InfoHub Logo

Ultanbaevtyń qyzyl ıti qyńart ketkeni naq osy joly — Almatydan Selınogradqa Qazaqstan qazıy Jákenniń kelgen kezi boldy. Tipti osy joly da ol boı bermes pe edi, qaıter edi, álgi Selınograd meshitin syrlatqan kúni qaradaýyl turyp, basyna pále bolyp jabysty emes pe? Syrdy topyraqpen aralastyryp, battastyryp tastap mysyn qaradaı qurtty emes pe!? Onyń ústine óziniń de arany tym ashylyp ketip meshitti mestegi aırandaı soryp, dándep alǵanyn kórsetip qoıdy ǵoı. Ońashada ol, «Ózime de obal joq, tespeı sorýym kerek edi» — dep mańdaıyna qoıyp-qoıyp qalady.

Keshe ǵana osy jerde júrgen Jáken astanaǵa baryp qazı bolyp, qazdıyp otyryp alǵan soń endi osynda ıaǵnı, Qaraótkelge kele qalýy dindar adamdarǵa «aspannan Isa túsip, jerden Mádi shyqqannan» kem bolǵan joq. Táıiri Jákeń janynda Isań ne, ol aty bar da zaty joq, el aýzyndaǵy ebelek sóz emes pe? Al Jákeń bolsa, Qazaqstandaǵy din adamdaryn tas aıaqtaı qaǵystyryp, birin alyp, birin salyp, uıpalaqtap jiberedi ǵoı. Bári de shala búlinip, shańyraqqa ilinip, jatyp jastyq, jaıylyp tósek bolyp qaldy. O ne degenińiz, kádimgi jeti qat kóktegi Maǵarajdaǵy qudaıekeńe Qazaqstandaǵy kózi-qulaǵy oǵan odan jaqyn, odan beıim adam bar ma? Osy kezde qudaıǵa usynsa qoly, sóılese tili jetetin osy Jákeńdi ol qudaı ekeńniń qazaq jerindegi kóz-qulaǵy nemese birden bir ókili demeske olar shydaı alar ma? Endeshe ony osylaı qarsy almaı kórsinshi! Qudaıekeń olardy qos qoldap turyp daq tóbesinen ursyn. Jan alýǵa daıyndalyp, jalmańdap turǵan ázireıil perishtesi taǵy bar.

Dúnıe degenińiz osylaı. «Jerden jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty» degendeı keshe osy jerde ózińmen birge júrgen shalap iship, sharq uryp Jákeń búgin qoqań etip qudaı janynan shyǵyp otyrsa, budan artyq qandaı úlkendik, budan úlken qandaı qudaılyq kerek. Iapyr-aı, deseńizshi. Ánsheıinde sóıleýge erniniń ebi kelmeı erinetin Kákeń, Jákeń keledi degende maı bolyp erip, jibek bolyp esilip, erekshe kúıge túskeni osy bolmaǵan edi. Ol aldymen Masqarovty shaqyryp alyp turyp qudaıyna júz márte qulshylyq etip, jalbaryna teke saqalyn sıpalap, bylaı dedi:

— Qoıyndy soı, qolyńdy qýsyr. Arǵysy Qýandyq, bergisi Temesh bolyp ketpeı jelep-jebep jiberse osy joly meshit basshylyǵyn birjola qolyńa qus qylyp qondyrasyń, bárimiz aldynda báıek bolyp múlgip turatyn bolamyz.

Moldanyń tilin molda biledi. Masqarov Kákeń sózin emeýrininen-aq tanı ketti. Tipti eki aıtqyzǵan joq. Bes aıdan beri baılaýda turǵan boz qasqa tusaqty alyp urdy. Alystan kelgen qazı bozqasqanyń jumsaq, maıly quıqasyn tisine basa otyryp, ózine alǵash yqylas bildirgen Masqarovty erekshe esepke aldy. Qazı da qazydaı erip, jibip ketip bir sóz dedi:

— Ákeń Satan marqummen kóp dámdes-tuzdas bolyp, talaı bólisip, dastarqanda talaı kórisip edim, ájeden ul týsa ıgi, áke jolyn qýsa ıgi» degen osy eken, qaraǵym. Ákeńniń jolyn qýyp dinge kelipsiń. Ol da talaıdyń kórin qazyp, talaıdyń qazasyn azalap edi. Endi budan bylaı bir búıirimde jatasyń.

Naq osy bir sátte bularǵa ilese júrgen úsh mútáýálıdiń biri Ultanbaevtyń ultabarynyń aýrýy ustap, dalaǵa asyǵys jóneldi. Shamasy maıǵa orap kóbirek asaǵan baýyrdan bolýy kerek, «qaıdan jedim baýyrdy, ishim jaman aýyrda» degendeı boldy. Ultanbaevtyń ishiniń aýyrǵany qalǵandarynyń erkin sóıleýine mursata berdi:

— Ras, Jáke, alla násip aılasa, búkil Qazaqstandaǵy din qolymyzda dep qýanyp júrmiz. Aǵa balasy Arǵynnyń alatynyn siz sonda barǵanda-aq bilgen edik, osylaı bolýǵa tıisti edi,— degendi qystyryp úlgirdi. «Arǵyn aǵa balasy» dep Masqarovty Kákeńniń salmaqtaı túsýi, rý qıtyǵy ishinde jatqan Jákeńniń ishin jylytyp sala berdi. Osyndaıda «Aqjol. Aqjol»— dep aıǵaı salsa, onyń atyp turary sezsiz edi.

Erteńine Jákendi Kákeń shaqyrdy. Bir aq qoıdy bul da aqtaryp tastady. Sol kúni-aq as ústinde Kákeń Ultanbaevqa da sybyr ete qaldy:

— Jákeń arǵyn, ekeýmiz qypshaq bolǵanmen bótenimiz joq. İrgemiz ajyramaǵan elmiz, Jákeń óz aǵań, qoı soı, qolyńdy qýsyr, — dedi. Úshinshi kúni Jákeń Ultanbaevtyń úıine de soǵyp, soıylǵan bul qoıdyń da keýdesine kirip, basyn mujyp, jambasyn jep, jas sorpasyn urttap, bir jasap shyqty.

Osylaı etti «sen je, men jemen» úsh kún ótip, tórtinshi kún bolǵanda din basylardyń meshitke jınalatyn ýaqyty da bolyp edi.

Eki jaǵynan eki adam súıegen Jákeń shapanyn jelbegeı jamylyp, meshittiń tórine kelip otyrdy. Otyrdy da, betin sıpap, teke saqalyn salalap shyqty. Úpteýge úıge túsken urylarsha úı ishin tegis bir sholyp aldy. Sonan soń saqaly bir jaqqa qashyp ketetindeı, ony tutamdaı ustap otyryp sóıledi. Qazı eshkimge kóz tastamaı buryshqa qarap aıtty:

— Sen mútáýálıligińdi Masqarovqa ber. Seniń de eńbegiń bar. Seni bul jerden qýmaspyz. Meshittiń tórinde bolmaǵanmen, bosaǵasynda bolarsyń...

Meshit ishinde ushqan shybynnyń yzyńy estiletin tynyshtyq ornady. Sekýndyna qanatymdy júz otyz ret qaǵatyn meniń jyldamdyǵymnyń daýysyn estińder degendeı, úıdiń jylylyǵynan bolsa da shybyn yzyńdap tynysh tappaı ketti. Naq osyndaı tynyshsyzdyq Ultanbaevty da bılep alyp, ishi ýdaı ashyp bara jatqanyn bildi. Óıtpegende qaıtsyn, ońaı deısiń be, kórine kózge qoldan ketip bara jatqan jumsaq kúlsheni qıa almady, onyń ústine keshe ǵana qoı soıyp bosqa shyǵyndaǵany anaý. Qaıta qusyp jibermegenine qudaıǵa shúkir. Ultanbaev ta beker jan bere qoımaıtynyn kórsetti. Ornyn qoldan bere almaıtynyn aıtty.

Qazıdyń ashýy qatty keldi. Ol meshitten qalshyldaǵan kúıinde shyǵyp edi, aıaǵy jaman boldy. Ertenine-aq qazıdyń kúıeý balasy bastaǵan komısıa meshitke saý ete tústi. Qashańda urylardyń qýystanatyn ádeti, bular da qatty qysylǵan jaıy bar edi. Aqyry az kún ishinde qazıdyń kúıeý balasy İmjanov meshitti tekserip, Ultanbaevtyń moınyna 500 som jazdy. İs prokýroratýraǵa berildi. Biraq aıaǵy sıyr quıymshaqtap joq boldy. Naq osy fakti Ultanbaevty bosatýǵa týra saıdy. Bireý ony osy mútáýálılikte qaldyraıyq bireý joq basqa bireýdi saılaıyq dep meshit ishi yzyń-shý bolyp biraz turdy. Osy bir shaqta mútáýlılikke Masqarov atalyp edi, meshittegiler eki jarylyp ketti.

— Masqarov bolmaıdy, — dep Ultanbaevtyń aıtýy muń eken:

— Temesh! Temesh! — dep bireý aıǵaı saldy. Onyń uran shaqyrýy tegin bolmady, tura júgirip bireý Ultanbaevtyń saqalyna jarmasty. Aqymjan eken. Endi bir jaqtan bireýdiń barlyǵynyń basynan asyra aıqaılaǵan daýysy meshit ishin ótti:

— Ol meshit basqarýshynyń biri, meshitti jep úı salǵan, sodan baıyp úsh áıel alyp otyr, — dep jańaǵy baqyraýyqty basyp ketti. Sol sátte Aqymjan qolyndaǵy aqsha eseptep otyrǵan schetti qarýǵa aınaldyryp, sonymen Ultanbaevtyń basyna urdy. Endi jalǵyz «Temesh!» emes, ár jerden-aq atalarynyń atyn atap tóbeles tobyryna júgirýshiler kóbeıdi. Ultanbaev jaqtastary da qarap qalmady, «Qypshaq!» «Qypshaq!» — dep olar da júgiristi. Álgide ǵana aýzynda alla, qolynda quran, basynda sálde, táspisin táptishtep sanaǵan, múlgigen molda bitken zikir salǵan baqsydaı qyran topan boldy. Kim kimdi uryp jatqany belgisiz. Meshit ishi qyp-qyzyl tóbeles, sap-sary jaǵalas... Báriniń arasyna arashaǵa úı sypyrýshy Asanova men kúzetshi Qasymov tústi. Moldakeńder kúshti bolyp shyqty. Kúzetshi men úı sypyrýshyǵa olar boı bere qoımady. Aqyry mılısıa qyzmetkerleri keldi.

Sonymen moldalar saılaýy úsh kúnnen keıin boldy. Biri basyn, biri qasyn tańǵan moldakeńder betteri, kózderi kógerip keledi-aý, áıteýir. Daýys berýge tıisti jıyrma adamnyń jartysynan kóbi qatyspasa da Masqarov mútaýálı bolyp saılana saldy. «Qudaı da qyzyq, kórmeıtinin kórmeı qoıa salady eken, keshe ǵana teri jınaýshy agent bolyp istep, qolymen shoshqa terisin taraqtap otyratyn Masqarov múlgigen molda, din basy bolyp shyǵa berdi», — dep kúlisti jurt. Muny estigen Selınogradtaǵy dinge senetin birdi-jarymdy kempirler betterin shymshylasyp, qudaılaryna teris aınalyp ketpeske amaly qalmady. Al arazdasqan, tóbelesken, taıtalasqan eki jaq birin-biri sotqa berisip edi, dinniń artyn japqysy keldi me, álde qudaıdan qoryqty ma, halyq soty Suńqarov áıteýir únsiz ketti...

Meshittegi tóbelestiń qıyn jaǵy keıin boldy. Eki ortada etke toıyp alyp tynysh kete bermeı Jákeń qylmysyn ashyp aldy. Úleske ıe bolmaǵandar ashynyp ketti. Din oqýyn oqyp jatqandarǵa dep Jákeń alǵan myń somnyń beti juqa topyraqpen jabylǵan uradaı aıqyndalyp qaldy. Meshittiń mol aqshasyna satylyp alynyp áıeli Ámılanyń atyna jazdyrtyp qoıǵan 9700 somnyń qyzyl úıi, «ZIM» avtomashınasy aryzdardan sopań-sopań etip kórine berdi. Ol ol ma, Ultanbaevtyń qolynda 21 kilemniń Jákeń bergen qolqaty taǵy shyǵa keldi. Bárin de Jákeń jeke basyna jymqyryp ketipti. Taǵy birazyn ǵaıyp ıran, qyryq shilten kóterip ketkendeı atymen joq. Bir kúni on bir kilemdi tórt myń somǵa baǵalap Seıit degenniń moınyna jazyp edi, onyń da «ǵaıyptan» qoldaýshysy bar eken (onyń óz qudaıy bolsa kerek), az kúnde-aq óshirilip qaldy. «On bir kilemniń birazy Ámılanyń tusynda tutýly,» — dep osy kezde meshittegiler gý-gý etedi. Estigen qulaqta jazyq joq. ótirik bolsa qýnasyn ózderi tartady da. Iá, aıtqandaı Býrabaıǵa Jákeń dem alýǵa barǵanda Káken bir býda aqshany qoltyǵyna qystyryp jiberdi degen qaýeset taǵy basyn qyltıtyp keledi. Ony kórgen de meshit jaǵalaǵandardyń biri. Qudaı eken aqyryn bersin deńiz...

Iá, Káken demekshi etken bir jylda ol toqsan adamnyń janazasyn shyǵardy. Óz basyńa kóringir, tileýi qandaı jaman! Toqsan úıde úsh kúnnen bolǵanda eki júz jetpis kún jurt úıinen aýyz jylytyp, jyly-jumsaǵyn jep, pidıasyn alyp, zeket qushyryn jınaı ketipti. Din adamdary quran tilimen sóılegendi unatady desedi. Onda «Ýala tastarý be aıatı samanán kalılan» (qurandy satýǵa bolmaıdy) degen aıat bar. Al Kákeń ony umytyp qalǵan ba, toqsan úıdiń bárin qatymdap, býynshaq-túıinshegin qymtyp ketken. Iapyr-aı deseńizshi, jalǵyz Kákeń be, ony moldekeńderdiń bári de umytqan bolsa kerek-ti. Al eger bile turyp istese janyń jahannamǵa barsyn! — demeske bola ma!?

Qaıtesiz, halyq durys aıtqan: «Moldanyń istegenin isteme!»

---