri Dáýir ulyna. Moskva, aýyr ónerkásip komısarıaty».

Kýlevakın býylǵan qaǵazdy gazetke orap, shyǵyp júre berdi. Korıdordyń shetinde esikke kirip, úıdiń ortasyndaǵy stolǵa kelip otyrdy. Oń jaǵyna qarady-stol bos, ústine kún túsip tur. Injener Kýlevakın oramalymen betiniń terin súrtti. Sol jaǵyna qarady-stol bos, esik jaqtan tyń tyńdady: bireý kele jatty, býylǵan qaǵazdy stoldyń tartpasyna sala saldy, esikten pochtalon kirdi.

— Injener Dáýir uly bar ma? — dedi. Kýlevakın biraz kirińkirep:

— Nemene? — dedi.

— Telegramma.

— Qane, ákelińiz.

Pochtalon ákeldi. Kýlevakın syǵalap ishin kórdi, Raqmetti úıinen alǵan qyzdyń sýreti kózine elestedi.

— Tastap ketińiz, qazir keledi.

— Onda qolyńyzdy qoıyńyz.

Kýlevakın qolyn qoıdy. Pochtalon shyǵyp ketti. Injener Kýlevakın telegrammany ashyp qoıdy.

«Jıyrmasynda shyqtym, Moskva Qaraǵandyǵa jiberdi. Kútip al! Súıdim, Lıza».

Kýlevakın qatty kúrsindi.

— Qyzyq...-Injener Kýlevakın telegramdy búktep qaltasyna saldy-Oǵan bere qoımaspyn...

Tún. Aspan bult. Juldyzdar kórinbeıdi.Áldeqaıda poezd aıqaılaıdy. Poezd jaqyndady. Stansıanyń basy olaı-bulaı júgirgen adamdarǵa tolǵan. Poezd kelip toqtady. Poezdan adamdar túse bastady. Aıqaılar, daýystar estile bastady. Elektr jaryǵynda poezdan bir qyz tústi. Basyn bir jaq qulaǵyna qısaıta kıgen qyzyl beret. Júkterin jerge qoıyp turdy. Qaıtadan júrip elektr shamynyń astyna keldi. Endi betin anyq kórýge bolady. Bul bizge tanys júz, bul-Lıza Voznesenskaıa. Qarańyzshy, qandaı kelbetti. Mine, beti, kózdepi kúlip tur, qýanyshty, júregin ustaıdy, alaqtap jan-jaǵyna qaraıdy. Olaı-bulaı júgirip júrgen adamdardy kórdi Lıza.

— Raqmet — dep aıqaılady.

Lıza kúledi, qandaı qýanyshty. Ádemi saýsaqtaryn aýzyna aparyp:

— Raqmet, aý, Raqmet! — dedi biraq jaýap joq. Lızanyń kúlimdegen kózderinen qýanysh qashady. Qamyqqandaı bolady.

— Shynymen kelmedi me eken? Lıza tómen qaraıdy, vagon jaqtan chemodanyn kóterip bir áıel keledi.

— Lıza, adamyń kelmep pe? Lıza taǵy tómen qaraıdy. Basyn kóteredi. Úlken qara kózderinde renjýdiń tańbasy jatady.

— Treske telegramma beremiz degende, qarsy alatyn adamym bar dep, qoıǵyzyp edim...

— Qane, Lızochka, erteńge deıin qosh bol, kúıeýim kútip tur — dep áıel ketedi. Lıza artynan qaraıdy. Úlken qara kózderi jaspen qaımaqtanady.

Lıza júkterin kóterip, stansıa ishine kiredi. Júk saqtaıtynǵa júgin tapsyrdy. Shal qabyl aldy. Biraz Lızaǵa qarady, tamsandy:

— Sendeı qyz bizde joq edi súıgenińe kelgensiń-ay.

Lıza teris qarap kózderin oramalmen súrtti. Kvıtansıa alyp dalaǵa shyqty. «Býfet» — degen jazýdy kórdi esigine bardy. Esik jabyq. Esikke súıenip biraz turdy. Kózine Raqmet elestedi.

— Múmkin, úılenip qoıǵan shyǵar... Jataq úıdi tabý kerek!

Lıza tez-tez basyp, qalaǵa qaraı ketti.

Lıza stansıadan shyǵysymen týra kóshemen júrip otyryp, ózi de bilmesten Raqmet úıiniń esiginiń aldyna keldi. Raqmet te qurylystan kele jatyp bir áıeldi kórdi. Bul Lıza edi. Biraq qarańǵyda tanymaı úıine kirip ketti.

— Ol ne qylǵan áıel? — dep oılady Raqmet.

Tósegine otyrdy. Oıǵa ketti. Esine Lıza tústi.

Kózine Lenıngradta baqshada otyrǵany elestedi. Raqmet terezesiniń aldyna Lıza janap keldi..

Raqmettiń kózine Lıza elestedi.

— Lızochka, janym, saǵyndym — dedi daýsyn shyǵaryp.

Terezeniń aldyna kelgen Lızanyń qulaǵy eleń ete qaldy. Qaıdan shyqqan daýys ekenin bilmedi. Endi qaıda júrerin bilmeı daǵdaryp biraz turdy.

Úıdiń ishinde Raqmet. Tereze aldynda Lıza.

Raqmet stolǵa júgirdi. Lızanyń sýretin izdep taba almady. Chemodanyn ashyp Lızanyń taǵy bir sýretin aldy. Qarady: Lıza kúlip tur.

— Lızochka, qashan kelesiń?-sýretin kókiregine basty.

Al Lıza tereze aldynda tur, tereze shtorly. Lıza qamyǵyp tur.

— Raqmettiń umytqany ǵoı...

İshte Raqmet cypetti súıdi.

— Qalqam...

Lıza tereze aldynda Raqmet umytty dep jylap tur.

Al Raqmet úıde Lızany saǵynyp, sýretin keýdesine qysyp tur.

... Lıza aqyryn basyp júrip barakty aınaldy. Taǵy bir terezeniń aldyna keldi. Esiktiń aldyna keldi. Esikten bireý shyqty. Bul ınjener Kýlevakın. Lıza qasyna keldi.

— Joldas, jolaýshylar túsetin úıdi bilesiz be?

Kýlevakın areshke shaqty, Lızanyń betin kórdi, kózin keń ashyp keıin kúldi.

— Keshirersiz, Lenıngradtan kele jatqan ınjener Voznesenskaıa siz bolasyz ba?

— Ia...

— Tipten jaqsy, ishke kirińiz, men tresiń ınjenerimin.

Amandasty. Lıza ishke kirdi, oryndyqqa otyrdy.

— Oıpyrmaı, nege telegramma bermedińiz — dedi Kýlevakın-biz kúte-kúte ábden zaryqtyq qoı.

Lıza kúldi, biraq qaıǵynyń tańbasy betinde áli jatyr.

— Tipten sharshadym, telegramma soqqan adamym shyqpady...

— Qap, onysy nesi ońbaǵannyń, siz nege treske soqpadyńyz?

Lıza jaılasyp otyrdy.

— Munda ınjener Dáýir uly degen bar ma? — dedi.

— Bar.

— Qalaı, aman-esen be?

— E, biz erkekter, bylaı sóıleımiz: eger jigit qyzdarmen kep júrse, ol tipten saý. Dáýir uly da solaı.

Lıza shoshyp ketti, qabaǵyn túıdi. Biraq syr bildirgisi kelmedi.

— Jaqsy, qaryndasym, sizdiń atyńyz kim?

— Lıza.

— Lızochka, men sizdiń ákeńizdi jaqsy bilem, ataqty akademık, ol qandaı jaqsy...

Lıza qolymen ıegin súıep, stoldyń ústine qarap muńaıyp otyrdy. Kýlevakın Lızaǵa qarady, kózi jaınady, typyrshyp otyra almady.

— Lızochka, qandaı kóriktisiz, sizdeı hordyń qyzy, ataqty adamnyń qyzy osyndaı dalaǵa kele me...

Lıza qalyń oıda otyrdy. Bir ýaqytta:

— Injener Dáýir ulynyń úıin bilesiz be? — dedi.

— Bilem, alysta... Ia, ony quttyqtaýyńyzǵa bolady...

— Nege?

— Jaqynda áıel alaıyn dep júr.

Lıza selk etti. Sup-sur bolyp ketti, kózi alaryp ketti. Kózin Kýlevakınnen aıyrmaı ornynan turdy, sylq etip otyra ketti.

— Keshirińiz, sizdiń onymen bir qatynasyńyz bar ma edi?

— Ia-joq... ánsheıin — dedi Lıza.

Onan soń Lıza ecin jınap alǵandaı boldy.

— Siz maǵan adresin aıtyńyz!

— Alysta.

— Joq, aıtyńyz, men qazir baram.

— Cizdi oılamaıtyn adamdy qaıtesiz?

— Joq, qazir baram, aıtyńyz!

— Aıtaıyn, biraq sizdi esine de almaıdy...

— Úılense úılengen shyǵar, biraq meni umytýy múmkin emes.

Lızanyń kózi qabyrǵada turǵan óziniń sýretine kózi túsip ketti. Júgirip bardy.

— Bul qaıdan júr?

— Kósheden taýyp aldym.

Lıza senimsiz kózben Kýlevakınge qarap:

— Ózime qaıtyp berińiz — dedi.

— Maǵan syılańyzshy.

— Sizge arnalmaǵan ǵoı.

— Arnańyzshy maǵan.

— Joq, qaıtyp berińiz.

— Eń bolmasa, búginshe tursyn.

Lıza ornyna kelip otyrdy. Bir óleń aıtqan daýys estildi. Bul Raqmettiń daýsy edi. Lızanyń qulaǵy eleń ete qalǵandaı boldy.

— Bul kim?

— Ásheıin, qazaqtar ǵoı...

Raqmet úıinde otyr. Úı qabyrǵasynyń tasasynda, ózinen kóp bolsa on qadam jerde Lızasynyń otyrǵanyn qaıdan bilsin!

«Lıza, Lenıngradta nege qaldy, nege telegramma bermeıdi dedi Telefon shyldyrlady. Bul shahty qurylysynan soǵyp turǵan Shektibaı.

— Prohodkada az ǵana kedergi bolyp qaldy.

— Qazip baram — dedi Raqmet.

Raqmet júgirip ala jóneldi. Kýlevakın dalaǵa shyqty. «Tań atqansha kelmeıdi adresin endi aıtýǵa bolady» dep ishke kirdi.

Esiktiń aldyn elektr shamdary jap-jaryq qylyp tur. Injener Anna kele jatyr. Raqmettiń esigine buryldy, ishke endi. Esikti qaqty, jaýap bolmady, ashyp ishke kirdi -Raqmet!

Raqmet joq, stoldyń ústinde turǵan qaǵazdy alyp, bylaı dep jazdy. «Jańa bizde oramalyńdy qaldyryp ketipsiń. Kelshi ana jumys jóninde qurylys basynda sóılesermiz. Ońasha jer tabamyz ǵoı. Anna».

Lıza túregelip tur. Kýlevakın otyr.

— Adresin aıtyp berińizshi. Qazir baramyn.

— Qoımadyńyz ǵoı, keshirińiz, men oınap aıtyp edim, ol bizben kórshiles osy baraktyń syrtyndaǵy esik, bizben qabyrǵalas...

Lıza Kýlevakınge ala kózimen qarady. Shyǵyp ketti.

— Qazir kelesiz ǵoı — dedi Kýlevakın.

Lıza jaýap bergen joq.

Jyldam basyp Raqmettiń esigine keldi. Esikke ene bergende aldynan Anna shyqty. Ekeýi de bir-birine sustıyp qarasty. Lıza ishke enip ketti, esikti qaqqan da joq, úıde eshkim de joq. Raqmettiń jastyǵy kózine ottaı basyldy. Baryp krovatqa otyryp, aldyna alyp sıpady. Alyp qoıyp, stolǵa bardy. Annanyń, hatyn kórdi. Oqydy:

— Alaıyn dep júrgen jańaǵy eken ǵoı, árıne, súringenderge jumys ústinde de ońasha jer tabylady. Men aldymnan shyǵady dep júrgende, bul kisi t. bireýdiń úıine oramalyn tastap júr eken ǵoı...

Lıza otyrdy, eki qolymen jaǵyn súıedi. Meniń ózim ájeptáýir adam kórinedi.

Esiktiń, aldyna eki adam keldi biri-Raqmet, biri Alekseı. Ekeýi Raqmet esigiń aldyna kelip toqtady.

Lıza ishinde otyr. Eshteńe sezbeıdi.

Raqmetter biraz turdy.

— Al, endi qosh bol — dedi Alekseı.

— Joq, sizdi men shyǵaryp salaıyn.

Raqmet Alekseıge tısip ketti.

...Lıza áli otyr.

— Ol endi nege kelmeıdi úıine...

Qalyń oıǵa ketti. Ábden qamyqqan.

— Annasymen ońasha jer taýyp, sóılesip júrgen bolar.

Lıza dalaǵa shyqty, júrdi. Osy ýaqytta art jaqtan bireý keldi. Raqmet áli, baıqaǵan joq, ishke kirip ketti. Lıza Kýlevakınniń úıine keldi.

— Shaı ishińiz — dedi Kýlevakın.

— İshpeımin. Jatsam... uıqym keldi.

— İshke tósek salyp qoıdym, men aýyzǵy úıge jatam.

Lıza ishke kirdi, Kýlevakın shaıyn qoıa salyp, olaı-bulaı júrdi. Esikten baryp syǵalady. Lızanyń ádemi denesin kórdi. Kóılegin kóterip turǵan eki almasyn kórdi. Eki jaqqa qarap tamsandy, úıdiń ortasyna keldi.

— Shirkin qandaı eken.

Kózin mramor statýıasy elestedi. Taǵy baryp syǵalady. Biraq Lıza kórinbedi. Taǵy olaı -bulaı júrdi. Shydaı almady, ári-beriden soń gımnastıka oınady. Tipten bolmaǵan soń etpetinen túsip, tósegine jata qaldy.

...Lıza jatyr. Úıdiń ishi jaryq. Lıza kóılegin de sheshpegen, kózi ashty, qabyrǵadaǵy Kýlevakınniń sýretine kózi tústi. Túregeldi kóılegin sál kóterip, báteńkesin sheshti. Túp-túzý ádemi baltyrlaryn aıqastyryp otyrdy. Turyp esiktiń eki burap japty. Shamdy óshirdi. Úıdiń ishi qarańǵy. Tek tósekke daladaǵy elektr shamynyń jaryǵy túsip tur, Lıza tósekke jatty. Tósektiń ústinde elektr sáýlesi, Lıza basyn kóterip aldy.

«Men jańa Raqmettiń úıinde qalyp, sonda nege jatpadym». Biraz otyrdy. Qaıtadan jatty. «Kerek bolsa ózi keler» — dedi. Endi tynyp jatqannan keıin, alystaǵy qurylys dybystary úıdiń ishine zorǵa jetip, bolar-bolmas estip tur.

...Kýlevakınge yqylyq tıdi, selk-selk etedi. Taǵy basyn kóterdi araq ishpesin dep bótelkeni qarady, bótelke bos. Qaıtadan jata ketti.

VI taraý

Kúndiz saǵat 11-de Raqmet úıine keldi, otyrdy. Esikti bireý qaqty.

— Kirińiz.

Injener Borısov keldi.

— Qalaı, Raqmet? Ótip bara jatyp kire ketem, úıińde bir bolmaısyń, qurylystan shyqpaısyń.

Ekeýi de úndemeı biraz otyrysty.

— Jańalyq, Raqmet, treske Lenıngradtan bir ınjener qyz keldi. Endi bir kórkem... Voznesenskaıa.

— Ne deıdi?

Raqmet ornynan qarǵyp turyp, esikke júgirip baryp qaıtyp keldi.

— Qaıda jatady?

Borısov tańyrqap Raqmettiń basynan aıaǵyna deıin qarap shyqty.

— Kýlevakındikine túsipti, ol burynnan alaıyn dep júrgen qyzym deıdi ǵoı.

— Ne deısiń?-Raqmet stoldy qoıyp qaldy-Kim alady deımin saǵan?

Borısov seskenip, shegine tústi.

— Men qazir baryp sóılesem!

Esikke týra júgirdi. Shyǵa beriste turyp qaldy da, qaıta aınalyp keldi.

— Keship, Kolá, men saǵan aıqaılap jiberippin...

Borısov kúldi. Ekeýi de dalaǵa shyqty. Borısov qoshtasyp ketti, Raqmet Kýlevakınniń esigine bardy. Esikti qaqpastan ishine enip ketti. İshki úıge bardy. Stol ústinde Lızanyń sýretin kórdi. Qabyrǵadaǵy Kýlevakınniń kostúmyn, onyń ústinde Lızanyń tanys oramalyn kórdi. Krovatttyń astyndaǵy Lızanyń ózine tanys báteńkesin kórdi. Raqmet qozǵalmaı qatyp qaldy.

«Sýretin de berip úlgeripti. Báteńkesin de krovatttyń astyna qoıypty...» dep oılady.

Qabyrǵadaǵy oramalǵa kózi tústi.

«...Kıimderin de aralastyryp qoıypty...»

Júgirip dalaǵa shyqty. Lızanyń kúmisteı kúlkisi estildi. Raqmet qarady, alysta, Lıza men Kýlevakın qoltyqtasyp, kúlisip kele jatyr eken.

«...Ózderi de aralasypty». meniń úıime ketti. Kirip, aýyzǵy úıdiń ortasyna baryp, qozǵalmaı turdy da qaldy.

«Báse, nege telegramma bermeıdi túsinbedim desem». Biraz oılandy.

— Joq, joq, múmkin emes!-Raqmet aıqaılap jiberdi. Terezege qarap súıenip biraz turdy. Terezeniń ar jaǵy baraktar. Bir áıel,bir erkek kele jatyr. Biri — Anna. Raqmettiń esiginiń aldyna kelip Anna bir nárseni aıtyp kúldi.

«Ózi jaqsy eken-aý, osy ýaqytqa deıin betine de jóndep qaramappyn-aý!» — dep oılady Raqmet.

«Joq-joq, partıa múshesi bolǵan soń birin-biri jaqsy bilý kerek qoı, men sony aıtam» — dep Raqmet óziniń bizge bir oıyn aqtaǵandaı boldy. Anna qasyndaǵysymen qushaqtasyp ishke kirdi. Esik qaǵyldy.

— Kirińiz.

Anna kúlip kirdi.

— Túnde kelgenimde joq ekensiń...

— Ońasha jer izdegen sóziń ne? — Raqmettiń qabaǵynda áli ashýdyń izi bar.

— Ol desátnık Vavrılov týraly senimen aqyldasaıyn dep edim, ol ylǵı úı qabyrǵalaryn qısyq salady...

— Jete tekserý kerek. Bilip istese de, bilmeı ictese de bir shara qoldaný kerek. Ýaqytty, qarjyny bosqa shashýǵa bolmaıdy ǵoı...

Biraz úndemeı otyrysty. Raqmet ornynan turdy:

— Anna, saǵan bir syr aıtqym kelip tur... İshime syımaı barady.

— Qane, aıtshy.

— Meniń... Meniń... bir... súıgen adamym bar edi, sol osynda kelipti.

— Voznesenskaıa ma? — Anna kúle sóıledi.

— Ia, sol, telegramma da bergen joq, úıime de kelgen joq...

— Ol kelmese sen bar, neń ketedi?

— Joq, barmaımyn.

— Barasyń, bir túkke turmaıtyn túsinbestik bolyp júrgen shyǵar.

— Áńgime onda emes...

— Endi nede? Qane, qazir bar, sóıles...

— Joq, onda otyryp qalýym múmkin, qazir shahtyǵa baramyz.

Telefon shyldyrlady. Raqmet tyńdady:

— Ia... qazir baraıyn... — ekeýi de shyǵyp ketti.

Lıza úıde, terezeniń aldynda súıenip tur. Qalyń oıda. Bir ýaqytta shoshyp oıanǵandaı boldy. Terezeniń syrtyna tesile qarady. Raqmet bir áıelmen ketip bara jatyr. Tipti qaramaıdy. Lıza teńselip zorǵa tur, kóz aldynda stoldar buldyrap ketti, kózinen jas tamshylady (bul zaryǵyp saǵynǵandyq pa, álde kúıingendik pe?).

«Shynymen-aq meniń janyma, maǵan kelmeı, basqa adammen ketip bara jatyr ma?»

Kelip krovatqa jata ketti.

Aýyz úıge Kýlevakın keldi. Aqyryn ishki úıdiń esigin ashty, Kirip, oryndyqqa otyrdy, Lıza kózin ashyp jatyr.

Kýlevakın Lızanyń aıaǵyna qarady, kózi jep bara jatyr. Lıza aıaqtaryn jınap aldy. Onan soń qaıta sozyp, burynǵysynan da kórnekti etti. Kýlevakınniń kózderi tesip barady. Lızanyń kókiregine qarady, shashyna qarady, betine qarady, taǵy da aıaǵyna qarady, shydaı almady.

— Lızochka, senen óter qyz bolar ma eken? Men seni súıem.

Lıza úndemedi.

Kýlevakın aqyryn krovatqa keldi, otyrdy, betine qarady, Lıza áli úndegen joq... Lızanyń aqyryn aıaqtaryn sıpady, onan soń shashyn sıpady, aqyryn kókiregin sıpady. Betine qýanysh júgirdi.

— Lızochka, súıesiń be meni? Lıza úndemedi.

— Lıza, súıesiń be? Lıza úndemedi.

Kýlevakın súıýge eńkeıdi. Jaqyndap keledi Mine, taıaý qaldy. Tipten kelip qaldy. Osy ýaqytta Lıza qolymen qaǵyp jiberdi.

— Ket, joǵal, aıýan! Kýlevakın qarǵyp turdy:

— Ásheıin oınap edim...

— Qasyma jolaýshy bolma! Lıza ushyp turdy, júgin aldy:

— qosh bol, men páterime ketem, mundaı ádetke úıir bolmaý kerek qoı, keńes ınjeneri, joldas Kýlevakın. Men Raqmetke kettim, Raqmetke, estidińiz be? Estip alyńyz Raqmetke!

Shyǵyp júre berdi. «Bara keteıin». Raqmettiń úıine keldi, esik ashyq. Aqyryn qaramen tórdiń aldynda tósek ústinde Raqmet otyr, aldynda bloknot. Onyń jazýyna úńilip Anna tur. Qapylys kórgen adam bolsań súıýge betin tosyp tur eken deısiń. Lıza kórdi. Kirmesten dalaǵa shyqty. Turdy.

— Meıli súıgen shyǵar, onda meniń qandaı aqym bar? Tek túsinisý, ózine aıtý kerek. Qazir bolmaıdy. Mynaýsynan da aırylyp qalýy múmkin...

Lıza júgirip ketti.

— Ózi kelmese, men barmaımyn — dedi ketip bara jatyp.

Úıde Raqmet túregelip júr. Anna otyr.

— Sen qazir bar oǵan, sóıles... — dedi Anna. Raqmet úndegen joq. Jym-jyrt, shahtydaǵy qımyldardyń dybysy úıge jańa kirgendeı boldy.

— Búgin júz metr prohodka ettik.

Raqmet qýanyp ketip, júgirip baryp Annany qushaqtaı aldy. Baıqaýsyzda erninen bir súıip aldy. Onan soń júgirip esik jaqqa ketti. Ernin súrtti.

— Keshir, Anna, baıqaýsyzda... Tistep qyzyp ketippin.

Anna kúldi.

— Eshteńe etpes, qyzýlyq árkimde de bolady ǵoı. Lızany aıtty endi.

Raqmet úndegen joq, tómen qarady. Anna qoshtasyp dalaǵa shyqty. Raqmet jalǵyz ózi qaldy. Oılandy, basyn shaıqady.

— Ózi kelmese, men barmaımyn...

VII taraý

Raqmet shahty qurylysy basqarmasynda kabınette otyr. Syzyqtar syzyp, árbir nárseniń josparyn jasap otyr. Esikten uzyn qara desátnık keldi. Beri alyp stoldyń ústine qoıdy. Raqmet basyn kóterip alyp, qalamyn stol ústine qoıdy:

— Áneýkúngi ýaqıǵaǵa sebepshi kim boldy?

Desátnık basyn kótermeı otyryp:

— Myrzash — dedi.

Raqmet desátnıkke qadala qarady.

— Shaqyr, Myrzashty.

Desátnık erinip, jaqtyrmaǵandaı ornynan turdy. Esik jaqqa bardy.

— Bir saǵattan keıin óziń kel!

Raqmet taǵy jaza bastady. Prohodkaǵa ótken jospardy kórdi. Kúlimsiredi.

— Júz jıyrma metr, ınjener Dáýir uly — dedi.

Shahty qurylysy. Komsomolester brıgadasy shahty ústindegi kabınettiń temir betondy úıleriniń qabyrǵalaryn qalap jatyr.

Shet jaqta júrgen desátnıkke Myrzash keldi. Ekeýi biraz sóılesip turdy. Sol ýaqytta kúle qarap Shektibaı keldi.

— Myrzash, munda neǵyp tursyń?

Myrzash tesile qalshıyp qaldy.

— Joldas nachalnık...

Onan soń bosap, muńaıyp tómen qarady:

— Meni Raqmet shaqyrtady, biz jarysqa túskenbiz, jumystan ketkim kelmeıdi..

— Jumysy bar adamnyń ózi nege kelmeıdi. Jumystan qaldyryp keńsege shaqyrtyp — dedi desátnık teris burylyp.

Shektibaı kúlip qoıyp:

— Injener shaqyrsa barý kerek — dedi. Onan soń desátnıkke qabaǵyn túıip:

— Sen Raqmetti jóndemeı-aq qoı — dedi Syrt burylyp júrip ketti.

...Kabınette Raqmet pen Myrzash, birine-biri qarsy otyr. Myrzash tómen qarap otyr. Dál tóbesinde teńgedeı jerinde shashy joq. Raqmettiń kózi túsip ketti. Raqmet tóne qarady, túsi ózgerip ketti. Aýzyn ashty, ornynan turdy. Kózin aıyrmaı stoldan ketip, buryshqa bardy.

— Janym, sen kádimgi Myrzashsyń ba?

Raqmet qolyn jaıa júgirip, Myrzashty qushaqtaı aldy. Myrzash tań qalyp ornynan qarǵyp turdy.

— Jıyrmasynshy jyly detdomda birge bolǵan...

Raqmettiń sózin aıaǵyna deıin kútpesten Myrzash ta qushaqtaı aldy.

...Ekeýi kúlisip, sóılesip otyrǵanda, baǵanaǵy desátnık keldi.

Ol kelip otyrmaı jatyp Raqmet:

— Sen nege aldaısyń? — dedi.

Desátnık oryndyqqa otyra berip:

— Ia pirim — dedi «Ia pirim» — degen sóz desátnıktiń aýzynan emes, otyrǵan oryndyǵynyń astynan shyqqandaı boldy. Raqmet eleń ete qaldy. Kenet bir nárseni oılatarym qandaı boldy. Raqmet desátnıkke kózin tikti.Áli qarap tur... Kóz aldynda desátnık joq bolyp, onyń oryna buldyrap baıaǵy urylar elestedi:

— Ury, qaraqshy! Sen qalaı kirip aldyń?

Qazirde desátnıktiń qara bujyr betterine qarap tursań baıaǵy Raqmettiń aýlyndaǵy belgili ury, baýkespe-Súleı. Súleı tamsandy. Seskene bastady. Stol ústine qoıǵan bórigin ala berdi. Sol ýaqytta Alekseı men Shektibaı keldi.

— Mynaý ury, baýkespe, qaraqshy, men tanydym — dedi asyǵyp Raqmet.

Alekseı qabaǵyn túıip desátnıkke qarady, desátnık jerge qarady. Alekseı Shektibaıǵa qarady:

— Qazir prıkaz jazyńyz, jumystan shyǵaryńyz!

— Hatshy! — dep Shektibaı aıqaı saldy. Júgirip hatshy kirdi. Aınala jurtty bir sholyp, Shektibaıdyń qasyna kelip otyrdy.

Shektibaı aıtyp otyr:

— Desátnık Súleı Tasmaǵambet uly ury, qaraqshy bolǵandyqtan...

— Qazir japtyrý kerek — dedi Alekseı.

— Narád beretin úıdiń qabyrǵasy qısyq istetip, qaıtadan buzylyp, eki kún bosqa ketti — dedi Myrzash.

Alekseı men Shektibaı desátnıkti alyp shyǵyp ketti.

Baǵanadan beri oılanyp otyrǵan Raqmet basyn kóterip aldy, Myrzashqa qarady: «Erteńnen arǵy kúni demalys, erteń keshke bizdiń úıge barlyq jastardy, qyzdardy jı» — dedi.

Myrzash tań qaldy.

— Ol nege kerek?

— Oıyn jasaımyz, bizdiń úıge qonaq bolasyńdar.

Myrzash shyǵyp ketkende esikten jas jigit kirip keldi. Ashań, uzyn boıly, aqquba, shashy artyna qaraı qaıyrylǵan. Kelip Raqmetpen amandasty:

— Dmıtrıı Ermolın, ınjener.

— Tipten jaqsy, bizdiń shahtyǵa keldińiz ǵoı?

— Sizge kómekshi etip jiberdi.

Vİİİ taraý

Raqmettiń úıi toly jastar. Bes-alty qyzdar da bar. Jastar kúlisip, sóılesip otyr.

Ortalarynda qýanyshty Raqmet, ezýin jımaı kúlip otyr. On jaǵynda Myrzash brıgadır, sol jaǵynda Ulbosyn komsomolka, brıgadır. Ulbosyn dese Ulbosyn emes pe? Erkekteı, degenniń zoryna qarashy! Mine, biz kúlip turǵan Ulbosynnyń óreskeldeý, sonymen birge kórkem betin kóremiz. Mine, kádimgi biz biletin Jylqybaı, bul jasqanyp, qamyǵyp otyrǵan sıaqty.

Esikten úshinshi prohodka brıgadasynan Marıam kirip keldi. Jurtty kórip uıalyńqyrap tómen qarady. Ústinde kóılek bolar, biraq elektr jaryǵymen qara bolyp, qara shashpen qosylyp jarasyp tur. Shashy qysqa, jelkesine zorǵa jetedi. Dál Lıza qusap qaıyrǵan. Sham jaryǵymen qara kózderi jalt etip, bir qarap ótti. Dostarynyń qasyna qaraı júgirdi.

Raqmet ornynan turdy.

— Mine, Marıash keldi. Eń jaqsysy.

Marıashtyń betine qyzyl qan júgirip, qasyndaǵy qyzdyń arqasyna betin jasyrdy. Qasyndaǵy Jámesh. Sary qyz, shashy da sary-aý. Óte qýanyshty, kúle beredi.

— Marıash, nege uıalasyń? Ózimiz ǵoı...

Marıash tómen qarap otyr. Tolyq qoldaryn stoldyń ústine saldy. Sonan soń qaıtyp aldy. Raqmet jan-jaǵyna qarady. Shet jaqta eki ezýi qulaǵyna deıin jetip kúlip otyrǵan Malshybaıdy kórdi.

— Biz tipten kóńil kóterýdi bilmeı ketti. Shaldar sıaqtymyz, nege kúlip-oınamaımyz.

Raqmet ajarly júzben aınala qarap ótti.

— Komsomoldarǵa oınap-kúlýge bolmaıdy dep, Janbol-aq qorqytyp boldy ǵoı — dedi Ulbosyn. Sóılegen sózderinde de bir túrli kúshti, qaıtpastyq sezilip tur. Jannyń bári buryshta otyrǵan kishkene jigitke qarady.

— Komsomoldar kúlip-oınamaýlary kerek, jumys isteýi kerek — dedi Janbol.

Qyzdar kúlip jiberdi, bárinen de Ulbosynnyń basym, bir túrli óreskeldigin kórsetip tur.

Myrzash ta kúlip otyr:

— Bizdiń medreseniń shákirti dep júrgen joqsyn ba, Janbol?

Jannyń bári kúldi. Janbol ornynan turdy. Eshqaıda qaramaıdy.

— Qaıda barasyń, Janbol? — dedi Raqmet.

— Ketem... meniń — Onda ókpeleımin, bárimiz de ókpeleımiz, ketpeısiń eshqaıda.

Qasynda otyrǵan Malshybaı kúlisin jımaı, eteginen tartyp otyrǵyzdy.

— Eshqaıda jibermeımin! — Óziniń sózi eki qulaǵynan ketpeıdi.

Janbol otyrdy. Qabaǵy jabyńqy.

Raqmet jymıyp Malshybaıǵa qarady. Ol odan saıyn kúle tústi.

— Ia, Malshybaı, nege sen qol-basyńdy jýyp júrmeısiń seni qyz qasyna otyrǵyzbaıdy ǵoı — Úıdiń ishi kúlip, Malshybaı da kúledi. Ashýlanýdy bilmeıdi. Áne Raqmetke qarap kúlip tur. Eki ezýi qulaǵyna jetedi. Qandaı aqkóńil, qandaı jaqsy adam...

— Ulbosyn, sen baryp jýyndyrshy! — dedi kúlki arasynda Myrzash. Úıdiń ishi shýǵa toldy. Sol shýdyń ústin basyp Ulbosynnyń daýsy shyqty:

— Jýyndyrsam jýyndyram!

Malshybaı ornynan turdy:

— Qap, bolmas — dep óziniń ezýi jıylmaı, kúlip shyǵyp ketti. Júrisinde de qýanysh, baqyttylyq kórinip tur! Jámeshtiń qasynda Ksená otyr. Kózderi móp-móldir, kók aspannan oıyp alǵandaı. Denesi quıyp qoıǵan Ulbosyn dersiń.

— Bul arada kóńil kóteretin túk joq, bizdiń zavodta qandaı qyzyq edi..

Marıashty qushaqtap Dasha otyr. Ekeýi áńgimelesip kúledi. Olardyń qasynda Arkasha. Qyzdardyń áńgimesine qarap qyzyǵyp-aq otyr.

— Qyzdar, áńgimelerińdi maǵan da aıtsańdarshy!

Raqmet esitip qoıdy:

— Marıash, Darıa Kýdráshova, áńgimelerine Arkashany da qatynastyryńdar!

Jannyń bári solarǵa qarady:

— Qatystyrmaımyz, áneýkúni biz jarysqa shaqyrǵanymyzda, qyzdarmen ne dep jarysam degen.

Taǵy dý kúlý. Arkasha shydaı almady.

— Al, tússin jarysqa, qane ozyp alyńdarshy!

— Malshybaı, Jylqybaı, Sarman, qyzdarmen jarysamyz, maqul ma?

— Oza almaısyń!

— Ozamyz!

Ulbosyn qarǵyp turdy.

— Ákel qolyńdy!

Ekeýi qol alysty.

Ksená aıqaı saldy:

— Arkasha, bizden oza almaısyń!

...As úıde eki-úsh áıel et asyp jatyr. Úlken qazan, ishi tolǵan et.

İshki úıden shyǵyp Malshybaı keldi. Áli kúlýde...

— Sýlaryń bar ma?

Jas kelinshek kúlimsiredi.

— Baıqus-aý, ony qaıteıin dep eń?

— Jýynyp kel dep balalar buıryq berdi — dep kúlip otyra ketti. İshki úıde Raqmet ornynan turyp, oıyn-saýyqty ózi bastaýǵa kiristi.

— Qane, qaısyń garmon tartasyńdar?

Eshkim úndemeıdi, bir-birine qarap kúlisedi.

— Eshkim joq pa? Shynymen eshqaısymyz tarta almaımyz ba? Mynaý uıat eken!

— Qart garmonshyny shaqyramyz ba, namys emes pe?

Taǵy jan-jaǵyna qarady.

— Erteńinen bastap mýzyka úıirmesin uıymdastyrý kerek. Mýzyka bilmeý uıat!

— Maqul, uıymdastyraıyq!

— Maqul!

— Maqul!

— Jaqsy!

Jastar shýlap ketti.

Ksená túregeldi.

— Maǵan bershi.

— Bir nárse shyǵar!..

Jastar kóterilip, qýanysyp qaldy. Garmondy áperdi, tarta jóneldi, qandaı kóńildi.

Qarańdarshy, óreskel degenińiz qatalaý ma deımin! Saýsaqtary qalaı maıysyp bara jatyr. Qyzdar teńselip otyra almaı otyr.

— Aýyz úıge shyǵyp bıleıik!

— Aýyz úı keń!

— Bıleıik.

Jastar aýyzǵy úıge júgirip, qorshalanyp otyryp aldy. Garmon oınaqshytyp dybys shyǵardy.

— Qandaı kóńildi.

Arkasha:

— Dasha shyqsyn!

Raqmet:

— Dasha, Dasha!

Dasha Raqmetke bir qarap kúldi de, ortaǵa túsip, ala jóneldi. Mýzyka babymen qol da soǵylyp jatyr. Dasha bir baıaýlatyp, bir báseńdetip bılep júr. Dasha Raqmettiń aldyna keldi.

Arkasha:

— Raqmet!

— Marıash!

— Raqmetti suraımyz!

Barlyǵy:

— Raqmet, Raqmet!

Raqmet ortaǵa tústi. Mýzyka dybystarynyń jelilerin jerge syzǵandaı shyr aınalyp ketti. Bir otyrady, bir turady...

Esik ashyldy, Shektibaı men Alekseı kirdi. Ekeýi de qýanyshty:

— Bul ne toı? Ulbosyn, kúıeýge shyǵyp qoıǵan joqsyń ba? — dedi Alekseı kúlip, aıǵaılap.

— Raqmetpen bılep jatyrmyz.

— Nege bılegenińdi qoıa qoıdyń, Raqmet! Bizdiń kelýimizdi paıdalanyp jóndelip alaıyn dediń be? — dedi Shektibaı.

Ulbosyn barlyq daýsymen aıqaı saldy:

— Shektibaıdy suraımyz!

Jastardyń bári «Shektibaı» dep aıqaılady.

— Bıleı bilmeımin.

— Bılep kórińiz!

— Ómiri bılep kórgen emespin!

Jastar taǵy aıqaılady:

— Shektibaı joldas, nachalnık!

— Bıleı almaımyn!

Shektibaı keıinshektep turǵandaı, taǵy ózi kúle beredi.

Myrzash jaqyndap keldi. Shektibaıdyń qulaǵyna aýzyn taqap:

— Bılemegenińiz uıat eken! — dedi.

Jastar:

— Alekseıdi suraımyz!

— Alekseı, Alekseı! — dep aıqaılady.

Alekseı bıleı jóneldi.

Bı bitkesin ishki úıge kirip jastar stolǵa otyrysty. Tór jaqta Alekseı men Shektibaı. Raqmet Jylqybaı men Malshybaıdyń qasynda otyr.

Stoldyń ústi tolǵan pyshaq, vılka. Et keldi, aldymen ákelip Jylqybaıdyń aldyna bir tarelke et qoıdy.

Jylqybaı Malshybaıǵa burylyp sybyrlady;

— Sen ekeýmizge bir tabaq qoı, sirá...

— Joq, Jylqybaı, seniń ózińe bir tabaq — dedi Raqmet.

— Ala ber — dedi Malshybaı.

Jaǵalaı kisiler basyna bir tarelkeden et qoıyp jatyr.

Jylqybaı bes saýsaqty etke sala bergende: «Tura tur» — dep Raqmet sybyrlady. Jylqybaı seskenip, qolyn tartyp aldy. Raqmet Jylqybaıdyń qolyna pyshaq pen vılkany ustatty, kúldi.

— Mynaýmen je.

İX taraý

Kún shyǵyp ysı bastady. Qurylys jumysy qyzýda.

Alystan jumysshylardyń ýaqytsha jatqan aǵash baraktary kórinedi. Qyzyl kirpish úılerdiń tek tóbesi ǵana jabylmaǵan. Bular qatar-qatar tizilip tur. Aınalasy aǵash, tas, kirpish, topyraq». Jumys toqtalmaı jurt jatyr.

Alyp shahty ústinde temir, tas, betondy kombınat ta kúnnen kúnge bıiktep ósip keledi.

Arkashanyń brıgadasy da, Ulbosynnyń brıgadasy da osynda, uly aýmaqtyń óte zor kombınat qurylysynda ótedi.

Arkasha men Malshybaı qum, sement tasyp júr. Bular qurylystyń bir shetinde. Ekinshi ýchaskesinde Ulbosynnyń brıgadasy. Ulbosyn men Ksená sharshap, tas tasyp júr.

Arkashalar kirpish alyp kele jatqanda, Ulbosyndar bara jatady... Jolda qatarlasqanda, Arkasha alaqanyn aýzyna ustap:

— Oza almaısyń! — dep aıqaı salady.

Ulbosyn da alaqanyn aýzyna ustap:

— Ozamyz! — deıdi.

Óz jumystaryna ketedi de, taǵy aınalyp kezdeskende, Arkasha taǵy aıqaılap:

— Oza almaısyń! — deıdi.

— Ozamyz! — dep Ulbosyn jaýap beredi. Taǵy da jumystaryna kete beredi. Arkasha jumystaryn istep jatqan óz jastaryna kúlip:

— Balalar! Qane, qyza qımyldańdar! — dep aıqaı salady.

Ulbosyn da brıgadasyna baryp:

— Qyzdar! Qane, qyzý qımyldańdar! — dep aıqaı salady.

...Gýdok aıqaılady, shahty qurylysyndaǵy jumysshylar túski tamaqqa kete bastady, Arkashaǵa Malshybaı kelip:

— Tamaqqa barmaı, jumys isteıik, men balalarmen kelemin — dedi.

Arkasha, biri júgirip, biri kórip, keıbireýleri kúlip turǵanda jumysshylarǵa qarap turyp:

— Maqul — dedi.

Bular otyrdy. Qyzdarymen Ulbosyn keldi.

— Arkasha, júr tamaqqa baramyz! Arkasha teris qarady.

— Kete berińizder!

Ulbosyn kúldi.

— Qýlyqtaryn qarańdar, tamaq ýaqytynda istep bizden ozbaqshy ǵoı!

Qyzdar shýlap ketti.

— Bul adaldyq emes — dedi Marıash.

— Biz de barmaımyz! — dedi Ksená.

— Kete berińizder, biz artynan baramyz — dedi Arkasha.

— Aldaryń keledi-aý, qane, qyzdar, sender de otyryp alyńdar! — dedi Ulbosyn. Qyzdar otyryp aldy.

— Kete berseńdershi — dedi Arkasha qabaǵyn túıip.

— Ketpeımiz!

Arkasha tistenip qabaǵyn túıip otyr. Aýyq-aýyq ala kózimen qyzdarǵa qarap qoıady, tómen qarap otyrdy. Qyzdar ketpeı qoıǵansyn Arkasha ashýlanǵan kúninde ornynan ushyp turyp:

— Qane, balalar, kirisińder! — dep sement tasıtyn arbasyna júgirdi. Qyzdar óz ýchaskesine tura júgiristi. Sarman komsomoles satymen qurylystyń tóbesine shyǵyp bara jatyp:

— Ashanaǵa baryp óshirette turyp, tamaq ishkenshe eki jarym saǵat etedi — dedi ózine-ózi Raqmet kabınetinde telefon arqyly sóılesip otyr.

— Eki brıgada ashanaǵa barmaı jumys istep qaldy. Aıtqanymyzǵa kónbeı qoıdy. Qazir nan, maı, shaı aparyp berýińizdi suraımyn. Jıyrma adam.

Jumysshylar tamaqtan qaıtqan joq. Tek eki brıgada tynbastan jumys istep júr. Sóılespeıdi. Arkasha brıgadasyna, kishkene arbany qolymen súıretip nan, shaı, maı alyp keldi. Alyp kelgen áıel jerge qaǵaz tósep barlyǵyn jaıyp qoıdy.

Ulbosyndarǵa da bir áıel alyp kelip, dál solaı daıarlap qoıdy.

Arkadııǵa áıel:

— Al, shaı ishińizder! — dedi.

Arkasha úndegen joq. Ulbosyndarǵa qarady da jumysyn isteı berdi.

Ulbosynǵa da qasyndaǵy áıel:

— Tez shaı ishińder! — dedi.

Ulbosyn jaýap qatpady, Arkasha brıgadasyna qarap, olar istep júrgesin isteı berdi.

Arkashaǵa áıel taǵy da:

— Bolasyńdar ma, joq pa? — dedi.

Arkasha Ulbosynǵa qarady, Ulbosyn Arkashalarǵa qarady. Biraz qarap turysty. Bir ýaqytta Ulbosyn shaıǵa qaraı júrdi. Ańdyp turǵan Arkasha:

— Qane, kelińder! — dep shaıǵa júgirdi.

X taraý

Shahty astynda negizgi shtrekte Lıza tur. Ústinde shahter kıimi, qolynda sham. Shahty astynyń úrlegen jeli basyna tartqan oramalynyń ushyn jeńil jelpildetip tur. Qaıla shapqan dybys, attyń pysqyrǵany, at aıdaýshynyń ysqyrǵany, vagonetka dóńgeleginiń syryldaýy, aıqaılap sóılesý shahty astyn shýǵa toltyrǵan. Shahtynyń tór jaǵynan shamyn moınyna ustap bireý kele jatyr. Bulardyń bireýi brıgadır Mısha. Denesi tolyq, kelbeti jyly. Lızaǵa kelip, kúlip amandasty. Bet-aýzynyń bári kúıe.

— Júrińiz!

Ekeýi júgirip keledi. Shtrek boıy elektr jaryǵy. Lebedkashy qyz, elektr jaryǵynyń astynda joǵarydan tómen qarap tur. Tómende, alysta jez arqanmen joǵary kóterilip, kómir salǵan vagondar jyljyp kele jatyr. Oń jaǵynda jınalyp turǵan parojnákter. Alysta bir-eki sham jaqyndap jyltyrap keledi. Bular Lıza men Mısha. Qyzǵa keldi. Lıza jyly júzben qyzǵa qolyn usyndy.

— Amansyz ba, Aısha?

Aısha jaýap berýdiń ornyna kúlimsiredi.

— Tanysaıyq, ýchaskeniń jańa nachalnıgi Elızaveta Voznesenskaıa.

— Aısha Erimbet qyzy...

Lebedkanyń janyndaǵy telefondy alyp Lıza sóılesti:

— Narádnaıa... Slesar bar ma? Bolsa dereý munda jiberińiz!

Mine Mısha men Lıza taǵy júgirip ketti. Aısha kúlimsirep artynan qarap qaldy.

Lızalar shtrektiń janyndaǵy bir esikke kirip ketti. Qarańǵy. Tek moıyndaryna ilgen jaryǵy betterin kórsetedi. Bul komsomol lavasy. Plasynyń juqalyǵy sonsha, bular jer baýyrlap kele jatyr.

— Júrińiz — dedi Masha.

Qysalańda, Mısha Lızanyń aıaǵyn ustaı aldy. Lava tar. Lıza sharshady, júre almady, entikti.

— Sál demalsaq qaıtedi!?

— Meılińiz...

Alda qaılanyń tarsyldaýy estilip tur. Lızanyń beti tar jerde Mıshanyń betine tıip ketti.

— Júr...

Taǵy ketti. Súıretilip kele jatyr. Alystan jaryq kórindi. Biriniń artynan biri súıretilip kele jatyr. Bir jerde konveıerdiń ishine túsip júrdi. Lıza ábden sharshady. Tizesimen eńbekterde astyndaǵy kómirdi qolymen ala bastady. Ernin tistep qınalyp kele jatyr. İlbip qozǵalady.

— Qazir jetemiz — dedi Mısha.

Ol aldyna túsip, sýsyp júzip bara jatqandaı qarasyn úzip ketti. Lıza otyrdy. Tizesin sıpady. Terlegen, shyp-shyp ter sorǵalap aǵady. Osy ýaqytta konveıer qozǵalyp ketti. Lızany shaıqap tómen qaraı bir syrǵytyp tastady. Lıza barlyq kúshin jınap joǵary eńbektedi. Joǵarydan tómen saryldap jatqan óziniń aǵysyna qarsy júzgen adam sıaqtandy.

Konveıer tars-tars etip kómirdi tómen qaraı jyljytyp jatyr. Brıgadır arǵy túpten aıqaı saldy.

— Toqtat konveıerdi!

Lıza entigip:

— Toqtatýǵa bolmaıdy! — dedi.

Biraq konveıer daýysty kómirimen jyljytyp áketkendeı brıgadırge jetpedi. Konveıer toqtady.

Lıza entigip zorǵa jetti. Brıgadırdiń qasyna bardy. Kómir shabatyn mashına qarap tur eken.

— Bir mınýt toqtaýǵa bolmaıdy ǵoı...

— Slesar ketip qalypty.

— Ózin jaqsy bilesiń be? — dedi Lıza.

— Joq.

— Ekpindi brıgadırdiń mashınasyn bilmeýi keshirilmeıtin kúná eken..,

— Mashınashy, onyń kómekshisi bar ǵoı...

— Seniń óziń jaqsy bolýyń kerek, olarǵa qalaı basshylyq beresiń!

Brıgadır úndemedi.

— Ekinshi brıgadır buzylǵan mashınanyń bireýdiń aýzyna qaramaı, óz kúshterimen túzeı alatyn bolý kerek.

Desátnık pen slesar keldi.

Lıza desátnıkke qadala qarady:

— Slesar qaıda ketken eken?

— Bilmeımin, ketip qalyp, jańa keldi...

— Qolyndaǵy adamdaryńnyń qaıda júrgenin bilmeısiń be?

Biri buryn, biri kesh, birneshesi birdeı soǵylǵan qaıla daýystary, kúregen kúrekter, qoıylyp jatqan kúrekter. Shahty astynyń ómiri qyzýda.

Bir shal baǵanadan beri qaılany aýyq-aýyq samarqaýlaý bir qoıyp, kóńilsiz otyr.

— Temekiń bar ma? — dep joldastarynan surap qoıady.

Lıza oǵan jaqyndady. Shal nachalnıgin kóre sala qaılany tez-tez ura bastady. Ústi -ústine urady. Lıza qasyna bardy. Shal qaramaıdy, shaýyp jatyr.

— Joldas, tura turyńyzshy!

Lıza shaldy ıyǵynan ustady. Shal alaqtap, sasyp, toqtap Lızaǵa qarady.

— Má, temeki..

Lıza shalǵa papıros berdi. Shal artynan qarap turyp, kómirdi quryshtanyp shaba tústi. Lıza alǵa qaraı keledi. Eńkeıip júrýge bolady... Slesar Lızanyń artynan qarady:

— Shirkin, osyndaı qatynyń bolsa, ne armanyń bolar edi?

— Jap aýzyńdy, sum! — dep aıqaı saldy Mısha.

Ekinshi lavada Sergeıdiń brıgadasy jumys istep jatyr. Shette eki adam qatar kómir shaýyp jatyr.

Biri — Tólep, biri — Egor. Qasynda jambastap Elemes jatyr.

— Nege shappaısyń? — dedi Tólep.

— Jalyqtym, otaǵasy, qazǵannan keler paıda bar ma?

— Normańdy ómiri toltyrmaısyń, shyǵaryp tastaıdy ǵoı...

Ar jaǵynan sham jaryǵyn betine ustap brıgadamen Sergeı Egorǵa keldi. Ashýly. Seni pensıoner etý kerek, sum, bul qaı shabys?

Egordy kımelep ketti.

Elemes kómir shaba bastady. Brıgadır etip ketti.

Elemes taǵy shapqanyn qoıdy.

— Sý iship kelem.

Elemes tómen qaraı konveıermen syrǵı jóneldi.

Negizgi shtrekte Lıza, desátnık, brıgadır Shymyrbek tur. Elemes lavadan shyǵyp qabattasyp bularǵa keldi.

Shymyrbek shamyn aldyna qaraı bir kóterip:

— Sergeı brıgadasy bizden ólse de oza almaıdy. Olar tasbaqasha júredi. Óńkeı jalqaýlar.

Elemes qasyna jetip bardy.

— Ne deısiń, júgermek?

Shymyrbek sasyp, selk ete tústi. Lıza jalt qarady.

Shymyrbek:

— Oza almaısyńdar deımin — dedi.

Elemes sýǵa da barǵan joq, izinen keıin qaıtty.

Tólep kómir shaýyp jatyr. Eńbektep Elemes keldi. Túci sýyq. Ashýly, beıkúná. Tisin qaıraıdy, qabaǵyn túıgen.

Kele salyp, aldy-artyna qaramaı shaba bastady, kómirin opyra berdi. Qaılany urǵanyna kóz ilespeıdi. Tistenip bar kúshimen urady. Bir ýaqytta aldyn kómirin úgitip tastady. Bir kúrsindi. Tólepke qarady:

— Jańa kelgen nachalnık, eger Shymyrbekterden ozyp shyqsańdar, árqaısyńa bir etik, kóılek, syılyq berem — dedi, sodan qalaı da ozý kerek.

— Ras pa?

— Ras. Jurt aldynda ýáde berdi.

Elemes keń daýsymen barlyq lava boıyna aıqaı saldy:

— Joldastar, eger Shymyrbek brıgadasynan búgin erte ozyp shyqsaq, árqaısymyzǵa bir etik, bir kóılek syılyq beretin boldy. Qane, bar kúshińdi jumsańdar!

Jan-jaǵynan aıqaı shyqty:

— Ras aıtasyń ba?

— Ras, ras. Qane, qaısyń menimen jeke jarysqa túsesińder? Sol syılyǵymdy tiktim!

— Meni — dedi túkpirde bir daýys. Bul-jas jigit Sháımerden edi.

— Men de túsem — dedi Tólep jaı ǵana.

Bireý qatty aıqaı saldy:

— Bárimiz de!

Qaılalar shaqyldap soǵylyp jatty.

Qaılasyn uryp jatyp Elemes:

— Namysty jibersem ıt bolaıyn! — dedi tistenip.

Lıza shahtydan tań bozaryp atqanda ǵana shyqty.

XI taraý

Bir kúsh Lıza kúshine kabınetine kelip, buıryq jazdy.

Shahterlerdi boqtap, uryp jumys istetpek úshin brıgadır Vladımırov Cepgeıdi ornynan alam. Onyń ornyna brıgadır etip ekpindi Elemes Jaılybek ulyn taǵaıyndaımyn.

Lıza ornynan turyp, kabınetinen shyǵyp, Iláǵa bardy. Ilányń kabınetinde jumysshylar tolyp otyr. Bireýleri shyǵyp, bireýleri kirip jatyr, shyǵyp shahterler brıgadır Shymyrbek bas bolyp tintip ketti. Qoldarynda qaıla, shamdary bar. Shahty astynda Lıza jolyqqan desátnık ketip bara jatqandarǵa:

— Qazir baram, narádnaıaǵa bara berińder — dedi. Úıdiń ishi tolǵan, esik jaqta Tólep otyr, aýyq-aýyq jótelip qoıady. Qasynda kishkene qara jigit otyr. Ilá qaǵaz jazyp tómen qarap otyr. Qasynda túregelip Lıza tur. Taǵy bir-eki shahterler tur. Tólep Lızadan kózin aıyrmaı qadalýda.

— Shirkin, netken ádemi edi? — dedi qasyndaǵyǵa. Qasyndaǵy kishkene shahter:

— Apyrmaı, kúni-túni shahtydan shyqpaıdy-aý! İshi-baýyryna Kirip turady — dedi.

— Oqýdan keldi deıdi, meniń Raqmetjanymdy biler me eken? Surasam qaıtedi?

— Aı, qoıshy, seniń suramaıtyn adamyń bolsaıshy! Tiri bolsa, júrgen shyǵar, nesine qaıǵyra beresiń.

Tólep kúrsinip tómen qarady.

Ilá jazǵan qaǵazyn eki shahterge berdi. Olar shyǵyp ketti. Tólepter de shyǵyp ketti. Ilá Lızaǵa qarady.

— Ia, Lızochka...

Lıza shashyn keıin qaraı bir silkip tastady.

— Sergeıdiń brıgadasy aqyrǵy on kúndigin 150 men prosent oryndady, onyń ishinde Elemes zaboıshy normasyn 300 prosentten oryndady...

— Sol brıgadanyń ózi aýrýly brıgada edi..

— Shymyrbek brıgadasy 140 prosent oryndady.

— Sergeıler ozypty ǵoı aqyry!

Lıza ar jaǵynan oryndyq ákelip otyrdy:

— Men Sergeıdi brıgadırlikten alyp otyrmyn, onyń ornyna Elemesti taǵaıyndamaqshymyn.

Ilá biraz oılap otyrdy da:

— Sergeıdi alǵanyń durys, biraq Elemesti taǵaıyndaýyń qalaı bolar eken? — dedi. Saýsaqtarymen stoldy tyqyldatty da:

— Onyń normasyn artyq oryndap júrgenine on-aq kún bolǵan joq pa? Onan soń norma oryndady dep qoıa berýge bola ma?

Lıza shashyn taǵy sıpap tastady.

— Ol namysshyl eken ,ony tárbıelese mańdaı aldy ekpindi bolady — dedi Lıza.

Ilá Lızaǵa qarap kúldi.

Lıza shyǵyp bara jatqanda aldynan Mısha shyqty.

— Maǵan kómir kesetin mashınanyń tepkishterin úıretsin! — dedi.

— Maqul, keshke bizdiń úıge kel — dedi Lıza.

XII taraý

Kóshede Ermek kele jatyr. Aıaǵyn jaı basady, tisin shuqıdy. Oń jaǵyna qarap ashyq magazındi kórdi. Burylyp ishine kirdi. İshinde biren-sarań ǵana adam bar. Bireý qyzyl barqyt ólshetip jatyr. Sonyń qasyna júgirip barady.

— Shyraǵym, mynaýyńnyń metri neshe somnan? — dedi.

— Tórt somnan.

Ermek qýanyp ketti. Qoınyna qol suqty, Túıýli bir shúberekti aldy. İshinen ábden jumyrlanǵan qaǵaz aqshalar shyqty.

— Maǵan tórt metr ólsheńiz...

— Ákel bıletińdi.

— Naǵylǵan bılet?

— Ekpindilik bıleti.

Ermek sup-sur bolyp ketti. Turǵan jerinde cileıip qaldy, aqshasyn tastap jiberdi. Qaıtyp aldy, onan soń jalynyshty túrde:

— Jalǵyz qyzym bar edi, ómirindegi armany qyzyl barqyt edi, shyraǵym, jasyń uzaq bolǵyr, bir nárse etshi! — dedi.

Satýshy qaraıtyn da emes, óz jumysymen bolyp júr.

— Bolmaıdy, tek ekpindilerge ǵana beriledi.

Ermek salbyrap dalaǵa shyqty. Esiktiń aldynda qapalanyp biraz turdy. Sonan soń bir nárse oıyna túskendeı tura júgirdi.

...Shahty qurylysynda Raqmet Ulbosyn brıgadasynyń qasynda júr.

— Biz kúndelik josparymyzdy eki júzdep oryndaımyz. Arkashalar 120 prosent oryndaıdy.

— Kótermege alyńdar — dedi Raqmet.

Dasha júgirip Arkashaǵa bardy.

— Sender artta qalyp qoıyp, jalpy jumys qarqynyn keıin tartyp otyrsyńdar. Álderiń kelmese, biz kómek beremiz! — dedi Dasha Arkashaǵa.

Arkasha shydaı almady:

— Sendersiz de kún kóremiz!

Art jaqtan Raqmet keldi.

— Bul ne degenińiz? — dedi Arkashaǵa.

Ermek júgirgen boıymen Jylqybaıǵa keldi. Qabaǵyn túıip turyp jan-jaǵyna qarap aldy da mynany aıtty:

— Ekpindi bolaıyq, paıdasy bar eken, eshkimge aıtpa!

Jylqybaı kúldi.

— Men áldeqashannan ekpindimin ǵoı...

Ermek adyraıa qarady:

— Menen nege jasyrdyń?

— Sizge bolma degen jerim joq qoı...

— Menen jasyrǵanda munyń shyqqan shyǵar! Ermek ala kózimen bir qarady da kete berdi.

XIİİ taraý

...Shahty astynda, shtrekte shamdaryn aldyna qoıyp eki adam otyr. Biri-Elemes, biri -Tólep. Aldarynan tórt vagondy súıretip ótti.

— Qane, júreıik — dedi Tólep. Elemes jaýap bermeı biraz otyryp:

— Bara berińiz — dedi birazdan soń:

— Armanym Shymyrbekten ozý edi ozdym. Endi taǵy zeriktim — dedi.-Qoı, júr, brıgadır kelip qalar.

Elemes ornynan qozǵalǵan joq. Tólep lavaǵa qaraı ketip qaldy.

Ysqyryp óleń aıtyp birinshi lava jaqtan Shymyrbek kele jatyr. Óte bergende Elemes:

— Toqta! — dedi Shymyrbekke.

Shymyrbek qasyna keldi.

— Qalaı eken, bala, kim ozyp shyqty, endi aıtýshy bolma!..

Shymyrbek Elemeske eńkeıdi.

— Báseke áli alda, aılyq jospardy qaısymyzdyń artyq oryndaıtynymyz áli málimsiz, maqtanýǵa áli erte.

Elemes bir nárse aıtaıyn dep edi. Shymyrbek tyńdamaı ketip qaldy.

Elemes ornynan qarǵyp turdy.

— Olaı bolsa kórermiz!

Adymdap basyp ala jóneldi. Lavaǵa keldi. Úndemesten kómir qaza berdi. Bir ýaqytta toqtap, Tólepke:

— Áli aılyq jospardy artyq oryndaǵanda ǵana ozǵan bolyp sanalady ekenbiz — dedi.

Sháımerden júgirip keldi.

— Qolyńdy ákel, Elemes, brıgadır bolatyn bolypsyń...

Elemes senbegen kúıi kómirin qaza berdi.

— Bizge qaıdan brıgadır berilsin.

— Shyn aıtam, Elemes.

Elemes biraz qadalyp qarap turdy da:

— Kómirdi qazsaıshy! Ózińniń ar-namysyń bar ma? — dedi.

Shtrekte Lıza, desátnık ekeýi tur. Lavadan shyǵyp Elemes keldi.

— Elemestiń brıgadasy búgin 300 prosent oryndady — dedi desátnık. Jańa smenanyń desátnıgi Dolgın keldi.

— Shetin tekserip, lavany men tekserdim, qaýipti, bir adam jiberýshi bolmańdar — dedi.

— Kelesi smena keletin ýaqyt bolyp qaldy, qazir narádnaıaǵa barmańdar — dedi Lıza eki desátnıkke de.

Lıza, Dolgın ketip qaldy. Elemes desátnıkshe:

— Men kómir shaýyp osynda qalam — dedi.

Desátnık shamyn joǵary kóterip:

— Jańa smenaǵa lavany bosatý kerek qoı — dedi. Tarsyldap vagon kele jatyr. Aıǵaı kóbeıe bastady. Desátnık ketip qaldy. Elemes biraz ańyraıyp turdy.

— Lavaǵa baryp kómir shabam — dep brıgadasyna qaraı ketti.

...Shahtydan shyqqanda Lıza Mıshaǵa jolyqty. Betine qarap turdy da:-Bizdiń úıge barasyń ǵoı? — dedi de jaýap kútpesten tez-tez basyp júrip ketti.

Mısha artynan qarady da qaldy.

XİV taraý

...Lızanyń úıinde Mısha men Lıza kómir kesetin mashınanyń sýretin kórip otyr. Lızanyń ústinde belin túımelep tastaǵan jeńsiz, jaǵasy qysqa, qyzyl kóılek. Bular aýyzǵy úıde otyr. İshki úıdiń esigi ashyq. Tóselgen kilem, Lızanyń tósegi kórinip tur. Aýyzǵy úıde eki shkaf toly kitaptar, úı qabyrǵasyndaǵy saǵat syrtyldap tur.

— Túsindiń be? — dedi Lıza.

Baıaǵy Lenıngradta, parktegideı, kózi oınaqshyp, kúlimdep Mıshaǵa qarady.

Mısha qyzaryp tómen qarady. Sýretke úńile tústi. Lıza Mıshaǵa qadalyp qarap otyr. Mıshanyń shashyn sıpady. Kúldi. Sóıtip otyrǵanda Lenıngradta parkte dál osy qusap, Raqmettiń shashyn sıpaǵany kózine elestep ketti. Lıza qolyn bir nárse shaǵyp alǵandaı tartyp aldy. Betinen kúlý ketip, bozaryp ketti. Bir nárseden seskenýshilik paıda boldy. Ornynan qarǵyp turyp, tereze jaqqa ketti. Qaıtadan Mıshaǵa qarady, Keıin qaraı jatqan shashtaryna kózi túsip, qaıtadan jaıdary boldy. Osy ýaqytta Mısha ornynan turdy. Meniń-Lıza, men saǵan bir sóz aıtaıyn dep júrmin. Lıza tómen qarap turyp: Aıtpaı-aq qoı, bilem — dedi.

Mıshanyń betine qýanysh júgirdi. Júgirip Lızanyń qasyna keldi.

— Lızochka, ne deısiń soǵan?

Lıza úndemedi. Mısha qolyn Lızanyń moınyna saldy.

— Lızochka, aıtshy!..

Lızanyń kózine taǵy Raqmet elestedi.

— Tura turshy...

— Lızochka, aıtasyń ba, joq pa?

Lızanyń kózine ınstıtýtten Raqmet taǵy elestedi. «Senen basqa eshkimdi súımeımin!» — degeni esine tústi.

— Tura turshy...

— Lızochka!..

Mısha jaqyndaı tústi. Osy ýaqytta esik qaǵyldy.

— Kirińiz! — dedi Lıza.

Hat tasýshy kirip hat usyndy. Lıza júgirip baryp aldy, hatty ashty: hat akademıkten kelgen.

«JANYM LIZOCHKA!

Hatyńdy aldym. Nege Raqmet týraly bir aýyz sóz jazbaısyń? Meni ursady dep júrsiń ǵoı. Joq, men uryspaımyn, men buryn aıta almaı júrdim. Raqmetti súıseń men qýanam. Raqmetke sálem aıt...»

Lıza basqasyn oqymaı stolǵa otyra ketti.

Mısha konvertin alyp qaıdan kelgenin oqydy:

«Lenıngrad, Ǵylym akademıasy, akademık Voznesenskıı».

Lıza ornynan turyp, júgire jóneldi. Úreı! Ushyp Mısha da túregeldi:

— Lıza, qaıda kettińiz?

Lıza jaýap bergen joq. Lızanyń artynan Mısha júgirdi. Lıza baraktardyń arasymen júgirip kele jatyr. Artynan Mısha da kele jatyr.

Osy ýaqytta shahty qurylysy jaıly sóılesip, Raqmettiń úıinde Anna otyr edi.

— Búgin birinshi baraktyń tóbesi jabylmaqshy, basynda bolýym kerek — dedi Anna.

— Áli daıarlyq jumysy júrip jatyr, oǵan deıin meniń tósegimde demalyp jata tursań qaıtedi? — dedi Raqmet. Muny maqul dep Anna tósekke qısaıdy.

— Lıza jóninde áńgime aıtshy — dedi Anna.

Raqmettiń oıy basqa jaqta:

— Anna, meniń bir proektim joǵaldy. Moskvaǵa áldeneshe jazdym, habar joq. Sonyń kesirine áneýkúni quıylma shyqqan jańa qolda bolmaı, eskisimen ótep 50 OOO som shyǵyn boldy... Kim aldy eken ony? — dedi Raqmet.

Lıza hatty kórsetip, jaraspaqshy bolyp júgirip Raqmettiń esiginiń aldyna keldi. Esik ashyq, suraýsyz kirip bardy, ishki úıge kirdi, tósekte jatqan Annany, onyń basynda otyrǵan Raqmetti kórdi. Lıza qolyndaǵy hatty alaqanymen jumarlap, esh sóz aıtpastan qaıtadan shyqty da júre berdi. Joq jerden kelip qalǵandyqtan, onan soń mynadaı kúmándi pikir týǵyzatyn jaǵdaıda otyrǵandyqtan á degende Raqmet sasyp, esh nárse aıta almaı qaldy. Tek Lıza syrtqy esikten shyqqanda tura júgirdi.

Lıza syrtqa shyǵyp:

— Mısha! — dep aıqaılady. Kútip turǵan Mıshanyń qoltyǵynan alyp júre berdi. Osy ýaqytta Raqmet dalǵa shyqty.

— Lıza!

Biraq Lıza esitpedi.

Bireýdiń qoltyǵynda ketip bara jatqan Lızany kórip, Raqmet biraz turyp qaldy. Sodan soń ishke kirip, oryndyqqa otyra ketti.

— Qazir bar, áıtpese men de baram — dedi Anna.

Raqmet tómen qarap otyryp:

— Joq, ózim-aq baramyn... Mısha deıdi... Kýlevakın ǵoı... — dep kúrsindi.

Lıza men Mısha kele jatyp bir baraktyń aldyndaǵy skameıkaǵa otyrdy.

— Ne bolyp qaldy, Lıza, túsindirshi — dedi Mısha. Lıza aıaǵyn ekinshi aıaǵynyń ústine qoıyp jatyp:

— Joq, ánsheıin — dedi.

Mısha qaýpi keteıin degen soń:

— Lızochka, jańaǵyma jaýap bershi — dedi.

Lıza basyn ketersh aldy da:

— Ne deısiń, Mısha, súıem dep aıt deısiń be? — dedi.

Osydan soń Raqmetpen parkte qushaqtasyp otyrǵany, sodan ornynan turyp júgirip ketkeni, qaıtyp kelip súıgeni kózine elesteıdi. Sóıtip, ózi de sezbeı ornynan turyp ketedi, biraz jerge baryp turyp, qaıtadan keldi. Biraz qarap turyp, Mıshanyń shashyn sıpady, súıtedi de jaı:

— Mısha, meniń súıetin adamym bar ǵoı. Ol turǵanda basqany súıe alatyn kórinbeımin — dedi.

Onan soń biraz otyrdy:

— Janym, Mısha, maǵan ókpeleme, meniń qosylam dep qoıǵan kúıeýim bar — deıdi.

Mısha jalt qarady.

— Ia, ol meni qazir súımeı ketti, biraq men ony súıem.

Súıtedi de ornynan turyp júre beredi. Mısha da artynan júredi. Aldaǵy bir skameıkaǵa baryp taǵy otyrysady.

Lıza Mıshanyń moınyn bir qolymen qushaqtap, ekinshi qolymen shashyn sıpap otyryp:

— Mısha, ekeýmiz de komsomol múshesimiz. Sanaly adamdarmyz. Sen meni súımedi dep kózqarasyńdy ózgertip, ókpelep júrme. Komsomolesterdiń arasynda dostyq degen bar. Dos úshin, jalpy is úshin basty qurban qylýshylyq bar. Bul biri kúıeýi, biri áıeli bolǵandyqtan shyǵatyn qorytyndy emes qoı — deıdi. Mıshanyń basyn sıpap otyrdy.

Osy ýaqytta úıdiń artynan Raqmet keldi de, shamnyń jaryǵynda qushaqtasyp otyrǵan ekeýin kóredi.

— Túsindim — deıdi de, ádeıi oraǵytyp, Lızanyń aldymen ótedi. Biraq Lıza sózge aınalyp otyryp, baıqamaı qalady. Raqmet kórinbeı ketip qalǵan soń Mısha:

— Jańaǵy Raqmet degen jigit anada qalalyq belsendiler jınalysynda sóılegen, opyrmaı, tipten sheshen eken — deıdi.

— Raqmet?

Lıza ornynan ushyp tura keldi.

— Jańaǵy Raqmet pe, ótip bara jatqanda nege aıtpadyń, men bilmeı qaldym ǵoı — dedi.

Solaı dedi de úıine qaraı júgire berdi.

Raqmet úıge keldi. Kelip oryndyqqa otyra ketti.

Anna basyn kóterdi.

— Ne istediń, Raqmet?

Raqmet tomsaryp otyr. Jaýap bermedi, onyń ornyna olaı-bulaı ketti. Anna qaıtadan basyn jastyqqa qoıdy. Bir ýaqytta Raqmet:

— Meniń Lızam, tek meni súıgen Lıza, bireýdi qushaqtap súıip otyr — dedi.

...Lıza kelip tósegine jatyp qaldy. Elektr shamy janyp tur. Bir ýaqytta telefon syldyrady. Lıza turyp baryp tyńdady. Telefon soǵyp turǵan Ilá:

— Qaýipti lavadan kómir shaýyp, Elemes brıgadasyn basyp qalypty...

Lıza júgirip ala jóneldi.

...Ilá kabınetine Álip keldi, Elemesterdiń desátnıgi keldi

Ilá stoldy qoıyp qaldy.

— Sen qaýipti jerge nege jiberesiń, nege baqylamaısyń? Sen jumysshylardy qyraıyn dep júrsiń be? Budan artyq qylmys bola ma?

Desátnık úndemedi.

— Qazirden bastap jumystan shyǵaryp, sotqa berem! — dedi Ilá...

— Men jibergenim joq, ózi bardy...

— Nege baqylamaısyń?

— Ólgen joq qoı...

— Saǵan óltirý kerek eken ǵoı, ket, kózime kórinbe!

Asyǵyp Lıza kirip keldi.

— Joldas Voznesenskaıa, men sizge estirte jarıalaımyn, jańa kelgenińizdi eske alam, túsindińiz be? — dep qatty aıtty Ilá.

— Túsindim — dep Lıza shyǵyp ketti.

Álip Ilányń aldyna keldi.

— Seniń munyń durys emes, Lıza kúni-túni jumys basynda júredi «buǵan adam jiberýshi bolma», dep ábden tapsyryp ketken.

— Bilem — dedi Ilá-men budan da góri saq bolsyn dep jatqanym ǵoı...

Ilá tereze jaqqa qarady. Shamdary jyltyldap shahterler ótip jatty. Gýdok aıqaılady. Ilá terezeni ashty. Juldyzdar, kók aspan, jyltyraǵan ottar. Ornyna kelip otyrdy. Tereze jaqtan «Shymyrbek» degen aıqaı shyqty.

— Sen odan da Lızanyń ýchaskesin sosıalısik jarysqa shaqyr — dedi Ilá.

Álip ornynan bir qozǵalyp, aıaǵyn sozyp jiberdi.

— Ol meni shaqyryp qoıdy — dedi Álip.

...Shahty astynda syryldap júrgen vagondar.

Lıza Iládan shyǵyp estakat basyna kelgen. Shamy meniń qolymda, joǵarydan tómen qarap tur. Qabaǵy jabyńqy, úndemeıdi.

Lıza Donbasqa komandırovkaǵa baratyn boldy. Donbastyń tájirıbesin alýǵa Qaraǵandynyń on ekinshisi, eki ınjeneri ketip, onyń biri Lıza edi.

Lıza keter aldynda Raqmetke bardy. Bir kórmeı ketkisi kelmedi.

Raqmet uıyqtap jatyr eken. Lıza bildirmeı qushaqtap súıip-súıip alyp, oıatpaı ketip qalmaqshy boldy.

Baryp Raqmettiń basyn sıpap biraz otyrdy.

— Janym, janym — dedi aqyryn ǵana. Eńkeıip baryp erninen súıip aldy, Raqmet oıanyp ketti. Lıza sasyp, turyp ketpekshi bolyp edi Raqmet qushaqtaı aldy.

— Osy túsinispeı júrgenimiz de jeter, men endi sensiz júre alatyn emespin, Lıza...

Lıza Raqmettiń tósine basyn qoıyp:

— Ne deseń de men daıarmyn, Raqmet — dedi. Erteńine Lıza Donbasqa ketti. Óte tyǵyz jumystarmen Raqmet Almatyǵa ketti. Ekeýi de kaıtyp kelgen soń toı jasap, qosylmaqshy boldy. Raqmet toıǵa shaqyryp, akademıkke telegramma berdi.

XV taraý

«Sonyń aty ne edi?» — deıdi ózinen-ózi.

Raqmet basqarmada otyrady.

Poezd kútip, ıakı bireýdi tosyp otyrǵanynda oıyna ár nárse túsip keledi. Áıtpese osydan 250 jyl buryn týǵan ataqty nemis kompozıtory Iogann Sebastán Bahtyń osy arada Raqmettiń esine túsip nesi bar? Bul solaı. Biraq zerigip turǵanda oıyna ár nárse túsip kelse, kóziń de ár nársege túskisi keledi. Kóp jaǵdaılarda sen úshin tıyndyq mańyzy joq nárselerge de kóńiliń túsedi de, ol baryp oı týǵyzady.

Raqmettiń kózi qabyrǵadaǵy ilýli turǵan gazetke tústi. Ondaǵy bir maqalanyń «Aryq» degen basyna túsedi. Sodan soń aryqty ne deıdi, aǵylshynsha ne deıdi dep oılady. «Nemisshe aryqty Bah deıdi — dep Raqmet terezege qarady. «Bah, bah...» — deıdi. Raqmet ózine-ózi Korıdorda aıaǵyn myqtap basyp bireý kele jatady. Kele jatqan adamnyń árbir basqan qadamy «bah... bah» degendeı bolady. «Aryqtyń nemisshe bah delinýi», adamnyń basqan qadamynyń «bah-bah» dep estilýi Raqmettiń oıyna eriksiz ataqty kompozıtordy túsirdi. «Bah» deıdi Raqmet. Súıtedi de qalyń oıǵa ketedi. Kele jatqan adam qadamynyń dybysy da, «Aryq» degen maqalasy bar gazet te, stol ústinde turǵan gúl de Raqmettiń oıynyn qushaǵynan shyǵady. Ol tek kompozıtor Bahpen bolady.

«Sonyń aty kim edi» — deıdi Raqmet ózine-ózi.

— Iogann, Iogann Bah...

Raqmet daýsyn shyǵaryp aıtyp, kózin jumady.

Sonda kenetten bir jińishke daýys:

— Iogann Sebastán Bah — dedi.

Raqmet selk ete túsedi.

Esik jaqta turǵan qyzǵa kózi túsedi. Qyzdyń oınaqshyǵan qara kózderiniń kórinbeıtin sáýlesi, jigittiń kishkene aryqtaı aǵyp kele jatatyn ómirlik teńizdeı tolqytatyn sáýlesi, Raqmettiń júregine túskendeı denesi dý ete túsip, júregi dirildep ketedi. Ózinen-ózi uıalyp, bul ásheıin kútpegen jerden shyqqan daýystan shoshynǵandyq qoı dep, Raqmettiń aqtalǵysy keldi.

Qyz kenet jaǵdaıdy ózgertkisi kelgendeı:

— Siz bireýdi kútip otyrsyz ba? — deıdi.

Raqmet basyn shulǵıdy.

Qyz.

— Munda eshkim qalmapty ǵoı — deıdi.

Súıtedi de tez-tez basyp shyǵyp ketedi. Raqmet qyzdy kórgisi kelip terezege baryp qaraıdy. Tereze artynda qyz ketip bara jatady.

Qyzdyń kishkentaı denesi orys kompozıtory mýzykasyndaı jep-jeńil, ásem, úrip aýyzǵa salǵandaı.

— Tez júgirip bara jatyr, shynynda kompozıtordyń mýzykasy sıaqty — deıdi Raqmet.

Raqmet ornyna kelip otyrdy.

— Ózi qyz emes, mýzyka ǵoı — deıdi taǵy da Raqmet.

Raqmettiń oıynan qyz ketpeıdi.

«Onda meniń, ne qaqym bar, basqa oı oılanaıyn» — dep Raqmet qyzdy esine túsirgisi kelmedi. «Ia, sonymen Bah... Ol jóninde Bethoven ne degen?.. Bah. «Bul adam aryq dep atalmaı, muhıt teńizi bolyp atalýy kerek edi degen Bethoven...». Biraq oıynan qyz ketpeıdi.

Raqmet mýzykany jaqsy túsinedi. Ol qustaı qanat qaǵyp, shyńǵa shyǵyp qalyqtap, taýdan, tastan ushyp ótip jazyqpen zymyrap, kól jaǵasyndaǵy qoılardy úrkitip, júrektiń erkin saryndy, qulashy keń, jazyqty Bethovenniń mýzykasyn jaqsy túsinedi. Ol tyńdamaıdy, ol kórip otyrǵandaı bolady.

Ol Reın jaǵasyndaǵy qara jumyspen ósken qara sharýa qyzyndaı óreskeldeý, Vagner mýzykasyn da jaqsy biledi.

Ol qıynnan qıystyryp, árbir dybysty tereń oıly mýzykany biledi. Keı ýaqyttarda kórgen bir ýaqıǵasy, ıa adamy bir ýaqyttarda esitken mýzykasyn eske túsirdi «Mynaý shyn mýzyka eken» — deıdi Raqmet.

Esik ashyldy. Qolynda qaǵazy bar bir jigit kiredi.

Jigit Raqmetke qaramastan tórdegi oryndyqqa otyrady.

Endi jigit otyrǵanda Raqmet onyń ádemi, taldyrmash tip-tik denesin, qyryn otyrǵandaǵy aqquba betin, túzý murnyn kóredi. Jigittiń galstýgine, aq kóılegine, qatty jaǵasyna shań juqpaǵan. Tek magazınnen jańa ǵana alyp kıgen sıaqty. «Taza júrekti jigit eken-aý...» — dep Raqmet jigittiń qasyna keldi.

— Joldas, Zeınollany bilesiz be? — deıdi Raqmet.

Jigit jalt qaraıdy da, birazǵa deıin kózin aıyrmaıdy. Qolyna qonǵan shybyndy qaǵyp jiberip:

— Ol búgin komandırovkaǵa ketti — deıdi.

Raqmet jigittiń daýsyn jaqsy-aq estip tursa da:

— Qaıda? — dep qaıta suraıdy. Jigit ekinshi ret aıtqan soń, Raqmetke Lenıngradqa eń ádepki baryp túskendeı sezimi paıda bolady.

Zeınolla men Raqmet detdomda birge bolǵan. Zeınolla detdomda júrgende qabyrǵa gazetinde redaktor bolyp, óleń jazyp júretin. Ólkeniń komsomol gazetiniń tilshisi bolatyn. Ekeýi tehnıkýmǵa túsip, ony bitirip shyqqan soń Zeınolla gazet jaǵyna ketti. Alty aı aýdandyq gazette istedi de, alty aıdan soń demalys alyp, Qyzylordanyń astana kezinde sonda baryp, ólkelik gazette qalyp qoıdy.

Tehnıkýmdy bitirisimen-aq Raqmet oryn alyp, Lenıngrad Taý-ken ınstıtýtine ketti. Odan beri ol Zeınollany kórgen joq. Onyń qaıda ekenin bilmeıtin. Tek qystygúni Zeınolla surastyryp júrip, Raqmettiń adresin taýyp alyp, hat jazypty. Hatynda jazda Almatyǵa kel dep shaqyrǵan.

Endi Qaraǵandydan Almatyǵa keletin bolǵan soń ishten qýanǵan. Kraıkomda: jatatyn jeriń bar ma dep suraǵanda «ol jaǵynan qam jemeńiz» — dep jaýap bergen. Sóıtip, Kraıkomnan shyǵysymen redaksıaǵa kelgen.

Endi Zeınolla komandırovkaǵa ketti degendi esitken soń Raqmet dalada qalǵandaı boldy. Kraıkomdaǵylarǵa «qam jemeńizder» — dep qoıǵan, endi qaıtyp barý bir túrli uıat, onyń ústine qazir qyzmet tarqady. Bul arada baratyn úı joq. Múmkin tanystary tabylyp qalar, biraq olardy qazir qaıdan tabasyń...

...Osy jurt epti-aq. Jańa bir adam Raqmet kelgende, Kraıkomnyń adamy bolyp qonaq úıiniń bastyǵymen sóılesti.

«Moskvadan kelgen Jamanshal ulyna búginshe jatatyn oryn ber» — dedi. Qonaq úshin bastyǵy qınalǵandaı bolyp edi, jigit bastyrmalatyp bolmady, aqyry keshirdi.. Raqmet tań qalyp jigitke qarady...

— Almatyda osylaı jataq úı taba almaısyń — dep kúldi.

Raqmet jaqtyrmady... Kraıkomnyń atyn osylaı qara bastyq qamyna paıdalanýǵa bola ma? Áı, ózi shynymen ózgergen shyǵar dep oılady...

Endi, mine, Raqmet qaıda bararyn bilmeıdi. Kenet jigit ornynan turdy, shashyn alaqanymen bir sıpady...

— Qane, shyqsaq qaıtedi — dedi.

Raqmet jigittiń artynan júre berdi. Ekeýi kóshege túsip júre berdi. Sóz qatpastan jurt kele jatyr. «Ózi men sıaqty az sóıleıtin adam ǵoı» — dep oılady ishinen Raqmet.

«Biraq menimen sóılesetin men onyń nesi edim, meni ne qylsyn» — dedi taǵy da ishinen...

Bir ýaqytta jigit oılamaǵan jerden:

— Zeınolla kimińiz bolady? — dedi.

— Joldasym — dedi sasyńqyrap Raqmet.

«Meniń sóılemeıdi ǵoı» — degenimdi sezip qoıyp, surap kele me degen sózim boıyna sezingendeı boldy.

Jigit Raqmetke qarady:

— Joldas, qaı jerden keldińiz?..

— Qaraǵandydan — dedi Raqmet.

Biraz úndespeı júristi. Kósheniń shańyn burqyratyp eki mashına ótti. Raqmettiń qulaǵynan «Qaraǵandy» degen óz daýsy ketpeı qoıdy. Lıza esine tústi. Ózinen-ózi astyńǵy ernin tistedi. Baǵanaǵy qyz esine túsip.

— Tanysyp qoıaıyq, atyńyz kim, men bıyl jańadan dárigerlik ınstıtýttyń aspırantýrasyn bitirdim, Yqylas Qulybekov, gazettiń qyzmetkepi edim, qazir bir jaǵynan gazette istep júrmin — dedi jigit.

— Tipten jaqsy, men Raqmet Dáýir ulymyn.

Bular eki qabat úlken úıge keldi..

Ekeýi de baıqamastan sol úıge buryldy... Esikten kire bergende, mańdaıshadaǵy «Restoran» degen jazýdy Raqmettiń kózi shalyp qaldy.

Bular kelip túkpirden stolǵa otyrdy. Adam az eken. Tamaq tasýshylar jıylyp, áńgimelesip otyr. Býfetshi áıel bir nárselerdi eseptep jatyr. Restoran qabyrǵalary sýretke tolǵan. Bári ramkeli, peızajdar. Skrıpka men garmon orystyń eski halyq salyp jatyr. Bular kelgende tamaq tasýshylar oryndarynan tura keldi. Úndemeı otyrý qolaısyz bolǵan soń Yqylas:

— Myna bir sýret ishten jaqsy sýret — dedi.

Raqmet burylyp qarady. Bul cypetti buryn kórgen. Bul Anglıa sýretshisiniń kartınasy.

— Drang nach Osten — dedi Raqmet.

Yqylas Raqmetke tań qalǵan túrde qarady. Birazdan soń, qaıtadan sýretke qarady. Raqmet qyzaryp qaldy. «Beker aıttym-aý, maqtanǵandaı» — dedi ishinen.

— Ia, Drang nach Osten-SHyǵysqa kóz tigý qazaqshasy solaı bola ma? — dedi Yqylas.

Raqmet oılanbastan-aq solaı jaýap berdi.

— Aǵylshyn tilin bilesiz be? — dedi Yqylas.

— Azdap...

Osydan soń Raqmettiń oıyna Lızanyń jalyqpastan aǵylshyn tilin úıretkeni esine tústi. Kóńiline bir túrli qýanysh paıda boldy... «Lıza jóninde aıtsam qaıtedi — dedi ishinen. Biraq aıtpady. Áli bir-birimen úırenisken joq.

— Kishkene qyzyl vıno iship jibereıik — dedi Yqylas. Raqmet úndegen joq. Ol óz syryn jaqsy biledi. Raqmet az sóıleıdi. Onda uıalshaqtyq degen minez bar. Sol uıalshaqtyq Raqmetti jaqsy tanymaıtyn adamnyń aldynda tartyp, erkine jibermeı otyrdy. Al Raqmet kishkene qyzǵa onyń uıalshaqtyǵy qaınaǵan sýdan shyqqan býdaı-aq joq bolyp ketedi. Sóıtip, Raqmet barlyq syryn aqtarady. Erteńine esine túsip ózinen-ózi uıalady.

Ekeýi eki rúmka qyzyl vıno ishti. Ekinshisin iship bolǵan soń, Raqmettiń denesine bir túrli kóńildilik paıda boldy. Ol jatatyn úıdiń joqtyǵyn da umytyp ketti. Oramalyn alyp betin súrtti. Yqylasqa qarap kúldi. Yqylas tómen tartty.

Mýzyka Mýsorgskıı mýzykasyn tartty...

— Ataqty Stasov Modest Petrovıch ony orys kompozıtorlarynyń eń talanttysy degen ǵoı — dedi Raqmet.

Qalyń oıda otyrǵan Yqylas:

— Á? — dedi.

«Ne dep suraýdyń ornyna Yqylas «Á» dep suraıdy. Muny Raqmet ber degennen sózdi.

— Men orys mýzykasynyń oıyny týraly aıtyp otyrmyn. Orys kompozıtorlarynyń ishine Balakırov-eń qyzýy, Glınka-eń ásemi, Rımskıı Korsakov-eń oqymystysy, Borodın-eń tereńi, Mýsorgskıı-eń talanttysy.

Raqmet qyzyp aldy.

— Mýsorgskıı... ústi-basy jyrtyq, bolyp júretin bolǵan... ataqty kompozıtor Borodın, profesor Borodın qydyryp kelem degen óziniń oqýshylaryna shınelin, kıimin berip, ózi jalańash qalady eken...

Raqmet sózin toqtatyp tómen qarady. Yqylasqa Raqmettiń sózi eshqandaı áser etpegendeı boldy. Yqylas mýzykanttarǵa qarap turyp:

— Meniń bir artıska qyzym bar edi — dedi. Raqmet basqasyn tyńdaǵan jokq

— Men arfa ınstrýmentin tipti jek kóremin — dedi Raqmet-menimshe, ol mýzykanyń aspaby emes, sarynsyz dybys jınaǵy... Qalqyp júrgen bos dybys, eshqandaı saryn, syr yrǵaq degen joq, qur yńqyldap, dóńbekship yńyrsıdy... Joǵaryly-tómengi tartylǵan syzyq sıaqty... Bul meniń qyzyńyzdy jamandaǵanym emes, ol kisini kórgenim de joq... Men mýzykant emespin. Alam dep júrgen qyzym mýzykanyń túbin túsiredi. Sodan úırengenim ǵoı. Ia... keshirińiz... Biraq maǵan arfa jaqpaıdy... Keshirińiz azdyq qyz emes, arfa... — dedi Raqmet.

Raqmet dalaǵa shyqty. Biraz júrdi taý aýasyn erkin jutty. Basynyn aınalǵany qoıdy. Meniń «Men jańa ne aıttym?» — dedi daýsyn shyǵaryp, ýaqytta ishten shoshynyp ketti.

— Apyr-aý, bilgishsinip, kórmegen, oqymaǵan nársem joqtaı mańyzdanyp, aıtpaǵanym qalmapty-aý! Osy egoıst bolyp ketermin... Men osy jýas emes pe edim, qap!.. «Báse, tipten jýas emes pe edim? Endi birinshi ret kórgen joldas bir myljyń, maqtanshaq dep oılap qaldy-aý! Ne degen masqarashylyq! Oıbaı-aý, ınjenerge kórkemónerdiń keregi ne? Tipten jatqan úlken Frans Merıng... bilmeıtin joq, kórkemónerdiń ensıklopedıasy bolyp otyram-aý... Injener mýzykanyń mamany emes qoı... qap...

...Jýas ınjeneri, komýnıs maqtannyń ózi kórsetkisi kelgen bos myljyńdyqtyń jolyna salyp jibergen kim?.. Araq pa?..Qap...» Raqmettiń oıyna jatatyn úshinshi joqtyǵy taǵy tústi... Kóńiline kishkentaı qaıǵynyń kóleńkesi tússe, qamyqsań, ekinshi ústinde bolsań-oıyna barlyq sezetin jetispeı turǵan nárseniń barlyǵy túsetin bar emes pe...Qýanyshty bolsań, eki nárseni elemeı júre beresiń ǵoı... Kishkentaı qamyqsań bolǵany, barlyǵy jetip keledi. Olar nege eske túsedi? Teginde qamyǵatyn jaǵdaıdyń qýanyshty, baqytty ınjenerde nesi bar? Dıalektıka ne deıdi? San sapaǵa, sapa sanǵa aınalady... Osy qapalyq jaǵdaılardyń barlyǵy jınalyp kelip Raqmettiń sapasyn ózgertip jiberer me eken... Joq, olaı bolmaıdy... Bul qaıshylyq... Bul qapalyq, qýanyshtyń qapalyǵy... Qýanysh sál keshikse, qapalyqtyń jetip keletini bar emes pe? Biraq bul qapalyq pa eken? Bul qapalyq bolmaǵanmen qýanyshtyń ornyna kelip otyrǵan joq pa? Teginde, qapalyqqa Raqmettiń júreginen oryn joq». Ol qamyqsa-ol boıyn qapalyq basqandyqtan emes, bul tek sol qapalyqtyń kelgenshe ǵana qamyǵý. Formaldyq logıka qate aıtady. Sokrat degen tek Sokrat bolady. Joq, durys emes... Qýana bilý degen sóz, jylaı da bilý degen sóz. Raqmet qýanyshy úshin jylaı da alady, basyn da beredi.

Sonda da Raqmet Yqlastyń aldynda ózin kórsetip qalǵysy kelgen joq pa osy? Solaı-aý ózi. Sondyqtan da, meni jeńgizgen joq pa? Ol aıtady... Ondaı minezińniń joqtyǵyn týǵyzady..

Raqmet jetip keldi.

— Keshir Yqlas, men túk bilmeımin... Kórkemónermen úsh qaınasam sorpam qosylmaıdy. Men tek kómir ınjenerimin...

Yqlas tósine qarady. Raqmet óz sózinen ózi qorqyp qaldy: «Osy men ne aıttym? Ábden bultardym-aý».

Yqlas ornynan turdy.

— Qane, júr keteıik...

Esiktiń aldyna shyqqanda Raqmet jaǵdaıdyń aýyrlyǵyn endi sezgendeı boldy.

«Endi qaıda barady?..»

— Raqmet, eshqaıda barma, bizdiń úıge júr, úı ońasha, áıelimnen basqa eshkim joq — dedi Yqlas.

Ekeýi júrip kele jatyr. Raqmet endi tynyshtalaıyn dedi. Esh nárseni búldirmegen ekenmin dedi. Dos taptym dedi, dalaǵa qonbaıtyn boldym dedi.

«Aqymaktyq eken. Ózinen — ózi qapalyq satyp alyp júrgen... Uıat munyń, Raqmet, romantık bolyp ketersiń... mundaı jaǵdaıdy qaı romannan oqydyń, Raqmet?..»

Raqmet oryndyqqa otyrdy. Úıdiń ishi ádemilep jınalǵan. Óreskel turǵan bir zat joq. Bári ornynda. Shashaý turǵan joq. Tórde qyzyl kilem. Úıdiń eki jaǵynda eki krovat. Tereze ashyq, taýdan samal jel soǵyp tur.

Túngi salqynda taýdan soqqan samal jel, sharshap kelip, átkenshek, altybaqan tebý, tańerteń tońazyǵan soń oıanyp ketti, kórpeni búrkene túsip jatatyn uıqy... Bul úsheýi de sheshesiniń denesin erekshe balqytady...

Bir ýaqytta Yqlas:

— Dámeli — dep aıqaı saldy. Úıge bir áıel keldi.

— Tanysyńyz, mynaý meniń áıelim Dámeli, jaqynda úılendik.

Raqmettiń aldynda baǵana redaksıada kórgen ádemi qyz tur edi.

XVI taraý

Raqmet ketkenshe Yqlastyń úıinde turatyn boldy. Nege ekenin qaıdam, Raqmettiń Dámelige qaraǵysy keledi de turady. Dámelimen baqshaǵa barǵysy keledi.

Raqmettiń oıynda eshteńe joq. Tek baqshada skameıkada úndemesten qatarlasyp otyrsam, dep oılady.

Raqmet aqkóńil jigit qoı. Bir kúni Yqlas bir tyǵyz jumys istep jatqanda-Dámeli baqshaǵa baraıyq — dedi Raqmet. Meni Dámeli Yqlasty óte jaqsy kóredi. Kórmese otyra almaıdy. Yqlas úıde jumys istep otyrǵanda Dámeli qasyna kelip otyrdy. Ekeýi de bir -birine tesile qarasady. Bir ýaqytta Dámeli baqytty, qýanyshy koınyna syımaı Yqlastyń moınynan asylyp qushaqtaıdy...

— Qalqam, men sen úshin týǵanmyn — deıdi Dámeli.

Bul-Dámeliniń shyny, buǵan Yqlas ta senedi.

Dámelige Yqlasty súıýdiń qyzýy esh ýaqytta basylmaıtyn sıaqty. Kúnine túste pereryv ýaqytynda kelip, Yqlas Dámelini qushaqtap, biraz basyn sıpap otyryp, súıip ketpese, Dámeliniń kónshi keńimeıdi.

Dámeli Lıza sıaqty minsiz, asa sulý emes. Biraq adam balasynda sırek ushyraıtyn bir erekshe súıkimdilik Dámelide bar.

Dámeliniń betine qaraǵanda appaq bet, qyr muryn, oımaq aýyz kórmeısiń, júrek qytyqtaıtyn, teńizdeı shalqyǵan bir qýanyshty syr, sáýle kórgendeı bolasyń... Bir asa názik, ádemi mýzyka esitkendeı bolasyń...

Raqmet qýanyshty súıedi. Bir shoq gúldeı sheshek atyp, ómirge kórik berip turǵan qýanyshtan tek kóz aıyrmaı qarap otyrsam deıdi. Raqmet, Dámeli Raqmettiń baqshaǵa baraıyq degen sózin qaıtarǵan joq, keshke ekeýi baryp, bir qarańǵy jerdegi skameıkaǵa otyrdy.

Raqmet sóz qatqan joq, jas baladaı eshqandaı ýaıymsyz qýanyshtyń qasynda otyrǵanyn, ásem túrde demalyp, jaınap otyrǵanyn sezip, soǵan rıza bolyp otyra berdi.

Tek álden ýaqytta Raqmet:

— Qýanysh degen ne eken? — dedi.

— Beri qara — dedi Dámeli-qýanysh myna meniń kózim...

Raqmet abaısyzda júreginiń soǵyp, denesiniń shymyrlap ketkenin ózi sezbeı qaldy. Raqmet bir nárseniń bolaryn sezdi de, odan qashyp úndemesten ornynan turyp júre berdi..

Úıge kirisimen esikten kirip Dámeli júgirip baryp kúıeýiniń moınynan qushaqtaı aldy.

— Kishkene seni kórmegenge saǵynyp qaldym ǵoı — dedi Dámeli súıip jatyp.

Erteńine Dámeliniń ózi Raqmetke baqshaǵa baraıyq dedi. Raqmet qolym tımeıdi deıin dep edi, júregi alyp-ushyp, ondaı sózdi aıtqyzbaq túgil, oılandyrmady da.

— Men ózim sony sizden suraıyn dep tur edim — dedi Raqmet.

— Óziń surasań men barmaımyn.

— Endi qaıttym, oıbaı-aý.

— Ózim suranyp baram...

Ekeýi taǵy keshegi jerge baryp otyrdy. Biraz ýaqyt ótkennen keıin Dámeli Raqmetke qarap kúlimsiredi.

Raqmet jaqyndaı tústi. Dámeliniń kózi ottaı jandy. Dámeliniń ystyq kókiregi bir kóterilip, bir basylady.

— Shirkin-aı, gúl sıaqty erteli-kesh qolǵa ustap otyratyn adamsyń-aý!

Dámeli syqylyqtap kep kúldi.

Baıaǵy taýdan-tasqa or qoıandaı kúlip sekiretin. Dámeliniń kirshiksiz tabıǵı qýanyshyn, baladaı aqkóńil, taza jandyǵyn, sonymen qatar óte qyzý jastyǵyn, deniniń saýlyǵyna, óziniń erekshe kórkem ekendigine senimdigin kórsetetin kúlip.

Bul baıaǵy ózimizge tanys Dámeli ǵoı.

Raqmet shydap tura almady.

— Dámeli, qýanyshyńnan kishkene maǵan bershi, kúlip shyqqan aýzyńnan bir súıeıin be? It bolaıyn, oıymda aramdyq joq...

— Ol qýanyshtyń ıesi bar ǵoı... Kim kóringenge súıgize bere me eken? — dedi Dámeli.

Raqmet úndegen joq... Júregi alasuryp qatty soǵyp ketti. Lıza esinep .Dámeli Raqmettiń kóńilin qaldyryp qoıdym ǵoı dep qolyn moınyna saldy.

Biraq Raqmet kóńili qalyp, uıalyp otyr edi. Ol ózin-ózi zorǵa ustap otyr emes pe edi? Erninen tistep súıdi de aldy. Dámeli Raqmetti salyp qaldy da, atyp ketti.

Raqmettiń shapkesi jerge túsip ketip, sony biraz izdedi.

— Dámeli! Dámeli!

Dámeli sol kúıinde joq.. Raqmet baqshanyń ishin áldeneshe ret aralady. Taba almaı qoıdy. Saǵat 12-de úıge kelse, Dámeli kelip uıyqtap jatyr eken.

Eki-úsh kúnnen keıin Yqlas Qyrǵyzǵa komandırovkaǵa ketti. Raqmet pen Dámeli ońasha qalyp meni qoıdy. Raqmet jumysyn bitirip kelgen soń ekeýi kınoǵa barady, baqshada qydyrady. Bir kúni baqshada júrip Raqmet Dámelini kóre almasa tura almaıtynyn aıtty.

— Dámeli, meniń júregim janyp barady — dedi Raqmet.

— Saǵan kerek mynaý ǵoı-Dámeli ernin tosty.

Keshke úıde otyrǵanda, Dámeli jylap jiberdi.

— Men Yqlasty shyn súıem, men oǵan ózgere almaımyn.

Osydan soń Raqmet eki kúndeı kelmeı, basqa joldasynyń úıinde qonyp júrdi. Úshinshi kúni Raqmet kelgende, Dámeli sheshinip tóseginde jatyr eken. Kórpeni syryp Dámeli keýdesin jalańashtady. Eki kóıleginiń ıyǵy qolynyń ústine túsip, kóılek tómen syrylǵan. Tóńkerilgen kesedeı eki almanyń arasyndaǵy syzyqsha kórinip tur.

— Beri kelshi! — dedi Dámeli Raqmetke.

Raqmet kelip tósekke otyra bergende, Dámeli qushaqtap súıip-súıip aldy.

— Raqmet, esikti jaýyp kelseń qaıtedi? — dedi Dámeli.

XVII taraý

Bir aıdan keıin Raqmet jumysyn bitirip Qaraǵandyǵa qaıtty. Lıza áli Donbastan qaıtpaǵan eken. Akademıkten toıǵa ádeıi keletinin bildirgen hat kelip jatyr eken.

Bir kúnderi Lıza keldi. Endi eki-úsh kúnde toı bolady dep turǵanda, Raqmet Almatydan hat aldy. Hatty jazǵan Dámeli eken, Raqmet eshteńe sezbeı ashyp oqı bastady.

«Janym Raqmet, sen de, men de úlken qatelik istep edik. Jastyq parki kimdi otqa salmaıdy. Biraq úlken baqytsyzdyqqa ushyradym. İshimde eki aılyq balam bar. Seniń esh nárseń ketken joq. Biraq men dúnıedegi eń qarabet boldym».

Raqmettiń qolynan hat túsip ketti.

Qoly, barlyq denesi dirildep, qalshyldap tósekke zorǵa jetti. Júregi sýyldap jastyqqa basyn tyǵyp jatyp aldy. Lızadan aıryldyń, adamshylyqtan, komýnıstikten aıryldyń degen oı ornynan atyp turǵyzdy.

— Oıpyrmaı endi qaıttym?

— Laǵnet saǵan, Raqmet, laǵnet! El-jurtqa qalaı kórinesiń...

Raqmet tósekke qaıtadan qulady. Barlyq aıyp ózinde ekenin, óz baqytyn ózi qorlap júrgenin eptep seze bastady. Endi qaıtý kerek? Yqlas Raqmetke senip, úıine tastap ketkende, mynadaı sumdyq istep qoıdy, oıpyrm-aı, Yqlasqa, jurtqa ne deıdi?Bárinen de Yqlas Dámelini ishindegi balasymen qýyp jiberse, jurt Raqmetke laǵnet aıtpaı ma, Raqmet bireýdiń áp-ádemi mahabbatyn buzyp, qańǵyrtyp qalaı tiri júre alady... Raqmet -aý ne istediń, endi qaıtesiń... Qylmys istegen joqsyń ba? Lızany da, Dámelini de baqytsyz etken joqsyń ba? Lızaǵa ne betińdi aıtasyń? Erteń toıyna keletin akademıkke ne betińdi aıtasyń? Masqara bolǵan joqsyń ba?!.

Raqmet kóp oılanyp, Dámelini almaqshy boldy. Lızasyz júre almaıtynyn sezdi. «Yqlas tastasa, Meniń de tastaýym aıýandyq bolar edi. Súıgenime, Lızama qosyla almaı, baqytsyz eteıin, biraq adamshylyǵymdy joımaımyn» — dedi. Eki kúnnen keıin úılenetinin bilip, Dámelige hat jazdy.

Donbastan Lıza keldi. Úıine kelip túspesten, týra Raqmetke keldi. Raqmet tósekte qısaıyp jatqan eken. Lıza chemodanyn esik aýzyna qoıa salyp Raqmetke tura umtyldy. Biraq burynǵy Raqmet joq... qolynan qysyp amandasty da qoıdy, Lıza qushaqtap súıeıin dep edi, ernin alyp qashty, Lıza sustıyp turyp qaldy.

— Saǵan ne bolǵan, Raqmet? Janym, qalqam, saǵan ne boldy?

XVİİİ taraý

Biraq Raqmet Lızamen jolyǵýdyń ebin taba almaı júrdi. Sońǵy ýaqytta Lızanyń Sherbak degen ınjenermen júrgenin kórip, tipti úıde otyra almaıtyn boldy. Bir kúni saǵat 10-nan 12-ge deıin Lızanyń terezesiniń aldyndaǵy bir skameıkada otyrdy da qoıdy. Saǵat 12-den asqanda ınjener Sherbak pen Lıza keldi. Lıza qýanyshty. Sherbaktyń qoltyǵynan ustap, jaıdary sózder aıtyp máz bolyp kele jatyr. Raqmet qarańǵyda búrisip, qarap otyr. Sherbak pen Lıza úıge kirip ketti. Lızanyń terezesinen sham jaryǵy tústi. Raqmet terezeniń shtoryn jaýyp qoıama dep qorqyp otyr. Biraq Lıza japqan joq. Raqmet kórip otyra berdi. Sherbak stolǵa otyrdy. Lıza týflıin, shulyǵyn sheshti. Sonan soń syrt kıimin sheshti. Júgirip bardy da stolda otyrǵan Sherbaktyń moınynan qushaqtap, súıip-súıip aldy. Raqmettiń ystyq júregi muz bolyp, kókiregi qars aırylyp ketkendeı boldy. Ne bolǵanyn bilmeı te qarady. Raqmet qaıtyp qaraǵanda Sherbak úıdiń ortasynda Lızany qushaqtap súıip tur eken. Lıza ernin tosyp, bolpyldap, Sherbaktyń qolynda jansyz jatyr. Raqmet taǵy teris qarady. Júregi shapqan attaı týlady. Ornynan turyp, terezege qarap edi Sherbak Lızany qushaqtap krovatqa alyp bara jatyr eken. Raqmet otyra ketti. Es-túsinen aırylyp kózin jumdy. Selk etip kózin ashyp alǵanda, Lızanyń úıinde sham sónip qalǵan eken. Raqmet ornynan qarǵyp turyp, qalanyń shetine qaraı júgirip ala jóneldi. Túnimen sandalyp, kóp molalardyń ishin aralap júrdi de qoıdy.

Eki kún ótkenen keıin Lıza men Sherbakty Raqmet klýbta syrtynan kórip qaldy. Elemeıin dep edi bolmady, júregi ezilip, tipten qaıǵylanyp ketti. Lıza men Sherbak klýbtan shyqqanda artynan erip Raqmet te shyqty.

Qarańǵy juldyzdy túnde Lıza men Sherbak bir adamdaı birigip qushaqtasyp keledi. Artynda kóriner-kórinbes bolyp kóz jazbaı Raqmet kele jatyr. Sherbak pen Lıza Sherbaktyń úıine kelip esiginiń aldyndaǵy skameıkege otyrysty. Raqmet qarsydaǵy úıdiń buryshynda jasyrynyp tura qaldy.

— Lızochka, endi osy aldaǵanyń da jeter, endi aldaı almaısyń — dedi Sherbak qyza sóılep, ornynan turyp.

— Aldamaǵanda ne etpekpin endi?

— Júr, úıge kiremiz. Bes-aq mınýt qoı, esh nárseń ketpeıdi.

— Qoı, shyraǵym.

— Sen qýsyń, Lıza, ádeıi meniń qanymdy qyzdyryp qutyrtyp júrsiń. Sen nege aldaısyń? Áneýkúni biz shamdy jana ǵana óshire bergende qyzmetker áıel kelip esikti qaqty, oǵan sham sóngende kele ǵoı dep aıtyp qoıǵansyń ǵoı... Men sonda jyndy bolyp kete jazdadym. Sol aldaǵanyń jeter endi, júr úıge...

— Qoı, Petr... Meniń súıgen adamym bar, men oǵan esh ýaqytta da ózgergen emespin.

— Jastyq degen bolmaı ma, Lıza seniń qanyń nege qyzbaıdy?..

Sherbak Lızany qushaqtaı alyp, qysyp-qysyp súıip aldy... Lıza bulqynyp edi, shyǵa almady.

— Qoıa ber deımin, qoıasyń ba, joq pa?

— Júr, Lıza, úıge!

Sherbak Lızany úıge qaraı súıreı bastady.

— Qoı, deımin.

— Lıza, Lıza, Lıza.

Sherbak Lızany qushaqtap, óte qatty-qatty súıip aldy...

— Júr, Lıza, myna júregimdi qarashy...

— Oıpyrmaı, Raqmettiń kózine qalaı shóp salaıyn.

Lıza bulqyndy, Sherbak súırelep óz esiginiń aldyna alyp bardy.

— Qoıa bershi, Petr...

— Joq, óltirmeseń qoıa bermeımin.

— Ýh, endi qaıttym, oıbaı, janym, aınalaıyn, bolmaıdy ǵoı...

— Boldyramyz...

— Qudaı-aı, Raqmetke ne betimdi aıttym.

Sherbak taǵy súıip-súıip aldy. Úıge qaraı súıreı ala jóneldi.

— Petr, Petr, Petka, janym, sál tura turshy.

Sherbak sál toqtady. Entigip demin alyp tur.

— Káne, júr, Lızochka. Lázzattan nege qashasyń?

— Tura turshy kishkene oıpyrm-aı, basym aınalyp bara jatyr ǵoı, dirildep baram ǵoı... Janym, sál tura turshy...

Sherbak Lızanyń beri burylǵanyn sezeıin dedi momentti paıdalanyp, qyzdyra túseıin dep qushaqtap baýyryna qysty...

— Tura turshy... Oıpyrm-aı, Raqmetke ne betimdi aıtam.

Sherbak qushaqtap úıge qaraı súıreı bastady.

Lıza esiktiń tutqasynan ustap tyrysyp tur. Sherbak ishke qaraı tartady. Lıza tutqany jibermeıdi. Bir ýaqytta Lızanyń kózi jaınap, oınaqshyp, beti qyzaryp ketti de:

— Al bolmasa — dep tutqany qoıa berip-aq jiberdi. Esirgen Sherbak qushaqtaı ala jóneldi.

— Qudaı urdy! — dedi Raqmet ózinen-ózi, keıin qaraı salbyrap kete berdi. Bir mezgilde Raqmet ózi de sezbeı, artyna buryldy da, júgirip Sherbaktyń úıine kelip esigin teýip kep jibepdi. Esik japyrylyp syndy da qaldy. Raqmet ishke kirip keldi. Lıza qolyna kóseý alyp úıdiń ortasynda tur. Sherbak aýzy-murnynan qan aǵyp tósektiń ústinde jatyr.

— Sulý qyz, sen de solaı ma ediń? — dedi Raqmet tesile qarap... Lıza qolyndaǵy kóseýin tastap jiberdi.

— Men senen syrymdy jasyrmaımyn, Raqmet, men de jas emespin be, kóńilimniń sál burylǵany ras... Biraq eshteńe bolǵan joq, qaıta kórmeısiń be ne bolǵanyn? — dedi Lıza.

— Maqul, bul joly osylaı bolǵan shyǵar... al áneýkúngi shamdy sóndirgenińdi qaıda qoıasyń?

— Men saǵan, Raqmet, seniń otyrǵanyńdy kórip, ádeıi júregińde qyzǵanysh týǵyzaıyn dep istedim. Qyzmetker áıelge shamdy óshire bergende esikti qaq dep qoıǵam. Áıtpese terezeniń shtoryn jappas pa edim.

Raqmet muny jaqsy bilse de, syr bildirgisi kelmedi. Onyń ústine qyzǵanyshtyq sezim boıyna syımaı, jarylyp keteıin dep tur.

— Qosh bol! — dep Raqmet shyǵa jóneldi.

— Raqmet, Raqmet, janym, janym, toqtashy...

Lıza artynan tura júgirdi.

Raqmet burylyp qarady.

— Jańa Sherbakty da «janym» dep jatyr ediń ǵoı.

Lıza sup-sur bolyp ketti.

— Raqmet, bireýdiń qatynyn aınaldyryp, alam dep jaqyndasyp, júkti qylǵanyńda men seniń betińe qarap pa edim, sen jazyqsyz meni osynsha qaralaýǵa qandaı qaqyń bar edi? Senseń senen basqa eshkimdi de shyn júregimmen janym dep aıtqan emespin...

Raqmet Lızaǵa jaqyndady. Jasqa tolǵan úlken qara kózderine qadalyp, tóske qarady... Sóıtip, shyǵyp júre berdi.. Artynan Lıza erdi. Ekeýi Lıza úıiniń esiginiń aldyna keldi. Raqmet qoldaryn Lızanyń ıyǵyna salyp, kózine qadala qarap turyp":

— Sherbakqa tosyp súıgize-súıgize tozdyrǵan erinderińdi endi Raqmet súıe almas — dep burylyp kete berdi.

Lıza ornynan qozǵala almaı, tastaı qatty da qaldy.

Raqmet qarasyn úzip ketip qalǵanda, óksip-óksip jylap jiberdi.

Raqmet ashý ústinde aıtaryn aıtyp salsa da, artynan ókinip, tún ortasyna deıin tynyshtyq kórmeı, dóńbekshýmen boldy. «Qap, beker aıtqan ekenmin» — dep Lızasyna jany ashyp ta aldy... Tún ortasy aýa turyp kıindi de, tań atqansha shydaı almaı, Lızanyń úıine bardy.

Qyzmetker áıel shyǵyp:

— Túnde jylap-jylap ketip qalǵan, qaıtyp kelgen joq — dedi.

Raqmet qabyrǵaǵa súıengen kúıinde qaldy. Bar denesinen jan ketip, qozǵalmaı qalǵandaı boldy.

XİX taraý

Qaraǵandyǵa Lızalardyń toıyna ádeıilep akademık keldi. Qyzyn qushaqtap súıip jatyp:

— Ádeıi toılaryńa keldim — dedi akademık.

— Ony qaıdan bildiń? — dedi Lıza.

— Raqmet telegramma bergen. Akademık sheshinip stolǵa otyrdy.

— Raqmet qaıda, Lıza?

Lıza úndemeıdi.

— Men saǵan aıtam, Lıza, Raqmet qaıda? Lıza tómen qarap jaýap bermeı qoıdy.

Yqlas Yrǵyzdan qaıtqan soń komandırovka alyp, úıimen keıin Qaraǵandy keldi, Kelisimen Yqlas Raqmetti taýyp alyp, shúıirkelesti de qaldy.

Raqmettiń júregi sýyldap tura almady.

«Sen aıýan ekensiń ǵoı, seni dos dep júrsem» — dep aıtyp salady ǵoı dep tóbe shashy tik turdy.

— Dámeli júkti, ıa... jaqynda bir balanyń papasy bolýǵa turmyz... Áı, Raqmet, ómirdiń qyzyǵy úılenýde eken. Tez úılen.

Raqmet qyzaryp tur... biraq syr bildirmeı tur.

Yqlas qoımaı júrip, Raqmetti úıine alyp bardy...

— Jaqynda balam bolady... Raqmet, sen de qalyspaýyń kerek! — dedi Yqlas úıinde.

Raqmet otyra almady. meniń keterde ońashalap Dámeli: — Sen meni masqaralap, ómirde ketpeıtin tańbalaǵanyńmen turmaı, baıymnan ajyratyp alam degeniń ne? — dedi.

Raqmet eshteńe aıta almaı býlyǵyp qaldy.

— Keship, Dámeli, saǵan jamanshylyq oılaý meniń oıymda joq edi, — dedi Raqmet.

Raqmet Yqlastan shyǵysymen Lızaǵa bardy.

Esikti tyqyldatyp edi.

— Kirińiz — dedi bir erkek daýys, Raqmet ashyp qaldy. Aýyzǵy úıde akademık otyr eken. Júgirip baryp qushaqtaı aldy.

Akademık Raqmetke qadala qarap turyp:

— Myna Lıza ne deıdi, qaraǵym? — dedi.

— Lıza ásheıin oınap otyrǵan ǵoı, endi jasaımyz...

Lıza ornynan turdy.

— Men kúıeýge shyqqanym joq, shyqpaımyn da. Jasasa toıdy Raqmet óziniń qatynyna jasar. Onda meniń ne sharýam bar...

Raqmet qyzaryp sasyp qaldy.

— Meniń eshqandaı balam da, áıelim de joq... Meniń balam da, áıelim de, ákem de, sheshem de sen emessiń be?

— Raqmet! Birin-biri jaqsy kóretin eki adamnyń mahabbatyn ýlandyryp buzdyń. Ol ekeýi endi bir-birin aldaýmen ómir súredi. Sen osy qylmysyńdy sezesiń be? — dedi Lıza.

— Nege sezbeıin, osy qylmys meniń túbime jetip, jer betinen julyp ketetin túri bar — dedi Raqmet.

Raqmet ornynan turdy.

— Men senderge túsinbeımin — dedi akademık.

Raqmet shyǵyp júre berdi.

— Raqmet, ne túbime jetedi deısiń, Raqmet-aý? Raqmet! Toqta, Raqmet!

Lıza júgirip dalaǵa shyqty. Biraq Raqmet qaramaı ketti de qaldy.

Úsh kúnnen keıin akademık Lenıngradqa qaıtty. Stansıaǵa Lıza, Raqmet shyǵaryp saldy. Akademık Raqmet ońashalap shyǵaryp alyp, mańdaıynan súıip turyp:

— Áli-aq Lızanyń ashýy basylyp, ketedi, qam jeme — dedi.

XXI taraý

Kerilgen, munarlanǵan dalaǵa tóngen móldir kók aspan. Sonaý bel astynda jańa shahta qurylysy jatyr. Bárinen bıik bolyp shahtanyń betondy úıi tur. Eń tóbesinde tútin shyǵatyn turbasynda úsh adam júr. Alystan qýyrshaq qusap kórindi. Túbinde, jerde Raqmet, Alekseı, Shektibaı, Ermolın, Kýlevakın, tehnıkter tur. Raqmettiń qolynda bloknoty, dalaǵa qarap qalyń oıda. Shektibaı typyrshyp shydaı almaı turǵan pishinde:

— Endi qaıttik Raqmet, jumysty toqtattyq pa? — dedi Shektibaı.

Raqmet jalt qarady, qarap turyp, bloknotyn qaltasyna saldy.

— Nege? — dedi Raqmet.

Desátnık Raqmetke jaqyndaı tústi. Traktordyń dúrkiregeni, aıǵaı... sóz, ý-shý, jaı aıtylǵan sózdi esitkizbeıdi.

— Jumysshylar istemeımiz deıdi, jerden shyqqan gaz tipti kúshti. Eki adam el aldynda, oǵan ólem dep túspese, tiri shyǵam dep eshkim túspeıdi — dedi desátnık.

— Nege! — dedi taǵy da Raqmet. Onan soń qabyrǵaǵa súıendi. Jylqybaılarǵa qarady.

Kýlevakın:

— Men analız jasadym, Tresiń ókimimin. Jumysty toqtatý kerek, ventılátordy kúsheıtý kerek, gaz quryǵan soń isteý kerek — dedi Kýlevakın.

Shektibaı ashýly daýyspen:

— O ne degeniń? Onsyz da zıan az emes! — dep aıqaı saldy.

Raqmettiń oıy bólinip ketti.

— Minekı, apparatpen qarýlanyp isteýge bolady. Preparatormen isteý kerek. Peremıchka jasaý kerek.

— Gaz ekinshi kvershlaktyń eń tómengi gorızontynda — dedi Ermolın.

Tehnık teris qarady. Alekseı keldi.

— Qane, Raqmet, ne deısiń?

— Peraparatormen qarýlaný kerek, astyndaǵy garızontta peremıchka jasaý kerek, jumysty toqtatýǵa bolmaıdy — dedi Raqmet.

Tehnık úmitsiz túrmen: meniń-Jumysshylar barmaıdy, betonshylar da, parody tasýshylar da — dedi.

— Durys emes — dedi Alekseı-bir mınýt te jumysty toqtaýǵa bolmaıdy. Shyǵatyn adam tabylady.

— Árıne, kidirtýge bolmaıdy, tómengi gorızonttyń en sońǵy plasasyn ashyp, barlyq mehanızmin qondyrýǵa birneshe-aq aı qaldy — dedi Shektibaı. Júgirip Arkasha keldi. Tehnık áli kirgisi kelmeı tur.

— Túsken adamdar qulap jatyr, jumysshylardyń bári dalaǵa shyqty.

— Tres jumysty toqtatýǵa buıyrdy. Qur keregi joq. Senen artyq bilgen adamdar bar — dedi Kýlevakın.

— Tres olaı demeıdi kerek deseń shahty quratyn tres emes, men — dep jerdi teýip qaldy Alekseı.

Arkasha maqtanǵan túrde:

— Bizdiń brıgada erikti túrde túsip isteımiz dep otyr — dedi.

Tehnık ala kózimen qarady.

...Partkom hatshysy kabınetinde barlyq komýnıserin jınady. Shektibaı da, Raqmet te, Ermolın de otyr.

— Jaǵdaı, kórip otyrsyzdar, tipten qıyn, prohodkada jumys isteý asa qaýipti. Biraq jumysty toqtatyp qoıa almaımyz ǵoı. Keıingi qalalyq komıtettiń qaýlysyn oqydyńdar... Qane, prohodkada isteýge óz erikterimen kim barady — dedi Alekseı.

Komýnıserdiń barlyǵy da qoldaryn kóterdi. Shette otyrǵan Qaıdar ornynan tura keldi:

— Joldas Alekseı, bizdiń qaısymyzdy qıynshylyqtan qashady dep oılaısyz, odan da ózińiz tańdap jiberińiz — dedi.

Alekseı ornynan turyp:

— Bárińe birdeı oryn joq! — dep kúldi.

Qaıdardyń qasynda otyrǵan saqaldy:

— Shahty úshin bas berýdiń ózi qurmet boldy-aý — dep kúldi. Shektibaı artyna burylyp qarap:

— Árıne, solaı — dedi.

Alekseı qaryndashpen stoldy taqyldatty.

— Joldastar, ińgime endi sol gazdy joıyp shyǵýda.

— Ólmeı shyqpaımyz! — dedi Qaıdar.

— Ólmeı shyq, biraq jeńbeı shyqpa! — dedi Alekseı.

Jıylys tarqaǵan soń esiktiń aldyna Alekseı men Raqmet shyqty.

— Men de túsem — dedi Raqmet.

— Nege?

— Qalaı isteýdi kórsetpesem bolmaıdy, basynda bolý kerek...

Ekeýi júre sóılesti. Alekseı qamyqqandaı boldy.

— Sen shyqpaı qalsań, onan soń shahty jasalmaıdy ǵoı.

— Basqa komýnıserden artyqpyn ba, olar da bara jatyr ǵoı — dedi Raqmet.

— Áńgime onda emes qoı, biraq, shynynda, ózgeniń bas bolýy durys ekeni ras — dedi Alekseı.

Ekeýi shahtyǵa qaraı kele jatyr.

Alysqa uzady. Shahty qurylysynyń bergi jaǵynda qaraıyp ketip bara jatyr.

...Shahty ústindegi kombınat aldynda Arkashanyń brıgadasy tur, komýnıser de jıylyp jatyr... Alekseı men Raqmet solarǵa baryp qosyldy.

Barlyǵy kombınattyń ishine kirdi. Áli tolyq bitpegen úıdiń lampovoı, monsha, kontor, ártúrli masterskoılar bolatyn bólimderin aralap ótti.

Bıik úıdiń edeni sement, aıaqty basqanda tarsyldaıdy. Korıdormen júrip otyryp, jalpaq temir satymen joǵary kóterildi. Klet taqtaıdyń qorshaýy da, aǵaty da alynbaǵan. Taqtaılar, buryn sement salǵan bos bóshkeler domalanyp jatyr.

Kún batyp bara jatyr. Kishkene parovoz asyǵyp ketip bara jatyr, aıqaı saldy. Paravozdyń aldynan júgirip Ermek ótti. İshke kirip, temir satymen joǵary kóterildi. Temir satynyń tóbesine jaqyndady. Onan soń sharshap tómpeshikke aıaǵyn dáldep basyp, joǵary qarady. Shahty úıiniń tóbesinen asyp kótertken Temir satydan jan-jaqqa kóz jiberdi. Kún batyp ketken. Juldyzdaı qaptap ketken elektr jaryqtaryn kórdi. Qaptap júrgen adamdardy kórdi. Taǵy júgirip ala jóneldi. Komýnıs, komsomolester kıinip, kletke kireıin dep jatqan jerge bardy.

Kúlip turǵan Malshybaıdy kórdi. Entigip turyp:

— Shyraqtarym, meni de ala ketińder — dedi.

Malshybaı kúlip turyp: — Adam jetkilikti — dedi.

Ermek Jylqybaıdy kórdi. Kımelep qasyna bardy.

Jylqybaı kıinip jatyp:

— Brıgadırge bar — dedi qolyn shoshaıtyp Raqmetti kórsetti. Raqmettiń qasynda Alekseı tur. Ermek keldi.

— Joldas ınjener, me de ala ketińiz — dedi daýsy qaltyrap. Raqmet Ermektiń bas-aıaǵyna qarap aldy da:

— Bizdiń tiri shyǵýymyz talaı ǵoı — dedi.

Ermek jan-jaǵyna qarady. Kúlip, qýanyshty turǵan adamdardy kórdi. Malshybaıǵa qarady. Malshybaı ezýin jımaı áli kúlip júr. Onan soń Ermek:

— Meıli — dedi.

XXI taraý

Sýyq kúzdiń kúni, qar jaýyp tur. Kóshede daýyl, qardy ushyryp uıytqyp tur. Aǵash barak terezelerin jel men qar sabalap, esigin qar basyp alǵan.

Tún. Bul komsomol baragy. Bir bólmede alty tósek. Úıde pesh joq. Tórt aıaqty temir pesh tur, onyń murjasy terezeden shyqqan. Sol shyqqan jerinen kirgen qar, murjany muz qylyp qatyrǵan. Terezeniń aldynda bir komsomoles uıyqtap jatyr. Bul-İlıas shahter. Terezeden sýyrǵan qar kórpesiniń ústin appaq muz qylypty. Jastyǵyn japqan qar, erip qaıtadan muz bolyp, shashy jastyqpen jabysyp qalǵan. Ol eshteńe tyńdaıtyn emes, uıyqtap jatyr. Kishkene qara jigit, bul vagonshy Esentaı. Tósekte bir ýys bolyp búrisip jatyr. Kózi ashyq, uıyqtaǵan joq. Kóp qaǵaz qushaqtap úıge Shymyrbek kirip keldi. Qańyltyr peshti qańǵyrlatyp, ishin toltyryp jaǵyp jiberdi, aýzynan shyqqan tútin úıdiń ishin alyp ketti. Pesh laýlap janyp, sónip qaldy. Buryshta bir komsomoles jatyr.

Onyń qasynda Qasym komsomoles, kórpege oranyp jatyr kúndeligin jazyp jatyr.

Jańa kelgen Ospandy balalar oınap:

— Shahtynyń túndigin ashyp kel — dep jiberipti.

Ospan kúdikpen izdep júrip, árkimnen bir surapty. Maǵan keldi — «Tunshyǵyp ketti, shahtanyń túndigi qaıda, ashylǵan» — dedi. Biz qýlardyń oınaǵanyn esittik. Jańa kelgen Seıdilda men Ibash brıgadasyn taba almaı, qarańǵyda bir innen birinshi kirip smena bitkenshe adasyp júripti. Smena bitken soń baryp desátnık taýypty; Lıza jańa kelgenderdiń qastarynan shyqpaıdy.

...Áne bir aqquba qyz meniń júregimdi týlatyp júr. Lızaǵa sol qyz jóninde aıtsam qaıtedi?

Qalı men Grısha stol ústinde «2-lava»atty qabyrǵa gazetin jazyp jatyr. Ózderi de dirildep tońyp otyr. Qoldary jýyspaıdy, biraq ony eskeretin emes. Esentaı basyn kóterip, tósegi astyndaǵy shahtyǵa alyp túsetin shamyn jaǵyp kórpesiniń ishine, qoınyna tyǵyp jatty. Qasym oǵan qarady:

— Jyly bolady — dep Esentaı, ózi kúldi. Sodan soń Shymyrbek, Qalı, Grısha úsheýi sheshinip, biriktirip jibergen tósekterine jatty, «volshı» lampalaryn jaryp kórpeleriniń ishine saldy. Úsheýi bir kórpe jamyldy. Jatqasyn Shymyrbek:

— Qane, joldastar — dedi.

Úsheýi qosylyp óleń aıtty. «Komıntern» ánine saldy. Olarǵa Esentaı da, Qasym da qosyldy. Búrkenip jatysty. Úsh qara kóleńke boldy. Tek terezelerdi qarly daýyl sabalady. Jeldiń, daýyldyń soǵýy úıdi qozǵaltqandaı. Bir ýaqytta gýdok aıqaılady, tipten qoımady, bir qaýipti nárse bolyp qalǵandaı dabyl qaqty. Shymyrbek basyn kóterip aldy. Esiktiń aldynda júgirgen adamdardyń dúbiri kóbeıdi. Esikti ashyp Aısha aıqaı saldy:

— Shahtany sý basyp qaldy!

Jatqandar oryndarynan ushyp turysty. İlıas ta qarǵyp, muz bop qatyp, shashyna jabysqan jastyqpen birge túregeldi. Esentaı kúlip jiberdi. Entigip kıinip jatqan Shymyrbek ala kózimen qarap:

— Nege kúlesiń? — dep jekip tastady.

Qasym shamdy aparyp, İlıastyń shashyna jabysyp qalǵan jastyqqa ustap jiberip, bosatyp aldy.

Shymyrbek ornynan qarǵyp turdy.

— Qane, bolyńdar!

Barlyǵy asyǵys kıinip tura júgiristi.

Qalıdyń etigi tar, sý ótti, alqymy jyrtyq edi, syımady, olaı tepkiledi, bulaı tepkiledi, bolmaı qoıdy. Jan-jaǵyna qarap edi barlyǵy ketip qalypty... Onan soń etikti laqtyryp uryp, jalań aıaq tura júgirdi. Dalaǵa shyqty, boranda júgirip bara jatqan joldastarynyń artynan qýyp ala jóneldi. Gýdok aıqaılaǵanyn qoıatyn emes.

Shahty astynda avarıa bolǵan ýchaskede tórt adam tizeden sý keship, sýdy dalaǵa tógetin nasostardy quryp tur. Munyń biri-Lıza. Biri-SHymyrbek, biri-Aısha, biri-Qalı. Lızanyń ústi basy tegis sý, sýǵa súńgip shyqqan sıaqty kóılegi etigine jabysqan. Eki qyzdyń ekeýi de dirildep jumys istep júr.

Joǵaryda narádnaıada telefon soǵyp Ilá tur. Júgirip Álip keldi. Ilányń túsi sýyq. Telefondy ornyna qoıdy. Asyǵyp sóılep, Álipke:

— Ne boldy? — dedi.

Álip shamyn stoldyń úctine qoıdy.

— Jer astynda Lıza, Shymyrbek, Aısha, Qalılar sýdy syrtqa shyǵaryp jatyr — dedi.

Ilá Álipke oqty kózben qarady:

— Qyzdarǵa sýyq ótip ketpeı me?

— Shahtyny saqtap qalý kerek emes pe? — dedi salqyn qanmen Álip.

XXII taraý

Boran basylǵan. Ashyq jerdiń qaryn daýyl jalap ketken, qar tek ár baraktyń yǵynda ǵana úıilip qalǵan. Kún tústen aýǵan, anaý adyrdyń tóbesinen sál-aq asyp tur. Terezelerine muz qatqan úlken aq úıge qarap alystan bir jaıaý kele jatyr. Jaıaý aq úıge jaqyndady, aq úıdi aınalyp joq boldy. Bul adam aq úıdiń esiginiń aldynda tur. Bul Ilá eken. Ilá esikti qaqty. Aq kıim kıgen dáriger áıel shyqty.

— Joldas Afanasev, kirińiz! — dep áıel kúldi.

Bul áıel tolyq qaratory, shashtaryn qyrǵyzǵan. Júris-turysy, sóıleýi kóne kórgen adamdaı salmaqty mańyzdy bolsa da bir túrli jas sıaqty. Sóıtsek bul baıaǵy Raqmetpen birge qashatyn toqal bolyp shyqty. (Qarańyzshy qanshalyqty ózgergen?)

Ilá ishke kirdi. Aldynan kishkene saqaly bar, jýan kózildirikti kisi shyqty. Ústinde aq halaty bar. Kózildirigin alyp Iláǵa qarady.

— Ilá Vasılevıch, búgin taǵy keldińiz be? — dep kúldi doktor.

— Kún qurǵatpaı keledi — dep Raqıla da kúldi. Sóıtti de, tolyq aıaqtaryn nyǵyzdap basyp, edendi syqyrlatyp, bir esikke kirip ketti. Doktor kózildirigin qaıtadan kıdi.

— Aýrý jaqsy — dedi.

Ekeýi uzyn korıdormen júrdi. Shetki aq esikti ashty. Ilá kirip ketti. Doktor syrtta qaldy. Qyzyl edendi, eki terezeli úıde 4 tósek tur. Úsheýi bos. Tór aldyndaǵy tósekte Elemes jatyr. Basyn aq shúberekpen tańyp tastaǵan, basqa denesi kórinbeıdi, odeıaldyń astynda, Ilá barǵanda Elemes kózin jumyp jatty. Ilá basyna baryp otyrǵanda kózin ashty.

Ilá jaıdary júzben:

— Elemes, qalaısyń, táýirsiń be? — dedi.

Elemes ezýin qımyldatty da, sóıleýdiń ornyna kúldi. Qany joq, sup-sur. Betine qýanysh júgirgen dedi. Ilá qozǵalmaı jatqan Elemestiń betine úńildi.

— Endi on kúnde jazylady deıdi, jazylǵasyn bir aı demalysta bolsyn — dedi.

Elemes kózin keń ashyp jatty.

Ilá terezege qarady:

— Shahtyny sý basyp qaldy. Lıza, Shymyrbekter eki táýlik boldy.

Erteńine Ilányń kabınetine Álip, Lıza keldi.

Ilá Álipterge qarsy júgirip kele jatyp:

— Bosaǵan úsh bólmeni mańdaı aldy ekpindiler-SHymyrbek, Elemes, Aıshalarda berý kerek — dedi.

Álip aqsaq aıaǵyn ózine tarta tústi de:

— Odan da ekeý-úsheýden kirgizsek qaıtedi? — dedi.

Ilá toqtaı qalyp:

— Egerde úı kóp bolsa, árqaısysyna úsh bólmeden berýge mindettimin, bul sizge ǵoı — dedi.

Taǵy da júgirip ketti. Bir ýaqytta taǵy toqtaı qalyp:

— Aısha men Shymyrbekke eki bólmeli úıdi berý kerek, ekeýi ekeýin alsyn — dedi.

Onan soń Lızaǵa qarap turyp:

— Ol ekeýi birin-biri súıedi jardaı turǵyzý kerek, túsinesiń be, Lıza? — dedi.

Taǵy da júgirip ketti.

«Súıedi degende Lıza muńaıyp terezege qarady, kim bilsin, Raqmet esine túsip ketti me, úlken qara kózderi jaspen qaımaqtandy. (Bul Aıshanyń baqytyna ishi kúıgeńdep pe, joq álde óz baqytyn meni saǵynǵandyq pa?)-Onan soń, Lıza, áneýkúni syılaǵan úı jabdyqtaryn tez satyp alý kerek, olar jabdyqsyz úıde qalaı otyrady — dedi Ilá.

Sol kúni keshke óńkeı jastar jınaldy, ortasynda Lıza, sóılesip áńgimelesip tur.

— Qalı, Ilá, Grısha, Esentaı, Qasym sender mańdaı aldy ekpindisińder, al baraktarynda mádenıet, jastyq, bylyǵyp jatyr. Bul jaǵynan úlgi bolmasańdar ekpindi bola almaısyńdar.

Toptan aıqaı shyqty:

— Durys-aq!

— Mádenıetti turý kerek!

— Maqul!

Esentaı ortaǵa keldi. Jymıyp bir kúlip aldy da:

— Bizdiń barak remonttalmaǵan, komendant jazdaı qurǵaq aıǵaımen júrdi de qys túskesin úni óshti — dedi.

— Solaı!

— Durys!

Lıza shashyn silkip tastap:

— Búginnen bastap baraktaryńdy remonttaıdy.

Terezege eki rama salady, pesh qondyrady, kómir túsiredi terezelerge shtor ustaıdy aqtaıdy, syrlaıdy. Ekinshi áńgime komsomol baragyn úlgi barak etýde.

— Jasasyn, jasasyn!

— Úlgi etemiz!

— Úrip aýyzǵa salǵandaı etemiz!

— Mádenıettiń ordasy etemiz!

— Tazalyq úshin kúresti kúsheıtemiz!

— Jasasyn!

Jurt shýlap ketti.

— Barak janynda úlgili qyzyl burysh uıymdastyrý kerek, sonda tehnıka, drama, mýzyka úıirmelerin ashyńdar. Saıası sabaqtar da bir kılometr jerge baryp júrmeı, osynda ótkizetin bolý kerek — dedi Lıza.

— Jasa, Lıza!

— Kóter Lızany! Lıza kúlip:

— Esterińde bolsyn, mádenıetti, taza bolmasańdar qyzdar súımeı qoıady — dedi. Jastardyń qýanyshty, baqytty, kúni, bıik qajyrly shahty tóńiregin jańǵyryqtyrdy.

XXIİİ taraý

...Osy toptan bólinip, denesi zor, suńǵaq boıly jas ketti. Ol qalanyń shetine qaraı júrdi. Moınyn salbyratyp jibergen, qalyń oıda kele jatyr. Jolda bir ret turdy. Bir ret keıin burylyp, qaıtadan jurt ketti.

Ol bir aǵash barakqa kirdi. Baraktyń eń shetki bólmesine kelip endi.

Tósek aldynda qara murtty, saqaldy, úlken qara adam otyr.

— Kel, shyraǵym Súleımen — dedi ol. Úı ıesi aldyna bir tabaq et qoıypty, kesege toltyryp quıyp, araq iship otyr.

— Nege kettiń?

Kelgen Súleımen úndemedi.

Úı ıesine qarańyz:

Bul-baıaǵy Kúlándany alyp qashyp, aǵylshynǵa aparatyn Ótegen. Sonyń dál ózi. Báıbishesi teris qarap otyr edi, artyna burylyp, kelgen Súleımenge qarady.

Bette ájim kiripti. Kózi de qyzaryp ketipti.

Teris qarap neǵyp otyr desek, qazan qyryp otyr eken. tek Súleımen kelgesin toqtatyp qoıǵan eken, mine, úı ishin basyna kóterip, shyqyldatyp qazanyn qyra bastady.

Úı ıesi etti týrap bolyp:

— Sen tońyp keledi dep araq aldyryp edim — dedi.

Kesege toltyryp araq quıyp Súleımenge usyndy. Súleımen basyn shaıqady. Úı ıesi qadala qarap:

— İsh mynany, aǵań aıtyp otyr! — dedi.

Súleımen eriksiz aldy. Biraz otyrdy da, sý qusatyp qylqyldatyp jutyp jiberdi. Sonan soń aldy-artyna qaramaı ótti jeı berdi. Bir-eki mınýtten keıin, kóz aldyndaǵy nárseleri buldyraı bastady, aýzyna apara jatqan eti jerge túsip ketti.

Úı ıesi Ótegen taǵy araq usyndy. Endi Súleımen tartynbaı iship saldy.

Sonan soń:

— Meni nege shaqyryp edińiz? — dedi. Basy shaıqalyp otyr. Kózi buldyrap, býyny bosap ketken. Úı ıesi saqalyn sıpady.

— Shyraǵym, jalǵyzym, aǵamnan qalǵan bala men edim meniń aıtqanymdy isteteıin dep senemin — dedi. Seni meniń túbime jeteıin dep júrgen bir adam bar...

— Ol kim? — dedi Súleımen.

— Ol ınjener Dáýir uly Raqmet, sonyń kózin joǵaltý kerek. Men bylaı aldym. Baıaǵy aǵylshyn óltirgen Kúlándanyń inisi eken. Ol bolsa bizdiń túbimizge jetedi.

Qaltyldap, býyny bosap otyrǵan Súleımen shoshynyp túsip:

— Óltirý kerek deısiz be? — dedi.

Ótegen Súleımenniń qımylyn baqylap úndegen joq. Súleımen artymen baryp turdy. Táltirektep tura júgirdi.

— Súleımen! — dedi Ótegen. Biraq Súleımen qaramastan júgirip shyǵyp ketip qaldy. Súleımen qarańǵy túnge súringen joq boldy. Alysta jyltyrap elektr jaryǵy kórindi.

Ótegen baıaǵy qasqyr kıimin kıip, dalaǵa shyqty. Jolǵa túsip shahtyǵa qaraı ketti. Alysta elektr jaryǵy, ottary jyltyraǵan jer baraktar; qasqyr ishikti joldan buryldy, shetin zemlánkanyń esigin qaqty, esik ashyldy, ishke kirdi. Kemesi betine shamnyń jaryǵynda toqtasyp qalǵan, biraq bet ajary ketpegen bir áıel Ótegenniń asty-ústine túsip, ómirin sheship júr.

Ótegen otyrdy, áıel de otyrdy.

Kelgeni teris qarap:

— Balańdy keshire ber, jańa men shaqyryp edim, qashyp ketti — dedi qabaǵyn túıip. Áıel solqyldap jylap:

— Bolmaıdy ǵoı! — dedi.

— Mynaý qaıtedi?

Ótegen áıelge tósine qarady. Jaıdarylandy.

— Jat!

Áıel turyp kelip moınynan qushaqtady, tósekke jata berdi.

Bilte shamnyń jaryǵy bir uzaryp, bir qysqaryp janyp tur. Tósekte shashy jaıylyp áıel jatyr. Kóılep tizesinen joǵary túrýli.

Ótegen kúıip ketýge aınaldy.

— Quran ustap qorǵanam, eger balań tisinen shyǵarsa, joq qylam!

Áıel qoldarymen betin japty.

İshki esiktiń aldyna shyǵyp:

— Qap, sol júgermekke beker aıtqan ekenmin!.. — dep kúbirlep júrip ketti.

XXİV taraý

Dala. Bultty aspan. Sonaý bel astynda jana shahty qurylysy jatyr. Aýrýhana. Alystan mashına kele jatyr. Jaqyndady. Gúrsil estildi. Aýrýhanaǵa kelip toqtady. Esiktiń ashylyp, ishinen Ilá shyqty. Aýrýhananyń esigi ashylyp, ishinen kózildirikti dáriger shyqty. Kózildirigin alyp, Iláǵa qarap kúldi.

— Qazir bolady. Kele jatyr.

Kózildirigin qaıtadan kıdi.

— Elemes erekshe dosyńyz ba?

— Ol bizdiń shahter.

Dárigerdiń júzinde tańyrqaǵandyq paıda boldy. İshten Elemes shyqty. Ilá kúlip qolyn berdi.

— Jazylǵanyńdy quttyqtaımyn!

Elemes kúledi. Ilá dárigerdiń qolyn ustap turyp:

— Sizge barlyq shahterler atynan alǵys aıtamyn! — dedi.

Dáriger júzi jarqyn, qýanyshty.

Ilá Elemeske qarap, jaýyrynynan qaqty.

— Káne, Elemes, mashınaǵa min.

Elemes mashınaǵa bir qarady, Iláǵa bir qarady, biraz turyp qaldy. Túsinbeýshilik, tańyrqaýshylyq. Bir ýaqytta betine qýanysh júgirdi. Ekeýi mashınaǵa mindi Mashına gúrildedi, buryldy, jolǵa tústi, zyryldap ala jóneldi. Sol kúshimen Shymyrbekter bararyna keldi. Toqtady. Selkildep turyp gúril! basyldy. Ilá men Elemes sekirip túsip.

— Júr — dedi Ilá.

— Sizdiń úıge me?

— Joq, bizdiń úıge...

Elemes toqtap qaldy. Oılamaǵan jerden jaǵdaı, túsinbeýshilik, tań qalýshylyq Elemestiń betinen, kóz qarasynan kórinip-aq tur.

— Meniń úıim bul arada emes, jalpy barakta.

— Joldas Elemes, sizdiń úıińiz osynda, júrińiz.

Júrdi, ishke kirdi, qulyptaýly esik. Ilá qaltasynan kilt aldy. Esikti ashty.

— Kirińiz.

Elemes tańyrqaǵan kúıinde ishke kirdi. Jan-jaǵyna qarady. Ádemi bólme, tórde krovat, ústinde qyzyl kórpe. Jastyq, terezede aq suryp. Eden meniń qyzyl syrly. Sary shkaf, aına, stol, oryndyq...

— Ilá kirip, kúlip turyp:

— Joldas Elemes, úıińizge kirýge bola ma? — dedi. Elemes qımyldamaı tur. Áli túsinbeýde, tań qalýda.

— Sizdiń úı osy. Aldyńǵy qatardaǵy ekiniń Elemestiń úıi osy.

Elemes áli qımyldamaı, melshıip qatyp tur. Áli túsinbeýshilik, tań qalýshylyq, qaıterin bilmeýshilik.

— Myna úı jabdyqtary kimdiki?

— Olar da azdan, eń aldyńǵy qatardaǵy ekpindi bolǵandyǵyńyzdan, sizdi úı jabdyǵymen syılaǵanbyz — dedi Ilá.

Elemestiń betinde áli túsinbeýshilik, daǵdarýshylyq.

— Meniń úıim jalpy barakta...

Elemes daýsyn álsiz shyǵardy.

— Joq, sizdiń úıińiz osy, maǵan-shahty bastyǵyna senbeısiz be?

Bir ýaqytta Elemestiń júzinen jumbaqtyq, túsinbeýshilik, tań qalýshylyq, daǵdarýshylyq joǵalyp olardyń ornyn qýanysh, baqyttylyq, kóńildilik, anyqtyq, sergektik, kóterińkilik áseri basty. Barlyǵy denesinen, betinen, kózinen kórinip tur.

(Ózinen ómiri de qorqynyshtan, jumbaqtan, jalyǵýdan, túsinbeýshilikten, joqtyqtan qýanyshqa, baqytqa, jigerge, qýatqa, qurmetke ataqqa aınalǵan joq pa.)

Kenet Ilányń qolyn ustap aldy. Ilány qushaqtap súıip aldy. Ilá da qýanyshty.

— Sen elińniń ataqty, qurmetti ulysyń, sen sosıalızm úshin basyn qurban qylatyn urpaqtansyń... — dedi.

Osy ýaqytta Elemes ustap turǵan Ilányń qolyn tastap jiberdi, keıin ishinen, betine seskenýshilik, qaýip, renjýshilik, kúızelýshilik qaıtadan paıda boldy. Tómen qarady. Moınyn tómen túsirdi. Qımyldamady.

Ilá da tań qalyp tur. Túsinbedi betine daǵdarys, ne isterin bilmeı sasýshylyq.

— Elemes, saǵan ne boldy?

Elemes úndemedi.

— Elemes basyńdy kótershi.

Elemes jaı basyn kóterdi. Aıanyshty túrde Iláǵa qarady. Jaı ǵana:

— Ilá, keshir, men senderdi aldadym! — dedi.

Ilá shoshyp ketti.

— Nege?

Elemes jaı ǵana:

— Men úı berýge de. qurmetteýge de turmaımyn, men rızamyn, úılerińdi qaıtyp alyńyzdar.

Ilá Elemeske salmaqty susty kóz qaraspen qarady:

— Nege?

Elemes tómen qarap turyp:

— Men tek... jaı ǵana...

Ne deısiń?

— ...Tek... namysqa shydaı almaı ekpindi bolǵan em.

Ilányń betinen qaýip ketip, tynyshtalaıyn dedi.

— Men namysqa shydaı almaı, mazaqqa qalmaıyn dep jospardy úsh júzden oryndap júrdim...

Ilá endi kúleıin dedi kúldi.

— Osy ma aldaǵanyń?

— Osy.

— Endi óziń qalaısyń?

— Endi túsindim, bálkim, ne úshin kúresetinimizdi bilem.

Ilá kúlip tur. Elemeske qolyn berdi.

— Men saǵan rızamyn, Elemes!

Elemes qaıtadan qýandy. Kózi jaınap ketti, betine kúlip júgirdi. Qolyn jaıyp Ilány qushaqtap súıip-súıip aldy.

Sol ýaqytta esikten Lıza kirip keldi. Lıza júgirip Elemestiń qasyna keldi. Elemes qushaqtap súıip-súıip aldy. Esikten Shymyrbek kirip keldi. Ekeýi qushaqtasyp biraz turdy. Elemes júgirip aınaǵa bardy. Aınadan gúl jaınaǵan qýanyshty betin kórdi.Ómiri jalyǵyp, zerigip qamyǵyp, qabaǵy salynyp júretin. Elemes birinshi ret baqytyn emirenip tanyǵan joq pa? Birinshi ret qýanǵan joq pa? Onyń minezi ózgergen joq pa? Myna jaınaǵan kez, qýanyshty júz, qımyldaǵan dene, baqytty kúlki. Elemesten birinshi ret kórip otyrǵan joqpyz ba?)

XXV taraý

Tún. Komsomol baragy. Barak esiginiń mańdaıshasynda «Úlgili komsomol baragy» degen jazý bar. Baıaǵy Qasym, İlıas, Qalı, Grıshalardyń bólmesi. Osy shynymen sondaǵy qora sıaqty, bylyq, sýyq bólme me? Qarańyzshy, pesh ornatylǵan, qyzaryp meniń kómir laýlap janyp jatyr. Tereze eki qabattalǵan, tarǵyl shtor ilingen, úıdiń ishi appaq bes tósek, ádemi jıylǵan, jańa odeıaldar jabylǵan, aq jastyqtar. Qyzyl shúberek jabylǵan eki stol, biriniń ústinde patefon, bir kirpik joq. Elektr shamy. Úı jap-jaryq. Esik jaqta kóńildi. Úlken sary shkaf, aına...

Etajerka. Onda qap. Qabyrǵada saǵat shyqyldap tur. Úıdiń ortasynda Qalı tur. Aıaǵynda sary báteńke, ústinde ádemi kostúm, shashyn ádemilep taraǵan. Bul búgin úıge dejýrnyı.

Úıge İlıas kirip keldi. Ústinde qara kostúm, moınynda jibek kók galstýk. Kire galoshyn kıip, joǵary shyqty. Qalı odyraıyp qarap tur. Bir ýaqytta:

— Joldas, İlıas! — dedi.

İlıas jalt qarady.

Salmaqty túrde Qalı:

— Beri kelińiz!

İlıas keldi.

— Ana galoshty kıińiz!

İlıas aýzyn ashyp, túsinbegendeı galoshyn kıdi.

Qalı salmaqty, mańyzdy túrde:

— Aýyzǵy úıge ishinen kelip kirińiz — dedi.

İlıas shyǵyp ketti. Galoshyn tastap keldi.

— Buıryǵyńyz oryndaldy! — dedi kózin jypylyqtatyp turyp.

Esikten Esentaı kirip keldi.

Ústinde jaǵaly palto, aıaǵynda ádemi báteńke, galstýk. Án salyp kirdi :

— Áleý-láı-álı.

Gakký-gakký...

Kelip paltosymen tósegine aýnaı ketti.

Qalı ala kózimen qarady.

— Be kelińiz!

Esentaı ushyp turyp, Qalıdyń qasyna bardy.

— Paltony sheshińiz.

İlıas kúle qarap tur. Esentaı úndemesten tur.

Qalı salmaqpen:

— Anaǵan baryńyz!

Esentaı buqqan adamdaı, paltosyn alyp qasyna bardy. Baǵynyshty adamdaı «endi ne buıyrasyz» degen kóz qaraspen abaılap qana Qalıǵa qarady.

— Bil! — dedi Qalı ókimdi daýyspen, qolymen nusqap qalyp.

Esentaı edi kóziniń astymen áli qarap tur.

— Boldy — dedi Qalı komandırdeı-aq.

Esentaı bildirmeıin degen kisideı kózin Qalıdan aıyrmaı jaı basyp tósegine ketti. Tósegine taǵy aýnaı ketti. Qalı qasyna jetip bardy. Jelkesinen ustap:

— Óziń ne qylǵan mádenıettisiń?

Esentaı qarǵyp turyp, áskerı qusap qalshıyp qatyp qaldy. Qalı salmaqpen qatty:

— Tósekke kıimmen aýnaýǵa bolmaıtynyn bilesiń be?

Esentaıdyń kirpigi tez-tez jumylyp, kózi jypylyqtap ketti.

— Menen bir bilmestik ketti...

Esentaı stol jaqqa ketti..

— Myna kostúmdi aýnaýǵa syılaǵan joq qoı, onan soń, qyry ketken soń ne sulýlyǵy qalady? — dedi Qalı.

Bireý óleń aıtyp kele jatyr.

İshke kirdi. Qasym eken.

Galoshyn da sheshpeı, paltosymen, kepkasymen týra tósegine qaraı tartty.

— Sharshap zorǵa toqtapsyń...

— Oı, sabaz-aı, paı, paı, paı...

Tósegine kelip galoshymen, paltosymen aýna ketti. Qalı, İlıas, Esentaı úsheýi birden aıqaı saldy.

— Bul ne degen mádenıetsizdik!

Qasym basyn kóterip aldy. Qabaq túıip turǵan Qalıdy kórdi. Esentaı men İlıasqa qarady. Onan soń óziniń paltosyna, aıaǵyndaǵy galoshyna qarady, aýzyn ashyp turyp, aıaǵyn joǵary kóterdi.

Sodan keıin qarǵyp turdy.

— Balalar, menen bir bilmestik ketti. Keshirińder, maqul ma?

— Seniń myna qylyǵyńnyń qasynda, meniń istegenim áp-ádemi eken ǵoı — dedi Esentaı kóterilip.

Qasym jaýap kútkendeı qalshıyp tur.

— Neǵylyp tursyń endi, isterińdi istep bolǵasyn? — dedi İlıas. Qasym júgirip dalaǵa shyǵyp, galoshyn sheship, úıge irip paltosyn, kepkesin sheshti.

Esentaı patefondy oınatty.

Esikten Grısha kirip keldi, paltosyn ildi, qolynda oraýly kir kóılegi bar.

Plasınkada fokstrot.

Grısha edendi tarsyldatyp bılep ala jóneldi.

Oǵan Qasym qosyla bergende, Qalı: meni-Áı, mynalaryń ne? — dep aıqaı saldy.-Qasym jalt qarap jaltaryp:

— E, báse mynaýyń ne? — dep Qalıǵa qosyla ketti.

Grısha sasyp:

— Endi joq, ádet boıynsha... — dep kúbirledi.

Patefon oınap jatyr. Skrıpka, lırıkaly kúı tartty. Grısha tósegine baryp eńkeıip, qolyndaǵy kir kóılegin krovatynyń astyna yrǵytyp-aq jiberdi.

Postyda turǵan mılısıonerdeı-aq Qalı jetip keldi.

— Alyp beri kirshi!

Grısha aýzy ashylyp qarap qalypty, edenin tósektiń astynan alyp berdi. Qalı ony aparyp shkaftyń astyńǵy tartpasyndaǵy basqa kirlerge qosyp qoıdy.

Grısha artynan qarap turyp:

— Qalı, keshirersiń, men oılamaǵan jerden... — dep jalynǵandaı boldy.

Patefon baıaýlap kelip toqtady:

— Shúberektiń «Mýzykalyq momentterin» oınatshy — dedi İlıas.

— Bethovenshe oınat — dedi Qasym.

Esentaıǵa kele jatqasyn Qalı:

— «Uıqydaǵy arýdan» oınat! — dep aıqaı saldy.

— Aıqaılama!

Qalı aýzyn alaqanymen basa qaldy.

Tóseginen turyp Grısha:

— Dejýrnyı da bilmesten ketti eken-aý! — dep mysqyldady.

Esentaı qolyn kóterdi.

— Sender mýzykanyń dámin bilmeısińder, mine...

Sahnada aıtyp turǵandaı mańyzdanyp, galstýgyn ustap, tamaǵyn kenep:

— Fedorge «bı», «Shelkýnchık» baletinen, mýzyka Chaıkovskııdiń, dırıjer Esentaı! -Esentaı qolyn shapalaqtady, barlyǵy da qol soqty.

Mýzyka sarnap ala jóneldi.

Bári qatar tur. Barlyǵynyń ústinde de jańa kostúm, galstýk, áp-ádemi barlyǵy da órimdeı. (Tek osydan eki saǵat buryn shahty astynda bet-aýyzdary kúıe bolyp, kómirmen aralasyp júrgender osylar deýge qalaı senesizder.)

Esikten Lıza kir keldi.

Qalı aldynan shyǵyp, Lızaǵa: «Keıin aınalyp túsińiz» — dedi Lıza tań qalyp keıin aınalyp túsip.

— Dalaǵa shyǵyp, esikti qaǵyp kirińiz!

Lıza bildirmeı ezý tartyp kúldi. Dalaǵa shyǵyp esikti qaqty. İshte Qalı:

— Kirińiz — dedi.

Úıge kirgen Lızanyń qolyn Qalı ustady.

Qolyna qarady.

— Eger men gımnazıs bolsam, qolyńyzdy súıip alar em — dedi.

Lıza jaıdary, qýanyshty kúlip tur.

— Gımnazıs bolmaı, dejýrnyı bolǵandyqtan tártip saqtap júrmin de.

— Bul búldiredi, Lıza, bul komandır oqyp, qıaldanyp júr. Munymen sóılespeńiz, beri maǵan kelińiz — dep Esentaı Lızanyń qoltyǵynan ustap ala jóneldi.

Qalı jibermedi.

— Joldas Esentaı, dejýrnyıǵa baǵynasyz ba, joq pa?

Lıza qarady.

— Lızochka, dalaǵa shyǵaryp, esikti qaqtyryp kirgizińiz, tártip solaı! — dedi.

,..Jer baraktyń ishi. Áıel men balasy. Súleımen otyr.

Súleımen tura keldi.

Eteginen jabysty, eńirep, jylap jiberdi.

— Qudaı-aı, qudaı? Ólgen ákeńniń jalǵyz inisi!

— Kimge ustap bermeksiń, oıbaı-oıbaı!

Súleımen julqynyp ketýge aınaldy.

— Aq sútimdi kókke saýam!

Áıel omyraýyn jyrtyp jiberdi.

Súleımende tús joq. Qaıtyp baryp, solǵyn túrde, tósekke otyra ketti. Túsinde kúızelgendik, daǵdarǵandyq, eki oıly, ápi-cápi bolǵandyq. Úreıi joq, sup-sur. Kózi alaryp shyǵyp ketti.

Tómen qarap qozǵalmaı otyryp qaldy.

Dalada tún. Jerde qar. Alysta kele jatqan mashınanyń eki kózi, gýrildegeni estildi.

XXVI taraý

Shahty qurylysynyń klýbynda jınalys bolyp jatyr. Toly adam. Stol basynda Alekseı, Shektibaı, Ermek, Aıdar, Ulbolsyn, Arkasha otyr. Odaq uıymynyń bastyǵy Jumat uly saılanǵandardy jarıalap tur. Mýzyka. Sol jıylystan myna bir kesildi.

Jumat uly:

— Eń sońǵy, Ermek Qoıshybaı uly, mańdaı aldy ekpindi, normasyn 200 prosent oryndaıdy. Shahtydan gaz shyqqanda erekshe erlik kórsetken, kostúmmen syılanady!

Qatty qol soǵý, aıqaı. Mýzyka tartyldy. Ermek sahnaǵa shyqty, syılyǵyn aldy, Jumat ulynyń qolyn aldy. Qatty qol shapalaqtaý. Ermektiń túsi solǵyn, bir nárse aıtaıyn dep turdy, qolyn kóterdi. Shapalaq soǵyldy. Ermek aıta almaı túsip ketti.

Jurt taǵy tyndy.

Shektibaı ornynan turdy. Zalǵa biraz qarady.

— Joldastar, osymen qurmettep májilis jabyldy, seniń oıyń bolady. Ol jóninde sóz komsomol uıymynyń hatshysy Myrzashqa beriledi — dedi. Aıqaı, ý-shý, qol shapalaqtaý.

Myrzash ornynan:

— Oıyn ózimizdiń drama týraly qoıylady. Oıynǵa qatysatyndar ózimizdiń drama úıirmeleriniń músheleri — dedi.

Sahnanyń artynda, ońashada Arkasha men Ulbosyn sóılesip otyr. Arkasha Ulbosyndy qushaqtap otyr. Arkasha Ulbosynnyń erninen súıip aldy.

Ulbosyn nazdanǵan túrde:

— Qoı, boıaýy bar — dedi.

Myrzash keldi, Ulbosyn ata jóneldi. Myrzash kúldi.

— Meni bilmeısiń ǵoı deısińder me? Men toılaryńnyń qamyn jasap júrmin — dedi.

Qarańǵylyq qoıýlanyp baryp tún boldy.

Gýdok aıqaılady. Alekseı jıylystan shyǵysymen partkomge ketti. Kitap oqyp otyrdy. Biraz ýaqyttan keıin Shektibaı keldi. Úńile qarady.

— Neǵyp otyrsyń, Alekseı?

— Jumys dep jurt, kórkem ádebıetten qol úzip bara jatyrmyz... «Petr birinshini» oqyp jatyrmyn — dedi.

Osy ýaqytta esik ashyldy. İshke Ermek kirdi. Túsi qashqan, moıny salbyrap, qolyna syılyqqa alǵan kostúmyn ustap tur.

Shektibaı:

— Ermek! Neǵyp júrsiń? — dedi.

Ermek jaqyndaı tústi. Basyn kóterdi.

— Shyraqtarym, myna syılyqtaryńyzdy qaıtyp alyńyzdar...

— Nege? — dedi ekeýi de.

— Meniń syılyq alatyn jerim joq edi..

— Nege? — dedi taǵy ekeýi de.

Ermek biraz múdirdi.

Kostúmdy stol ústine qoıdy da:

— Men jazdyń kúni magazınde barqyt kórdim, sat dep edim, ekpindilerge ǵana dedi. Men sol barqyt úshin ekinshi bolyp edim.

Ermek taǵy biraz úndemeı turdy.

Ermek turyp qaldy, eshteńesin aıtpady. Shektibaı da, Alekseı de ezý tartyp kúldi. Alekseı Ermekti qushaqtaı aldy.

— Aqyry túsindiń ǵoı? — dedi.

— Túsindim...

— Keleshekte ósedi ǵoı — dedi Shektibaı.

Ermek nyǵytyp:

— Ósip, esedi de — dedi.

— Endeshe bolypty — dep Alekseı kúldi.

Ermek jańa ǵana basyn kóterdi, kúldi, rıza bolyp turǵan bastyqtaryn kórdi. Kózi jaınap betine qýanysh júgirdi.

— Qolyńdy bershi! — dedi Alekseı. Ermek qolyn berdi, ekeýi qol alysty. Ermek kúldi.

XXVII taraý

Erteńine saǵat onda Shektibaıdyń kabınetine ashananyń ofısıanty keldi. Shektibaıdyń aldyna úsh qabat tabaq qoıdy, astynda borsh, ortasynda kartop pen et. Shektibaı shetinen kórip, qasyqpen aralastyryp dámderin tatyp jatty. Osy ýaqytta esikten Alekseı men qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy kirip keldi. Hatshy ańyraıyp turyp qaldy.

— Siz keńsege tamaq aldyryp iship otyrsyz ba?

Shektibaı kúlip jiberdi. Hatshyǵa qolyn usyndy. Qol alysty. Hatshy áli tań bolyp qarap tur.

Shektibaı qulshynysyn basyp:

— Joq jumysshylar shetinen ashana tamaǵyn tekserip jatyrmyn. Osylaı kúnde kórip turmasań, tamaqty suıyltyp jiberedi.

Hatshy da kúleıin dedi. Alekseı ekeýi otyrysty.

Shektibaı ofısıantqa:

— Jaraıdy, jaman emes, apara ber — dedi, Ofısıant ala jóneldi.

Shektibaı oılanyp turdy da:

— Sizder shahty jaqqa bara berińizder, men ózim ashanaǵa baryp qazannan kóreıin, povar meni aldaǵan joq pa eken? — dedi.

— Maqul, onyńyz tipti jaqsy eken, biz bara bereıik, siz sol jaǵynan oralasyz — dedi hatshy.

Shektibaı qaǵazyn jınastyryp qaldy. Ekeýi dalaǵa shyqty. Sonaý úlken qurylystarǵa qaraı júrdi.Shahty qurylysynyń tóbelerinen tútin burqyrap jatty. Qozǵalys, qımyl, adam daýystary, traktor daýystary... alystan úlken temir munara kórinip turdy. Basynda úlken dóńgelekteri bar.

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy, Alekseı, Shektibaı, Raqmet, Myrzash, tres bastyǵy, tresiń bas ınjeneri, Jumat uly-barlyǵy shahtyǵa túsetin kıim kıgen. Shahty kombınatynyń ishin aralady.

Sement edendi tarsyldatyp bolashaq lampovoı, kontora, mehanıkalyq masterskoı, temirshi, baltashy, kladovoı, monsha jáne basqa úılerdi aralady. Bular temir satymen joǵary kóterildi.

— Estakatqa baraıyq — dedi Raqmet. Bular estakatqa bardy.

Estakattyń tóbesinen tóńirek ádemi kórindi.

Jan-jaqtyń bárin úlken-úlken qurylystar qaptap ketken.

Parovozdyń gýdogi aıqaılady. Jan-jaqtan tynbaı shyǵyp jatqan dybystar, at aıdaýshylardyń aıqaıy, júzdegen arbamen topyraq, tas kelip jatyr. Arbanyń shıqyldaýy, attyń aýyzdyq shaınaýy, traktor júrisi.

— Qane shahtyǵa túseıik — dedi Alekseı. Bular kletke otyrdy. Stvolshy bularǵa sham berdi, elektr qońyraýdyń túımesin basyp qaldy. Ádet bir ketedi de, tómen syrǵı bastady, bara-bara tezdep syrǵydy. Ortasyna kelgende Raqmet shamyn kóterdi. Stvoldyń sement qudyǵynyń sary-qońyr qabyrǵalary kórindi. Qabyrǵalar sý tamshylarymen torlanǵan. Ot jaryǵy túskende merýertteı jyltyrady.

Eń sońǵy garızontta klet toqtady. Klet jumsaq túrde júrdi de, teýip toqtady. Stvol elektr jaryǵymen kúndizgideı. Kletten shyǵyp birneshe temir joldar ketken. Bul joldarda qozǵalmaı temir vagondar turdy. Vagondar jańa, qap-qara bop boıalǵan, elektr jaryǵymen jarqyldaıdy.

— Biz sizderge endi daıyndalyp jatqan plasylardy, qurylǵan mashınalardy, shahty shtrekteri jaıylǵan, taralǵanyn kórsetemiz — dedi Shektibaı.

Bular júgirip keledi.

— Shahtynyń ishki qurylysy jańadan ǵana qurylyp jatyr. Mehanızmdi jınap jatyrmyz — dedi Raqmet.

Elektr jaryq bolǵan shtrekterde, alysta jer asty joly sozylyp jatyr. Alystan shtrekter jıilenip, sodan jerdiń elektrleri de kórinbeıdi.

Bular temir beton kreppen tigilgen shtrekpen kele jatyr. Betondy shtrek poezd etetin týnel sıaqty. Tóbesi dóńgelektelingen uzyn korıdor.

Raqmet, Alekseı, Shektibaı alda kele jatyr. Baqyttylyq júzderinen kórinedi. Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy endi Raqmetpen qatarlasyp kele jatyr.

Bular solǵa buryldy. Korıdordyń sol jaǵyndaǵy tar aýzyna kirdi. Endi ar jaǵynda elektr provodasy joq. Kelip úlgirgen jer osy.

Bular endi korıdordy keıbireýleri temir shpaldarǵa súrinip, qarańǵyda kele jatty. Adamdardyń basqan qadamy tynyshtyqty buzdy.

Bular zaboıǵa keldi. Plasany kórdi. Qol sham jaryǵymen qara kómirler jalt-jult etti. Shamdy kótergen saıyn uly plasanyń sham jaryǵymen jaltyraýlary bir shetten bir shetke júgirip,birimen bir soǵysyp, usaq juldyzdarsha bólinip, synap tamshylary qusap ketti.

Eshkim dybys shyǵarmady.

Shektibaı shamyn sol jaqqa burdy. Zaboıdyń qarańǵylyǵynda jatqan eki mashına kórindi Maılanǵan, jaltyraıdy. Bul kómir kesetin mashınalar...

— Mynalar áneýkúni kelgen mashınalar ǵoı — dedi qalalyq partkom hatshysy.

— Ia, ózimizdiń keńes shyqqan — dedi tresiń bas ınjeneri.

Odan keıin eshkim sóılemedi.

Bular qaıtty.

Elektr jaryǵymen kúndizgideı bolyp turǵan ortalyq shtrekke taǵy tústi.

Raqmet toqtady.

— Mine, onda da osyndaı plasa bar.-Budan júz metr tómen, taǵy osyndaı gorıtarym zont bolmaqshy — dedi.

Barlyǵy kletke keldi.

Júzderi qýanyshty.

Krasnyı Shektibaıǵa qarap:

— Kisi qýanǵanda sóıleýge sóz taba almaı qalady eken ǵoı. Men áneýkúni túskende shtrek jańadan ǵana bastalǵan edi — dedi.

Aldy kletke mine bastady.

— Byltyr keıbireýlerdiń Raqmetke sengisi kelmedi — aý — dedi taǵy Krasnyı, qatar turǵan Raqmet uıalyp tómen qarady.

Raqmet:

— Donbas ınjenerleri tresiń bas ınjeneri Ivan Mıhaılovıch bolmaǵanda, tipten qıyn bolar edi. Tehnık, tájirıbeli, teorıalyq kómegimen, basshylyǵyn kúnde berip otyrdy. Tek sol kisiniń arqasynda...

— Raqmet, óz baǵańdy da arzandatpasaıshy — dedi tresiń bas ınjeneri kúlip.

— Áńgime partıa basshylyǵynyń myqtylyǵynda Alekseıdiń osynda uıyqtaǵan kúnderi de boldy ǵoı — dedi Raqmet. Alekseı kletke minip qoıǵan eken, qalǵandary da baryp mindi.

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy Shektibaıǵa:

— 1-Maıda ashylady ǵoı?.. — dedi.

— Sózsiz — dedi Shektibaı.

Bular syrtqa shyqty. Bıikte taǵy turdy. Tómennen shyqqan dybystar estile bastady. «Taǵy da, áýp, taǵy da!» — dep aıqaılap jatty. «Taǵy da, áýp, taǵy da!» — dep aıqaılap jatty. «Bir-eki, áýp, taǵy da!»

Áne bir jerde úı tóbesinen aq bult-bý kóterildi. Bul bar edi kóbeıdi. Fontan qusap bir jigitke par atqylady, gýdok aıqaılady. Kıimin jyrta, qurylys ústin dybyspen toltyrdy. Bular tómen túsip, kontorǵa kirip, óz kıimderin kıdi.

XXVİİİ taraý

...Shahty asty. Negizgi shtrektiń on jaqtaǵy eńbektep júretin lavanyń joǵarǵy eń túbinde, úńgirde, bes adam shamdaryn krepterge qoıyp, kómir shaýyp jatyr. Shtrekten syryldaǵan vagon daýystary bularǵa estilmeıdi Shaq-shaq shabylǵan qaıla daýsy dalaǵa jaryqqa shyǵa almaı qabyrǵaǵa soqtyǵyp, kómir sıaqty opyrylyp, untaqtalyp jerge túsetin sıaqty. Opyrylǵan, ýatylǵan kómir shahterlerdi tizeden kómgen. Beısen shahter shette shaýyp jatyr. Qasynda Súleımen kómir kúrep otyr. Qalı men Shymyrbek ortada qatarlasa qaıla shaýyp jatyr. Qaıla kómirge qarsh-qarsh tıedi. Grısha shamyn moınyna ilip, jeńniń ishindeı plasamen shtrekke qaraı eńbekteı jóneldi. Kópke deıin shamnyń jaryǵy kórinip bara jatty. Bir ýaqytta tipti kórinbeı ketti.

Negizgi shtrekte Aısha kele jatyr.

Shymyrbekter júrgen lavanyń aýzyna kelip, Aısha turdy. Eńkeıip lavaǵa qarady. Alysta ot jyltyrap bireý kele jatty. Aısha qýanyshty. Shamnyń jaryǵymen kózi ushqyndanyp jaınap tur.

— Shymyrbekke barsam ba eken? — dedi ishinen.

Lavaǵa qarap aqyryn:

— Shymyrbek! — dedi. Aýzyn qolymen jaba qoıdy.Ózinen-ózi uıaldy.

— Baraıyn — dedi Aısha.

Lavamen eńbekteı ala jóneldi. Qarsy kele jatqan adam jaqyndap qaldy. Ekeýi esik pen tórdeı jaqyn keldi.

Aısha:

— Grısha! — dedi.

Grısha:

— Aısha — dedi.

Osy ýaqytta bir nárse syqyrlady. Á degenshe bolǵan joq, Grıshanyń, janyndaǵy stoıka shyrpy qusap ortasynan qaq bólinip ketti.

— Aısha! — dedi Grısha.

Onan soń Grıshanyń ústine lava qulap ketti. Grıshanyń basynan, qolynan basqa jeri porodamen kómildi. Lava ishi syqyrlap, dúrsildep ketti.

— Beri qarashy, Aısha! — dep bireý art jaqta aıqaı saldy. Aısha qozǵala almaı qatyp qaldy. Aıshanyń aldyna tóbeden saýlap sý topyraq quıylyp jatty.

— Qash, Aısha! — dedi úreılengen daýys art jaqtan.

— Oıbaı! — dedi Grısha.

— Qash, — dedi art jaqtan.

Biraq Aısha es-túsin bilmeı alǵa umtyla tústi. Syrǵanap baryp Grıshanyń qolynan tartty, julqydy...

Shtrek jaqtan: Meniń-óldiń. Aısha, qash! Qash! — dedi qoryqqan, úreılengen daýystar.

Biraq Aısha jantalasyp Grıshany ózine tarta tústi. Kómilip qalǵan Grısha qozǵalǵan joq.

— Grısha! — dedi Aısha bar daýsymen shyńǵyryp...

— Aısha, oıbaı óldi! Qash! Qash!

Shtrektegiler shýlap azan-qazan boldy. Aıshanyń kórer kózge jer astynda qalyp bara jatqany jannyń bárin bezektetti.

Aısha Grıshany taǵy tarta bastady. Osy ýaqytta stoıka da sartyldap synyp, jer jarylyp gúrs etti. Grıshany da, Aıshany da lava basyp qaldy. Olar turǵan jerdiń tesigi bógelip, lava joq bolyp, jermen-jeksen bolyp ketti.

Shymyrbekter osy ýaqytta úreılenip, tyńdaı qalysty. Qaılalaryn tastap jiberdi. Shtrek jaq gúrildep astan-kesten bolyp ketti. Ádetinde qum qusap sýyldap quıylǵan dybys estildi. Onan soń taý jarylǵandaı gúrs-gúrs etti. Stoıkalar bytyrlap synyp, topyraqpen kómip jatty. Úsh sham qatarynan syndy. Gúrsildep poroda qulap jatty. Bular artqa qaraı domalap túkpirge tyǵyldy. Dybys joq, biri at ústinde biri jatyr. Lavany basyna kótergen gúril tipten jaqynnan shyqty. Bári úndemesten qatyp qalysty. Jer selkildetken gúrsil qoıaıyn dedi. Bir jerde tómen qulaǵan sý qusap, poroda quıylyp jatty.

Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq.

— Endi qoıǵan shyǵar — dedi aqyryn, tipten aqyryn Beısen daýsy dirildep. Barlyǵy da baǵanadan beri tunshyǵyp, býlyǵyp, jańa ǵana dem alǵandaı boldy.

Biraq qaıtadan bir-birine tyǵyla tústi.

— Qımyldamańdar! — dedi Beısen. Ózi shamdy qolyna alyp, jaı eńbekteı bastady. Bir qozǵalyp bir toqtaıdy. Bes qadam jerge bardy. Shamyn kóterip qabyrǵalardy kórdi. Arttaǵylar qımyldamaıdy, demderin ishinen alady. Qalı sybyrlap, entigip:

— Grısha qaıtty eken? — dedi, eshkim jaýap bergen joq. Bir-birine tyǵyla tústi. Beısen eńbektep qulaǵan jerge keldi. Shamyn kóterip qarady. Lavanyń jeńniń ishindeı tesigi kómip, joq bolyp bitelip qalǵan eken. Beısen qaıtadan qaıtty.

— Biz dalaǵa shyǵatyn jol tipten kómip qalypty — dedi Beısen.

Eshkim jaýap qatqan joq.

— Keminde 70-80 metr jer otyryp qalýy kerek — dedi Beısen.

Eshkim dybys shyǵarǵan joq.

— Nege úndemeı qaldyńdar? — dep Beısen aıqaı saldy. Biraq jaýap bolmaı, óziniń daýsynan ózi qorqyp joldastaryn qushaqtap otyra ketti.

XXİX taraý

Shahty aýzynda úımelep bir top adam tur. Ortasynda shahty partkomynyń jańa kelgen hatshysy, Álip, Tólep, taǵy basqa shahterler.

Shahty astynan bas ınjener bolǵan Kýlevakın shyqty. Jannyń bári soǵan qarady. Kýlevakın saspaı, mańyzdana basyp ortaǵa keldi.

— Qane, ne deısiń? — dedi partkom hatshysy. Injener kelip izdengen adamdaı solǵyn túrde:

— Menińshe, qulaǵan jerge jolaýǵa bolmaıdy — dedi.

Hatshy qabaǵyn túıe qarady.

— Senińshe, tiri adamdardy elim qolyna berý kerek eken de.

Kýlevakın sasyp, qıpalaqtap:

— Joq, men tek faktyny aıtam. Lava qaýipti

Bireýdi eskermeı júrip, basqa bireýdi óltirip almaıyq deımin, lava tıseń qulaıyn dep tur — dep sýmań-sýmań etti.

Asyǵa basyp Lıza keldi.

Kýlevakın endi qaýiptiń betin qaıtaryp, kúsh jınap alyp:

— Lavanyń qaýiptisi bir bolsa, ekinshiden, seksen metrdeı jerdi arshyǵansha kóp ýaqyt bar, ol taǵy jardaısyz — dedi.

Entelep Lıza ortaǵa kirdi.

— Menimshe, eshqandaı qaýip joq. Bul bas ınjenerdiń qıaly. Krep qoıyp, arshı berýge bolady. Qulaıtyn jer qulap bolǵan — dedi Lıza baıqaýsyzda aralasyp.

Jannyń bári Lızanyń aýzyna qarady.

— Qulaýdyń aldynda ekinshi-ýchaskege baryp sol zavaǵa endi. Baıqaǵanda qaýipti eki jerdi kórip, lavanyń aýyz jaǵynda, biri túp jaǵynda. Bul aralarda krep te sırek eken. Men de baryp Álipke aıttym, sodan keıin qulady degendi bir — aq esittik. Sonan soń 80 metr emes, 20-dan aspaıdy — dedi Lıza.

Bul lava anada biraz qulaǵan. Keshe ınjener. Kýlevakın kórip, endi qaýipti emes, tazalatyp isteý kerek degen — dedi.

— Áńgime bas ınjenerde eken ǵoı... Qane, komanda nege kelmeı jatyr? — dedi hatshy.

— Qazir keledi Ilányń ózi ketti ǵoı — dedi Tólep aıqaılap.

Komanda keldi, aldynda Ilá.

Arqalarynda apparattarynyń aýyr bolat bótelkeleri. Qaraqoshqyl brezent kostúmderi bar. Komanda shahtyǵa tústi.

Ilá hatshynyń qasyna keldi:

— Men shahtyda qalǵandardyń úı ishin baryp jubatyp, jylap áýre bolýlary múmkin...

— Tipten jaqsy, men de saǵan aıtaıyn dep edim — dedi hatshy.

Lıza kelip qaldy, hatshy shahtyǵa tústi.

XXXI taraý

Beısen, Qalı, Shymyrbek, Súleımen tórteýi jalǵyz shamdy qorshap otyr. Beısen basyn kóterip alyp:

— Shyraqtarym, elimnen de qoryqpaý kerek, ólsek ornymyzdy basatyńdar kep.

— Grısha óldi me eken, qaıtty eken? — dedi qamyǵyp Qalı.

— Bireýdiń qamyn jeısiń, óziń óleıin dep otyryp — dedi Súleımen.

Beısen qatty:

— Qoıyńdar, bizdi óltirmeıdi arshyp alady — dedi.

— Báse, Grısha ólip qaldy ma eken? — dedi tómen qarap otyryp Shymyrbek.

Biraz tynyshtyq boldy. Beısen kúlimsiredi.

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy telefonmen sóılesip otyr.

— Qane ne boldy?

Sóılesip otyrǵany shahty partıa komıtetiniń hatshysy.

— Eki táýlikten beri tynbaı qazyp jatyrmyz

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy:

— Úı ishterimen jıi sóılesip, qorqynyshtaryn basyp tursyńdar ma?.. Jaqsy. Onan soń Beısenniń úıin áli remonttaǵan joqsyńdar ma? Tezdetý kerek. Ekinshi baraktarynyń aldyna qoqyr salatyn ornattyńdar ma?

Shahty komıtetiniń hatshysy:

— Ornatyldy.

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy:

— Býfetterińe taǵy bir satýshy aldyńdar ma?

Shahty komıtetiniń hatshysy:

— Aldyq, shıret joıyldy.

Qalalyq partıa komıtetiniń hatshysy:

— Tóleptiń balasy jóninde Ortalyq gazetterge jazdyńdar ma? Jaqsy, Tólep qyzy jóninde jylaýyn qoıdy ma?

Shahty partkomy:

— Qoıdy, aldyńǵy qatarly ekpindi boldy. Jaqynda jańa páter berdi, hat tanyp qaldy.

Qalalyq partkom hatshysy:

— Narádnaıany jylyttyńdar ma? Durys...

— 7-brıgadırdiń jumysyn tekserdińder me?

— Dáýir uly eń artta kele jatqan brıgadany shaqyryp alyp, ózin ýaqytsha brıgadır dep jarıalapty. Brıgadırge: Meniń brıgadany basqarý, isteý jumysyn úıren dedi. Alty kúnde brıgada olqylyqtan shyǵypty. Brıgada Dáýir ulynyń ádisi, árbir nusqaýyn qaǵyp alyp, úırenip osy kúnde aldyńǵy qatarda... ıa... jaqsy.

Shahty partkom hatshysy:

— Shahtymyǵa bas ınjenerlikke Lızany usynamyz dep turmyz. Bizdiń Lıza da Dáýir ulynan kem emes (kúledi).

Qalalyq partkom:

— Jaqsy, bul tabylǵan aqyl. Lıza Dáýir ulyn bile me eken? Tájirıbe aýysýdy kúsheıtý kerek. Maqul, qosh. Qazýdy tezdetińder.

Tún. Aı qarańǵy. Baıaǵy qasqyr kele jatyr.Ózinen-ózi ezý tartyp kúledi.

— Júgirmektiń shahty astynda qalǵany táýir boldy, qorqyp júr edim... — dedi ishinen...

Júrip kele jatyr. Qonyshynan úlken pyshaqty sýyryp alyp, kórip qaıta tyqty. Raqmetter baragyna kelip, syrtyn aınalyp ketti.

Raqmettiń úıinde Raqmet pen Alekseı otyr. Meniń Alekseı Raqmetke qadala qarap:-Osy senimen Voznesenskaıa bir-birin súıgen ekensińder, bir jarym jyldan beri bolmashy sebeptermen túsinise almaı júrgen kórshisińder. Bul túkke turmaıtyn romantıka ǵoı.

Raqmet oılanyp tómen qarap otyr.

— Ol basqa bireýdi súıetin bolypty.

— Súıse ne deısiń? Ne dep ókpeleısiń? Bireýdi súıse qoı deı almaısyń ǵoı.

Raqmet basyn kóterip:

— Alekseı, onda men qoıdym...

Aıtaryn aıtty da ernin tistedi. Kózi alaryp ketti. Úrip ushyp, qoryqqan tárizdendi. Basyn stoldyń ústinde jatqan bilegine súıep otyryp qaldy. Basyn julyp kóterip aldy:

— Alekseı, joq, olaı emes, men ony súıem, eshqaıda bara almaımyn! — dedi.

— Súımese qaıtesiń? — dep Alekseı kúldi.

— Áıteýir, súımeıdi degenge senim kelmeıdi. Tórt jyl birge oqydym. Qalaısha meni súımeıtin bolyp qaldy?..

— Máseleni anyqtaý kerek — dedi Alekseı-Men endi qaıtaıyn, saǵat qansha boldy?

Raqmet saǵatyna qarady:

— Úsh jarym, men tórtte shahtyǵa baram.

Alekseı ornynan turdy.

— Jeti túnde qaıda barasyń? Demal, báribir erteń erte turasyń — dedi.

Raqmet shashyn qaıyryp turyp:

— Joq, barý kerek. Alekseı ketip bara jatyp:

— Jatyp uıyqta, onda adamdar bar ǵoı — dedi. Alekseı shyǵyp ketti. Raqmet biraz otyrdy.

— Shahtyǵa barýym kerek-Ornynan turdy.

Qarańǵy... Shahty asty. Súleımen etpetinen túsip jatyr. Shymyrbek tunjyrap otyr. Beısen tómen qarap shamǵa qadalyp otyr. Qalı shalqasynan jatyp:

— Grısha qaıtip eken? — dedi. Daýsy dirildep shyqty.

Beısen basyn kóterip alyp:

— Balalar, turyńdar! — dedi.

Qalı basyn kóterdi. Shymyrbek tunjyraǵan kúshinde otyr. Súleımen qozǵalǵan joq.

— Balalar, elimnen qoryqpaıyq, eńbekshil. Biraq aqyrǵy oıymyzdaǵy syrymyzdy aıtaıyq. Eń bolmasa birimizdiń syrymyzdy birimiz bilip keteıik — dedi Beısen...

Jerdiń barlyq aýyrlyǵy moıyndaryna túskendeı boldy. Ómirdiń beretin qımyly, yzyńy bul jer astyna jetpedi. Beısen sózi esitken soń, Shymyrbek basyn kóterip aldy. Súleımen ornynan qarǵyp turdy. Shymyrbek eki shekesin alaqandarymen súıep, eki aıaǵyn sozyp jiberip, tómen qarap otyr.

Beısen aldyna qarap otyrdy da:

— Myna jalpy is úshin elýge men de rızamyn biraz jasqa keldim. Osy is úshin kúresem, qyzyǵyn kórsetti. Biraq bir nárse maǵan arman bolyp bara jatyr.

Men keńes sezshe arnap sonyń qarsańyna 20 vagon artyq kómir berem dep sert bergen em. Men esh ýaqytta sertimdi oryndamaǵan adam emes edim. Mynaý maǵan qaryz sıaqty. Komýnıs tik sertti oryndaı almaǵan sıaqty bolyp ketip bara jatyrmyn-aý. Bul meniń tóńirekke qatysqan, Qaraǵandyny qolymen jasaǵan Beısenniń atyma tanba sıaqty.

Úsheýi de úreılenip Beısenge qadaldy.

Beısen sol qalpynda aıta berdi.

— Eki-úsh kún boldy, áıelim ul tapqan. Toı qylyp atyn qoımaqshy edim...

Beısen biraz kidirdi...

— Tike shyqqanda eń birinshi úıretken sezim Lenın bolsyn degen edim.

Beısen Shymyrbekke qarady.

Shymyrbek kómirdi shuqylap otyr. Ernin tistep otyr. Kózin jumdy. Kózine Aısha elestedi. Onan soń shamǵa kózin qadaı otyryp:

— Otan úshin elýge men de rızamyn, biraq mende bir syr bar.

Men Aıshany shyn súıgen edim, o da solaı sıaqty. Biraq onyń men súıetin, meniń súıetinimdi ol anyq bilmeıdi. Bizdiń súıetinimizdi eshkim sezbegen.

Men esh ýaqytta oǵan «súıem» degen emespin, ol maǵan esh ýaqytta «súıem» degen emes. Eshkimge de aıtqan emespiz, eshkim bilmeıdi de. Men senderge aıttym, endi mende arman joq... Men súıgenimnen keldi dep arman qylmaımyn.

Shalqasynan jatqan Qalı aıaǵyn jınap aldy.

Beısen Qalıǵa buryldy.

Meniń-SHyraǵym sen ne aıtasyń? Qalı úndemeı biraz jatyp:

— Oıpyrmaı, Grısha qaıtty eken? — dedi.

Qalı qımyldamaı biraz jatty.

Súleımen basyn julyp alyp:

— Bilip qaldy deısiń be?

Súleımen sup-sur bolyp, betinen qany qashyp, dirildep ketip, ornynan qarǵyp turyp:

— Bilip qoıdy ma eken?

Entikti, demin ala almady. Jansyz elikteı jerge qulaı ketti. Basyn qaıtadan kóterip aldy. Kózin shamǵa qadady. Kóz aldynda qasqyr ury elestedi «Raqmettiń tuqymyn, kózin qurtý kerek» — degen esine tústi. Súleımenniń kózinen jas tamshylady:

— Joldastar, men bir qylmys istedim, ony qaıtem? — dedi jylap.

Qalı ornynan qarǵyp turdy. Úsheýi de úrke qarasty, Súleımen jylap otyryp:

— Ákem ólgen soń meniń sheshem bir ury aǵama tıgen, sol ınjener Raqmet Dáýir ulyn óltirem dep júr edi.

Shymyrbek kózi alaryp shoshyp ketti.

— Raqmet!...

Súleımen jylaǵan boıymen aıta berdi.

— Kópten beri tıisti jerine biriktire almaı júrip, búgin jumystan keıin aıtarmyn dep edim shyǵa almaı qaldyq qoı...

Beısen odyraıa qarady:

— Ne deıdi mynaý? Oıbaı-aý, ne deıdi?!.

— Raqmetti soımaqshy!

Shymyrbek ornynan qarǵyp turdy:

— Raqmetti?

Beısen aldyndaǵy bir kesek kómirdi aıaǵymen teýip jiberdi.

— Oıbaı-aý, mynaý ne deıdi?!

— It bolmasań, óletinin bilgenińdi óziń ólim tutqynyna túspeı turyp nege aıtpaısyń? Qastyq oılaǵyń keldi?

Súleımen solqyldap jylap jiberdi.

Shymyrbek:

— Endi ony óltiredi ǵoı — dedi.

— Jastaıymyzdan detdomda birge ósken edik, jaý qolynan óletin bopty-aý!

Shymyrbek jylap jiberdi de otyra ketti.

— Óltire me? — dedi Súleımen.

Eshkim jaýap bergen joq...

— Oıbaı-aý óltire me?!

— Jaýyz, jettiń túbine! — dedi Beısen.

— Oıbaı, óltire me? — dedi Súleımen.

Kózi sharasynan shyǵyp, atyp turdy.

— Oıbaı-aý óltire me?

XXXII taraý

Tún. Qarańǵylyq. Alyp shahty qurylysyna qaraı Raqmet kele jatyr. Artynda qaraıyp bireý keledi, ony Raqmet baıqaǵan joq. Qaraýytqan adam, tezdep basyp keledi. Jaqyndap qaldy. Mine, esik pen terdeı keldi. Mine qonyshynan úlken pyshaqty sýyrdy. Jeńiniń ishine tyqty. Artynan kelip jasyryndy.

Súleımen keıin sheginip, qabyrǵaǵa shyntaǵymen súıendi.

— Endi ony óltire me, meniń kesirimnen? Jaýap bolǵan joq.

— Oıbaı-oıbaı-oıbaı-aı.

Súleımen jer tepkiledi.

Dalada Raqmetke pyshaqty adam jaqyndap kelip qaldy.

Shahty astynda Súleımen olaı da aýnady, bylaı da aýnady.

— Oıbaı-oıbaı, endi qaıtem?

Dalada pyshaqty adam arttan kelip Raqmettiń arqasyna pyshaqty bir saldy.

— Oıbaı — dep Raqmet ekpetinen qulady. Úlken jalpaq tasqa basy sart ete qaldy.

Shahty astynda Súleımen júgirip, lavanyń qulaǵan jerine bardy. Baryp topyraqty tepti.

Dalada pyshaqty adam Raqmetke pyshaqty taǵy bir suqty.

Osy ýaqytta alystan bir mashına kórindi. Ury jóneldi. Mashına burylyp ketti.

Shahty astynda Súleımen:-Oıbaı-aý, óltirip qoıdy-aý!!!

Ol jerde jatqan kúrekpen topyraqty sabalady. Beısen entigip:-Oıpyrmaı, óltirip qoıdy — aý — dedi.

— Óletinin bilip otyryp, habar bere almaǵan jaman eken.

Shymyrbek tómen qarap, solqyldap otyr.

— Oıbaı-aý, endi qaıtem? — dedi Súleımen.

Kúrekpen qabyrǵany sabady, tóbeni túrtti.

Osy ýaqytta jer gúrs etti. Otyrǵan Súleımen jerge kirip ketkendeı jer jamylyp joq boldy.

Shahty alyp qurylysyna baratyn jolda bir nárse qaraıyp jatty. Bul Raqmet... Aınalasyndaǵy qar qyp-qyzyl bolǵan.

Shahty astynda Beısen, Shymyrbek, Qalı qulaǵan jerdi arshyp jatyr. Arshyp Súleımendi aldy. Úsheýi de eńkeıip qarady.

— Jap! — dedi Beısen.

Shymyrbek ústindegi penjegin sheship Súleımenniń basyn japty. Bular kelip oryndaryna otyrysty.

— Mańdaıy tósine tıip jatyr — dedi kúbirlep Qalı.

Jalǵyz sham sóndi, endi múlde qarańǵylyq basty.

Tań atyp kele jatyr. Shahty qurylysyna qaraı bireý kele jatyr. Bul-Alekseı. Alysta bir qaraıǵan jatyr.

«Bul ne?» degendeı tesile qaraıdy. Júgirip keledi. Júzine qorqynysh, qaýip kiredi. Adam ekeni baıqalady. Alekseı júgirip kele jatyr. Keldi. Qarasa-Raqmet. Qyp-qyzyl qan aq qardy josadaı qylǵan. Alekseı esi aýyp turyp qaldy. Kózi buldyrap ketti. «Raqmet» — dedi. Sodan soń oıbaılap Raqmettiń ústine qulaı ketti.

Shektibaıdyń kabıneti; túnerip otyr. Alekseı de bar. Bes-alty jumysshy dıvanda, terezeniń aldynda otyr. Barlyǵy da qaıǵyly, qapaly.

Alekseı kúrsinip:

— Shektibaı, shahtyǵa bar. Jumysshylar alańsyz ishteı bersin de. Osy jylaýlaryn qoısynshy. Búgin kúnimen aýrýhanany qamap, jumysshylar ketpeı qoıdy — dedi.

Shektibaı jaýap ta qatqan joq, ornynan turdy da shyǵyp ketti.

Alpysbaı qart jylap otyryp:

— Shynymen aırylamyz ba, osy elirgen jaýyzdy nege tappaıdy? — dep qart kemseńdedi.

Alekseı basyn kóterip aldy, kózderi jaınap, betine qan júgireıin dedi de:

— Alpysbaı, jylaǵanyń ne, bala qusap?

Biraq Alpysbaı qoıatyn emes.

Telefon shyldyrady, Alekseı tyńdady.

Telefon soqqan aýrýhanadaǵy doktor:

— Qan kóp aqqan. Dalada óp jatyp qalǵan. Qan quıý kerek. Túsindińiz be?

Alekseı shoshyp ketti.

— Ol ne degenińiz?

Doktor qatty sóıledi:

— Tórt-bes júz túbık qan kerek, bizde qazir qan joq.

Alekseı: — Qan tabylsa, jany qala ma?

Jumysshylar entelesip stolǵa úımeledi.

— Men qazir baraıyn — dedi Alekseı.

— Ne kerek deıdi? — dedi Ysqaq.

— Qan, qan kerek — dedi Alekseı telefondy qoıyp, júgirip shyǵyp bara jatyp.

Alekseı shańy aspanǵa burqyraǵan kóshemen júgirip otyryp, polıklınıkaǵa keldi.

Doktor kózildirigin alyp qarady.

Alekseı amandasqan da joq, bastaǵan áńgimeni aıaqtaǵandaı:

— Meniń qanymdy alyp quıyńyz — dedi.

Doktor túsine almaǵan kisishe qadalyp qarady.

— Aldymen qanyńyz qandaı, sony ashaıyq ta.

Alekseı oryndyqqa otyrdy.

— Meniń qanym taza qan...

Doktor kúldi.

Alekseı:

— Meniń tamyrym jaqsy. 96 prosent! gemoglobın, birinshi grýppa — dedi.

Doktor aýzy ashylyp, kózildirigin bir kıip, bir aldy.

— 96 prosent, birinshi grýppa! Bul ne degen qan!

Doktor ornynan qarǵyp turdy.

Doktorǵa aıǵaı saldy:

— Vyvorov apparaty men ınelerdi daıarlańdar!

Sanıtar aýrýhanadan shyqqanda esiktiń aldynda bes-alty jumysshy turdy.

— Ózderińe ne kerek? — dedi sanıtar áıel.

Jumysshylar:

— Qanymyzdy beremiz.

— Raqmetke qan kerek — dedi! — Doktordy beri jiber!

— Baryp sóılesý kerek! — desti. Sanıtar esikti jaýyp júgirip ketip qaldy. Alekseı keldi. Shýlap turǵan jumysshylar tynyshtala qoıdy.

— Neǵylyp tursyńdar?

Jumysshylar:

— Raqmetke qan beremiz!

Alekseı jaı ǵana:

— Raqmetke qan kerek bolmaı shyqty... — dedi.

— Jazyla ma? — dedi asyqqan daýystar.

Alekseı qaıtyp ishke kirdi. Jumysshylar turyp qaldy.

— Keıin suraý kerek! — dedi bireý.

Doktor operasıa úıinen shyqty. Aýyzǵy úıde typyrshyp shydaı almaı otyrǵan Alekseı doktordy qushaqtaı aldy.

— Aıtyńyzshy, ne boldy?

— Qanyńyz jaqsy eken, biraq áńgime qan quıýmen bitpeıin dep otyr. Onyń bas súıekteri synǵan. Meniń qolymnan keler eshteńe joq. Medısına kómek bere almas — dedi doktor.

Alekseı úndemesten basyn ustap stolǵa otyrdy da qaldy.

Dámeli tolǵatyp jatyr edi.

Yqlas sasyp,áıelin tastap, keńsesine kete almaı ne isterin bilmeı úıdiń ishinde júrdi de qoıdy.

Dámeli yshqynyp bir bezildegende. Yqlas ornynan ushyp turyp, baryp qushaqtaı aldy. Dámeli kishkene baladaı Yqlastyń tóbesine basyn qoıyp, sál tynshıyn dedi. Biraq tolǵaq ulǵaıa bastady.

Yqlas ne isterin bilmeı, kórshi úıge júgirip bardy.

— Sorly-aý, doktorǵa nege aparmaısyń? — dep aıqaı saldy Borısovtyń sheshesi.

Yqlastyń esine ne isteý kerek ekeni sonda tústi. Buryn ol áıel bosandyryp kórip pe, onyń ústine alaqanyna salyp otyrǵan Dámelisiniń qınalǵany, esinen adastyrǵan ǵoı. Yqylas sasyp doktorǵa aparýdy da umytyp ketipti.

Yqlas qysalańnan shyǵatyn jol taýyp, qýanyp ketti. Telefon soǵyp, mashına shaqyrdy.

— Dámeli Dámeli qalqam, qınaldyń-aý!

Yqlas krovatqa otyryp, Dámeliniń álsizdengen qolyn ustady.

Dámeli ernin tiktep, kóterip, qolyn julyp aldy.

— Maǵan doktor bala kóterýge bolmaıdy degen ǵoı, óziń doktorsyń, medısınanyń tilin almaýshylyqtyń nege soqtyratynyn bilesiń. Yqlas, meniń ólip ketýim múmkin. Kózim tirisinde aıtaıyn, ólgen soń bireý arqyly esitken saǵan da, balaǵa da qıyn bolar. Byltyr sen Yrǵyzǵa ketkende Raqmetpen jaqyn bolǵam. Nesin suraısyń. Sol ýaqytta ony súıgenim ras... Yqlas, bala seniki emes...

Yqlastyń júregi sýyldap, basy meń-zeń bolyp ketti .Júregin bireý julyp alyp, tómen, túpsiz tuńǵıyqqa tastap jibergendeı boldy. Yqlastyń júregine shoq salyp, jandyryp turatyn Dámeliniń qara kózderi bir túrli sýyq, jat bolyp kórindi. Bul Yqlasqa birinshi ret kelgen sezim edi.

Yqlas aıaǵyn áltek-táltek basyp, esiktiń aýzyna bardy. Aıtyp keleıin oryndyqqa otyrdy. Mashına keldi. Akýsher áıel, sestralar keldi. Dámelini mashınaǵa salyp alyp ketti. Biraq Yqlas qatyspaı otyrdy da qoıdy. Óziniń áıelin emes, basqa bir jat áıeldi, bir jat, tanymaıtyn adamnyń balasyn týatyn áıeldi alyp bara jatqandaı boldy.

Dámelimen sóılesken de joq, qaıda aparasyńdar degen de joq... Otyrǵan kúshimen qaldy.

Dámeli ketti, úıde bir dybys joq. Yqlastyń jalǵyz ózi qaldy. Yqlas basyna túsken baqytsyzdyqtyń ne ekenin, qanshalyqty aýyr ekenin sonda ǵana anyq, aıqyn bilgendeı boldy Dámeli tek meniń Dámelim degen oı tússe qýanyp jer-kókte tura almaıtyn edi-aý. Súıtse, Dámeliniń eki júregi bar eken ǵoı. Dámeli kúnde tańerteń turyp alyp uıyqtap jatqan Yqlastyń mańdaıynan súıetin edi. Ańqaý Yqlas tek qana meni súıedi dep oılaýshy edi.. Dámeli basqany da súıedi eken ǵoı...

Basqa emes, óziniń dosy... Raqmet... Dúnıede bir adam bolsa, ol adam Raqmet bolar dep júrgende... Oıpyrmaı, muny kim oılapty!

Yqlas krovatqa qarady Dámeliniń balasyna dep istegen kishkene jastyǵyna kózi tústi. Jibek kóılegin kórdi. Stol ústinde qalǵan Dámeliniń qol saǵatyn kórdi. Úıdiń ishindegi zattardyń barlyǵy da Dámeliden aırylyp, muńaıyp, qaıǵylanyp turǵandaı boldy... «Meniń ólip ketýim múmkin...» — dep jylaǵan. Dámeli kózine elestedi. Dámelige bir túrli jany ashyp ketti. Meniń «Múmkin, ol kelip qalar». Doktor Yqlas Qulybekov esikke qaraı tura júgirdi. Sol ýaqytta telefon syldyr ete qaldy. Yqlas qaıtyp kelip tyńdady. -Ólýge qaldy, tek sizdi kútip otyrmyz — dedi telefondaǵy.

— Ne deısiń?

— Bir adamǵa operasıa jasaý kerek bolyp tur.

— Kim ol?

— Túnde bireý pyshaqtap ketipti... Qan quıyp edi, odan túk shyqpady. Injener Raqmet Dáýirov.

Yqlas basqa suraýlar bere almaı, tili kúrmelip, kekeshtenip qaldy.

Telefondy tastaı salyp, krovatqa otyra ketti.. Álden ýaqytta ózinen-ózi, áli telefonmen sóılesip otyrǵandaı-aq «men ketpeımin, men ketpeımin» — dep aıqaı saldy... Sonan soń ózin-ózi aqtaǵysy kelgendeı «qalaı keteıin, ne dep keteıin» — dep ornynan turdy...

Biraq bul keńinen qanaǵattandyrmady ma, joq, álde sheshilmeıtin bir qaıshylyqqa kelip kılikti me, áıteýir kózinen jas tamshylap, esikke qaraı tura júgirdi.

Jolda Yqlas oılanyp kele jatyr. Mynanyń dóp kelgenin qarashy. Operasıadan kishkene qate ketse, bolǵany emes pe, ólip qalǵan adamnyń janyn alyp qalmadyń dep Yqlasty aıyptaı almaıdy ǵoı Yqlastyń mahabbatyn, eń qymbatty Dámelini, balasyn urlaǵan Raqmetten kegin osylaı alý kerek qoı.

Yqylas kabınetke keldi. Ejelgi, úırenshikti ınstrýmentterdi kórdi.

Qalalyq densaýlyq bólimi doktorlar shaqyryp, Dáýirovtiń janyn saqtap qalýǵa bolmaıdy dep qorytyndy shyǵaryp otyr eken. Yqlasqa osy habardy bildirdi. Raqmette es-tús joq, talyp jatyr. Yqlas baryp kórdi. «Komısıanyń aıtqanyna qosylyp qoıa ǵoı, ólip ketsin» — dedi Yqlastyń bir oıy.

Yqlas kabınetke keldi. Jurt Raqmettiń óletinin bildi, eshqandaı qoldanatyn sharanyń joqtyǵyn bildi.

— Meniń de qolymnan keletin eshteńe joq — dedi Yqlas qalalyq partıa komıtetiniń hatshysyna....

Jurt taraýǵa aınaldy. Yqlas otyryp qaldy. Stoldyń ústinde jaıylǵan gazetti oqı bastady. Qarap otyrsa, birinshi bettiń oń jaq baǵanasynda Raqmettiń portreti tur. Astynda «Otannyń ardaqty adamy» dep jazyp qoıypty. Bir sýyq sezim sýmańdap, Yqlastyń júregin sý etkizdi. Yqlas ornynan qarǵyp turdy. «Men Otannyń ardaqty adamyn óltirmekpin be?..» «Men, men... komýnıs kisini óltirem be?»

Yqlas esi-túsin bilmeı esikke qaraı tura júgirdi. Júgirip dalaǵa shyqty. Esiktiń aldynda jumysshylar entelep, ketpeı tur eken... Yqlas júgirip shyǵyp aıqaı saldy:

— Men operasıa jasaımyn, men óltirmeımin — dedi doktor Yqlas Qulybekov.

Medısınanyń ǵylymı dıagnozyna qaraǵanda Raqmettiń tiri qalýy múmkin emes edi. Biraq Yqlas ony ólim qolynan julyp alyp qaldy.

Raqmet kishkene kózin ashyp alǵanda:

— Raqmet, súıinshi, Dámeli seniń balańdy tabaıyn dep jatyr — dep kúldi.

XXXV taraý

Aýrýhanaǵa Lıza keldi. Baıaǵysyndaı shashyn bir silkip tastap, esik aldynda turǵan bir top jumysshylarǵa jaqyndady. Qabaǵy túgili, bop-boz.

Bir saqaldy jumysshy:

— Qaıda kımeleısiń, sen túgil bizdi de jibermeı jatyr — dep Lızaǵa jekire sóıledi.

— Sizder kim edińizder?

— Biz Raqmettiń óziniń shahtysynyń adamdarymyz.

— Meniń nege kele jatqanymdy qaıdan bilińder? — dedi Lıza.

Saqaldynyń qasynda turǵan jigit:

— Qoıa ber, múmkin doktordyń qyzy shyǵar — dedi. Saqaldy jumysshy jol berdi. Endi

— Doktordyń qyzyna jol berińder — dep ózi de aıqaı saldy.

Lıza tez-tez basyp ishke kirdi. Yqlas otyrǵan kabınetke kelip tyqyldatty.

— Kirińiz — dedi Yqlas ishte qolyn jýyp jatyp.

Lıza kirdi, qabaǵy túńilgen kúıinde, ne aıtaryn bilmeı, astyńǵy ernin tistelep biraz turdy.

— Injener Dáýir ulynyń háli týraly sizben sóılesýge bola ma?

— Siz kimsiz? — dedi Yqlas.

Injener Voznesenskaıa.

Meniń teris qarap, qolyn jýyp jatqan Yqlas artyna jalt qarady.

— Elızaveta Arkadıevna sizsiz be?

— Ia.

— Raqmet kimińiz bolady?

Lıza tómen qarady.

— Kúıeýim.

Yqlas selk ete qaldy. Keıin sheginip bardy da qolyndaǵy oramalyn stol ústine laqtyryp jiberdi.

— Sizdiń famılıańyz kim? — dep surady Lıza doktordan.

Yqlas tómen qarap turdy da qaldy.

«Meniń famılıam kim bolýshy edi, sizdiń kúıeýińizdiń balasynyń ákesi bolamyn»-deıin dep edi, bul sózdi aıtqyzatyn ashýdy boıynan taba almady. Eshqandaı oısyz Lızaǵa qalaı qatty sóz aıtsyn... Bir ýaqytta oıda joq jerden bir sáýleli qýanyshty sezim Yqlastyń boıyn bılep aldy. Adam dúnıege kelgende onyń úı ishi, týysqandary bolady. Óse kele ol ózine býlardan basqa dos, týysqandar tabady. Esh ýaqytta baılanystar jasaıdy. Mysaly: úılengen áıeliniń úı ishi óle-ólgenshe jaqyny, týysqany, jekjaty bolyp ketedi. Adamǵa jaqyn tabý, jan ashyr tabý ómirde bir-aq ret bolatyn, qaıyn ata, ene tabýshylyq asa qymbatty, asa tátti nárse. Yqlas ta, myna Lıza, Raqmet sıaqty, óte jaqsy, qymbatty adamdardyń týaıyn dep jatqan balasy arqyly bolsa da, jaqyny, esh ýaqytta baılanysy úzilmeıtin týysqany boldy ǵoı.

Yqlas Lızanyń qasyna keldi.

— Elızaveta Arkadıevna, meniń famılıam Qulybekov...

Yqlas biraz múdirip qaldy. Sonan soń basyn kóterdi de Lızany qushaqtaı aldy.

— Lıza, meniń senderden esh ýaqytta da aıyrylyspaıtyn, óte-móte jaqyn adamdaryń bolaıyn dep turǵanymdy sezesiz be? Lıza, Lıza, men ómirge jerik adammyn. Qýanǵym, sekirem keledi de turady.

Doktor taǵy da úndemeı qaldy.

XXXVI taraý

Kún shyǵa Beısenderdi arshyp aldy. Shanaǵa salyp shahty astynan alyp shyqty. Qalı shanada qısaıyp, jansyz jatyr. Beısen men Shymyrbek teńselip otyra almaı otyr.

Kózderi jumýly.

Aýrýhanaǵa alyp keldi. Súıep doktordyń kabınetine kirgizdi. Ólip talyp qalǵan Qalıdy kóterip kirgizdi.

Tórde, tereze aldynda, úlken stolda shal doktor otyr. Qalı dıvanda jatyr. Beısen men Shymyrbek stolda otyr. Tur, tús joq. Kózderin zorǵa ashady.

— Biraz kún aýrýhanada jatasyńdar — dedi doktor qaǵazyn jazyp otyryp.

Doktor dalaǵa shyǵýǵa aınalǵanda, Beısen:

— Doktor, maǵan ruqsat etińiz, bir jerge baryp keletinin — dedi aqyrǵan daýyspen.

— Sóıleýge bolmaıdy. Eshqaıda jibermeımin — dedi doktor.

— Doktor, meni jiberińiz — dedi Shymyrbek.

— Joldastarymdy jerlep jatyr...

— Bolmaıdy!

Doktor qabaǵyn túıip bir qarady da, shyǵyp ketti.

— Júr, ketemiz — dedi Beısen.

Biraz otyryp:

Raqmetti áli óltirgen joq pa eken? — dedi.

Kózine «óltire me» — dep oıbaı salǵan Súleımen elestedi.

— Oıbaı, júr! — dedi Beısen. Turyp ala júgirdi.

Esikke baryp súrine qulady. Biraz jatyp, ernin tistep, zorǵa ornynan turdy da, Shymyrbek ekeýi teńselip shyǵyp ketti.

Eki mınýt ótken soń kabınetine doktor keldi. Jan-jaqqa qarap edi, ekeýi joq. Júgirip korıdorǵa shyqty. Korıdorda júrgen sanıtar men kómekshiler kire salyp:

— Aýrýlar qaıda? — dedi doktor.

— Bilmeımiz...

— Aýrýlardy qaramaǵanda ne bitiresińder? — dep doktor aıqaı saldy.

Beısen teńselip partıa komıtetiniń hatshysynyń 200 kabınetine keldi, hatshy ornynan ushyp turdy.

— Oıbaı, sen nege keldiń?

— Dereý telefondy qolǵa aldy. tarym Aýrýhana.

— Kim sóılep turǵan, bastyǵy ma? Aýrýhanaǵa jibergen adamdarymyz munda júr. Mundaı qylyqtaryńyz úshin senderdi sotqa berý kerek.

Beısen kelip telefondy ustady:

— Ornyna qoıyńyz, olarda jazyq joq.

Hatshy tań qalyp ornyna qoıdy.

Beısen teńselip qulaıyn dep tur.

— Raqmet Dáýir uly degen ınjenerdi Tomarbek Qylyshbek uly degen ury, tap dushpany dep júr, ony shahty astynda estidik.

Hatshy ornynan turdy. Beısenniń qataryna keldi...

— Tomarbek Qylyshbek uly?

— Ia.

— Beısen-aı, bolar is bolyp qaldy ǵoı.

Teńselip turǵan Beısen qulap ketti. Hatshy qushaqtaı aldy. Hatshy qushaqtap turyp telefon soqty.

— GPÝ.

— Sóılep turǵan partorg Myrzaıat uly.

— Dáýir ulyn pyshaqtaǵan adam Tomarbek Qylyshbekuly degen eken. «ORS» ta.

Telefondy qoıdy. Beısendi súıep turyp:

— Raqmet, Beısen, biraq aýrýhanadan shyǵyp ketkenin zıan, qazir aparǵyzam, sózsiz barasyń.-SHymyrbekti qaıtesiz?

— O da qashyp ketip qaldy ma?

Beısen jansyz túrde basyn shulǵydy...

Qaraǵandy-Almaty, 1934 — 1937.

---