InfoHub Logo

Óıtkeni olardy túrik sózderinde K, V jáne KS-ǵa ońaı aýystyrýǵa bolady. 1928 jyly Túrkıa úkimeti túbegeıli túrde eldiń ómirin ózgertýge jáne Túrkıadaǵy búkil ómirdi arab álipbıinen latyn alfavıtine kóshirý týraly sheshim qabyldady. «Túrik tili ǵasyrlar boıy tizbektelgen, al endi osy baǵanalardy syndyratyn kez keldi, — dedi sol ýaqyttaǵy Túrkıa Prezıdenti Mustafa Kemal Atatúrik.

Bul óte radıkaldy qadam boldy. Munyń sebebi arab jazýynyń keremet kúrdeliligi boldy — Túrkıadaǵy mýltımádenıettilik jaǵdaıynda bul sheteldikterdiń ıntegrasıasyna úlken kedergi keltirdi jáne Batys elderimen halyqaralyq qatynastarǵa keri áserin tıgizdi. Eski arab alfavıtinde 5 myńǵa jýyq tańbalar boldy — qıyndyqtar tek sheteldik shyqqan oqyrmandar arasynda ǵana emes, baspahanalardaǵy jergilikti qyzmetkerler úshin de qıyn boldy.

Sondyqtan Túrkıa prezıdenti jer jáne banktik reformalarmen shektelmeı, jańa alfavıt ázirleýge qatysyp, sodan keıin ony halyqqa taratý úshin komısıa qurdy. Ol tipti mundaı aýysýdyń múmkin bolatynyna kúmándanbady — onyń kóz aldynda Ázirbaıjannyń mysaly boldy. Onda túrkitildes jáne ıslam halyqtary arasynda latyn álipbıin taratýǵa múmkindik týdy.

29 tańbadan turatyn qazirgi túrik alfavıti paıda boldy. Ol latyn áripterinen turdy, olardyń keıbirinde dıakrıtıkalyq belgileri boldy - áripterdi jergilikti aıtylymǵa beıimdeıtin arnaıy elementter. Keıbir basqa hattar maqsatsyz paıdalanylmady, óıtkeni komısıanyń pikiri boıynsha olar qajet emes edi. Sonymen, alfavıtte Q, W jáne X joq,

Budan keıin beıimdelýdiń jáne jańa alfavıtke kóshýdiń kúrdeli jáne uzaq prosesi júrdi. Eldegi barlyq belgilerdi, kafelerdiń, meıramhanalardyń, qonaq úılerdiń jáne basqa mekemelerdiń belgilerin múldem aýystyrý kerek boldy. Jańa alfavıttiń kómegimen jańa qujattardy jazý josparlanǵan bolatyn, alaıda adamdar emle boıynsha áli de jetkilikti bilim ala almady. Ol úshin eresekterge arnalǵan mektepter búkil elde uıymdastyryla bastady, al 16-dan 40 jasqa deıingi azamattar bul mektepterde jańa álipbıdi úırenýge májbúr boldy.

Jańa álipbıge kóshý qajettiligi týraly halyqty sendirý úshin Mustafa Kemal Atatúriktiń ózi el komısıasymen birge sapar shegip, halyqty osy reformanyń mańyzdylyǵyna sendire bastady. Qysqa ýaqyt ishinde 14 mıllıonnan astam halqy turatyn elde jazbasha tildi ózgertý ońaı bolǵan joq. Keıbireýler bul ózgerister men jeńildetýlerdi quptady, al keıbireýler narazylyq bildirip, meshitterdi bezendirý úshin jıi qoldanylatyn arab jazýy arqyly eldiń ózindik ereksheligi men sulýlyǵyn joǵaltady dep sanady.

Latyn álipbıiniń qabyldanýy eýropalyq standarttarǵa sáıkes jańadan qurylǵan kóptegen bastaýysh jáne orta mektepterde, arnaıy jáne joǵary oqý oryndarynda oqýdy jeńildetti, sonymen birge ǵylymı zertteýlerdiń damýyna, Túrkıanyń eýropalyq mádenıet pen órkenıetke enýine yqpal etti. Búkil naýqan túrik patrıotızmi uranymen ótti.

Ulttyq patrıotızmdi oıatý maqsatynda túrik tilin damytý naýqany da túrik lıngvısıkalyq qoǵamymen ótkizildi. Onyń resmı maqsaty - túrik tilin sheteldik, arab-parsy sózderinen tazartý. Negizgi ádebı shyǵarmalardyń mazmunyn qazirgi túrik tiline aýystyra otyryp, jańa, tek túrik tilinen shyqqan sózderdi qoldanatyn qaıta jazý paıda boldy.

Kerimsal Jubatqanov tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

---