InfoHub Logo

Qazaqtyń memleket qaıratkeri Jumabaı Shaıahmetovtiń týǵanyna 117 jyl. 1902 jyly 30 tamyzda Aqmola oblysy Omby aýdanynyń Borısov bolysynyń №2 aýylynda malshylar otbasynda dúnıege keldi (qazirgi — Sherbakól aýdany). Bul Orta júzdiń Arǵyn taıpasynyń Atyǵaı rýynan shyqqan.

1910-1913 jj — Jumabaı Shaıahmetov bastaýysh mektepte oqydy. 1917 jyly ol eki jyldyq qazaq-orys mektebin bitirdi. 1917-1919 jyldary baıdyń otbasynda eńbek etti, 1919 jyly jeltoqsanda muǵalim jumysyna ornalasty. 1921-1923 jj. — Tekindik ýezik atqarý komıtetiniń hatshysy qyzmetin atqardy. 1923-1926 jj. qylmystyq izdestirý organdarynda jumys istedi. 1926-1928 jj. — «Qosshy» odaǵynyń Petropavl aýdandyq komıtetiniń jaýapty hatshysy. 1932-1933 jyldary Narımanov atyndaǵy Máskeý shyǵystaný ınstıtýtynda oqydy. 1928-1938 jyldary ol OGPÝ-NKVD organdarynda jumystarda boldy. 1936 jyldan — Soltústik Qazaqstan NKVD oblystyq basqarmasy bastyǵynyń orynbasary, 1938 jyly — Almatylyq NKVD oblystyq basqarmasy bastyǵynyń orynbasary. 1938 j. — úshinshi, 1939 j. — ekinshi, 1946 j. bastap 1954 j. deıin — Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń birinshi hatshysy qyzmetin atqardy. 1950-1954 jj. — KSRO Joǵarǵy Keńesi Ulttar Keńesiniń tóraǵasy. Stalın Jumabaı Shaıahmetovti «Shyǵys qyrany» dep atady. 1954 jyldyń aqpanynan 1955 jyldyń mamyryna deıin — Qazaqstan Kompartıasy Ońtústik Qazaqstan oblystyq komıtetiniń birinshi hatshysy. 1955 jyldyń mamyrynan zeınetkerlikke shyqty.

1944 jyly Almatyda Shaıahmetovtyń bastamasymen Keńes Odaǵynda balamasy joq áıelderdiń pedagogıkalyq ınstıtýty ashyldy. Stalınmen áńgimelesý barysynda Jumabaı Shaıahmetov aýyldaǵy qyzdardyń jaǵdaıyna alańdaýshylyq bildirdi: mektepten keıin olar oqýyn jalǵastyra almaıdy jáne mamandyq ala almaıdy, Qazaqstan mektepterinde muǵalimder tapshylyǵy kóp. Sonymen, memleket tarapynan tolyqtaı qoldaý kórsetetin áıelder pedagogıkalyq ınstıtýty Almatyda ashyldy.

Sol jyly Shaıahmetovtyń arqasynda Almaty konservatorıasy, Shet tilder ınstıtýty, Shymkent hımıalyq-tehnologıalyq ınstıtýty, 1945 jyly Dene shynyqtyrý ınstıtýty ashyldy. Soǵystan keıin Ǵalymdar úıi, Kazpotrebsoıýz, Kırov fabrıkasynyń ǵımaraty, sanatorııler, aýrýhanalar, Úkimet úıindegi alǵashqy sýburqaqtar, Opera teatrynyń janyndaǵy saıabaqtar, Shevchenko-Masanchıdegi stýdenttik stadıon salyndy. 1951 jyly Medeý muz aıdyny ashylyp, mınıstrlikter, Úkimet úıi, Ǵylym akademıasynyń ǵımarattarynyń qurylysy bastaldy.
Jumabaı Shaıahmetovtiń Qazaqstan basqarý kezinde, qazaq ǵalymdar men shyǵarmashylyq tulǵalardyń jappaı qýǵyn-súrginge ushyrady. Ol 1950 jyldardyń birinshi jartysynda ultshyl dep aıyptalǵan qazaq azamattardy qorǵaı almady. Ideologıalyq máseleler Máskeýdiń 1947 jyly 21 qańtarda sheshimin boıynsha Qazaqstan KOKP-niń OK-ti «Qazaq KSR Ǵylym akademıasynyń Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń jumysyndaǵy óreskel saıası qatelikter týraly» qaýly qabyldandy. Revolúsıaǵa deıingi kezeńdegi qazaq aýyz ádebıeti men ádebıetiniń shyǵarmalary («Qozy-Kórpesh - Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Aıman-SHolpan» t.b.) halyqqa qarsy dep ataldy.

Olar Kenesary Qasymovtyń jetekshiligindegi ult-azattyq qozǵalysty zertteýde «KOKP tarıhyndaǵy qysqa kýrs» ıdeologıasynan «ketken» Ermuhan Bekmahanovtyń óreskel qatelikteri týraly aıta bastaldy. 1951 jyly «Pravda» gazetinde jarıalanǵan aıyptaý aktisi Bekmahanovty qýdalaýǵa sebep boldy. Zertteýshilerdiń kóbi pikirnshe, Shaıahmetovtiń bul maqalany jarıalaýǵa qarsy bolǵanyn jáne Muhtar Áýezov pen Qanysh Sátpaevty qorǵaýǵa tyrysty deıdi. Alaıda, Qazaqstan Kompartıasynyń plenarlyq otyrysynda jasalǵan ıdeologıalyq máseleler týraly baıandamasynda jáne «Qazaqstan bólshevıkteri» jýrnalynda (№ 10, 1951) jarıalanǵan maqalada ol ǵalymdardy synǵa alady.

Partıa jetekshisi zıaly qaýymdy qorǵamady dep naqty aıtý múmkin emes, óıtkeni ol Qanysh Sátpaevty Máskeýge ýaqytynda jiberip, tutqyndaýdan qutyldy, al 1941 jyly oǵan KSRO Ǵylym akademıasynyń fılıaly janyndaǵy Geologıalyq ǵylymdar ınstıtýtyn basqarýdy buıyrdy. Ol Muhtar Áýezovtiń taǵdyryna jeke ózi qatysty, 1942 jyly Dinmuhamed Qonaevty Almatyǵa jumysqa shaqyrdy.
Aıtý kerek, Jumabaı Shaıahmetov árdaıym ulttyq kadrlar máselesine úlken mán men eńbek sińirdi. Ol 1947 jyly «Partıa ómiri» jýrnalynda jazdy: «Sońǵy jyldary ulttyq zıaly qaýymnyń kadrlary ósti, joǵary oqý oryndarynyń jelisi keńeıip, qazaq jastary esebinen stýdentter sany kóbeıdi. Qazaqstan Kompartıasynyń Ortalyq Komıteti (bólshevıkter) ulttyq kadrlardy taǵaıyndaý men daıyndaýda belgili bir jetistikterge jetti. Qazirgi ýaqytta qalalyq partıalar men qazaq partıasynyń aýdandyq komıtetteriniń 729 hatshysynyń 395-i nemese 54 paıyzyn quraıdy. Qazaqtar partıasynyń oblystyq komıtetteriniń 70 hatshysynyń 36-sy nemese 51 paıyzyn quraıdy. Oblystyq qazaq atqarý komıtetteriniń tóraǵalarynyń arasynda - 87,5 paıyz».

Zaýyttyq jáne qolóner mektepteriniń 35 myń oqýshysynyń ishinde qazaq jastary bar bolǵany 4,3 myń adamdy qurady. Tehnıkalyq ýnıversıtetterdi bitirgen 1 687 túlektiń 142-si qazaq boldy. Jumabaı Shaıahmetov, Mınıstrler Keńesiniń Tóraǵasy Nurtas Ońdasynovpen birge Stalındi qabyldaýynda bolyp, 1944 jyly qazaq jastardy áskerı qyzmetten óndiristik nysandarǵa jiberýge qol jetkizdi. 1950 jyldardyń aıaǵy men 1960 jyldardyń basynda, Al, Jumabaı Shaıahmetovtiń zeınetkerlikke shyqqannan keıin, kerisinshe, jastardy Qazaqstandaǵy shopandar brıgadasyna jappaı shaqyrý bastaldy.

1954 jyly aqpanda Qazaqstan Kompartıasy Ortalyq Komıtetiniń plenýmynda tyń jerlerdi jappaı ıgerý kólemimen kelispegeni úshin ol qyzmetinen alyndy. Qazaqstan KSRO-nyń shyǵysyndaǵy iri mal bazasyna aınalýy kerek edi, biraq Shaıahmetov tyń topyraqty birtindep ıgerý kerek, bul úshin qajetti jaǵdaılar men múmkindikter jasaı otyryp, «áıtpese biz óz jerlerimizdi joǵaltýymyz múmkin» dep eseptedi.

Hrýshevtiń aıtýynsha, Shaıahmetov ultshyldyq sebepterge úlken mán beredi: «Shaıahmetov eger astyq alqaptary ulǵaıtylsa, onda qazaqtardyń ózderi olardy óńdeı almaıtynyn túsindi ... olar tyń jerlerdi ıgerýge barǵysy keletin eriktilerden kómek suraýy kerek ... Ol muny múldem qalamady, óıtkeni sol kezde Qazaqstandaǵy baıyrǵy halyqtyń úlesi odan da tómendeıtin edi».

Stalın ony «Shyǵys qyrany» dep atady. D. A. Qonaev, ózin baǵalaýda óte sabyrly adam bolǵan, Shaıahmetovtiń erekshe uıymdastyrýshylyq qabileti boldy dep aıtty, ol «Ortalyq Komıtettiń bólimderi men mınıstrlikter men vedomstvolar basshylarynyń tapsyrmalaryn oryndaý barysyn qatań qadaǵalap otyrdy. Aldyńǵy adamdardan aıyrmashylyǵy ol belsendi ári uqypty basshy, jaqsy uıymdastyrýshy boldy. Onyń basshylyǵymen Qazaqstan ekonomıkasy soǵystan keıingi jyldary damı bastady» - dep jazdy Qonaev.

Zamandastar men tarıhshylar onyń iskerlik qasıetterge arnalǵan kadrlardy irikteý men daıyndaýdaǵy rólin erekshe atap ótedi. Olar onyń astynda qazaqtardyń júzderge, taıpalarǵa jáne rýlarǵa bólinýdi toqtatqanyn atap ótedi. Ol óz zamanynyń qaharmany bolǵan. Saıasattanýshy Ázimbaı Ǵalıdyń pikirinshe, «bul qazirgi baǵalaý turǵysynan daýly tulǵa ... óz dáýiriniń klasıkalyq ónimi».

Kerimsal Jubatqanov tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty

---