InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy, Jezqazǵan qalasyndaǵy

«№ 21 jalpy orta bilim beretin mektebi» KMM

Joǵary sanatty, qazaq tili men ádebıeti

pániniń muǵalimi: Egızbaeva Saýle Hamıtovna

 

Ǵylymı – zertteý jumysymen aınalysýshy 8 «V» synyp

oqýshysy Shamýratov Ashat

Ǵylymı zertteý jumysynyń jetekshisi

qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi: Egızbaeva Saýle Hamıtovna

Seksıa: Qazaq ádebıeti

Maqsaty:

• Muhtar Shahanov lırıkasyn, aqyn óleńderiniń mazmuny men pishinin, onyń lırıkasyndaǵy dástúr men jańashyldyqty oqyp úırený.

Mindetteri:

• Muhtar Shahanovtyń kitaptarymen tanysý
• Muhtar Shahanov lırıkasyndaǵy dástúr men jańashyldyq týraly oqyp úırený.
• Aqyn óleńderiniń mazmuny men pishini týraly oılardy oqyp úırený.
• Aqyn týraly aıtylǵan ǵalym, doktor, profesor oılarymen tanysý.

Nysany:

• Muhtar Shahanov óleńderi.

Páni:

• qazaq ádebıeti.

Boljam:

• Eger biz Muhtar Shahanov óleńderi týraly oqyp bilsek, onda aqyn óleńderiniń ózine tán erekshelikteri men kóptegen syrlaryn ashar edik.

Nátıjesi:

• İzdený nátıjesinde Muhtar Shahanov óleńderindegi dástúr men jańashyldyqty, aqyn óleńderiniń mazmuny men pishini týraly bilemiz.
• Aqyn týraly aıtylǵan ǵalym, doktor,profesor oılarymen tanysyp bilemiz.

JOSPAR

İ. Kirispe

İİ. Negizgi bólim

1. M.Shahanov lırıkasyndaǵy dástúr men jańashyldyq máselesi

2. Aqyn óleńderiniń mazmuny men pishini jaıly oılar.

İİİ. Qorytyndy

İV. Zamandastar pikirleri.

V. Paıdalanylǵan ádebıetter

 

Kirispe

Óleń - qasıetti de kıeli sóz.Osy bir aýyz sózdiń astarynda qanshama – maǵyna jatyr deseńizshi. Tolǵaqty oı, tereń tebirenispen dúrıa dúnıeniń tórt qubylysynan syr tartyp, tutas bir dáýir beınesin ashyp qana qoımaı tańǵajaıyp keleshektiń tamashasyn boljaı alsa, onan asqan keremet qane. Al osynyń altyn kilti ispetti aqyndyqtyń júgi de aýyr. Ony beli qabyspaı bıikke tik kóterý taryqpas talaby bar týma talantqa ǵana tán. Sol ǵana halyq ańsaǵan armannyń, halyq oıy men halyq qıalynyń barometri bola alady. Sol ǵana óz qoǵamnyń óz dástúriniń aınasy bolýǵa laıyq. Jer júzindegi san alýan qubylystardy sulý sózben órnekteıtin, jyrynda sábı kúlkisindeı syńǵyr bulaqtyń nazy bar, júzinde ana meıirimindeı araıly tańnyń ajary aıshyqtana kóringen poezıanyń qudirettiligi de, mine osy. Eger danyshpan synshy Belınskııdiń sózimen aıtsaq ... Búkil álem, gúl, boıaýlar, dybystar, bar jaratylys, barlyq ómir –poezıa dúnıesi, osy qubylystardaǵy qupıa qýat, olarǵa tirshilik, oınaqy ómir beretin syrlar poezıanyń tetigi men jany. Poezıa - álemdik ómirdiń qan tamyrynyń soǵýy, sol ómirdiń qany men oty, jaryǵy men oty.

Shetsiz de sheksiz dalada ashyq aspan, tyńdaýshysy tolaǵaı taýlar men jazıra jaılaý bolǵan qazaq halqy áýelden-aq óleń men ónerdi enshilep óskeni málim. Nebári tókpe shaıyrlar men sýyryp salma suńǵyla aqyndar óner qudireti men tamsantyp ótken óz halqyn. Apta emes, aılap tolǵasa da bitpeıtin kórkem shejireler kómeıden kúmbirletip, tilden tógilip jatqanda shalqar saharanyń ár butasy men túbiriniń óz tylsymynan shym-shym yrǵaq tartyp, syr shertpes pe edi ! Shóp ústinde jipsı júıtkip, baýyry jazyla túsken báıge atyndaı arqaly aqyndaı alqaly topta jyr marjanyn tókkende boıynda qany qyzyp, qyrandaı shańq etip silkinbes dala perzenti bolar ma edi ! Sol aqyn halyq, batyr halyq bolǵan eldiń búgingi jas túlek urpaǵy babalardyń qasıetti ónerin qasterlep, dástúrinen nár alyp, ony ýaqyt elegimen elep-ekshep, barǵan saıyn janǵyrta, qulpyrta túsýde. Bul shynaıy shyndyq.

Halyq óziniń ósýi jolynda burynǵy kórkem murany bilip, ıgerýi arqyly jınaqtaǵan ónerpazdyq tájirbıeniń nátejesinde tvorchestvalyq dástúr qalyptasady. Dástúr ónerdiń ósip-órkendeýiniń negizinde damyp jetiledi. Óıtkeni, ónerdiń kózi halyqtyń danalyǵy men rýhanı  kúsh-qýatynda jatyr. Al jańalyq deıtinimiz, sol dástúrdiń zańdy damýy nátejesinde paıda bolǵan jemisi.

Lırıka janrynyń syr-sıpaty, tabıǵaty jaıynda oılasaq, bul janrdyń janary sónip kórgen emes. Ol atam zamannan beri yntyqtyǵymen yntyqtyryp keledi. Tym ary ketpeı Arıstotel zamanynan bergini qarap ótsek te, lırıka ádebıettiń úsh salasynyń biri sanalatynyn bilemiz. Sodan beri lırıka týraly aıtylyp keledi, biraq áli de aıtýǵa bolady.

Adamzat óziniń damý tarıhynda qandaı satylardan, qandaı qoǵamdyq tarıhı dáýirlerdi bastan keshse, solardyń ynǵaıymen lırıka da ózgerip, úrlenip, jańaryp otyrǵan.

Qalyptasqan uǵym boıynsha, lırıkada avtordyń dúnıege kózqarasy, qatysy, onyń sezimin, oıyn, kóńil-kúıin, ynta-yqylasyn sýretteý, beıneleý arqyly kórsetedi. Biraq kez kelgen túısik pen áser lırıkalyq shyǵarma týdyra almaıdy.

Qaı janr bolmasyn-adamnyń minez-qulqyn, kúıinish-súıinishin sýrettep qana qoımaıdy, sol arqyly sol kezdiń shyndyǵyn sýretteıtinin kóremiz. Lırıka-aqynnyń bir sátte jalt etken nurly oıy, jarq etip tutas kóringen ishki syrly dúnıesi. Muhtar tvorchestvosyn bir janr turǵysynda syıǵyzyp taldaý, qalamgerdiń ózindik qoltańbasyn aıqyndaı almaıdy. Onyń oıly lırıkalyq týyndylary, shaǵyn balladalary men poemalary kimdi de bolsyn eleńdetpeı qoıǵan emes.

Degenmen, joba korǵaý jumysymyzda aqynnyń lırıkalyq ólenderin talqylap, taldaý negizinde Mýhtar aqyndyǵynyń keıbir máselelerin paıymdap, azdap bolsyn júıeli oı aıtýǵa talpyndyq.

Aldymen aqyn jaıly jazylǵan ǵylymı zertteýler men maqalalarǵa nazar aýdaraıyq.

Muhtar Shahanov jaıly pikirler alǵash ret respýblıkalyq gazet-jýrnaldarda jaryq kórdi.″Juldyz″jýrnalynyń 1974 jylǵy №9 sanynda D.Stambekovtyń ″Jyr ıirimi″ atty maqalasy shyqty. Synshy aqynnyń lırıka janryndaǵy jetistikterimen birge alǵashqy óleńderinde kezdesken keıbir kemshilikterine toqtalǵan. Mysaly: ″Jandy munǵa jibitip″ ,″Vokzal men vokzal arasynda júrip, alystan adam kútýi″ jáne t.b. sóz tirkesteri.

E.Shaımerdenov 1978 jylǵy ″Lenın týy″ gazetindegi ″Adamgershilik taqyrybyndaǵy ólender″maqalasynda M.Shahanovtyń osy mazmundas óleńderine sholý jasady. Aqynnyń taqyryp tańdaý qasıeti basa kórsetildi. 1983 jyly ″Qazaq ádebıeti gazetinde K.Ahmetovanyń mezgil qońyraýlary″atty aýqymdy maqalasy jaryq kórdi. Aqyn Muhtarǵa  jasandy qysym men sharttylyqtan, erekshelikten, jaıdaqtyqtan, aýyzeki áńgimege laıyq qara baıyrlyqtan saqtaný kerektigin eskertedi.

Endi kólemdi zertteýlerge toqtalaıyq. 1984 jyly  jalyn baspasynan ″Sózstannyń″  besinshi kitaby oqyrman qaýymnyń qolyna tıdi. Jınaqqa Á.Nurshaıyqovtyń ″Jol izdeımin áli eshkim bastamaǵan″...degen maqalasy engen. Avtor M.Shahanov jaıly bilgisi keletin kóp oqyrmannyń biri – Aıgúlge jaýap retinde oqýshylardy aqynnyń ómirbaıany jáne tvorchestvolyq ósý jolymen tanystyrady. Maqalada qyzǵylyqty jazylǵan ómirbaıandyq derektermen qosa, keı óleńderiniń shyǵý tarıhy da baıandalǵan.

S. Seıitovtyń “Óleń ólkesinde” degen kitabynda da Muhtar óleńderine az da bolsa mándi sholýlar jasalǵan. Synshy-ǵylym “osyndaı alýan-alýan jaqsy aqyndar kóbeısin” dep oı qorytady.

“Jalyn” baspasynan 1984 jyly jaryq kórgen ǵalym-synshy B.Káribaevanyń “Talap deńgeıi” atty ádebı syn maqalalar jınaǵynda M.Shahanovtyń lırıkalyq ólenderine birqydyrý taldaý jasalyp, aqyn shyǵarmalaryndaǵy dástúr men jańashyldyq máseleleri sóz boldy.

Aqyn jaıly pikir taýsylmaıdy. Qoryta aıtsaq, zertteýshilerimiz aqyn talantyna qýana qol soǵyp, bolashaǵynan úlken úmit kútedi.

Lırıka janryn órkendetýde M.Shahanov tyńǵylyqty eńbek sińirip júr. Halyq ómiriniń tereń shyndyǵyn aıqyn da ádemi beınelegen talaı-talaı týyndylary qalyń jurtshylyqtyń rýhanı serigi bolýymen qatar, ulttyq ádebıetimizdiń altyn qoryn úzdiksiz molaıtyp otyrady.

Lırıka janryn órkendetýde M.Shahanov tyńǵylyqty eńbek sińirip júr. Halyq ómiriniń tereń shyndyǵyn aıqyn da ádemi beınelegen talaı-talaı týyndylary qalyń jurtshylyqtyń rýhanı serigi bolýymen qatar, ulttyq ádebıetimizdiń atyn qoryn úzdiksiz molaıtyp otyrady.

M.Shahanov lırıka janrynyń barlyq túrine qalam tartyp júrgen aqyn. Geteniń: “Ózine deıingi aıtylǵandy aıtylmaǵandaı etip qaıtalaý” degeni sıaqty, Muhtardyń da tańdaǵany burynnan málim – mahabbat, tabıǵat, adamgershilik, azamattyq moral taqyryptary bola tura, aqyn atalǵan taqyryptarǵa jańa mazmun, tyń órnek engizgen.

         Aqyn óleńderin oqyp otyrǵanda ol kóptegen taqyrypty attap ótip, ómirdiń búgingi kúnin kelesi kúnmen jalǵaý múmkin emesteı kórinedi. Sóz barysynda synshy S.Áshimbaevtyń: “M.Shahanov poezıasynda adamgershilik, moral máselesi oryndy qoıylyp júr” – degen pikirin aıta ketken jón bolar. Osy taqyryptaǵy “Shapaǵat”, “Toqshylyq” atty týyndylary sovet adamyna laıyqty adamgershilikti meńzeıdi. Mahabbat lırıkalary abstrakt uǵymnan emes, oqıǵadan órbıdi. “Ǵashyqtyq ǵalamaty” óleńi osy pikirdiń dáleli.

         Aqyn óleńderiniń bir qasıeti – kóńil kúı, tabıǵat dep atalatyn lırıka túrleriniń jandy obrazben jymdasyp ketýi.

         Joba jumysymyzda maqsatqa jetý úshin ony mynadaı eki bólimnen quryp, qarastyrmaqpyz.

         İ bólim: M.Shahanov lırıkasyndaǵy dástúr men jańashyldyq.

         İİ bólim: Aqyn óleńderiniń mazmuny men pishini jaıly oılar.

 

M.Shahanov lırıkasyndaǵy dástúr men jańashyldyq máselesi

         Halyq poezıasynyń dástúri - ómirsheń qubylys. Halyqtyń ǵasyrlar boıy jasap, saqtap kelgen aqyndyq dástúrleri jańa zamanda birden joǵalyp, ne ózgerip ketpek emes. Óıtkeni poezıa, onyń qalyptasqan dástúri – sol halyqtyń qany men táni tárizdi. Árbir halyqtyń poezıasy men poezıalyq dástúri arqyly onyń qandaı halyq ekenin tanýǵa, bilýge bolady. Endeshe poezıa óziniń aldyndaǵy dástúrden qol úzbeýi qajet. Jańashyldyqtyń ózi sodan bastalady. Gorkııdiń «Halyq aýyz ádebıetinen úırený kerek» - degen pikiri osyǵan oraı aıtylǵan. Olaı bolsa, búgingi poezıa kesheginiń jalǵasy «Halyq aýyz ádebıetiniń» jetilgen, shyńdalǵan, áli shyńdala beretin túri. Shynynda da, XV – XVIII ǵasyrlarda ǵumyr keshken Buqar,  Shal aqyndardyń qazaq óleńine salyp ketken kesteleri Abaı tusynda jańa sapa beredi emes pe. Odan beridegi qazaq poezıasy Abaı óleńderindegi dástúrdi sholýmen tynbaı, ony ıskýsstvo dárejesine kóteretin jaǵdaıǵa jetse, S.Seıfýllınnen O.Súleımenovke deıingi kúlli qazaq poezıasy Sovet dáýirindegi poezıalyq jańa ómir, jańa turmys zańdarymen ózgerip, jańalanǵanyn dáleldedi.

Búginde aqyndarymyz qazaq poezıasyndaǵy dástúr men jańashyldyqqa óz únderin qosyp, qazirgi ómirdiń ádebı beınesin tutas kórsetýge talap jasap otyr.

Búgingi aqyndar arasynan taqyrybymyzǵa arqaý bolyp otyrǵan Muhtar Shahanov óleńderi kópshilikke oılylyǵymen, oqyrman oıymen toǵysýynyń sáttiligimen kózge túsip júr. Aqyn óleń jazý kezinde doktor Á.Tájibaevtyń: “Bizdiń ómirdi ózimiz tanyǵanymyz az, ony ózgege tanytýymyz kerek. Ol úshin ómirdiń negizgi tendensıasyn aqyn tilimen qanatty jyrǵa aınaldyrýymyz kerek” – degen pikirin eske alyp otyratyndaı áser qaldyrady. Sebebi M.Shahanovtyń qaı óleńin alsaq ta “Ǵashyqtyq ǵalamaty”, “Senim patshalyǵy”, “Aı týyp keledi” tárbıelik máni zor. Oqýshy aqyn óleńderin tek qyzyqtap oqyp shyqpaıdy, odan ómirdiń qyry men syryn túısinedi, óleńdegi keı keıipkerdiń qylyǵyna qyzyǵyp uqsaǵysy kelse, keıbireýinen jıirkenedi.

“Perzent jyry” óleńinde týǵan jerge, Otanǵa degen súıispenshilik kózqarasynda perzent atynan oı tastaıdy. Týǵan jerdiń kimge bolsa da ystyq ekeni belgili. Alaıda, ol, kimdi, neni bolsa da jatyrqamaıdy ózindegi bar bolmysyn seniń ómir súrýińe jaǵdaı jasaǵan. Osynysymen de ol ystyq, osynysymen de ol túsingen, túısingen adamnyń shabytyn qaırap jatady. Ol ushy-qıyrsyz keń de, qatal talap qoıatyny, aǵat ketseń aıamaı jazalaıtyny da bar. Ol uly ma, kishi me, kári me, jas pa – oǵan bári bir, jikke bólmeıdi, alalamaıdy. Sol úshin de ol ystyq, sodaı ádildigi úshin de qaltqysyz yntyǵasyń, saıasynda bolǵyń keledi.

“Samolettaǵy oı” atty óleńi de sátti jazylǵan týyndy. Aqyn týǵan jerge ári bıikten, ári qashyqtan qaraı otyryp, týǵan jerdegi bolyp jatatyn zattar men qubylystardyń eleýsiz baıqalmaı, tanylmaı qalys qalatyn erekshelikterin jeńil, utymdy túrde jetkizgen.

Alystan bir qaraǵanda kóziń toıatyn, jaqyn kelip sóılese  qalsań, pikir alalyǵy kórinip turatyn keıbir aramyzdaǵy azamattardy taný úshin jazylǵan óleń ekeni belgili.

 “Bir tegis bop kórinedi jyralar,

Tereńinde jylany bar uralar.

 Baıqalmaıdy ájim-ájim qyrattar,

 Qyrat kózin jaryp shyqqan bulaqtar”

         Osy shýmaqtaǵy jylany bar ura da, ájimdi qyrattar da, móldirep jatqan bulaqtar da óz ornynda qoldanylyp turǵan sıaqty bolyp kóringenimen, aqynnyń meńzep otyrǵany adamdar arasyndaǵy kórinis ekeni daýsyz.  Jalpy aqynnyń aqyndyq qýatyn tanytýy onyń aqyn ekenin aıtyp keýde qaǵýynan emes, jazǵan óleńiniń tilge jeńildiligi, oıyn dóp jetkizýi, fılosofıalyq qorytýy, tilińniń ushynda turǵandy ári qaraı jalǵastyrýy júzege asqanda ǵana onyń aqyndyǵyn eriksiz moıyndaısyń, ony qurmet tutasyń. Muhtar óleńinde osyndaı erekshelikter kóptep tabylady. Kórkem mándi, qundy sóz qunarly oıdan ǵana týady. Sol sebepti aqynnyń til ereksheligine, óleń qurylysyna, sheberligine kóbirek toqtalaıyq. Aqyn oıyn jetkizýde alýan túrli amal-tásilderdi qoldanady. «Qaraspan qypshaqtary» týyndysynda mynadaı joldar bar:

            Jer astynan kóz jiberip sonaý alys kúnderge,

            Meniń ata-babalarym uıyqtap jatyr bul jerde,

       nemese,

            Al, Arystyń oıly ózeni oıǵa shomyp ne túrli,

            Sol jyldarǵa qarǵys aıtyp kúrsinetin sekildi

       taǵy bir jerinde,

            Ata-babań qum astynan qulaq etip qıaqty,

            Seniń árbir qımylyńdy tyńdap jatqan sıaqty,-

Dep ata-babań «Jer astynan kóz jiberýi», «Oıly ózenniń oıǵa shomýy», «Jyldarǵa qarǵys aıtyp kúrsinýi», «Qum astynan qulaq etken» ata-baba beınesi kóz aldymyzǵa jandy sýret ákeledi. Aqynnyń qıal kózi, fantazıa kúshi, sýretkerlik qabileti ashyp tur.

     Sóz óneriniń basy- halyq tvorchestvosy, fólklor bolsa, Muhtar da ulttyq sóz ónerine kóp úńilgendigin baıqatady. Aqyn halyqtyń aýyz eki sóıleý tilinde qoldanylatyn turaqty beıneli sóz tirkesterin sátimen paıdalanyp otyrady. Mysaly:

         Kóńiliniń kúni joqtardan,

         Tabanynyń búri joqtardan,

         Jurt onsyz da zardap shegip jatqanda,

         Shalalyqtan el nesibi shashylar – degen tárizdi jańa tyń tirkesten týǵan maqal sózder de ushyrasyp qalady.

         Adamdy arman ósiredi

         Adamdy arman asyraıdy

         «Óse berdi tóske shaýyp, tórge órleı»,

         Erte, erte, ertede,

         Otyrarda

         Sen er jetken ólkede – degen tirkester kez-kelgen erteginiń basynda aıtyla beretin halyqtyq úlginiń kórinisi ekeni aıan.

      Keıde Muhtar óleńderi fólklorlyq sarynymen qanatty oılarǵa ulasyp jatady.

          Adamdar alasarady,

          Namysy kirlegende...             

 nemese

          Enjarlyq jetip keledi,

          Erligiń qalǵyǵanda...

           «...Taıaz sý da erke ózenmen jarysqan

            Tym jarqyrap kórinedi alystan»

Sóz zergeriniń keıde shyǵystyń poezıasyna elikteıtin sátteri de barshylyq.

      Ańyzǵa qurylsa da, shyndyqqa tutastaı jaqyn «Arman» atty balladasynda sonaý yqylym zamanda ómir súrgen shyǵystyq ǵulama Ál-Farabı men saýdager Doıyldyń eki túrli kózqarasyn sýretteýde shynaıy shyǵystyq ómirdiń kelbetin kóz aldymyzǵa ákeledi.

Mysaly, Medrese úıi, basyna sálde oraǵan aq saqaldy dana qarıa, ıt ólgen jerdegi meken Mysyr, Baǵdat elderiniń eki shákirtke kóz tigýi t.b. jáıtterdi sýretteýimen aqynnyń shyǵystyq ómirdiń ereksheligin jaqsy biletindigin baıqaýǵa bolady. Alaıda, Shahanov negizinen jańashyl aqyn. Onyń bul qasıetin, jańashyldyǵyn poetıkalyq tilinen ańǵaramyz.

         Ádebı tildi ajarlaýmen, qubyltýmen qatar, kerek jaǵdaıda aıshyqtaı bilgen de jón. M.Shahanovtyń sózdiń áserliligin kúsheıtý úshin jıi qoldanǵany – qaıtalaý. Onyń jaı qaıtalaý, esep qaıtalaý sıaqty túrleri avtor týyndylarynda molynan kezdesedi.

    Mysaly jaı qaıtalaý:

         Uıyqtap jatyr. Tipti kóziń senbes edi qarasań,

         Uıyqtap jatyr qoltyǵyna naıza qysqan qara shal.

nemese:

         Keýdesine keń dala syıǵan edi,

         Keń dalanyń márttigin jıǵan edi.

Esep qaıtalaý:

         -Eger olaı etpese,

         Estaı, Estaı bola ma!

         Estaı, Estaı bola ma!

nemese:

         Baǵalasań mahabbatty baǵala,

         Baǵalasań mahabbatty baǵala!

          Aqynnyń shaǵyn óleńderinen bastap kósilmeli dastandaryna deıin aıryqsha baıqalatyn erekshelik – óleńge tán erkin kósilý men halyq óleńderine tán sheshendiktiń qazirgi ómir óresine saı pikir túıindeý, astarly oılarǵa meńzeý yńǵaıyndaǵy poezıa úlgilerimen sheber ulasýy.

         Aqynnyń «Áıelder» atty óleńinen de jańalyq serpinin baıqaýǵa bolady. Sózimiz jalań bolmas úshin óleńniń eki shýmaǵyn mysalǵa keltireıik:

       Ne tolqytsa sonyń muńyn tartarsyń...

       Aýrýhana aýlasynda sytyrlatyp kartasyn

       Janarynda ázil oınap jarasty,

       Maǵan bir qyz bal ashty:

• Naýqastan ba erinińiz kezergen

Jazylasyz,

Nalymańyz beker siz.

Áıtse de áıel qaýymyna ejelden

Nemquraıdy qaramaıdy ekensiz.

• Bárekelde,
• Órken jaısyn talabyń.

Sáýegeıi sen bop júrme qalanyń

Bul betińmen syǵandardy jumyssyz

Qaldyrarsyń, qaraǵym, - degen óleńniń uıqas ereksheligi moıyn burǵyzbaı qaldyrmaıdy. Alǵashqy sóılemdi oqyǵanda basqa joldaryn oqymaı-aq tolyq túsinesiń jáne máseleniń qýanyshty jaǵdaı emes ekenin de sezinesiń. Óleńdi eki shýmaq dep aıtýǵa syıǵyza almaımyz, óıtkeni birinshi tórt joldan keıin oı aıaqtalmaı qalady da, jalǵasyn kútesiń. Osy eki shýmaqtaǵy uıqas ta, býyn sany da birdeı emes, aınymaly, biraq maǵynasyn ketirip, úrkip turmaı bite qaınasyp tur.

 

Aqyn óleńderiniń mazmuny men pishini jaıly oılar

Aqynnyń Muhtar poezıasyn túsinip qoldap, sonshama, jyly pikir aıtýy, kóńil aýdarýy – bárimizge ortaq abyroı. Evgenıı Evtýshenkonyń qazaq halqynyń bir perzentine kóńil bólip, úlken arenaǵa shyǵýyna yqpal jasaǵanyna biz rızamyz. Uly orys halqy E.Evtýshenkonyń aýdarmalary arqyly M.Shahanov shyǵarmalarymen tanysýda “Samolettegi oı”, “Ózender”, “Dostyq týraly” t.b. ulttyq ónerdiń órken jaıýyna ınternasıonalısik dostyqtyń ıgi áser etýiniń bir kórinisi.

                            Baqytsyzdyq dep kim aıtty saǵan

                            Tulpardy súrinbeıdi – dep

                            Asaýdy minilmeıdi – dep,

                            Aq kóılek kirlemeıdi – dep,

                                      Qara eshki mújigen aǵash

                                      Qaıtadan gúldenbeıdi – dep,

                                      Kim aıtty saǵan.

                                      Jurttyń bári shyndyqty qalaıdy – dep,

                                      Bıikti ardaqtaıdy – dep,

                                      Asyldy qorlatpaıdy dep...

         Tap-taza shyndyq! Osy dálelderge kimniń qandaı talasy bar. Endeshe, jurttyń shyn júrekten qol soǵatyny aqynnyń shyndyqqa esh búkpesiz týra qaraıtyn batyldyǵynan bolar. Aqynnyń taza lırıkalyq tabıǵatynyń kúrdelenýi sebebinen ony taqyryptyq  jaǵynan toptaý kezinde de osylaısha toptap qarastyrýǵa bolar edi.

         Alaıda, qaı ýaqytta bolsyn, shyn talantqa tutastyq tán. M.Shahanovtyń óleńderinde de kóńil-kúı, mahabbat, tabıǵat lırıkalary jymdasyp, tutasyp ketedi eken.

         Shyn kórkem týyndyny forma men mazmunǵa bóle almaıtynymyzdy Belınskııdeı dál túıgen eshkim joq. Qazaq ádebıet taný ǵylymynda bul máselege Belınskııshe qarap, baǵalap kele jatqan synshy-ǵalym M.Qarataev: 

         “Mynaý mazmun, mynaý forma – dep ońaı ajyratatyn shyǵarmalar bar. Olar: jasyq shyǵarmalar. Olardyń nıeti jaqsy bolǵanymen, tili solǵyn, sújeti bolbyr, shubalań, harakteri shyqpaǵan shyǵarmalar bolady. Al jaqsy shyǵarmalardyń formasy men mazmunyn ajyratý qıynnyń qıyny” – degen edi. Muhtar óleńderi osy pikirdiń dáleli. Mysaly: “Otan” atty óleńinde:   

İsim azdaý bolsa da áli mandyqtan,

                   Jel etine egilgen eren taldaı

                   Gúldi yzǵardan qalqalap kelem talmaı,

                   Qanshama ret jalyn jasty qorǵap qaldym zorlyqtan.

                   Seniń oısyz uldaryńnyń keı kezde

                   Maǵan tisin qaıraıtyny sondyqtan.

Óleń ómirdiń ózinen týyp tur. Sóz kúshi men mazmunyn ajyrata almaımyz. Óleńdegi:

                            Kók maısaly óner  taýyn shańǵytqan

                            Kúres ashtym jalynsyzǵa qýlyqpenen jandy utqan ,- degen joldar jańa poetıkalyq uǵym. Aqyndy jurttyń ystyq qabyldaýynyń taǵy bir sebebi - óleńderindegi forma men mazmunnyń ajyramaı, aıtpaq oıyn ótkir tilmen jetkizýinde. Osy “Otan” óleńindegi:

                            Ár kez seni jalǵandyqtan qorǵaýǵa

Baqyttymyn kúshim jetip tursa eger, - degen eki jol

óleńniń barlyq lırıkalyq júgin kóterip tur. Qarapaıym sózderi arqyly avtor qandaı uly nıetin jetkizgen!

       Al, «Ózender» óleńi arqyly, adam taǵdyryn ózenmen salystyryp, jastardy ómirin bosqa ótkizbeýge úndeıdi.

                 Án týady murattan,

                 Oı týady suraqtan.

                 Nebir úlken ózender bastalady bulaqtan.

                 Biraq sonyń barlyǵy jete almaıdy teńizge

                 Teńizge joǵaltady ózdi-ózin, túsedi de kóp izge

                 Ómir keıde tym qatal, ómir keıde tuıyqtaý

                 Nebir asaý-asyǵys, shýly ózender aq tarlan

                 Aǵyp-aǵyp barǵanda, qumǵa sińip joq bolǵan

                 Jolsyzdyq pen jónsizdi jalyqty kóz kórýden

                 Qutqar anaý ózendi qumǵa sińip ólýden.

         Oıdy tabýdan ony júrekke quıý qıyn. Osy qıyndyqtardy ıgere otyryp, aqyn ózine-ózi zor jaýapkershilik artqan.

     M.Shahanovtyń taǵy bir balladasy «Toqshylyq» dep atalady. Shyǵarmanyń kóterip otyrǵan negizgi máselesi ómirmen máńgi jalǵas taqyryp – adamgershilik. Qolda bardy qadirlemeýshilikti, qoı ústinde boztorǵaı jumyrtqalaǵan altyn zamanda óz-ózinen toıynyp asqynýdy synap, tıesili úkimin betke aıtady. Boıyna darhan dalanyń keńdigin jınaǵan Bákir baba qasıetti nandy syılamaǵan kelini qurysyn dep, óz saýsaǵyn ózi kesedi. Balasyn jas jarynan eriksiz aıyrady.

         Áke sheshimi qatal. Óıtkeni, keshegi aıaýsyz aıqas jyldarynda tirshiliktiń nári nandy halyq qalaı baǵalaǵan edi. Bákir qart «Kenet kelininiń, joldyń jıeginde jatqan nandy teýip ótkenin kórip», úlken renishke soǵýy kimdi bolsyn oı soqpaǵyna jeteleıdi. Bir tilim nan, bir tistem shaqpaq qant ózegi talyp, eńbekten, aýyr soǵystan qajyǵan adamǵa ál-qýat bergen joq pa edi.

           Iá, kez kelgen toqshylyqtyń arǵy tegi joqshylyq

           Asqan zorlyq bar ma biraq, bardy qadirlemeýden

           Átteń keıde bizge sony oılatpaıdy toqshylyq.

           Adamzatqa qaýipti jaý-asqyný,

           Onyń bizden aýly qashyq dese de,

           Keshe ǵana kóz aldymda kóshede,

           Nandy teýip óte shyqty jas sulý.

           Toqshylyqtyń kúıisi me mine bul.     

Toqshylyqtyń kerýenin tartqan tarlan dıhan Bákir baba nan dámin, nan ıisin jete sezinbeı júrgenderge oı salý úshin de ózin-ózi aıamaǵan. Mundaı asqanǵa, ádepsizdikke jany tózbegen. Kópshil qarttyń bul sıaqty qatal minezine rıza bolamyz. Beısen ata men Bákir babanyń boıyndaǵy keler urpaq úlgi alarlyq zıaly qasıetter kimniń de bolsyn júregine ystyq uıalaıdy.

     «Biz ádebı shyǵarmany moraldik jáne qoǵamdyq áser kúshi qanshalyqty nege úıretedi, qaıda nusqaıdy, mine osy turǵydan baǵalaýǵa tıispiz» deıdi A.V.Lýnacharskıı.

Avtordyń aqyndyq tulǵasyn aıqyndaı túsý úshin ony ń ózimen úzeńgiles keıbir aqyndarmen baılanysyn, sonda kórinis beretin keıbir ereksheligin qarastyraıyq. Shahanov óleńdi oıly sújetke, balladaǵa quratyn daryndy áriptes Ótejan Nurǵalıevpen tvorchestvolyq tabıǵaty jaǵynan uqsas, muny bir ǵana «Jyldarǵa sapar» balladasyn oqý ústinde kóz jetkizdik. Jańa ǵana sóz etken «Toqshylyq» balladasymen qatar alyp salystyraıyq. Eki shyǵarmanyń da basty tulǵasy halyq molshylyǵyn jasaýshy dıhan.Biri – yrǵalǵan aq bıdaıdyń bapkeri Bákir baba bolsa, endi biri – baldaı tátti qaýyn ıesi Saǵyndyq ataı. Minez jaǵynan bir-birinen aınymaıtyn eki shaldyń qolynan kelgeninshe tiri pendege jaqsylyq jasaı biletin asqan meıirimdiligi, jan balasyna ózdiginen sóz aıtpaıtyn «qoı aýzynan shóp almas» momyndyǵy bar bolatyn. Biraq kezi kelgende ekeýi de qatal eken. Mysaly, Bákir baba nandy teýip óte shyqqan kelinine keshirimmen qaraýdy artyq sanap mort ketse, Saǵyndyq ataı «qaýyn ańdýǵa kelgen» alty jasar balany da aıamastaı. Telmire qaraǵan qarshadaı balaǵa bir dorba qaýyndy ustatyp jiberýge Saǵyndyq ataıdyń kúsh-qadiri jetpeıdi emes, ol odan da joǵary adamgershilikti, jas jetkinshektiń bolashaq tárbıesin oılaıdy. Balalyq urlyqtyń úlkeımesine kim kepil. Ataı osydan seskenip, oǵan qatty mán beredi. Kolhoz qaýynyn urlap satqandarǵa degen aıyqpastaı ashýy da joq emes. Ol sondyqtan da qatal, meıirimsiz bolyp kórinedi.

                Sondaı-sondaı shaldar boldy aýylda,

                Bel sheshpeıtin daýyl menen jaýynda.

                Shal óletin ... sentábrde ... bir tústik,

                Sonan keıin túsken joqpyz qaýynǵa – degen joldar kóńil dıdaryna jyp-jyly lırıkaly muń uıalatady.

 

 

aqyndar	Muhtar Shahanov	Ótejan Nurǵalıev
balladalary	«Toqshylyq» balladasy	«Jyldarǵa sapar» balladasy
negizgi keıipkerleri	Bákir baba	Saǵyndyq ataı
mamandyqtary	aq bıdaıdyń bapkeri	baldaı tátti qaýyn ósirýshi baǵban
negizgi oı	kelininiń nandy teýip ketýine qatal úkim shyǵarady	qaýyn urlaýǵa kelgen alty jasar balany aıamaıdy
uqsastyqtary	minezderi uqsas, ekeýi de meıirimdi jan, biraq jas jetkinshekterdiń bolashaǵyn oılaǵandyqtan da qatal, meıirimsiz bolyp kórinedi, olarǵa qatań talap qoıady.

 

Eki balladanyń da kópshilikke unaıtyn bir jeri – jaqsylyqqa jany áýes kópti kórgen kónekóz qadirli qarttardyń tolyqqandy beınesiniń jup-jumyr, unamdy qalpynda janyńa jaqyn kele alǵandyǵy bolsa kerek. Adam sezimine jandy áser etetin tátti óleń esińnen shyqpaıdy.

Muhtar Shahanov qyzmet babymen tvorchestvolyq komandırovkasynyń birinde «Torǵaı dápterinde» óleńin jazady.

                 Bulbuldary býlyqpaı sóılegen jer,

                 Saraılarda sáıgúlik oınaǵan jer,

                 Maı gúlindeı mazdaǵan maıdangerler,

                 Qapylysta mert bolǵan qaıran erler!

                 Qaıran erler qaıtpaǵan sheshiminen

                 Dala dańqy laýlaǵan esiminen

                 Sender shaýyp kirdińder tý kóterip,

                 Jıyrmasynshy ǵasyrdyń esiginen.

Óleńnen ystyq qandy batyr, arystan júrekti Amankeldi aty atalmaı-aq atoılap turǵan sekildi. «Dala dańqy laýlaǵan esiminen» - degen joldar qandaı dúbirli, mýzykaly bolsa, sondaı ádemi obrazdy.

 «Túrkistan ańyzy» atty balladasynyń oqıǵasy jup-jumyr, shaǵyn dúnıe. Oqıǵa Túrkistanda ataqty Aqsaq Temirdiń ámirimen salynǵan, biraq oń qanatyn sáýlettendirý jumysy aıaqtalmaı qalǵan ǵımarat jónindegi ańyz tóńireginde órbıdi. Balladadaǵy usta jigit qanshama ánshi, sheber, kórikti bolǵanymen, onyń boıynda úlken kemshilik jatyr. Ol-erliginiń, tabandylyǵynyń joqtyǵy. Quraqsyz bulaq ómir súrgenimen, erlik muratsyz ómir súre almaq emes. Balladanyń ón boıynan esip turǵan asqaq ıdeıa- júreginde baılaýy joq adamnyń úlken iske kelgende osaldyq jasaıtyndyǵy, taıqyp shyǵa beretindigi, júreginde baılaýy joq, erligi joq adamdardan qorqý kerek degen lebi bar.

Muhtar Shahanov poezıasynda belgili taqyryptardyń ózi qaıtalanǵanymen aqynnyń oı aıtý dástúri burynǵylardyń eshqaısysyna uqsamaıdy. Aqyn oı, tolǵaýdyń poezıalyq jańa beıneleý tásilderin ár kitabynda-aq kórsetip keledi. Onyń eski ańyzdyq saryndardy arqaý ete otyryp, ıdeıasyn búgingi kúnniń múddesine ıip ákelgeni oqýshysyn baýrap alady. Mundaı kórkemdik dástúr poezıamyzda buryn da bar bolatyn, al Muhtar óleńderiniń ereksheligi sol bar dástúrdi jańa ýaqytqa laıyqtap, jetildire, damyta túskendiginde.

 

Qorytyndy

M.Shahanovtyń lırıkalyq óleńderiniń dástúr men jańashyldyǵyn jáne aqyn óleńderiniń mazmuny men pishinin qarastyra otyryp mynandaı sheshimge keldik.

         a) M.Shahanov - ózge túgili ózin qaıtalamaıtyn aqyn. “Ár óleń - ózge týystaryna tartpaı týýǵa tıisti perzent” – degen aqyn Q.Myrzalıevtyń jalpy óleńge qoıǵan oryndy talaby Muhtar óleńderinde óz máninde oryndalyp júr. Ol eshkimge uqsamaı, bar qýatyn sarqa sanaly túrde órge umtylýdy maqsat etedi.

         á) Aqyn shyǵarmalarda adam sanasyn sáýlelendirip, jaryq túsiretin tereń túıindeý, ótkir tilmen áserli berip otyrady.

         Endeshe, aqyndy jyr qumar jurtymyzdyń ózderi suranyp, izdenip júrip, oqıtyn sebebi – Muhtar óleńderindegi ótkirlik.

         b) Aqyn jyrlarynyn ózgege uqsamaıtyn uly qasıettiń biri – shyndyqty esh búkpesiz, shynaıy qalpynda kórsetýge kúsh salatyndyǵynda.

         Ol Mahambet pen Estaıdy eske alsa da, Qasym men Taıyr taǵdyryna qaırylsa da, búgingi kúnniń beınesin jasaýǵa umtylsa da shyndyqty tabýǵa umtylady. Shyndyq jaıly jyrǵa shóldegen kóńilderge jol tartady.

         v) M.Shahanov – mahabbatty alǵash talantqa teńegen aqyn – deıdi synshy B.Káribaeva. Aqyn tek mahabatty jyrlap, qorǵap, qoldap qana qoımaı jastarǵa ómirdiń máni mahabbat arqyly kórinetinin dáleldeıdi.

         g) Aqyn óleńderindegi taǵy bir erekshelik – oqýshysymen betpe-bet otyryp syrlasqandaı áser etýi, ózi suraq qoıyp, ózi jaýap beredi.

         d) M.Shahanov monolog úlgisinde de óleń jazady, bul onyń darashyldyǵyn tanytady. Ádebıet tabystary jaqsy týyndylarmen ólshenedi desek, mundaı shyǵarmalar qataryna osyndaı darashyldyǵynan Muhtar óleńderi de sózsiz enedi.

         Tarıhı shyndyqty dáldikpen kórsetip, ómirdegi ózgeristerdi tolyq kórkemdikpen beıneleý, onyń mańyzdy-mańyzdy problemalaryn dóp basý, sol negizinde qoǵam damýynyń zańdylyqtaryn dáleldeý partıalyq kózqarasy tolysqan sýretkerdiń ǵana qolynan kelmek.

        

Zamandastar pikirleri

Men úshin Oljas pen Muhtar Shahanovtyń orny bólek. Halqy da solaı qadirleıdi. Aqyndyǵyn azamattyǵy, azamattyǵyn aqyndyǵy kótergen, eldiń sózin sóılep, joǵyn joqtaǵan, daýlasýǵa bar, biraq jaýlasýǵa joq, osyndaı uldary bar, osyndaı aqyndary bar halyqta ne arman bar?!

                                                                                                                     Dinmuhamed Qonaev  

 

Bakýdyń eki drama teatrynda Muhtar Shahanovtyń «Sokratty eskerý túni»  (Shyńǵys Aıtmatovpen birlesip jazylǵan) jáne « Shyńǵys hannyń pendelik qupıasy» shyǵarmalary boıynsha qoıylǵan spektáklder zor tabyspen ótip jatyr. Bul aqynymyzdyń tek túrik dúnıesinde ǵana emes, kúlli álemdik poezıada da alar orny erekshe ekeni belgili.

                              Polad BÚL-BÚL-OGLY,

Túrik SOI tóraǵasy, Ázirbaıjan Respýblıkasynyń Mádenıet mınıstri

Qudaıym ár aqynǵa óz ultyna osy Muhtar Shahanovtaı eńbek etýdi jazsyn.

                                                                                                                                Djon Eshberı

 

Tabıǵat bergen aqyndyq  talantyńa qosa elim dep eńiregende etegi jasqa tolatyn uly azamaty bola alsań, halqyń úshin  qudaıdyń bergeni emes pe?

Muhtar Shahanov – aqyndyq tolymy talant pen kúresker azamattyq qasıetterdiń qorytpasynan jaralǵan óreli tulǵa.

Muhtardyń 20 ǵasyrdyń ekinshi jartysyndaǵy qazaq halqy dúnıege ákelgen aıryqsha qubylys ekeni sodan.

 

                                      Safýan Sháımerdenov

 

Muhtar Shahanov - óziniń adasqaq dúleı dáýiriniń belsendi ar-ojdany. Ony bılik tuǵyryndaǵylar baǵalaı qoıýr ma eken? Biraq men osyndaı azamattyń ózime jaqyn dos ekenin maqtan etemin.

                                        Rasýl Ǵamzatov

 

Qalaı deseńder de olaı deńder, Muhtar Shahanov – ult múddesin qorǵaýshylardyń eń aldyńǵy sapynda kele jatqan qaısar, tulǵaly uly aqyn. Keshegi Jeltoqsan kóterilisi kezeńinde, el erge, er jerge qaraǵan syn saǵattarda sonaý Máskeýdegi qylyshynan qan tamǵan totalıtarlyq júıeniń alpaýyttaryna basyn báıgege tige otyryp qarsy shyqqan, sóıtip ultymyzdy úlken ádiletsizdikten qorǵap qalǵan osy jigit edi ǵoı. Aral qasiretine kúlli álemniń nazaryn burǵan da – Shahanov. Ultymyzdyń irili-usaqty problemalarynyń mańynda ylǵıda osy aqyn kele jatqan joq pa? Tipti qazirgi ózderiń toılap júrgen «Naýryz» merekesin de Kolbınmen jaǵalasyp júrip osy bala tiriltpep pe edi? Eldik mazmundaǵy eren isteri úshin bul dara azamatqa durystap alǵys ta aıtpappyz-aý. Alǵys  túgili onyń álem IýNESKO moıyndaǵan shyǵarmalary tóńireginde óz ishimizdegi keıbireýlar jaldamaly jazǵyshtar arqyly daý damaı uıymdastyrylyp, kedergi jasaýmen keledi. Endi til máselesi aýqymynda «erteń ult bop qalamyz ba, qalmaımyz ba?» degen zarly kúdik aldymyzdy oraǵan sátte taǵy da Shahanov ornynan kóterildi. Bul iste de biz ony qoldamasaq utylatynymyz aıqyn. Óıtkeni onyń túısigi – taza aqyndyq paıym parasat pen ulttyq sanaǵa tereń tamyr jibergen, jalǵandyqqa jany qas shynshyl túısik.

 Qasym Qaısenov

 

Shahanov poemasyna IýNESKO tarapynan erekshe nazar aýdarylýynyń basty sebebi qazirgi kezeńdegi Orta Azıa qoǵamdyq – fılosofıalyq oılaý deńgeıiniń jańa belesterge artqandyǵynan ǵana emes, osy dara aqyn týyndysynyń búgingi álemdik poezıadaǵy jana bıiktik retinde moıyndalýyna jáne onyń óz sana túısigi arqyly HH ǵasyr týdyrǵan keleńsizdikterge batyl kúres ashýynda jatsa kerek.

   Hans-Peter DÚRR

                                    Nobel svılyǵynyń laýrıaty

 

Ashyq aıtar bolsaq, búgingi óz zamandastary arasynda Eýropada Shahanovqa teń keler aqyn joq.

                                                                                                                 Roberto Chıýlı

 

Shahanovtyń «Órkenıettiń adasýy» - nazyz shynshyl rýhanı dabyldar epopeıasy, ol – Ortalyq Azıadan oıanǵan domalaq naızaǵaıdaı Batys Eýropa keńistigindegi qara túnek oılardy selk etkizdi.

                                                                                  Frıdrıh Hıdser

Paıdalanylǵan ádebıetter

1. Muhtar Shahanov  «Everestke shyǵý», Atamura 2003 j.

2. Muhtar Shahanov  «Zablýjdenıe sıvılızasıı», Astana 2003 j.

3. Qazaq tili men ádebıeti jýrnaly № 5, 2010 jyl

4. Ǵalamtordan alynǵan málimetter

---