InfoHub Logo

Novela

Dál Tokıo halqy uıyqtap qalatyn túni «jas ofıserlerdiń» «Qandy qanjar» gazetinde Tokıo ýnıversıtetiniń profesory Aveniń maqalasy shyqty. Maqalanyń basy —  «Qanjarly oqymystylar toby».

Bul maqalasynda belgili profesor barlyq ǵylymdardyń ákesi dep hırýrgıany jarıalapty. Hırýrgıa operasıasy men soǵys operasıasyn salystyra kelip, ekeýiniń de erikkenderdiń ermegi emes, bolýǵa tıisti zańdy nárse deıdi. «Jan alqymǵa tyǵylǵan Azıaǵa qandy operasıa kerek. Tek samýraıdyń qandy qanjarymen Azıany bólshevızmdi keskilep, týrap alyp tastaýǵa bolady. Oral taýy — Keńes Odaǵynyń qyr omyrtqasy. Dál osy qyr arqany baltalap otyryp, Reseıdi qaq bólý kerek. Sóıtip, Shyǵys jaǵyn samýraılardyń jemtigi etip aldyna tastaý kerek. Dúnıe júzin bıleýge jaralǵan japon ultyna osy kerek. Endi ǵylym shette tura almaıdy. Ǵylymnyń árbir qadamy osy qandy qanjardyń kerektigin dáleldep otyrý kerek. Hırýrgtiń pyshaǵy barlyq ǵylymda da bolýy kerek. Ǵylym urany abstraksıa emes, soǵys bolý kerek. Japon ultyn qudaı jer júzin bıleýge jaratqan. Muny eski kezde de dáleldep shyqty. Endeshe, osy japondy qudaı tapsyrǵan jumysty oryndaý jolyna túsirýimiz kerek» — dedi. Profesor maqalasynyń aıaǵynda búgin «Qanjarly oqymystylar tobynyń» sezi bolatynyn aıtypty.

Profesor Ave Hokkaıdodan shyqqan bir óndiris magnatynyń balasy edi. Ákesi orys-japon soǵysyn bastaýshylardyń biri bolǵan, qazir «úlken soǵystyń» jaǵyndaǵy adam. Japonıa fashızminiń uıymy — «jas ofıserlermen» tyǵyz baılanysy bar Kýhara konserniniń basty aksıoneri. Fashızm, soǵys jolyna túsken Seıýkaı partıasyna yqpaly kúsheıgen adam edi.

Profesor Ave óziniń ómirinde eshbir bilimniń granıtin tisi batyp mújigen adam emes. Ol mamandyǵyn áldeneshe ózgertti. Ol esh ýaqytta maman bolǵan joq, ǵylym týyn jamylyp shyqqan kóp oıdyń jýyndylaryn taratýshy, soǵan resenzıa jazýshy boldy. Biraq áke bizdi, dáýleti, bedeli ony ájeptáýir kóterip tastady. Ǵylym jáne "Soǵys degen taqyrypqa jazǵan 3-4 maqalalary arqyly «jańa ǵylymnyń» — ult ǵylymynyń atasy degen ataqqa ıelendi. Sóıtip júrgende usaq jýrnaldardyń resenzent Japonıa profesory degen ataq aldy. Tokıo ýnıversıtetiniń genetıka kafedrasyna otyryp aldy. Genetıka ǵylymynyń negizin salǵan Avstrıa bilimpazy Iogann Greger Mendeldiń tuqym jóninde zańdarynyń ebin taýyp ózgeshe paıdalandy.

— Belgili eki túrli eskilikti, ıakı jándikti shaǵylystyrsań tuńǵysh gıbrıd ekeýiniń bir uqsap týady, ekinshisiniń belgileri kórinbeıdi — dedi Mendel.

Kóringen belgi — basym kórinbeı qalǵan belgisi. Ekinshi ret shaǵylystyrýda eki bólingen ekeýi de kórinedi t. t.

Mine, Mendeldiń osy zańyna «súıenip» profesor Ave búkil Shyǵys halyqtarynyń «tuqymdas» ekenin tapqan. Mendel tájirıbesin aıaǵynan basyna qaraı júrgizip, neshe túrli býyn men rýlarǵa, ulttarǵa, taptarǵa bólinip ketken Shyǵys halyqtaryn japon ultynan turady, bárin jaratqan japon ulty eken qısyn ashqan.

Biraq mýtasıa zańy boıynsha qandaı nárseni bolsa da qorshaǵan orta ózgertip jiberdi.

Mysaly: «Klebs Ýegopıka chamaedrsis» esiminiń daǵdyly esetin jerinen alyp, sýyq, jaryq, sáýlesi mol jerge ákep kirgende, onyń gúl shyǵatyn jerine japyraq shyqqan.

«Vanessa levana» degen kóbelek kóktem ýaqytynda ushyp júredi, «Vanessa prossa» degen kóbelek jazda ushyp júredi birinshisi sary bolady, ekinshisi qara qońyr bolady.

Veısmannyń baıqaýy boıynsha, shynynda bul eki kóbelek bir kóbelek eken, tek temperatýranyń áserinen jyldyń eki mezgilinde túsin ózgertedi eken.

Qambala degen balyq bylaı ómir súredi. Bul balyq jas ýaqytynda sýda júzip júredi de, belgili bir jasqa kelgende sýdyń túbine júzetin, sol jambasymen qımyldamaı jatyp alady da, qozǵalmaı osylaı ómir súredi. Osy ýaqytta balyqtyń sol kózi oń jaǵyna túsip ketedi. Sóıtip balyqtyń eki kózi de oń jaǵynda bolady da, sol jaǵynda kóz qalmaıdy. Munymen qatar qarańǵy jaqtaǵy betinde pıgment bolmaıdy.

Kennıngen tájirıbe jasap, osy balyqtardy jabyq akvarıýmniń ishine salǵan. Tek akvarıýmnyń túp jaǵy áınek, bul áınekten jaryq túsedi, sonda jaryq túsken balyqtyń baýyryna qońyr pıgment paıda bolǵan.

Aýa raıy maldyń júreginiń uzyndyǵyna, qalyńdyǵyna kóp áserin tıgizedi.

Jer astyndaǵy sýlarda ómir súrgen proter degen jándik júrgen jerinde jaryq sáýleniń joqtyǵynan kózi kórmeıdi. Biraq ony Kammerer jaryqqa ustap asyraǵanda kózi kóre bastaǵan eken. Mine, mýtasıa zańy osy. Ósken orta, jaǵdaılardyń jándigine tıgizetin áseri osylaı bolady.

Profesor Ave osy ósken ortanyń áseri búkil Shyǵys halyqtaryn ózderine jaratqan samýraı ultynan tipten qashyqtatyp, ózgertip jiberdi dep qısyn shyǵardy. Profesor Aveniń bul «qısyndarynan» qandaı qorytyndy shyǵatyny ózinen-ózi belgili.

Eger de barlyq halyqtyń shyqqan jeri japon ulty bolsa, onda Japonıa barlyǵyna qudaı bolyp esepteledi. Barlyq halyq japonnan tarasa, olar sózsiz japon qol astyna qaraýy kerek. Eger ol halyqtar qazir ózgerip, qudaıyn tanymaı ketse, onda soǵys arkyly tanytý kerek. Buǵan profesordyń «Qandy qanjar» gazetinde joǵarǵy maqalasy. Mine, profesor Ave osyndaı adam edi.

Momodzo polısıa basqarmasyna kirdi. Qalaı júregin bilmeı ańqaıyp tur edi sart etip ashylyp, baǵanaǵy jolda kórgen kempir ishke qulap tústi. Sırek murtty kishkentaı ǵana, tyǵyrshyqtaı polıseıskıı kempirdi túıgishtep, ıterip joǵary ala jóneldi.

Momodzo ornynan qımyldamaı qaldy. Sál qımyldasa tyǵyrshyqtaı polıseıskıı artyna jalt qarap, kórip qalyp, muny da qosyp aıdap áketetindeı boldy.

Kempirdi alyp ketip qaldy. Biraq qorqynysh munyń júregin sýyldatty. Esh jazyqsyz ketip bara jatqan kempirdi qamap qoıdy, al bálege ózi urynyp júrgen Momodzony qamap qoıý qıyn ba? Momodzo polısıa basqarmasynan qalaı shyǵyp ketkenin sezbeı de qaldy.

Bir kóshe aınalǵan soń baǵanaǵy qýanyshy esine túsip, qobaljyp biraz turdy. Biraq qalaıda polısıaǵa qaraı basqysy kelmedi. Barmaýyna sebepter izdedi. «Ony aıtqanyma maǵan eshteńe bermes. Eń bolmasa taýyp bergenge syılyq beredi dep báıge jarıalaıtyn shyǵar? Odan da kúte turýym kerek...»

Momodzo jaı júrip kele jatty. «Men aıtsam erteń profesor Kývásı — saǵan kim aıtty dep generaldy qyssa, ol qoryqqannan meni aıtyp qoısa ne bolar edi. Meni joıyp jiberer edi..» Momodzoniń tóbe shashy tik turdy. Sóıtti de óziniń qoryqqanynan ózi uıaldy... «Oı, bul qoryqqandyq emes, ásheıin dos adam bolǵan soń uıat bolady da» — dep ózin-ózi aqtady.

«Polısıaǵa aıtqannan keler paıda bolmas, odan da profesormen ortaq bolyp, tabysyn bólsek qaıtedi?»

Biraq polısıa dese qamaý esine túsip, profesor dese baǵanaǵy kórgen ýaqıǵasy esine túsip, esh nársege bettetpeı qoıdy.

Momodzo jol tapty: qaryndasymmen aqyldasaıyn dep tura júgirdi. Ózi de anadaǵy ýaqıǵadan keıin olaı qaraı qadam basa almaı, barýǵa jeleý taba almaı júr edi. Tipten jaqsy boldy.

---