InfoHub Logo

1

Shynardy bizdiń aýyldyń úlken-kishisi túgeldeı Qaraqyz deıtin. Tek men ǵana Qaraqyz demeı, «apa», ne Shynar dep atyn ataıtynmyn.

Kórshi edik. Menen on jastaı úlken edi. Meni ol týǵan baýyryndaı kóretin. Men de oǵan úıir edim. Sheshem «izine ergen ne inisi, ne sińlisi joq, sosyn seni qara tutady ǵoı, qaıtsyn» dep otyratyn. Ákesi soǵysta habarsyz ketken, bir úıde sheshesi ekeýi ǵana. Soǵys kezinde mektepti tastap, maıdandaǵy er-azamattar ornyn basyp, kolhoz jumysyna aralasyp ketken. Oqı almaı qalǵanyna ókinip, «jetinshiden ári oqı almadym aýyldan uzap... oı, jaǵdaı kıyn boldy ǵoı, eldiń qarny toıǵany osy ǵana» dep, meniń kitaptarymdy birge oqysyp, «jaqsy oqy, jaqsy oqysań adam bolasyń» dep aqylyn da aıtyp qoıatyn. Dastan, qıssa degenderge qumar-aq. Aýyldaǵy Ahmet degen jyraýdan jazyp alǵan bes-alty dápterdeı qıssalarym bar. Kóbine maǵan sony oqytyp, «daýsyń ádemi, nashyna keltirip oqısyń» dep maqtap, uzaq tyńdaıdy.

Shynar búırek bet, bitik kózdeý qaraqyz edi. Osy túsiniń qaralyǵyna qarap jurt qaraqyz atap ketken-aý deımin. On úshterdegi kezim, kóp nárseni bile bermeıim. Jıyrma tórttegi Shynardy aýyldyń áıel-erkegi. «Otyryp qaldy. Kók etikti tabylmaıdy, kón etiktige barmaıdy. Endi súıtip júrip «káriqyz» atanady» dep ósekteıtin. Shynardy aıaıtyn meniń sheshem ǵana. «Qaıtsin endi, qurbylarynyń kóbi soǵystan oralmaı qaldy. Shal-shaýqanǵa qalaı barsyn. Maıdannan biren-sarań aman kelgen jigit kimge jetsin» dep aıaıdy.

Men de aıaımyn. Shynardy «kári qyz» dep mazaqtaǵandarmen tóbelesýge barmyn. Birde álde kim onyń esigine:

Aýylymnyń qonǵan jeri Qosmolady,

Jıylyp Qosmolaǵa qos qonady.

Túıeniń aryqtaǵan órkeshindeı,

Emshegi kári qyzdyń bos bolady,—

dep jazǵan qaǵaz qystyryp ketipti, «Dóń asqandaǵy» óleń. Shynar bir túrli muńaıyp maǵan kórsetti. Jazýdy tanydym. Bizben birge oqıtyn Aıtbaı degen bir buzaqy bar edi. Sonyń jazýy. Qaǵazdy qolyma ustaı baryp, «mynany sen be jazǵan» desem, «ıá, men» deıdi tanaýyn kóterip. Sodan ekeýmiz jatyp kep tóbelestik. Murnym daladaı qan boldy. Biraq, ózi úshin tóbelesip, taıaq jegenimdi Shynarǵa aıtqanym joq.

Shynar apam tezirek kúıeýge shyqsa eken dep tilep júrem. Keıde qıalymmen, keıde túsimde kúıeýge uzatyp jatam. Kúıeýge tıip jatqan qyzdardy kórip te júrem. «Solardan Shynardyń nesi kem?!» dep oılaımyn. Ádemi, táýir jigit kórsem, solardy Shynarǵa ishimnen telip, óz-ózimnen qýanyp júrem. Olar ajarsyz dep jolamaıtyn da shyǵar-aý. Kóp jigitter aldymen túrińe qaraıdy eken. Ajar degenge men oı jibere bermeıim. Sheshemniń «ajaryna as quıyp ishe me, minezin aıt. Shirkin, Shynardyń minezi-aı, bireýdiń mańdaıy jarqyrap tur ǵoı» deıdi. Men.de sol minezin jaqsy kórem. Biraq minezi qanshama jibekteı bolǵanmen Shynar qaltarysta umyt qalǵan zattaı eleýsiz qala beredi.

Bir kúni men Shynarǵa erip shildehanaǵa bardym. Torsyqbaı degen brıgadırdiń áıeli ul týyp, sol shildehana jasaǵan. Kúzdi kúni, kúrish oraqtyń kezi. Qyzyl ińir shaq edi. Sham jaqqaly esik aldynda, sekla súrtip jatqanmyn. Shynar keldi. Kúrishtiń basynda jatqan. Birazdan beri kórispegenbiz, saǵynyp qalypty:

— Qalaı, oqýyń jaqsy ma? — dep mańdaıymnan sıpaı, betimnen súıdi. Alaqany jarylyp ketipti, shytynaǵan jaryq izderi mańdaıyma túrpideı tıdi.

— Apataı, alaqanyn, jarylyp ketipti ǵoı. Muzdaı shyq qoısyn ba, erteńgisin baý degen sý bop jatady, — dedi ol. — Apań qaıda?

— Kápiratipke ketken. Qazir keledi. Jáı suradyńyz ba?

— Jaryq maıy bar ma eken?

— Á, shildehanaǵa barady ekensiz ǵoı.

— Iá. Sen de júr, Sabyr, menimen. Bizdi úlkender elemeıdi, balasy. Toıdaǵy bizdiń ornymyz bosaǵa. Al oǵan erip barsam, bosaǵada qalmaımyn. Qasynan tastamaıdy. Tezdetip sham jaǵyp sheshemniń sandyqshasyn astań-kesteń ǵyp aýdaryp-tóńkerip jaryq maıyn taýyp berdim.

Soǵystan keıin aýylda toı-tomalaq jıi bolyp turatyn. Kıt etken syltaý tabylsa oıyn-toı: maıdannan aman kelgenge toı, úılegenge toı, balaly bolǵandar shildehana jasaıdy.

Aýylda oıyn-toıdan qalmaıtyn jigitter men qyzdar, sosyn biz, balalar. Shaqyrǵan, shaqyrmaǵany sóz emes, qylqıyp jetip baramyz.

Tóbeden badanadaı-badanadaı juldyzy jarqyraǵan qoıý qarańǵy tún. Torsyqbaıdyń eki bólmeli tamy aldyndaǵy oshaqta lapyldap janǵan ot. Ot jaryǵynda qalbańdaǵan kóleńkeler. Jarqyn shyqqan qańǵyr-qańǵyr daýystar. Syńq-synq kúlki. Úı syrtynda soıylǵan maldyń qan-jynyna talasyp, yryldasqan ıtter. «Osynyń ishinde meniń de Qurjolym bar-aý» dep qoıdym úı janyna kelgende men.

Shynar sándenip bar táýirin kıingen. Tobyǵyna túsken uzyn, qos etek aq kóılek, kek qamzol, qoıý, qolań qara shashyn jýan arqandaı ǵyp erip arqasyna qulatqan. Sarǵysh shulyq, jalpaq taban eskileý qara týflı kıgen. Men óıtip tyrashtanǵanym joq. Maǵan báribir. Mektepke kıip júrgen kıimim ústimde.

Shildehana ıesi Torsyqbaıdyń áıeli Balapan Shynardyń qurbysy, eki balaǵa ana bop qoıǵan.

— Áı, bıkesh, neǵyp keshiktiń? Taranyp júrgenińde toı tarqar, — dep ol kúlip, naz aıtyp jatyr.

— Jumystan kesh keldim, — dedi Shynar.

Qorjyn tam. Qarsy esik eki bólme ekeýi de lyqa tolǵan adam. On, jaqtaǵy úıden Ahmet jyraýdyń áýezdi qońyr daýsy estiledi. Kete Júsiptiń termesin lekitip tógip otyr. Esikti ashyp tastaǵan, bosaǵada topyrlasqan bala-shaǵa, adam bas suǵa alar emes. Balapan sol jaqtaǵy bólmeniń esigin ashty.

— Mynda kir, — dedi Shynarǵa.

Men Shynardyń qolynan ustaı aldym. Kóknada qalyp qoıam ba dep qorqyp kettim. Ol qolymnan jetektegen kúıi ishke ertip kirdi.

Bólme ishi tola qyz ben jigit. Eki jerden sham jaǵypty. Ortada dastarqan. Qyrman ǵyp tókken baýyrsaq, kespe-kespe qazanjappaı. Qaýynshek pen qurt. Shaqpaq qant. Bireýler shaı iship, bireýler araq ıen sharap otyr.

Qaıqy tumsyqtaý jalpaq qara jigit dúkenshi Botpan nsik jaqta úsh-tórt stakan men keselerge araq pen sharap quıyp, jaǵalatyp otyr. Sol elden buryn:

— O, qaraqyz keldi ǵoı. Tórlet! Tórlet! — dep elpeńdeı qaldy.

Dastarqannyń esik jaq qaptalyndaǵylar yǵysym bizge oryn berdi. Men shópjelke qyzdardan joǵary, keýdege taman shyǵyp ketkenime masattanyp qaldym. Bári aýyldyń qyz-jigiti. Tek bizge qarama-qarsy tórde buryn-sondy men kórmegen beıtanys, juqalap, aqsary jigit otyr. Qoıý sarǵysh shashyn keıin qaraı jatqyza taraǵan, qýshyq betteý, ótkir qyr muryn. Kishkentaı jylan kózi jylt-jylt etip kúlimdeıdi. Kıimi ádemi: aq kóılek, baýyrsaq jaǵasyna shoqpardaı qyzyl galstýk baılaǵan. Qara kostúmin yssylaǵan soń ba jeleń jamylyp alypty.

Beıtanys jigit bizden kózin birazǵa deıin aýdarmady. Kip-kishkentaı bop neǵyp júr dep maǵan qarap otyr ma dep qysylyp baram. Álde, Shynarǵa qadalyp otyr ma? Ol betine jaryqmaıdy aıamaı-aq jaqqan eken, júzi sáýle túsken shynydaı jarqyrap tur. Ózi tómen qarap úndemeıdi.

— Shaı al, Qaraqyz.

Shynarǵa kese keldi. Maǵan kese jetpedi. Men baýyrsaq jep otyrdym. Jigitter jaǵy kóp sóıleıdi, dý-dý.

— Al, alyp jiber.

— Balanyń baýy berik bolsyn de!

— Shildehanada ishpegende qaıda ishesiń - dep araq aldyna barǵandardy keý-keýlep dabyrlasyp qalady. Endi birde samaýryn túbinde syzyqsha qara murtyn jalǵyz qolymen álsin-álsin sıpap qoıyp, qyzara bertin otyrǵan Torsyqbaıdy ortaǵa alady.

— Torsekeńe toltyryp kúı. Enbek so kisiniki ǵoı.

— Bul úıdiń bıi Balapan. Sony shaqyr,— desip daýyr-daýyr kúlisedi.

Qyzdar jaǵy az sóıleıdi. Shetinen yzylyp qalǵan. Aldyna kelgen sharapty da almaıdy. Stakannyı shetine órimderin tıgizip qaıtyp berip jatyr. Erkekter ǵana irkilmeıdi. Keıi kesemen, keıi úlken qyrly stakanmen tamshy qaldyrmaı tónkerip tastaıdy.

Belýarynan sharap quıǵan bir qyrly stakan Shynardyń da aldyna kelip qaıtty. Jigitter men kelinshekter jabyla keýkeýledi. Kep qolqalaǵannyń biri terdegi beıtanys jigit:

— Alyp jiber, qaryndas! Júzimniń sýy ǵoı, eshteńe etpeıdi,— dep qylqyldap otyryp aldy. — Eń bolmasa bir urttańyzshy.

— Qaraqyz er ediń ǵoı, en, bolmasa qonaq úshin bir jutshy, — dep Botpan da yrjańdap kúlip, qolyndaǵy araq quıǵan kesesin shoshańdatyp qoımaıdy.— Týý, sendeı qazaqtyń qyzy qazir aq araqtyń ózin tartyp jiberedi, o, nesi-aı,— deıdi ókpelep.

Qyzyl sharap tátti deıdi ǵoı. Nege ishe salmaıdy eken. Ana Botpannyń kelinshegi ózinen qalysar emes. Dóńgelekshe aqquba júzi albyrap, balqyp otyr. Sodan kem be, qaraqyz... İshimnen Shynarǵa men de urysyp qoıamyn. Shynar ázer degende teris qarap otyryp bir-aq jutty. Sonyń ózine tórdegi beıtanys jigit:

— Rahmet, qaryndas, mine bul mádenıettilik, — dep máz bop qaldy.

Dastarqan jınalǵan soń oıyn bastalatyn boldy. Botpan men álgi beıtanys jigit tysqa shyǵyp keldi. Botpan qyzǵan. Sharq tabaqtaı betindegi jaıyn aýzy jıylmaıdy. Meni qasyna shaqyrady. Qolyma súlgi esip ustatty.

— «Kel saqına» oınaımyz. Sen bala qarap otyrma, mine dúre. Men qazir saqına jasyram. Sen meniń ornyma izdeısiń.— Botpan ornynan turyp, otyrǵandardy ár qaısysynyń ýysyna bir nárse tastaǵandaı túgel jaǵalap shyqty.

Botpan — alaıaq jigit. Saqınanyń ózi izdeýge erinip, meni jumsap otyr. Meıli. Qaıta men oǵan qýanbasam, renjigenim joq. Oıynǵa aralasa almaı, shoshıyp otyrǵannan bul jaqsy ǵoı.

— Menen basta, — degen Botpannyń tosqan alaqanyna dúremen sart etkizip salyp qaldym.

— Áı, baıqa, qyramysyń,— dep ol qolyn ot tıgendeı tartyp aldy. Qýanǵanymnan qattyraq uryp jiberippin.

— Qońyrda,— dedi Botpan qonaq jigitti nusqap.

Qonaq jigit alaqanyn jaıdy. Alaqany appaq, úlpildep tur. Qatty urýǵa aıadym. Jáımen ǵana sylq etkizdim.

— Kimde?

— Shynarda, — dedi ol.

— Qaraqyzdyń atyn bul qaıdan biledi? Burynnan tanys pa eken? Shynar aıqysh-uıqysh shytynaǵan qóńtaqa alaqanyn tosty. Onyń da alaqanyna jáı soqtym. Jeligip otyrǵandar:

— Áı, qatty soq, ákeń bolsa da aıama!

Myna izdeýińmen bıyl taptyrmaıdy, — desip jamyrasty.

Shynar Botpannyń kelinshegin siltedi.

Jigitterden izdemeısiń be, meni kórgenshe, — dep, ol syqylyqtaı kúlip «áı kimge berip ediń» dep qylmıa qarap, kúıeýin shyntaǵymen nazdana túrtip qoıdy.

Qatty soqtym. Kelinshek - alaqanyna shoq túskendeı yrshyp ketti.

— Myna júgirmektiń qoly qatty ǵoı. Saqına myna Brıgad qaınaǵada,— dep Torsyqbaıdy ıegimen nusqady.

Oıyn qyzyq. Ár alaqandy bir uryp, terlep-tepship bolyp júrmin. Keıbireýler qadalǵan jerinen qan almaı tynbaıtyndaı siltegen adamynan qaıtpaı qasarysady. Alaqanyn aıamaıdy. Qonaq jigit ózine barsa tek qaraqyzǵa silteıdi. Shynar kóziniń astymen bir qaryp jymıady da, basqa bireýge aýdaryp jiberedi.

Aqyry saqına Shynardan shyqty. Qonaq bilgendeı qadalǵan eken. Qyr izinen qalmaǵasyn Qaraqyz saqınany qonaqqa berdi. Saqınany alǵan qonaq jigit:

— Men saqına jasyrmaı turyp áýeli bir án salyp bereıin,— dedi.

Jińishke, ashshylaý daýyspen shyrqap án saldy. Syr boıynda kóp aıtylatyn án — «Shynar-aı», Shynarǵa kózi jyltyldap qarap-qarap qoıady.

Ahaý, aıdaı Shynar-aı

Árkim bir sizge qumar-aı

Qaıtsem bir kóńilim tynar-aı.

Shynar ándi ezine arnalǵandaı kere me, kóıleginiń etegin shuqylap, qysyla túsedi.

Qonaq jigit Shynarǵa nege kóz tastaı beredi? Men qashan oıynnan qaıtqansha qonaq pen Shynardyń qas-qabaǵyn ańdýmen boldym. Qonaq oǵan kúlimdep uzaq qarady. Elden qysylmaıdy. Shynar bolsa, onyń tesile bergeninen yńǵaısyzdanyp, tipti búgilip ketken. «Jup qalaý» oıynynyń kezinde qonaq jigit pen Shynar qatar otyrdy. Qonaq jigit álde ne kúbirlep jatyr. Men alysyraq otyrmyn. Estimeımin ne deıtinin. Qaraqyz anada sanda jymıyp ernin jybyrlatady. Ne dep otyr eken?

Shildehanadan tún ortasy aýa qaıttyq. Shynar ekeýmiz esik aldyna shyqqanda bizge qonaq jigit ere keldi. Shynar onymen qoshtasqan da joq, qolymnan ustap aldy da meni dedektetip súıreı jóneldi.

— Shynar! Shynar! — dep aıqaılap qala berdi qonaq jigit.

— Nege qashtyń! — dedim men bylaı shyqqan soń onyń qylyǵyna tańdanyp.

— Qoryqtym, — dedi Shynar.

Qoryqqany nes? Áp-áıdik bolyp ta qorqa ma eken? Jigitterden qorqyp kúıeýge shyqpaı júrgen joq pa eken, osy Shynar, dep oıladym men. Ol meniń oıymdy sezip qalǵandaı jymıyp, moıynymnan qushaqtap, qysyp qoıdy.

2

Qonaq jigit kóz aldymnan shyqpaı qoıdy. Kúlgeni ádemi. İshine tartyp turǵandaı, jyly. Osy áp-ádemi jigitten Shynar nege qashady!.. Al osy jigit Shynarǵa úılenem dese she?! Oı, onda tamasha bolar edi-aý, Sosyn ony eshkim de káriqyz demes edi.

Men mektepten úıge qaıtyp kele jatyp ta osyny oılaýmen boldym. Qonaq jigit qaıda eken? Aýdanǵa ketip qalǵan shyǵar. Saýda ornynyń qyzmetkeri dedi ǵoı.

Botpannyń dúkeni mektepten qaıtatyn jolda, Balajarmanyń teristik betinde. Bala bitken mektepten qaıtarda dúkenge bir kirmeı ketpeıtin ádetimiz. Eshteńe almasaq ta ár jyltyraqqa bir qarap, ár nárseni bir túrtip, qotyr taılaqtaı bir-bir súıkenip shyqpasaq kóńilimiz kónshimeıdi. Botpan «topyrlamaı, quryńdar túge!» dep kúnde aıdap salady. Keıde úıimizden jumyrtqa urlap ákelip ótkizip, konfet, pránık alyp jeımiz. Mundaıda ol qýmaıdy, qaıta jaıyn aýzy jaıylyp, jymyńdap qalady.

Bir top bala dúkenge kirdik. Tús edi. Eki-úsh áıel saýda jasap jatyr eken. Botpan esikten topyrlaı kirgen bizge jaqtyrmaı alara qarap qoıdy da, ólshep turǵan taýaryn dar etkizip ashýlana jyrtty. Janynda túndegi qonaq jigit sórege asylyp áldene jazyp tur. Bizdiń shýymyzdy esitip ol da basyn kóterdi. Meni kórip kúlimdep sala berdi:

— Áı, Sabyr, beri kel, — dep shaqyrdy.

Aldyna bardym. Qol berdi.

— Amandaspaımyz ba, birge jatqan joqpyz ǵoı.

Netken kishipeıil, ózi qoldasyp, sálemdesip jatyr.

— Sabaqtan shyqtyńdar ma?

— Iá.

Neshinshi oqıtyn eń? Altynshyda deısiń be? Beri kel, beri.— Ol meni ishke, dúkenge jalǵas, qýma qoıma etegine ertip kirdi. Sosyn «tura tur» dep arqamnan qaqty lypyldap shyǵyp ketti. Júrisi shapshań. Qolynda bir ystaı konfeti bar, jylpyldap kúlip qaıtyp keldi.

— Má, sómkeńe salyp al, — dedi.

Men sómkeme salyp aldym. Sarǵysh qaǵazǵa túrgen, oryp júrmeseń, tiske jabysatyn konfet. Biz ony «saǵyz konfet» deıtinbiz. Men Qońyrdy Jaqsy kórip qaldym.

Ol Shynardy surady.

— Oraqqa ketti, — dedim men.

— Keshke kele me?

— Joq. Qos basynda túneıdi.

— Sen, Sabyr, bir nárse aıtsam oryndaısyń ba?

— O, ne? Aıtyńyz.

— Áýeli oryndaıym deshi.

— Ózi qupıa nárse. Sen qupıany saqtaı alasyń ba?

— Saqtaı alam.

— Endeshe.— Ol qaltasynan bir konvertti alyp maǵan berdi.— Myna hatty Shynar apańa ber. Esh janǵa kórsetpe?! Jaraı ma?

— Iá,— dep hatty sómkemniń ishine kitap arasyna tyǵyp qoıdym. Shynar apama hat aparyp berý maǵan bir túrli qyzyq kórinip ketti. Qaraqyz qýanar ma eken hat alǵanda?!

— Eshkimge kórsetpeı aparyp berem.

— Oı, molodes! — dep ol meni arqamnan qaǵyp qoıdy.— Men búgin ketem. Endi bir jetide qaıtyp kelem. Sen osynda dúkenge soǵyp tur. Jaraı ma?

Botpan balalardy qýyp jiberipti. Maǵan jaqsy raımen qarap, jymyńdap qaldy. Men tysqa shyqtym.

Sómkemdi ashyp, bir túıir konfetti aýzyma salyp, soryp kele jattym... Qonaq jigit qý bolmasyn. Maǵan hat aparý úshin konfet bergen shyǵar-aý? Bala dep aldaǵany ǵoı... Aıaq astynan jynym kelip, sómkemdegi konfetterdi shashyp tastaǵym kep bir turdym.

Biraq, tátti konfetti kózim qımady.

3

Qońyr qaladan oralamyn degen kúni Shynar da oraqtan aýylǵa qaıtyp keldi. Qońyrdyń keletin kúnin men de sanap júrgenmin.

Keshkilik. Úıdiń ortasyndaǵy ondyq sham túbinde etpettep kitap oqyp jatqanmyn. Sheshem oshaq basynda, qazan qyryp otyr. Shaqyr-shuqyr qulaǵymdy tesip, tóbe quıqamdy shymyrlatady. Shynardyń kelgeni táýir boldy, mazasyz únnen qutyldym.

Sheshem ekeýi biraz áńgimelesti.

— Oraqtyń bitetin kúni bar ma?

— Ázir bitetin emes. Kúrish kótere almaı jatyp qalǵan, orýy kıyn bop jatyr.

— Bizdiń úıdegi aǵańdy kórdiń be?

— Kórdim. Kúni-túni qyrman basynda.

— Úıi baryn umytqan joq pa eken áıteýir. Óziń kıim-keshek aýystyra kelgen shyǵarsyń.

— Joq, bir jola úıge keldim. Brıgadır osy jaqtaǵy qora-qopsyǵa bolys dep jumsady.

— Onyń jaqsy bolǵan eken.

Shynar ádeıi surap kelgen ǵoı. Qońyrdyń hatyn sol kúni-aq aparyp bergenmin. Kókemdi syltaý ǵyp qos basyna bardym.

Oraq oryp. júrgen bop, ońashada Shynardyń qolyna hatty ustata saldym.

— Keshe toıdaǵy jigit berdi, — dedim. Shynar shoshyǵan joq. Eshkim kórip turǵan joq pa degendeı aınalaǵa alaqtap bir qarady da, hatty jan qaltasyna súńgitti. Kún men jelge totyqqan qarasur júzi keshki shapaqpen tot basqan temirdeı kúreńite qubyldy.

Hatty men Shynarǵa bermes buryn ashyp oqyp alǵanmyn. Ólip-óship jazǵan eken. Keı jerin kúndelik dápterime keshirip jazyp alyp qoıǵanmyn. «... Men sizdi kózińizge kózim túsken sátte-aq unatyp qaldym. Ómir saparyna serik izdegen armandy jan edim. Sol armanym siz ekensiz, sol izdegen serigim siz ekensiz. Ómir degen kıyn, ári uzaq saparda bir-birimizge. serik bolaıyq, armanym. Men sizge ǵashyqpyn...» Odan soń ol qalaǵa ketetinin jazyp, «sentábrdiń jıyrma besine oralamyn. Oralǵansha oılanyp júrsin dep hat joldap otyrmyn» dep aıaqtaǵan.

Qońyrdy Shynar da unatqan ǵoı. Unatpasa ádeıi aýylǵa suranyp keler me edi.

Shynar kep aıaldamady.

— Jáı kelip pe eń? — dedi sheshem.

— Sekla túspep pe eken dúkenge?.( Sabyrdan bileıin dep kelip edim. Túspepti,— dedim men.

Bizdiń shekesi synyq bir sekla bar edi, sony almamyn dep sheshem, aýyzǵy úıge Shynardy ertip shyǵyp ketti.

Shamnyń seklasyn emes, Qońyrdyń kelgen kelmegenin bileıin dep soqqan shyǵar-aý. Mektepten qaıtarymda jolshybaı dúkenge kirgenmin. Botpan ezýi jaıylyp: «áı, Qońyrdy izdep keldiń be? Erteń keledi» degen. Sony aıtaıyn dep men de tysqa shyqtym.

— Apataı.— Júgirip qýyp jettim.— Men dúkenge soqtym. O kisi erteń keledi.

— O kiside jumysym qansha. Qyzyqsyń-aý, Sabyr, sen de,— dep kúlip kekilimnen sıpady Shynar. Sosyn qushaqtap baýyryna qysty da: — Hatty eshkimge aıtýshy bolma,— dedi sybyrlap.

Erteńine taǵy dúkenge soqtym. Qońyr kelgen eken. Meni kórip týǵan inisi áskerden kelgennen beter qýandy.

— Sabyr. Sabyrjan, beri kel, — dep ótken jolǵydaı ishke, qoımaǵa ertip kirdi.— Shynar oraqtan keldi me?

— Keldi.

— Úıinde me?

— Joq, qora jóndeýge ketti.

— Keshke kele me?

— Keledi.

— Sheshesi úıinde me?

— Úıinde.

Ol oılanyp qaldy. Sheshesin nege suraıdy? Shynarda kóńili baryn aıtaıyn dedi me eken? Sheshesiniń, ashýy qatty. Esitse, bárin búldiredi ol.

— Sheshesine aıtpańyz, — dedim men qorqyta.

— Neni?! Á... Joq, sheshesine aıtyp jyn uryp pa meni... Men basqa bir nárse oılap otyrmyn,— dedi de ol ornynan turyp ketti. Qabyrǵaǵa súıep, kirestep qoıǵan jáshikterdiń bir qýysynan qaǵazǵa oralǵan áldeneni alyp kelip, maǵan berdi.

— Sabyrjan, mynany esh janǵa kórsetpeı Shynarǵa ber. Bazarlyǵym dep aıtty de. Jaraı ma?

— Iá.

— Sosyn sheshesi bir jaqqa ketse, sen maǵan aıt, maqul ma? Men osy aýylda onshaqty kún bolamyn.

— Maqul, aıtaıyn,— dedim. Shynarmen ońasha tildeskisi keledi-aý, shamasy.

— Sabyrjan súıte ǵoı. Kúndiz osynda magazınde bolam, al keshkilik Botpandikindemin.

Ol maǵan taǵy da konfet berdi. Ótken jolǵydan jaqsy, kókala qaǵazǵa túrgen shokolad konfet. Bir ýystaı. İshim táýir kórip tursa da «almaımyn» dep qarsylasyp em, ol zorlap qaltama tyǵyp jiberdi.

Bylaı shyǵa shokoladtyń bireýin tiske bastym, - Bazarlyǵy ne eken? Esil dertim kersem eken deıim. Ashyp kóreıin desem olaı-bulaı júrip jatqan adamdar baıqap qala ma dep qaýiptenem. Ashpaq túgil, ózim urlyq istep kele jatqandaı qýystanam, sómkemdi jambasyma qysyp-qysyp qoıamyn... Aqyry shydamadym. Jolda bireýdiń jańadan-salyp jatqan tamy bar edi. Belýardan kesegin órip qoıǵan. Sonyń janyna keldim. Jan adam joq. Mańaıda da eshkim kórinbeıdi. Zyp berip ishine kirdim. Otyra qap ashtym. Bir shyny ıis sý, úsh buryshty shyny. Syrtynda shashyna gúl qystyrǵan ádemi bir qyzdyń sýreti. «Qarmen» degen jazýy bar. İri tis taraq, bir qalbyr jaryq maı. Alaqandaı dóńgelek aına. Kún sáýlesi aına júzinde oınap jarq-jurq etedi. Aınaǵa qarasam, óńim qup-qý, kózim baqyraıyp tur..., «Myna jigit myrza eken» dep oılaımyn.

Endi jıyp alyp tura bergenimde álde kimniń: «Áı, bireýdiń jańa salǵan tamyn búldireıin dediń be?» degen daýsyn esitip, úńireıgen tereze ornynan tysqa atyp shyǵyp, qasha jóneldim.

Shynar jumysta. Tezirek bazarlyǵyn tapsyrsam deıim. Sheshem kerip qalsa, qurydym ǵoı. Kún batyp sham jaǵylǵansha úıden bir attam shyqpadym. Eki kózim sómkemde. Kitap oqyǵan bop soǵan qadaldym da otyrdym. Sheshem «Áı, saǵan búgin bir tynym bopty ǵoı. Neǵyp úıkúshik bop otyrsyń, oınamaı» dep edi. «Úıge tapsyrmany kóp berdi» degen syltaý aıttym.

Ymyrt túse sómkemdi kóterip Shynardikine keldim. Shynar da, sheshesi — etjendi qara áıel de úıinde eken. Men barǵan soń sheshesi:

— Ekeýiń kitap oqyp otyra turyńdar. Men aqqatynǵa baryn biraz sher tarqatyp qaıtaıyn,— dep ketip qaldy.

«Aq qatyny» — meniń sheshem. Suraǵanǵa — tilegen. Jaqsy boldy.

Meniń kelgenime qýanyp eleńdep otyrǵan Shynardyń aldyna bazarlyqty jaıyn tastadym.

— Apataı, men saǵan bazarlyq ákeldim.

— Nemene qalaǵa baryp pa en?

— Joq, Qońyr aǵam berip jiberdi.

Shynar jaıýly jatqan bazarlyqty kórip kózi kúlip, qyzaryp sala berdi. Qolyn sozyp baryp, tartyp aldy. sosyn maǵan qarady.

— Alyńyz, bári sizdiki.

Shynar ornynan ushyp turyp, meni qushaqtap, betimnen, mańdaıymnan súıdi. «Aınalaıyn, Sabyrtaı» dep ýana kúbirlep súıedi.

— Al, mynadan qalaǵanyńdy al.

— Almaıym.

— Al, Sabyrtaı, al.

— Almaıym, ózińizge bári kerek.

— Bireýin alshy. Almasań ókpeleımin.

Qaısysyn alsam eken? Aına durys-aý, bet-aýzyńdy kórip júrýge jaqsy. Bet syıa bolady keıde. Kún sáýlesin túsirip, bireýdiń kózine shaǵylystyryp oınasań qandaı. Biraq... aına ustaǵandy balalar jabylyp mazaqtaıdy. «Aınaǵa qaraıdy, jigit» dep kúlisedi. Kekilimdi taraýǵa taraǵy da jaqsy ǵoı...

— Taraqty sen al,— dedi onyń ózi de.

Men taraqty aldym. Shynar bazarlyqty sarǵysh gúl tógilgen aq kóılegine orap, korzınka túbine salyp tastady. «Qońyrdy endi jaqsy kóretin shyǵar» dep oıladym men.

— Dastandaryńdy ákeldiń be? — dedi ol kóńildenip.

— Joq.

— «Qyz Jibegińdi» ákesh, oqıyq.

Men úıge baryp ábden ýmajdalyp, alba-julbasy shyqqan eski dápterlerimdi ákeldim. Túnniń bir ýaǵyna deıin ol maǵan «Qyz Jibek» jyryn oqytty... Men sodan kózim uıqyǵa ketkenshe Qońyrdy Tólegenge uqsatýmen jattym. «Bekejan sıaqty bireý ony óltirip ketip júrse...» dep bir sát shoshyna oıladym. Biraq, qaraqyzǵa onymen talasyp júrgen esh jannyń joǵy esime túskende baryp tynyshtaldym.

4

Túste mektepten kelip, tamaq iship otyr em. Tysta sheshem men álde kimniń dabyrlaı sóılesken daýysyn esitip, qulaq túrdim.

— Qalaǵa qazir júresin be? — deıdi sheshem.

— Iá, naǵashym kenjesine kelin túsirgen eken. Soǵan azanda telefon urypty.

— Qutty bolsyn! Jaqsylyq qoı.

— Keshkisin Shynar qorqar, Sabyrdy jiber, serik bolsyn.

Jep otyrǵan nanymdy qolyma alyp tysqa shyqtym. Olardyń kózine túspeı, bopyr qorany tasalap, dúkenge shaptym.

Úzilis. Dúken jabyq, ishinen ilip alypty. Ári-beri tyqyrshyp júrip-júrip, bir kezde esigin tyqyldattym.

— Sabyr batyr ǵoı, — dedi Botpan.

Terezeden Botpan yrjyıady. Shaınańdap bir nárse jep:

— E, be-er, kel! — Sórege Minip otyrǵan Qońyrdyń qolynda stakan. Aýzynda tamaq.

Olar araq iship jatyr eken.

— Araq ishpeısiń be? — dep ázildep qasyna shaqyrdy Qońyr.— Al jaqsylyq habarmen keldiń be, aıta ber. Botpan óz adamymyz, qoryqpa.

Senińkiremeı Botpanǵa bir qarap aldym da, Shynardyń sheshesiniń qalaǵa júrgeli jatqanyn aıttym.

— Shyn ba? — Ol sóreden jerge qarǵyp tústi.— Sabyr, molodes! — Qushaqtap betimnen súıdi. Araq ısi qolqamdy qaýyp, jerkenip kettim.

— Keshke Botpandikine kel. Meni ertip barasyń. Jaraı ma?

— Maqul.

— Káne, myna jaqsy habar úshin júz gramnan qaǵyp jibermeımiz be? — dep eki qyrly stakanǵa bótelke túbinde qalǵan araqty bólip quıdy da, Botpan ekeýi soǵystyryp qaǵyp jiberdi.

— Konfet je,— dedi Qońyr ishkende ıiskegen konfetin maǵan usynyp.

Almadym. Qońyr yńǵaısyzdanyp qaldy ma syqylyqtap kúle beredi.

— Jaqsy, onda. Keshke el orynǵa otyra Botpandikine kel. Eńbegińdi jemespin,— dedi.

Qyzyq adam eken. Eńbegińdi jemespin degeni nesi? Men ne eńbek etip júrmin, osy?

Tún. Tas qarańǵy. Aıaq jol kórinbeıdi. Qap-qara aspanda qurttaı byjynaǵan juldyzdar. Mundaı túnde úı arasynda aýyl adamy bolmasa bóten kisiniń júrýi eki talaı. Kórmegen jerdiń oı-shuqyry kóp. Men ertip barmasam, Shynardyń úıin Qońyr myna jeti qarańǵy da ólse de taba almaıdy. Bireý-mireýge erip kelgen kúnde de meniń taıynshadaı qarala tóbetim túnemelik aýyl mańyna jan jolatpaıdy.

Men Qońyrdy ertip keletinimdi Shynarǵa aıtqanym joq. Aıtsam «ertip kelme» dep urysyp tastar dedim. Ertip ákeleıin, ekeýi ońasha sóılessin. Shynar apam qashanǵa jalǵyz júredi dep te oıladym.

Qońyrdy ertip shyqtym. Eptep qyzýlaý ma deıim. Aýyzy araq ısi múńkip: «Seniń bul qyzmetińdi eki dúnıede umytpaspyn-aý», «Er moınynda qyl arqan shirimes, tiri júrsem bir reti keler-aý» dep bósip keledi. Qarańǵyǵa kózi úırenbeı jazyq joldyń ózinde-aq qaıta-qaıta súrine bergen soń ol meniń qolymnan ustap aldy.

— Joldy qalaı kórip kele jatsyń-aı, men túkti kórsem buıyrmasyn, — dep qoıady. — Sen naǵyz jigittiń syrttany bolaıyn dep tur ekensiń. Talaı qyzdy qurtasyń ǵoı.

Men onyń myna sózin jaqtyrmadym. Úndegenim joq.

— Seniń ıtiń qabaǵan deıdi ǵoı,— dedi ol. Bárin qaıdan bilip alǵan. Qý-aý, ózi.

— Iá, qabaǵan.

— Qarańǵyda kep bas salmaı ma?

— Men turǵanda qappaıdy.

Joldy men de kórip kele jatqanym joq. Aıaq úırenip, kádilge jattalyp qalǵan. Bizdiń úıdiń janyna óte Kórgenimizde qarańǵydan bir nárse solań ete qaldy da qyńsylaı kep maǵan asyla ketti. Qutjol.

— Oıbaı! — dep shyńǵyryp jiberdi Qońyr.

— Qoryqpańyz. Qaıta qoryqsańyz qabady.

Itten záresi qalmaı qorqady eken. Bezgek tıgen adamdaı qaltyrap meniń syrtyma tyǵyla beredi. Men «Ket! Ket!» dep tóbetimdi qýyp tastadym.

Shynardyń esigi ilýli eken. Qaqtym.

— Bu kim?

— Men ǵoı, apa.

— Sabyrmysyń? Álginde ǵana izdep baryp kep em, — dep sóılep esik ashty.

Meniń jalǵyz emes ekenimdi kórip sasyp qaldy. Shashy qobyrap, burymy tarqatylyp majyrasyn júr eken. Júgirip tórgi úıge súńgip ketti.

— Joǵary shyǵyńyz,— dedim men óz úıime ertip kelgendeı aq, sostıyp turǵan Qońyrǵa.

Ol tór aldyndaǵy kórpeshe ústine baryp maldas qurdy. Ústi basyn tártipke keltirgen Shynar shyqty.

— Salamatsyz ba, Shynar? — dedi Qońyr.

— Salamatsyz ba? — dedi Shynar daýsy estiler estilmes.

Men de tize búkkenmin. Shynar «munyń ne» degendeı kóziniń astymen maǵan qarap qoıdy.

— Ǵafý etińiz, qaryndas, qatar-qurby bolǵan soń shaqyrýsyz-aq kelip qaldyq,— dedi Qońyr tereze aldynda burymynyń ushyn saýsaǵyna orap, tómen qarap turyp qalǵan Shynarǵa. — Otyryńyz. Áńgimelesip otyryp qaıtaıyn dep keldim.

Shynar esik jaqtaǵy jataǵan kesek pesh túbine bir tizelep yzylyp jaımen ǵana jaıǵasty. Men ornymnan turdym. Qońyr maǵan álginde «otyryp jaılasqan soń, syltaý taýyp shyǵyp ketersiń» degen.

— Qaıda barasyń? — dedi Shynar shoshynǵandaı.

— Qazir kelem. Apama aıtpaı ketip em

— Kel, keshikpe.

Men tysqa shyqtym. Jaryqtan shyqqan mezette kózim dym kórmeı qaldy. Álde kim kep kókiregimnen ıterip tura qalǵandaı bop qorqyp kettim. Sóıtsem, qyńsylaǵanynan bildim, meni izdep, aınalshyqtap júrgen tóbetim eken.

Úıge barǵanym joq. Úıdiń syrtynda jańadan salatyn tamǵa kesek quıamyz dep úıgen topyraq bar edi. Qutjolymdy ertip, sol úıindige shyǵyp otyrdym. Qutjol qyńsylap, ústi-basymdy jalap, erkeleıdi. Terezesinen sham jaryǵy jyltyraǵan Shynardyń úıi jaqqa qarap álsin-álsin úrip qoıady, ol úıde bóten adamnyń qalǵanyn bilip túr. Aqyldy ǵoı meniń Qutjolym.

Meniń eki kózim jyltyraǵan terezede. Olar neǵyp otyr eken? Ne sóılesip jatyr eken? Shynar apam Qońyrdy jaqsy kóre me? Jek kórse birden qýyp shyǵar edi ǵoı. Al jaqsy kórgen kúnde men qusatyp onyń da mańdaıynan, betinen súıer me eken? Áı, qaıdam...

Meńireý tún. Jym-jyrt tynyshtyqty búzyp júrgen meniń tóbetim ǵana. Qutjol álsin-álsin qarańǵyǵa súńgip joǵalyp ketedi de sálden soń qynsylap qaıtyp oralady. Shamasy Shynar úıin baǵdarlap qaıtady-aý deımin. Qansha aqyldy degenmen ıt adamdar tirligin qaıdan uqsyn. Ana sham janǵan úıde úlken áńgime bop jatqanyn, erteń Shynar apam kúıeýge shyqsa, aıran-asyr toı bolatynyn qaıdan bilsin. Munyń oıy — Qońyr shyqsa, tek bas salý ǵoı. «Qońyr jaqsy, oǵan tıme» dedim ıtime basynan sıpap.

Men aspanǵa qaraıym. Tanadaı-tanadaı úlken jaryq juldyzdar. Netken kóp... Jigit bolǵan soń men de úılener me ekenmin?! Sonda men kimge?.., Men juldyzǵa úılenem? Ha-ha! Jo-joq, Qyz Jibekke úılenem... Qutjol betimnen jalap tur. «Ket! Tfý... Ket!» Shynar úıiniń shamy sóner emes. Týý, uzaq áńgimelesti ǵoı. Bu nesi? Álde apataıym Qońyrǵa dastan oqytyp otyr ma?.. Áneýkúni qorqam dep edi, álde qorqyp bir buryshqa tyǵylyp qozǵala almaı otyrǵan shyǵar. Qoı, baraıyn tezirek... - Aıaǵymdy mysyqsha urlana basyp jaımen kep esigin tarttym. İshinen ilip alypty. Kúbirlegen daýys, Qońyrdyń daýsy. Ne aıtyp jatyr dep ári-beri qulaǵymdy tosyp em, eshteńe estı almadym. Bireý-mireý kelip qalar dep ilip alǵan shyǵar. Ońasha sóıleseıin degen ǵoı...

Úıge qaıttym. Sheshem jatyp qalypty. Esiktiń ilmegi bos, syrttan suq qolymdy tyǵyp asha beretinmin. Qaltamdaǵy taraqpen syrt etkizip ashtym da ornyma tym-tyrys jata qaldym. Túnimen jaısyz uıyqtadym. Bir ret álde neden shoshyp oıandym. Endi birde Qońyr Shynardyń aıaq qolyn baılap alyp qashyp barady eken. Men qýyp kelem. Itimdi de aıtaqtaımyn. Úrgen daýsy estiledi, biraq ózi kórinbeıdi. Men ókshelep, qolymdy sozdym. Qansha sozsam da qolym kóterilmeıdi, jany joq sekildi. Sóıtsem, túsim. Oń qolym astymda qalypty.

Azanda mektepke bara jatyp, Shynar apamdikine soqqam esigi qulyp. Ertemen jumysqa ketipti. «Shynar apam endi kúıeýge shyǵatyn boldy!» Júregimdi qýanysh kernep, lúpildeıdi. «Qaraqyz kúıeýge shyǵady!» dep aıqaı salǵym keledi.

Biraq, men eshkimge tis jarǵanym joq. Esim bar ǵoı, ym bilmegendeı júre berdim. Qońyrdy taǵy da tórt-bes ún qatarynan ertip keldim. Olardyń áńgimesi «Qyz Jibek» dastanynan da uzaq eken. Kesh saıyn men úıdiń syrtyndaǵy tóbeshikke shyǵyp, qashan uıqym kelgenshe Shynardyń terezesin ańdyp otyratyn boldym. Keıingi eki tún olar shamdy sóndirip qoıyp áńgimelesti. Qaıtsin, bireýdiń kózine túsip qalamyz dep qoryqqan shyǵar.

5

Bes-alty kúnnen soń Qońyr ketip qaldy. Shynar apam bir túrli uıalyp, júzi janyp júrdi. Týra qaramaıdy. Jigitpen ońasha áńgimeleskenine uıalady-aý deımin. Ne jaıly sóıleskenderin aıtpaıdy. Ózi aıtpaǵan soń. Bir kúni ózim suradym.

— Apataı, Qońyrǵa shyǵasyn ba?

Ol ernin tistep kúldi.

— Shyǵamyn, — dedi. — Imandaı syrym, Sabyr. Tisińnen shyǵarma. Merekege alyp qasham dedi.

Oktábr meıramyna jıyrma shaqty-aq kún qalǵan. Shynardy qımaı, júregim syzdap aýyryp ketti. Shynymen keter me eken deımin qınalyp.

— Jaqsy kóresiń be?

— Sen she? — dep ol ózimnen surady.

— Jaqsy kórem,— dedim men.

— Mende... Tisińnen shyǵarma, — dep taǵy jalyndy ol. — Ketetin kúni ózine aıtam.

— Shesheme aıtpaısyń ba?

— Joq.

— Nege?

— Qońyr aıtpa dedi. Toı jasap jaılasqan soń, apańdy qolymyzǵa alamyz dedi.— Shynar kóziniń jasyn bir syǵyp aldy.— Apamdy qımaımyn.... Sen... Senderdi de...

Shynarǵa qosylyp meniń de jylaǵym keldi. «Apataı» dep qushaqtaı aldym. Ol tósine mańdaıymdy basyp, qushaqtap uzaq otyrdy.

— Sabyrjan, shyǵaryp salasyń ǵoı, á,— deı beredi qaıta-qaıta.

— Shyǵaryp salamyn.

Shynar ketetin kúndi taǵatsyz kúttim. Biraq, Qońyr jýyq arada kelmedi. Mereke ótti. Apataıym eki kózi tórt boldy. Tynshymaı maǵan keledi júgirip:

— Dúkenge soqtyń ba?

— Soqtym.

— Kelip pe?

— Joq.

Shynar syrqat adamdaı qabaǵy qatyp ketti. Kúlip, jaırańdap júretin edi, lezde eńsesi tústi. Sheshesi bizdikine kúnde keledi. «Jalǵyz qyzymdy da qudaı kóp kóreıin dep júrme dep qorqam. Syrqat-aý deıim. Tábetim joq dep tamaq ishpeıdi. Tún balasy kóz ilmeı ahylap-úhilep shyǵady. «Ne boldy, qulynym?» desem, «apa, aýyryp júrmin» deıdi. Qaı jeri aýyratynyn aıtpaıdy. Júreginde bir zapyran bar ma, loqsyp qusa almaı qınalady.

Qońyr sýǵa batqan qara tastaı habarsyz ketti. Nege kelmeıdi? Shynar qatty zaryqty. Áne-mine degenshe taǵy da eki aıdaı ýaqyt ótti. Bir kúni Shynar.

— Sabyrjan, Botpannan surash, habar bar ma eken? Adresin bile me eken, surash,— dedi jabyǵyp otyryp,

Botpannan surap edim, ol meni mazaq qyldy.

— Alda jeńgetaıym-aı konfet jegiń kelgen eken oı, — dep syqaqtap kúledi.

— Konfetiń kerek emes maǵan. — Ashýym keldi.

— Qońyr endi kókek aıynda keledi. Apańnyń aýzyn úp shyǵysqa qaratyp ketti ol.

— Ne deısiz?!

— Solaı deımin. Qońyrdyń áıel-bala shaǵasy bar.

— Ótirik aıtasyz,— dedim. Sengenim joq. Shynardy alyp qashady ol.

— Ashý ústinde shynymdy aıtyp qoıǵanymdy sońynan ańǵardym.

— Qaraqyzdy ala ma, óziniń alma moıyn, aq mańdaıy turǵanda?! Qyq-qyq... –

— Alady.

— Áı, ashyq aýyzym-aı... Alamyn dep aldamasa qyz ónetin be edi, qalaıda quryǵyna túsirgen jigitti aıt, sabaz.

Yzaqor edim. Alqymymdy óksik aldy. Endi bolmasa ;ózimnen jas ytqıdy. Syrtqa ata jóneldim. Ne senerimdi, ne senbesimdi bilmeıim. Syp-sypaıy Qońyrdyń jyly kúzi, ishi-baýyryńa kirip turatyn kúlimdegen kózi elesteıdi. Ondaı da «ótirik» deımin ózime ózim. Qyt-qyttap kúlgen Botpan elesteıdi. Ol sát moınyma sý quıylǵandaı jerge qaraıym.

Botpan sózin Shynardan jasyrdym.

— Bilmeıdi,— dedim.

— Adresin de bilmeı me?

— Iá...

Shynar tunjyrap únsiz otyryp qaldy. Uzaq otyrdy. İs oılaǵanyn qaıdam? Men de úndemedim. Qımyldasam ótirigimdi baıqatyp alatyndaı tyrp etpedim. «Botpan aıtqan sumdyqty esitpese eken, esitpese eken» deı berdim ishimnen.

6

Báribir men aıtpaǵanmen Shynar ózi bilip alypty. Birde keshkisin kelip:

— Sabyr búgin bizdiń úıge jatsynshy,— dedi shesheme

— Barsyn. Bara ǵoı, Sabyrjan.

Shynardyń júzi jabyǵyńqy edi. Ósek shyǵa bastaǵan. Sheshem men kórshidegi bir kelinshektiń pysh-pyshtasyp otyrǵanyn estigenmin. «Masqara... Masqara» degenderin qulaǵym shalǵan. Sheshem Shynarǵa kóziniń astymen músirkeı qarap qoıdy. Shynar nazary pás, týra qaraǵan joq.

Shynardyń sheshesi bir jaqqa ketken. Jatatyn mezgil bop qalǵan. Shynar únsiz maǵan tósek salyp berdi. Men de eshteńe degenim joq. Álgi Botpannyń habarynan keıin áldeneni búldirip alǵandaı Shynardan qashqaqtap, úndemeı júretinmin. Únsiz sheshindim.

Dalada uıytqyǵan boran. Aqpannyń borany. Qys óziniń aqyrǵy ashýyna mingendeı eki-úsh kúnnen beri aqtútek kóz ashtyrmaı tur. Tystaǵy qora qamysyn, shóp-shalamdy tysyrlatyp ýildeıdi boran. Úı ishi de salqyn. Ot az jaǵylǵan-aý shamasy. Tońyp kórpe astyna qoıyp kettim. Shynar kúıbeńdep kep júrdi. Birese tórgi úıge kiredi, birese men jatqan bólmege keledi. Ár zatty bir ustaıdy. Peshke jalpyldaq otyn saldy. Sonan soń tórgi úıden áldenelerdi ákep, peshke tyqty. Kózim shalyp qaldy, ıis sý shynysy, qalbyr men aına. Anadaǵy Qońyrdyń bazarlyǵy. Álsin-álsin úhileıdi. Óz tósegine barmaı, meniń qasyma keldi. Qısaıyp jatty, meni qushaqtady. Qushaqtady da solqyldap jylap qoıa berdi.

— Apataı jylama, nege jylaısyń?

Ol ıyǵy selkildep óksip, meniń basymdy tósine basty. Janyp tur. Denesi ot sekildi. Meniń de kóńilim buzyldy.

— Apataı jylamashy.

— Jylaý maǵan az, munan da ólgenim jaqsy edi.

— Nege apataı?

— Masqara boldym ǵoı men, masqara...

«Alam dep almaı ketkenniń nesi masqara. Qońyr bolmasa, basqa adam quryp qalyp pa? Kúıeý taba .almaı qalam deı me eken?» degen oılar keledi maǵan.

— Sen, Sabyrjan, jassyń ǵoı, kóp nárseni túsinbeısiń. Apataıyn sorlap, qarabet bop qaldy ǵoı.

— Qoıshy apataı.

— Men qarabetpin. Ózimdi ustaı almadym. Tili maıda eken. Býyn qurttaı tústi ǵoı... Senip qaldym ǵoı, — dep óksip, solqyldaıdy.

Sańlaýdan túsken jaryq sekildi ishim bir nárseni sezedi. Shynardyń opyq jep, ókinip jatqanyn baıqaıdyq. Sol nemeniń hatyn nege tasydym, nege ertip keldim dep óz-ózimdi ishteı jerleımin. Shynardyń aldynda ózimdi kináli sanap qysylamyn.

— Men. Men onyń jaman ekenin bilmedim ǵoı.

— Kim bildi deısiń. Bilsem, mańaıyma jolatam ba?

— Qap, men Qutjolǵa talatatyn em bilgende.

— Aınalaıyn, Sabyrjan,— dep ol mańdaıymnan súıdi. Demi de ystyq. Aýzynan jalyn shyǵatyndaı.— Meniń sen sıaqty baýyrymda bolmady ǵoı. Apama ne betimdi aıtam...— Ol taǵy jylady.— Men qurımyn. It ekesh ıt te óligin kórsetpeıdi.

Shoshyp kettim. Ólip qalar dep qoryqtym.

— Apataı, aıtpashy ondaıdy.

— Men erteń ketem. Kóz kórmes, qulaq estimes jerge ketem. Seni Sabyr ádeıi qoshtasqaly shaqyrdym.

— Ketpe, apataı! Qaıda barasyń? Ketpe, — dep qatty qushaqtap aldym.

— Ketpeske bolmaı qaldy ǵoı, Sabyrjan. Endi uıyqta. Men seniń qasynda jata bereıin. Iá ma?

Ol basymnan sıpady. Tysta boran ýildeıdi. Tynbaǵan. Keı-keıde bireý jaımen ǵana qaqqandaı bop tereze tysyrlaıdy. Tysta álde kim turǵandaı eleńdeımin. «Terezeni qaǵyp, Qońyr jetip kelse tap qazir» dep qıaldaımyn.

Óstip jatyp qaı kezde uıyqtap ketkenimdi ózim de bilmeıim. Azanda oıansam, Shynar joq qasymda. Júgirip tórgi úıge bardym. Joq. Daladan da taba almadym. Úıge kelip sheshemnen suradym:

— Jumysqa ketken shyǵar, — dedi ol.

Shynar sol túni joq bolyp shyqty. Qaıda ketkeni belgisiz izim-qaıym joǵaldy.

7

Jamanat jata ma?! Shynar jaıly áńgime erteńine qaýlady. Bárinen de sheshesi baıǵusqa qıyn boldy. Iyǵy túsip búgilip ketti. Keıde qyzyn qarǵap: «Qudaı maǵan tesik monshaq bergenshe soqyr ul nege bermediń»,— dep zarlaıdy. Ózin osyndaı kúıge salǵan shunaq qudaıdy qorǵaıdy. «Baıymnan bir aıyrdyń, balamnan eki aıyrdyń, ýa shunaq qudaı, ne jazyp em men saǵan!» dep kóz jasy tógip, adamnyń aza boıyn qaza qylady. Bizdiń úıge kóp keledi. Keıde «Qaıteıin, eń bolmasa namysyn joqtaıtyn izinen ini de erte almadym men sorly» dep betin jyrtady.

Mundaıda adam shydap tura almaıdy. Men de ishimnen jylaımyn. Qońyr kezdesse tútip jermin-aý dep kijinemin.

Bir kúni men Qońyrdy Botpannyń dúkeni aldynda júk tıegen mashınadan túsip jatqanyn kórip qaldym. Baıaǵy qalpy. Kúlim-kúlim etedi. Eshteńe kórip bilmegendeı. Bireýdiń masqara bolǵany, qaıǵysy onyń oıyna kirip shyqpaıtyndaı. Qasyndaǵy bireýlermen syqylyqtap kúlip barady. Kúlgeni áıeldiń kúlkisinen aýmaıdy eken. Iapyr-aý buryn neǵyp baıqamaǵanmyn... Jorǵalap basyp dúkenge kirip ketti.

Yzam kelip tur. Júgirip baryp jaǵasynan ala ketkim keledi. Biraq álim jete me? Áliń jetpeıdi degen bir kúdik, meni tejeıdi. Endi qaıttim? Á, taptym! Bizdiń klasta tóbeleskish Qosan deıtin bala bar edi. Yzǵyp soǵan keldim.

Ol Shynar ósegin estigenmen oqıǵanyń bas-aıaǵynan beıhabar. Men jasyrǵanym joq, asyǵyp-úsigip bárin aıtyp berdim.

— Naǵyz fashıs eken ǵoı,— dedi ol Qońyrdy.

Ol jek kórgen adamyn fashıs dep muqatatyn.

— Ekeýmizdiń álimiz jete me, sabasaq?

— Jetedi. Sabaımyz, — dedi ol.

— Júr. Kettik endeshe.

— Basynda kepkesi bar ma?

— Qaıdaǵy kepke. Qysta adam kepka kıýshi me edi? Basynda eltiri qulaqshyn.

— Qap, kepka bolǵanda tómen basyp jiberip... Kózine kıgizip jiberip... Qashan kórem degenshe uryp tastaıtyn ek.

— Qysh jınap alaıyq. Shókeleýge kerek bolady.

— Dúkende adam kóp pe?

— Kóp.

— Olardyń kózinshe qalaı tıisemiz.

Bu jaǵyn oılamappyn. Ońasha shyqsa jaqsy. Bolmasa el kózinshe tapa taltúste tıisý kıyn.

— Myltyqpen qorqytsaq qaıtedi? — dedi ol álde ne oıyna kelgendeı kúlimdep,— myltyqpen aýyl sovetke aıdap barsaq qaıtedi, azǵyn, fashıs dep...

— Oǵan myltyq qaıda? — Qosannyń tapqyrlyǵyna yrza boldym. Mine qyzyq, aıdap aparamyz da aýyl Sovet predsedateline bárin aıtyp beremiz. Sottasyn, qamasyn ıtti.

— Bizde myltyq bar.

— Oǵy bar ma?

— Joq.

— Onda neǵyldyq?

— Oı, oqsyz-aq záresin ushyramyz. Myltyq kezesek maıma, oǵy bar ma, joq pa, ol qaıdan bilsin.

— Júr, kettik!

Qosan ábden tot basqan jalǵyz aýyz on altynshy qus myltyǵyn asyndy. Men Qutjolymdy ertip, qaltamdy qyshqa toltyryp aldym. Jolshybaı ushyrasqandar kúledi. «Áı, ańǵa shyqtyńdar ma?» Biz úndemeımiz. Dúkenge taıandyq. Júk tıegen mashına kórinbeıdi.

— Qap, aırylyp qalmasaq bolar edi?

— Sen baıqap kel, bar ma joq pa? — dep Qosan Qutjoldy ustap, dúkenniń tasasynda qaldy.

Men jaıymen kelip esikten syǵaladym. Saýsaǵynyń ushyna «tif-tif» dep túkirip qoıyp, aqsha sanap turǵan Botpannan basqa eshkim kórinbeıdi. Ol meniń syǵalaǵanymdy baıqap qaldy.

— Áı, jeńgetaı, syǵalamaı beri kel.

İshke kirmedim. «Jeńgetaı» degeni óńmenime oqtan qadalǵan joq. Jylaýǵa sál-aq qaldym. Yzadan qalshyldap kettim. Judyryǵymmen esiginiń syrtynan ret ótkizip bir qoıdym da júre berdim.

— Ketip qalypty,— dedim Qosanǵa kelip.

— Qap...

Biz basymyz salbyraı úıge qaıttyq. Qutjol «joldaryń bolmady ma» degendeı bizge álsin-álsin moınyn buryp bir túrli mólıe qaraıdy da aldymyzǵa túsip quıryǵyn bulǵańdatady. Kimge tıiserimizdi bilmegendeı z jolda ushyrasqan qatqan qaıyrshyq qardy tepkilep kele jattyq. Birimizge-birimiz til de qatqanymyz joq.

... Arada bir jyl ótkende baryp Shynardyń habary shyqty. Ózinen bir jarym múshel úlken bireýge turmysqa shyǵypty. Qudalar kelip, Shynardyń sheshesin keshirip ketti. Biz bolsaq keler jyly Syrdarıaǵa salynyp atqan Tasbóget qurylysyna kóshtik.

Mine sodan beri jıyrma jyldan asypty. Sodan qaıtyp men Qaraqyzdy da, Qońyrdy da ushyratqan emespin. Biraq so bir oqıǵa esime tússe, qanym tasyp qaraptan-qarap otyryp ashýlanamyn. Álde kimdi shapalaqpen tartyp jibergim kep ketedi.

---