InfoHub Logo

(derekti hıkaıat)

Serpin syılaǵan senim

Stýdentter jataqhanasynyń aıadaı ǵana bir bólmesi. Tar bolsa da, keń peıilge bar bólmege jınalǵan jigitter áńgimeniń kórigin qyzdyrdy.Tek Qýat qana uıqydan bas kótermeı, tóseginde sulap jatyr.

— Jigitter, osy Qýat únemi ótirik uıyqtap, bizdiń jasyryn áńgimelerimizdi bilip alady. Tórt jyl ótse de, sol ádetin qoıar emes!

— Jaras, Qýattan jasyrar nemiz bar edi?

— Ol shyn uıyqtasa da, ne uıqyǵa batqan túr tanytsa da, bizdiki osy ashyq-jarqyn qalyp emes pe?

— Dostar-aý, men búgin myna Erǵalıdyń qupıasyn jarıalaıyn dep edim. Onyń tym asqaq armany bar eken.

— Káne, Jaras, áńgimeńdi endi jarastyra bastadyń. Úzbeı baıanda!

— Iá, ol ne arman?

— Erǵalı týǵan aýylyna baryp, muǵalim bolýdy arman etedi eken!

— Paı, tiri jan estimegen qupıasy osy ma?

— Erǵalı, men seni ınstıtýtta oqytýshy bolyp qala ma desem?

— Erǵalı, men qalada qalýǵa tyrysyp júrsem, seniń aýyldy arman etýińe jol bolsyn?

— Aý, Erǵalı, nege únsiz qaldyń?

— Ol únsizdik «Adamnyń basy-Allanyń doby» ekenin moıyndaýdyń belgisi,-dep qaǵytty Jaras..

— Joldamamen qaı aýylǵa barsam da, týǵan jerimdeı kóretinim belgili ǵoı. Únsizdigim...

— Iá, bizdiń Erǵalı rýǵa bólinbeıdi. Ony bilemiz.

— Jerge de bólinbeıdi. Bólip bıleýge de kónbeıdi,-dep ázil shoǵyn tutatqan dostaryna Erǵalı salmaqty júzben buryldy.

— Men birlikshil bolýdy týǵan jerimniń topyraǵynan sińirgenmin. Úsh Júzdiń basy qosylyp, uly kúshke aınalǵan Ordabasy, jumylǵan judyryqtaı bolyp jaýyn sulatqan Qalmaqqyrǵan, Ańyraqaı jerleri bala kezimnen birlik rýhymen sýardy. Endi tek aýylǵa baratynyma qýanamyn.

— Seniń aýylyń-meniń aýylym deısiń ǵoı. Jaradyń, jigitim!

— Meniń, seniń dep bólshektep qaıtemiz? Qazaqtyń aýyly bar bolsyn! Saǵynyp at basyn buratyn, balalyq shaqtyń tátti elesterinen turatyn aýyl bar bola bersin!-Erǵalı bıik armanyna alǵash qol sozǵan ardaqty aýyly týraly tolǵanyp ketti.

...Aýyldaryn saǵynǵan oqýshylar aıaqtaryn shalyp, alǵa basqan qadamdaryn keri ketirgen qardyń qalyńdyǵyna da qaramaı ilgerileı berdi. «Qasqyr júr eken. Demalysta ınternatta qalyńdar», - dep ótken aptada ata-analarynyń eskertkeni qaperlerinen shyǵyp ketken

— Balalar, aıaz kúsheıip keledi. Aldymyzdan qasqyr shyqsa qaıtemiz? - İshterindgei qyz minezdi Kerim shińkildeı sóılep, qaýip-qater jaıly oı tastady. Ol oıy dostaryn kúlkige bastady.

— «Joly bolar jigittiń jeńgesi shyǵar aldynan» degendeı bolady onda!

— Sur qasqyrǵa minip, sulý qyzyn izdep júrip kezdestirgen Ivan hanzada bolamyz!

— Ivandy bilmeımin, onda ımanymyzdy úıirýge de shamamyz jetpes, á!-Kerim qorqynyshtan, álde tońǵannan ıegi dirildeı ún qatty.

— Áı, qoıyńdarshy. Týǵan topyraqta bizdi jaý ala ma?-Erǵalı múlde jaıbaraqat sóılep edi, Kerim qalshyldaǵanyn qoıa qoıdy.

— Odan da myna dalada júz jyl buryn ne bolǵanyn elesteteıikshi! Men kettim qıal álemine!-Erǵalı kózin jumǵan kúıi kóbik qarǵa aýnaı ketti. Ózge balalar da qarap tursyn ba, qarǵa emes, qus tósekke jatqandaı jaıǵasa berdi.

— Kerim, sen kózińdi jumsań da qasqyrdy kóresiń be? Al maǵan atqa mingen bir sulý qyz elestep tur.

— Qyzdy qaıteıin, apamnyń ystyq shaıy arman bolyp tur emes pe?

— Tanaýy kórikteı tulpar mingen, kózderi ot shashqan batyr jaqyndap keledi. Qalmaqty qyryp, jeńispen oralǵan áskerdiń qolbasy ma deımin!-Erǵalı qysqy tunyq aýany tilip óterdeı bar daýsymen ekpindeı sóıledi. Onyń bul sózi basqalardyń qıalyn baıypty arnaǵa burdy.

— Iá, ıá, Qalmaqqyrǵannan Qaraspanǵa bet alǵan qalyń ásker kórindi! Jeńimpaz ún estidim!

— Qol bastaǵan batyrdyń tulǵasyn-aı! Shirkin, men de sondaı kesek tulǵaly bolar ma edim!

— Ańyraqaıdan ańyrap qashqan jońǵardyń bir sarbazy shı túbinde jasyrynyp otyrǵanyn menen basqa kim kórdi?!-Ornynan kúle kóterilgen Murat baısaldy qıal-elesterdi úrkitip jiberdi. Balalar qar-tósekterinen turyp, umar-jumar alysa ketti. Osylaı oıynmen, áńgimemen júrip, qarańǵylyq qursap, tek keshki shamdar ǵana jyltyraǵan shaqta aýyl shetine ilindi-aý áýpirimdep. Árkim óz taraptaryna qaraı bet alysty.

— Kerim, seni shyǵaryp salaıyn ba?-Murat synyptasyn kezekti ret qaǵytyp, óz kóshesine qaraı júgire jóneldi. Erǵalı úıine kirip kelgende, apasy tiksinip qaldy. Mynadaı keshte ulyn mektebinen keledi dep áste oılamaǵan. Ana-júrek «balam jolda bir jamandyqqa ushyrasa qaıter edim» dep úreımen soǵyp baryp basyldy. Sonda da sabyr saqtap, tis jarmady. Sońǵy synypta oqıtyn ulynyń úıin saǵynyp kelgenin bilip, «nege keldiń?» dep ursýǵa qımady.

— Qalaı jettińder, balam? «Qasqyr kisige shaýypty» dep estigeli beri, záre-qutym qalmaı júr.-Anasy sózin aıaqtaı almaı qaldy. Tórgi bólmeden ákesi shyqty.

— E, keshtetip kelipsiń. At-kólik aman ba?

— Shúkir, áke. Amandyq.

— Sabaǵyń qalaı? Ana aýzyńnan tastamaıtyn «sulý muǵalımań» júr me?-Ákesi ulyn ashyq erkeletpese de, osy ázilimen ony kútkenin ańǵartyp qaldy. Shirkin, ákeler! Sezimderin analardaı aqtara bermeıdi. Qas-qabaqtary kóbine qatýly bolsa da, bar meıirimderin bir aýyz sózge baılaı salady. Sezimdi jasyrýdyń, qapysyn taýyp, meıirin asyrýdyń sheberi tek ákeler shyǵar. Ákesiniń aıtyp turǵan «sulý muǵalımasy» bastaýysh synypta sabaq bergen ustazy bolatyn. Alǵash mektepke barǵanda, Erǵalıdan «Synybyń qalaı? Sabaqqa tóseldiń be?» dep jaqyn-juraǵat surasa, bir-aq jaýaby daıyn bolatyn: «Bizdiń muǵalımamyz ádemi.» Óziniń úlgerimin de, mektebiniń hal-ahýalyn da sol ádemi ustaz bolmysymen jetkizetin. Búgin ákesi ulynyń sol búldirshin kezindegi oqıǵasyn esine alyp, úı-ishin bir kúldirdi. Keshki asqa tórt kózi túgel jınalǵan otbasy ózara amandyq-saýlyq surasyp, máre-sáre boldy.

— Osy Erǵalı mektep bitirgenshe janymdy shúberekke túıgendeı bolyp júrmin. Qystyń kózi qyraýda sonsha shaqyrymdy jaıaý júredi. It-qus tıe me dep qorqamyn.

Anasy Altyn manaǵy qorqynyshyn taǵy da qyltıtty. Onysy otaǵasynan bir kómek bola ma degen emeýrin.

— Já, báıbishe, ulyń jigit boldy. Qasqyrdyń murnyn tesip ertip júretin dármeni bar. Ári ózi de qasqyr sıpatty emes pe?!-Muhıddın ákeniń daýsynan maqtanyshtyń nyshanyn baıqamaı qalmaý múmkin emes-tin. Erǵalı osy kúıdi bar janymen sezinip, áke sezimin júreginiń qylynda qýanysh etip oınatty. Tań aǵara turyp, tirlik qamyna qaýyrt kirisý-Erǵalıdyń súıeksińdi ádeti. Aýyldyń ushy-qıyry joq sharýalaryn bir tıanaqtap tastap, synyptastary aıtqan ýádeli jerge keldi.Taǵy da toptanyp shyǵyp, ınternatqa jetýleri qajet. Anasynyń dorbaǵa túıip bergen tátti-dámdisin arqalap, dostaryn kútti. Aýyl syrtyndaǵy kópirde otyryp, oıǵa shomdy. Bıyl mektepti támamdamaq. Júreginde alyp-ushqan armandary kóp-aq. Qaısysynan bastaryn, qalaı ońtaıyn keltirýdi bilmeı, ishteı kúıgelektenip júrgen bir shaǵy osy edi.Áke-sheshesine qolqanat bolyp, aýylda qalǵysy da bar. Alys Almatyǵa armanyn alqymnan almaq bolyp at sabyltý da kóńiliniń bir kókjıeginde tur. Ózi neshe márte júırik qıalynda jan bitirgen qaharman beıne qubylyp kelip, júregine uıalady. «Iá, batyr bolamyn! Men batyr bolamyn!»-dep bolashaǵynyń baılaýyn sátti tapqanyna qýanǵan Erǵalı turǵan ornynda sekire jóneldi. Bul onyń ózine bergen nyq serti edi. Qyran tekti halyqtyń bir uly týǵan dala tósinde turyp, shyrqaý kókke umtylý jolynda qıyndyq ataýlydan esh qoryqpaýǵa kún aldynda ant bergen sáti edi bul. Sol bala batyr búgin joǵary oqý ornyn úzdik aıaqtap, elge qyzmet jolyndaǵy erlik joryqtarǵa toly saparyn bastamaq bolyp bekingen bolatyn...

Erǵalı qolyna dıplom tıe salysymen, Ońtústik Qazaqstan oblystyq bilim basqarmasyna joldama alyp, qustaı ushty. Ol jaqta iske asyrar myǵym maqsattary mol edi. Jas qyrannyń keleshek órleý qıasyn ustazdary kilt ózgertti.

— Erǵalıdy tórt jylda ábden baptadym. Ol kúreske, onyń bıigine shyǵý úshin jaralǵan. Shákirtimniń minez-qulqynan, quryshtaı symbatynan osyny jazbaı tanydym. Ol bizge aýadaı kerek, - dedi QazKSR-ine, KSRO-ǵa eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, Qazaqtyń dene shynyqtyrý ınstıtýtynyń kúres jáne qylyshtasý kafedrasynyń meńgerýshisi Petr Fılıppovıch Matýshak.

— Aýyl sıaqty shaǵyn ortada Erǵalı ózin tanytpaýy da múmkin. Ol sıaqty janyp turǵan jas maman bizge óte qajet,-dep aǵa oqytýshy Metalbek Bolǵanbaev Petr Fılıppovıchtiń sózin tolyq qýattady. Osylaısha jas Erǵalıdy Qazaqtyń dene shynyqtyrý ınstıtýty oqytýshy etip shaqyryp aldy. Almatyǵa qaıta jol tartqan Erǵalı qos ustazynyń seniminen serpin alyp, tomaǵasyn sypyrǵan jas qyrandaı tyńnan qanat qaqty. Bul 1978 jyldyń jazy bolatyn.

Tastúlek

Dalanyń sertine berik, jolynda kezdeser qıyndyqqa bermes erik, boıyndaǵy bula kúshti tek jaqsylyqqa etken serik bir balasy tyń jortýmen Almatyǵa qaıtyp oraldy. Armany asqaq Erǵalıǵa bul rette tek bıik isterimen aty kópke tanylǵan Petr Fılıppovıch jolbasshylyq etti.Talaı saryaýyz balapandy samǵaý shegine jetkizip, aqıyqtaı túletip ushyrǵan Petr ustaz Erǵalıdyń tula boıyndaǵy jalyn men jigerdi janymen túsinip, kóregendikpen kóre bildi. Ári osy tusta qazaq kúresine tosynnan tynys berer tulǵany izdeý ústinde bolatyn. Adam tanýda jańylmaǵan ustazdyń qyraǵy kózi sol aýadaı qajet bolyp turǵan tulǵany jas qyran dep aıny-qatesiz tanydy. Qyrandy qyran alystan tanıtynyn uly dalanyń dana halqy ejelden-aq tap basyp aıtyp ketpep pe edi?!

Instıtýtta oqytýshy bolyp júrgen Erǵalıdyń jany jaı tabar emes. Kóńili áldeqandaı bir aıqasty kútip, ishteı typyrshıdy. Myqty qarsylas tap kelip, kilemde beldeser kúndi kútkendeı bir beımaza hal. Dala balasy qalanyń shýly ómirine eti úırense de, jan-júregimen baýyr baspaǵan. Oqytýshylyq ómirden múlde bólek bir syn saǵatty, namysy býyrqanyp kókke shapshyr baıraqty básekeni janymen tiledi.

Mine, qazaq kúresinen qala birinshiligi bastaldy. Búkil joǵary oqý oryndarynyń arasynda Almaty qalasynan Erǵalı bastaǵan jastar irikteýden ótti. Endi joldama alǵan sportshylar eki márte Sosıalısik Eńbek eri Jazylbek Qýanyshbaev atyndaǵy Orta Azıa men Qazaqstan týrnırine attandy. Týrnır Eńbek Eriniń týǵan jeri Jambyl oblysy Fýrmanov aýylynda ótetin bolyp belgilendi. Eńbegimen er atanǵan Jazylbek batyrdyń týǵan ólkesi Fýrmanov aýyly halyqaralyq deńgeıdegi qyzý sport dodasynyń mekenine aınaldy.

Kúrestiń barlyq túrinen derlik myqtylardyń myqtysy suryptalyp alynǵan bul jarysta kim bolsa da jeńisten úmittene jetti. Al bázbireýleri «báıgemdi shappaı alam» dep asyp-taspa sybys ta taratty. Baby kelisip, elý jeti kılogramm salmaq dárejesinde beldeskeli kelgen Erǵalı baq juldyzynyń janaryna nyq senimdi bolatyn. Qos ustazy Petr men Qabden Baıdosovtyń asyrmaı, týra baǵalap, ádil baǵasyn hám batasyn bergenderi Erǵalıdyń ózine degen senimin bekemdeı tústi. Ári týǵan topyraǵynda kimnen jeńile qoısyn? Adamdy asqaq rýhqa bólep, ǵajaıyp ister týdyratyn týǵan jerdiń kıesi emes pe?

Dúbirli doda bastalyp ta ketti. Almaty qalasynan kelgen palýandar jeke ári komandalyq esepte básekege tústi. Týrnırdiń alǵashqy kúninde komanda quramyndaǵy jigitter túgeldeı jalpy qorjynǵa júldeler salyp úlgerdi. Birinshi kúni búıirin soǵyp, babynan jańylǵandar fınalǵa joldama ala almady. Jarystyń ekinshi kúni bastala jóneldi. Qazaq kúresinen kúsh synasýǵa kelgen Erǵalı óz qarsylasynyń ózbek palýany ekenin bildi. Áıtse de sasa qoımady. Jarysqa at aryta jetken ala taqıaly palýan sambodan sport sheberi eken. Mine, Erǵalı men ózbek palýannyń esimderi atalyp, sharshy kilemge shaqyryldy. Dúıim jurttyń qıqýlatqan qoshemetinen bas aınalardaı. Erǵalı kópshilikke iltıpat bildirdi de, qarsylasymen qol alysty. Jolbarystaı keń keýdeli, qasqyr beldi qazaq palýanynyń silkip qalǵan qolyn qarsylasy ses belgisindeı qabyldap, aıqasýǵa asyqqandaı túr tanytty. Qyzylsyrap, qansonardy ańsaǵan qyrandaı Erǵalı birden shabýylǵa kóshti. Keshegi jeńisine attandy armandaǵan kóńili toımaı qalǵan jas palýan julqa tartty. Alǵashqy mınýttarda-aq óziniń basymdylyǵyny anyq baıqatyp úlgerdi. Ózbek palýan da des bermeı, «at sabyltyp, jaýyrynymdy jer ıisketý úshin kelgen joqpyn» degendeı qorǵanys tásilderin qoldana bastady. Qarsylasyn qapsyra qushaqtaǵan Erǵalı onyń aıaqtan shalý ádisine kóbirek súıenetinin ańdap qaldy. Qansha myqty bolsa da, bir osal tusy belgili boldy. Onyń álsizdigi-aıaqtan orap shalý ádisiniń ońtaıy kelgenshe, qasha urys salǵandaı ekiudaı kúıde júretini. Osyny jadyna toqyp úlgergen Erǵalı óziniń eń myqty ádisi, ata-babamyzdan adaspaı jetken, jeńiske aparar jambas ádisin qoldanyp, beldesýdi aıaqtaýǵa yńǵaılandy. Ózbek palýan taǵy da qýlyqpen muny bas salyp, orap jyqqansha, Erǵalı ony jambasyna salyp, shirene laqtyrdy. Bulaı laqtyrǵanda tek mysyq qana tórt aıaǵymen túse alar. Al palýan jer qushary sózsiz edi. Sol zańdylyqpen alapat kúshpen laqtyryp jibergende, jeńisten úmittene bastaǵan ózbek palýany murttaı ushty. Jaýyryny jerge tıgen ol tolyq jeńildi. Bul sátte kórermen halyq ata-babasynyń arýaǵyn atap, orda buzar jasyna jetip qalǵan Erǵalıdyń dańqyn asyrdy.

— Seni týǵan anańnan aınaldym!

— Ýa, bárekeldi

— Senimimizdi aqtadyń, arysym!

— Arýaqty er ekensiń!

— Tomaǵasy sypyrylǵan jas qyrandaı shúıildi ǵoı! Paı-paı!

Bul jartylaı fınaldyń sońǵy sáti bolatyn. Týrnırdiń sońǵy úshinshi kúninde aqtyq aıqas-sońǵy fınal kútip turdy.

Tastan túlep ushqan tastúlek qarsy kelgen palýanǵa ytyryna umtyldy. Ábden babyna kelgen jas qyrannyń bul úshinshi kúngi qansonary bolatyn. Aqtyq aıqasta tap kelgen qyrǵyz palýanymen beldesý bastalǵaly, kúlli jurttyń aýzynda Erǵalı esimi ańyz bolyp tarady.

— Jaýyryny jer ıiskep kórmegen batyr eken ózi!

— Ómiri jeńilistiń ashshy dámin tatyp kórmegen naǵyz qyran eken!

— Qazaq kúresi dese ishken asyn jerge qoıatyn naǵyz sabazdyń ózi!

— Jas bolsa da, qazaq kúresin shyńǵa shyǵarar qajyry bar!

Osylaı jas batyrdy has batyrǵa teńep, el ishi ańyz etti. Sol qalyń qazaqtyń senimi men ardaq tutýy Erǵalıdyń namysyn qaırady. Keshegi omaqasa qulaǵan ózbek palýany tárizdi qyrǵyz aǵaıynyn birden atan kúshine moıynsundyrǵysy keldi. Yzy-qıqy shý astynda bir-birine umtylǵan qos myqty kenet kóz túıistirip, bir sát janarmen tildesti.

— Óz jerimde turyp, áste jeńilmek emespin!-Erǵalıdyń kózi qarsylasyna osylaı dep ot shashty.

— Ózge jerge kelip, namysty qoldan berer ez men emespin!-Aıyr qalpaqty palýannyń kózinen Erǵalı osy oıdy oqyp úlgerdi.

— Qazaqtyń kúresin qazaqtaı biletin kim bar?!-Erǵalıdyń ótkir kózi osy oıdy ushqyn etip shashty.

— Men jaı beldesýge emes, jeńis shyńyn ıemdenýge kelgenmin!

— Jeńistiń bıik shyńyn shyqqandar ǵana biledi! Sen etektesiń, men sol shyńnyń ushar basyndamyn!-Erǵalı janarynan joldanǵan bul oıdy qapysyz túsingen palýan barystaı atyldy. Erǵalıdyń kútkeni de osy edi. Ashýǵa býlyqtyryp, qarsylasyn ishteı qulatsa, shynaıy jeńilisi de alys qalmaıdy ǵoı. Julqyna umtylǵan jigitti Erǵalı ózindik tásil qoldanýǵa murshasyn keltirmedi. Aıla-sharǵysyn taýysyp, dińkesin qurtyp baryp, óziniń ádisin bar bolmysymen bederlep, jeńiske aıqyn jetpek nıette. Erǵalıdyń ár qımylynan osy oıyn qalt jibermeı túsingen qyrǵyz palýany ony endi sál qatelesse, sol múlt ketken sátin óz paıdasyna asyrýdy ǵana tilep júr. Degenmen tym shıraq qımyldaǵan jas batyrdyń ádis qoldanýy ózgeshe, tásilderi temirdeı tegeýrindi. Qaýmalaǵan kópshilik tipti jeńimpazdy ózara belgilep te qoıypty.

— Apyraý, tıtyqtatpaı, jeńe salmaı ma?

— Iá, onsyz da kórer kózge kimniń jeńgeni taıǵa tańba basqandaı kórinip-aq tur emes pe?

— Bar aılasyn túgesti ǵoı paqyrdyń!

— Bárekeldi, batyrym! Týra keshegideı jambasqa salyp laqtyrshy ózin!

— Arýaq! Arýaq!

— Taza jeńis! Taza jeńis!

Shýdan qulaǵy tunyp ketken Erǵalı dál osy sátte ata-baba arýaǵyna ishteı syıyndy da, óziniń eń sońǵy sátte ǵana qoldanatyn jambas ádisine kóshti. Áp-sátte qyrǵyz palýan Erǵalıdyń jambasynda urshyqsha úıirilip, jer súze qulady. Tóreshiler de bir aýyzdan tolyq jeńis dep baǵalady. Erǵalı ot sharpyǵan janarymen aıtqan jeńis shyńynyń ushar basynda turdy. Ol qazaq kúresinen óz salmaǵynda jeńimpaz atandy. Orta Azıanyń alys-jaqyn elderinen kelgen palýandardyń barlyǵyn tize búktirdi. Úsh kúnde jeti beldesý ótkizgen qyran tulǵaly palýan birde-birinde jeńilip kórmedi.

Jeńis tuǵyryna kóterilgenderdi marapattaý rásimi bastalyp ketti. Jazylbek Erǵalıdy meıirlene qushaqtap:

— Qazaqtyń baǵyna týǵan er ekensiń! Baqytty bol!-dep tebirene qysqa lebiz bildirdi. Ortalyq komsomol komıtettiń birinshi hatshysy Qýanysh Sultanov quttyqtap kelip, madaqtaý qaǵazyn tabys etti. Ózine senimmen qaraǵan kóptiń kóńilinen shyqqanyna shattanǵan Erǵalı keýdesin kere tynystady. Aıqas kútip alas urǵan jas qyrannyń kóńili osy sát bir tynyshtalyp qalǵandaı edi. Biraq ózin sharshy kilemde emes, basqa álemdegi «beldesýler» kútip turǵanyn tastúlek ázirge sezgen joq.

Bul kezde Erǵalıdyń týǵan aýylynda batyrdyń qurmetine ulan-asyr toı bastalyp ketti. «Shalqar» ulttyq arnasynan dıktor Ómirzaq Jolymbetov týrnır qorytyndysyn, jeńimpaz Erǵalı jaıyn málim etkende, fermanyń meńgerýshisi Dostıar estı sala, Altyn anaǵa jetkizýge asyqty.

— Súıinshi, apa! Erǵalı ulyńyz chempıon bolypty. Qarsy kelgenniń bárin jeńip, qazaq kúresinen Orta Azıa men Qazaqstan chempıony atanypty. Jańa ǵana «Shalqar» arnasynan estidim!

— Qalaǵanyńdy al, qalaǵanyńdy bereıin!-Altyn ana qýanyshtan ne degenin ózi de bilmeı, kózine jas aldy.

— Batyrdyń anasyna jylaǵan jarasa ma? Altyn, sen batyrdyń anasy boldyń! Qutty bolsyn!-Aýyldastary Altyndy ortaǵa alyp, bári birdeı shyn júrekten qýandy. Ortaq qýanyshtary-qazaq ulynyń jeńisi bárin toıǵa bastady. Maqtanyshqa sarań Muhıddın áke toı ústinde «Osy ulymnan bir úlken is kútetin edim» dep ákelik kóregendigin aıtyp qaldy. Aýyldyń taıly-taıaǵyna deıin qalmaı, Muhıddınniń shańyraǵynda toı qyldy. Barlyǵynyń aýzynda Erǵalı.

— Erǵalı júrgen jerde, jeńispen egiz tárizdenip ketedi. Baıaǵyda komsomoldyq joldamamen eki jyl aýylda júrip, qoı qyryqqanda da, myqty qyryqtyqshy ekenin kórsetken.

— Iá, sol kezde de úzdik atanyp, maqtaý qaǵazdaryn jıi alatyn!

— Áskerde júrgen jyldarynda sambodan chempıon bolǵanyn aıtsańdarshy!

— Iá, Erǵalı tek jeńýdi biledi!

El aýzynda qaharman beınege aınalǵan tastúlek tulǵa 1980 jyldy jeńispen támamdap, aldaǵy asýlarǵa qanat qaqty.

Halyq qalaǵan qyran

Júregindegi san armany alysqa qanat qaqtyrǵan Erǵalı óz salasynda tez-aq órledi. 1978 jyly ózi bilim alǵan Almaty dene shynyqtyrý ınstıtýtyna oqytýshy bolyp qabyldana sala, qarymdylyǵyn jyldam baıqatty. 1982 jyly aǵa oqytýshy dárejesine kóterilip, aldaǵy el úshin mańyzdy maqsattaryna jeter jolda adastyrmas bilim men tájirıbe jınaqtaýmen boldy.

— Shaqyrtýdy qabyl alǵanyń jón bolar. Bálkim, bul seniń jańa samǵaý mekenińe aınalar?!-dep Petr ustaz Erǵalıdy Almaty zootehnıkalyq-mal-dárigerlik ınstıtýtynyń basshylyǵy «kafedra meńgerýshisi bol» dep qolqalaı shaqyrǵanda, dem bere sóılep edi. Bul usynystyń túsken ýaqyty 1983 jyl edi, biraq kafedra meńgerýshiligine ózin áli daıyn emes dep topshylaǵan jas jigit birden kelise qoımady. Bul kezde ınstıtýtqa rektor bolyp Qaldybek Sábdenov kelgen-di. Ol ınstıtýttyń kadrlyq quramyn tolyqtyrý maqsatynda kóp izdendi. Dene shynyqtyrý ınstıtýtynyń rektory Óteshov Asqar Bilálulyna qońyraý shaldyrǵan da osy sebep bolatyn. Ekeýara áńgime uzaqqa sozylmady. Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinin Sábdenov aıtty:

— Maǵan ǵylym kandıdaty da, basqa da emes, qolynan is keletin jas maman kerek!

— Mende dál siz izdegen maman bar. Ózi jas, ózi kóp iske bas, ári ǵylymı ataǵy da bar. Ol- qazaq kúresinen sport sheberi QazKSR-ine eńbek sińirgen jattyqtyrýshy. Bul ataqty búkil elimizde tuńǵysh ret alǵan aıtýly azamat.-Óteshovtyń myna sıpattamasy Sábdenovty kókten tilegenin jerden tapqandaı qýantty.

— Sol mamandy maǵan jolyqtyryńyz. Óz salasynda taptaýryn súrleýmen júrmeı, jańalyq ákelýge áýes jastardy janym súıedi!

Osy áńgimeden soń Erǵalı Sábdenov basshylyq jasaıtyn Almaty zootehnıkalyq-mal-dárigerlik ınstıtýtyna dene tárbıesi kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndaldy. Bul oqý ornynda Erǵalı on eki jyl qatarynan qyzmet etti. Kóptegen jańalyq isterdiń basy-qasynda júrdi. Ulttyq salt-dástúr, el tarıhy dese jany kiretin Erǵalı Naýryz merekesiniń búkil joǵary oqý oryndarynyń arasynda alǵash ret dál osy ınstıtýtta atap ótilýine muryndyq boldy. Rektor Sábdenov bul merekeni el kútkendeı-aq ulan-asyr toıǵa aınaldyrdy. Instıtýttyń stadıony qazaqy aýyldyń kórinisindeı kóz tartyp, aq shańqan kıiz úıler qaz-qatar tigildi. Stýdentter kásipodaǵy dastarhan jasap, merekeniń qazaqylyq ajaryn asyrdy.

— Myna qos ǵashyqtyń búgin baqyt qusyn qondyrǵandary-aı!

— Iá, qulannyń qasýyna myltyqtyń basýy degendeı boldy. Bir jaǵynan Naýryz toıynda ulttyq dástúr kórsetilip jatyr,ekinshi jaǵynan jastar shynymen de sán-saltanatymen shańyraq kóterdi. Ǵajap emes pe?

— Ǵajap munymen bitken joq. Áne, qarańdar, rektor jas jubaılarǵa jataqhana bólmesiniń kiltin usynyp jatyr.-Ózara toı qyzyǵyn tamashalaǵan stýdentter rasynda da máz-meıram edi.Ulystyń uly kúninde qalaýyn taýyp janǵan aq qardaı kirshiksiz mahabbatpen otaý qurǵan ınstıtýttyń stýdent jigiti men Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtynyń bıkeshi bolatyn. Osylaısha Qazaqstanda birinshi ret ınstıtýttar arasynda bul bilim ordasy úlgi kórsetti. Áz Naýryz sonsha jyldan soń qazaǵymen qaıtyp qoshtaspastaı bolyp qaýyshty. Tól merekesimen tabysqan el de rıza, ásirese, el dep jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı júrgen erlerge rıza.

Táýelsizdik degen uly kúsh Erǵalıǵa qanat bitirip, kókke samǵatty. Ol eshbir qıyndyqty eleń qylmady. Tómen quldılaýdy bilmeıtin qyrandaı bıikke umtyla berdi. Jany baıyz tappaı shapqylap júrip, sál syrqattanyp ta qaldy. Ózi qaperine almaǵan syrqaty aqyry palýandy qalalyq aýrýhanadan bir-aq shyǵardy.

— Ota sátti ótti. Sportpen shuǵyldanyp, shymyr bolǵanyńyz sizdiń tez saýyǵyp ketýińizge kepildik beredi,-dep jymıdy dáriger.

— Pyshaq tıse qaıtedi eken? Tezirek shyqsam jarar edi.-Erǵalı óziniń otadan shyqqanyn ishteı moıyndar emes.

— On kún aýrýhanada, bizdiń baqylaýymyzda bolasyz. Oǵan deıin shyǵara almaımyn,-dedi de dáriger palatadan shyǵyp ketti.

Tynym taýyp otyrýdy bilmeıtin adamǵa aýrýhana tósegi qusa qapasynan beter bolyp kórinedi. Munda mınýttar myzǵymaıdy, saǵattar syrǵymaıdy. Ýaqyt tabandap turyp qalǵandaı. Aıaldap qalǵan ýaqytty halin surap kelýshiler júrdektetip jiberetin. Basyn kqtere bergeni sol edi, palataǵa jedel basyp memlekettik jattyqtyrýshy Baýyrjan Janalın men oqytýshy Sabyr Nurtazınkirip keldi.

— O, Erǵalı, otadan soń saýyǵyp kelesiń be?

— Alla shıpasyn bersin!

— Sýyt júrgen túrlerińe qarasam, jaı ǵana halimdi suraýǵa kelmegen sıaqtysyńdar.-Erǵalı ańdampaz qasıetimen týra áńgime bastady.

— Durys aıtasyń. Kelisimizdiń astary tereń.

— Biz búgin seniń halińdi surap keldik. Biraq erteń qazaq kúresiniń jaǵdaıyn suraspaıtyn sumdyq zaman týa ma dep qaýiptenip otyrmyz.-Baýyrjannyń daýsy kúńgirleı, ashyq sóz bastady.

— Qazaq kúresi qazir turalap qalǵan ahýalynan arylyp keledi. Bárin bir kúnde jasaı almaımyz. Ýaqyt kerek.-Erǵalı Baýyrjandy jubata bastap edi, ol munyń sózin aıaqtatpady.

— Bizde búgin sol ýaqyt tapshy bolyp tur.

— Iá, Kerekýde Qazaq kúresi Federasıasyna Prezıdent saılaýy bolmaq. Eger qazaq kúresiniń basyna ony búge-shigesine deıin biletin bilikti maman kelmese, oǵan qater bulty úıirileri haq.

— Tipti qazaq kúresi joıylyp, sambonyń jeteginde ketip qala ma dep bizden maza qashqaly qashan?!

— Sonda men ne isteýim qajet?-Erǵalı ornynan umsyna túsip, túregelýge yńǵaılandy.

— Búginnen qalmaı, Kerekýge ushyp baryp, Prezıdent saılaýyna túsýge tıissiń!

— Dál qazir jolǵa shyǵýymyz kerek!

Ushatyn búrkitteı qanatyn qomdap otyrǵan Erǵalı atyp turdy.Taıaýda ǵana jasalǵan ota batyrdy erkin qımyldatpady. Baýyrjan men Sabyr eki qoltyǵynan demep, ony aýrýhanadan áýejaıǵa jeteleı jóneldi.

— Dárigeriń naǵyz azamat eken. Óziniń jarasy aýyratyndaı shyr-pyry shyǵyp, seni áreń shyǵarǵanyn qarasańshy!

— Sol qarapaıym, biraq qasıetti jandardyń qadirin keıde bilmeı ketemiz-aý!

— Asyǵysta ol shıpagerge alǵys aıtýdy da umytyppyz.-Sabyr Erǵalıdyń jolǵa shyǵaryna qýanyp, dárigermen tym asyǵys qoshtasqandaryn endi ersi kórip tur.

— Qymbat janǵa júzine qarap alǵys jaýdyra almasań da, oǵan degen ystyq sezim júrek túkpirinde qalady ǵoı.

— Ystyq sezim demekshi, men Kerekýge usharymdy áıelime aıtpappyn ǵoı.-Erǵalıdyń bul sózine qos áriptesi jarysa kúldi.

Úsheý mingen ushaq aq bulttardy jaryp ótip, arman qusyn jarystyryp, Kereký qalasyna jetip keldi. Qalanyń kórkin ańdaýǵa murshalary kelmesten, olar birden saılaý ótetin orynǵa jetýge asyqty. Óńsheń sport sańlaqtary, yǵaılar men syǵaılar jınalǵan májilis zalyna Erǵalı eki áriptesiniń súıeemeldeýimen kirip keldi. Batyrdyń mysy basqan talaılar «Prezıdent bolamyn-aý» degen úmitterin jelge ushyrdy.

Májilis tóraǵasynyń daýsy sańqyldap, saılaý erejesimen tanystyryp tur.

— Sóz sońynda aıtarym, joǵaryda atalǵan barlyq talaptarǵa tolyq saı keletin maman Qazaq kúresi Federasıasynyń Prezıdenti bolmaq,-dep támamdady.

— Sońǵy kelgen úmitkerdiń salmaǵy basym eken. Erǵalı Muhıddınov-qazaq kúresinen Orta Azıa men Qazaqstan chempıony, qazaq kúresinen alǵash ret QazKSR-ine eńbek sińirgen jattyqtyrýshy ataǵyn alǵan, sport sheberi, dosent, bir sózben aıtqanda maıtalman maman.-Tóraǵanyń bul sózinen soń, zal ishi tyna qaldy. Kópshilik bolyp, bir sheshimge ishteı kelgen túrleri bar.

— Qazaq kúresiniń jiligin shaǵyp, maıyn ishken Erǵalıdaı erdiń bul kóshti tek alǵa bastaıtynyna men nyq senimdimin.-Óz daýsyn alǵash bolyp bergen QazKSR-ine eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, QazKSR-ine eńbek sińirgen muǵalim, sambo kúresinen KSRO sport sheberi Dıqanbaı Bıtkózov halyq qalaýyn pash etti.

— Erǵalı Muhıddınovty bilemiz ǵoı. Talaı órshil isterine de qanyqpyz. Árıne, men ony qoldap daýys beremin.-KSRO-ǵa eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, sambo kúresinen KSRO sport sheberi Marat Jahıtov ta batyrdyń upaıyna daýys berdi. Budan keıingi daýystar tek qana Erǵalıdy jaqtap berildi. Bul kezde Erǵalı ózine halyqtyń júktegen jaýapkershiliginiń júgin sezinip turdy. Amanat júgi qyrannyń qanatynda úzilmedi.

Ult kúresine jańalyq ákelgen Erǵalı eń aldymen ony júrgizý erejesin bekitti. Qazaq kúresi buǵan deıin tek orys tilinde júrip kelse, endi qazaqsha bastalyp, sońynan oryssha jalǵasatyn boldy. Qazaq kúresin ana tilinsiz elestete almaıtyn arda tulǵa tildik turǵydan tóńkeris jasady. Osylaısha qazaq kúresi qazaqsha sóıleı bastady. Munymen toqtamaı, ıtjyǵys uǵymyn tarıh qoınaýynan alyp shyǵyp, termın etip engizdi.Qazaq kúresiniń dańqy sharparapqa jaıyldy. Ár aýylda balalar qazaq kúresin bilgisi kelip qumartty. Sol yntyqqan kóńilderi aýyldyń sporttyq úıirmelerinde toıattaǵandaı boldy. Ákimshiliktermen tyǵyz baılanys ornatqan Erǵalı aýyl-aımaqta ata-baba kúresiniń kedergisiz damýyna jol ashyp berdi. Jer-jerden Federasıa ókildikterin ashyp, qanatyn keńge jaıdy. Táýelsizdikpen tuspa-tus kelgen bul uly jeńis tek shyńda týǵan muzbalaqtyń ǵana emes, ısi qazaqtyń rýhty shaǵy bolatyn. Shyń basyndaǵy shynar tulǵa ózin alda aıqas kútip turǵanyn ishteı sezdi. Áıtse de albyrt shaǵyndaǵydaı kóńili alaburtyp, typyrshı qoımady.Jas qyran endigi aıqastardyń kilemde emes, qalam ushynda óriletinin janymen túısindi.

Qıadaǵy qyran úni

1996 jyldyń jazy jetti. Erǵalı bul kezde Qazaqtyń memlekettik agrarlyq ýnıversıtetinde dene tárbıesi jáne sport kafedrasynyń meńgerýshisi. Qyran ǵumyrynyń toǵyz jyly osy bilim mekenin en jaılap, tyń soqpaq salýmen ótken. Al sol kúnder toqyraýǵa tap qylǵan toqsanynshy jyldardyń tálkegimen este qalǵan-dy. Qalyń el rýhyn tikteı alsa da, qos búıirden joqshylyq qysa berdi. Tereń oı ústinde júrgen rektor Kenjeǵalı Ábenuly Saǵadıev keńsesine búgin Erǵalıdy arnaıy shaqyrtty. Jigittiń júzege asýy yqtımal josparlary baryna basshysy bek senimdi edi. Amandyq-saýlyq surasqan soń, sózdi birden negizgi máseleden bastady:

— Erǵalı Muhıddınuly, ózińiz bilesiz, qazir qysyltaıań ýaqyt.

— Iá, belgili ǵoı. Jas, egemen elimiz aıaǵyn apyl-tapyl basqan sábıge uqsaıdy. Biraq zor qýanyshymyz-Táýelsizdigimiz!-Jastyq shaqtyń qarsy kelgen qıyndyq ataýlyǵa qaıyspaıtyn jalyny esken bul lebizge Saǵadıev rıza bolyp qaldy.

— Durys qoı. Biraq sol basty qazynamyzdy máńgilik etip ornyqtyrý úshin materıaldyq dúnıeni qalypqa keltirýimiz shart. Qarny ash oqytýshy bala oqytyp jarytpas. Meniń qalaýym-materıaldyq qyspaqtan shyqqan ustazdyń bar kóńiliniń bilim alýshy jastarda bolýy.

— Sózińizdiń jany bar. Qaısybir ınstıtýttyń oqytýshylary kúndiz sabaq berip, keshke júk tasyp, túrli qara jumys istep júrgenin kórgenim bar.-Erǵalıdyń sózin Saǵadıev kilt úzdi.

— Men oqytýshylarymnyń olaı nápaqa qamy úshin qara jumysqa jegilgenin kórgim kelmeıdi. Olar qosymsha tabysty óz salasynda tabýy kerek!-Saǵadıevtiń bul qaısarlyǵy búkil qoǵamda bolsa, sol bir toqyraý jyldary ustaz ataýly qolyna kúndiz qalam ustap, túnde sypyrtqy asynyp, qosymsha kiris kózin izdep, bazar jaǵalap, sodan da mártebesi kemimes edi-aý! «Et alamyz» dep aıǵaılaǵan ustazyn keshkilik bazardan kórgen balanyń júreginde oǵan degen qurmettiń azaıary da túsinikti ǵoı. Saǵadıev syndy órshil tulǵalar óz mekemesinde ustazdaryna ondaı kemistik kórsetpedi. Ol Erǵalımen aqyldasa otyryp, ýnıversıtet kóleminde saýyqtyrý-sporttyq keshender qurdy. Mundaı seksıalarda óz stýdentteri tegin jattyǵyp, kúshine aıla qosty. Al «sportpen aınalysam» degen ózge azamattarǵa aqyly túrde júrgizdi. Ol tólem oqytýshylarǵa qyldaı etip úlestirilip, qalǵan bólshegi túrli jarystarda ýnıversıtet quramalary daralana kıip shyǵar formalar tigýge jumsaldy. Osylaısha bilgir basshy Saǵadıev ustazdaryn qysyltaıań shaqta jer qarmatyp, aýa qaptyrmady. Olar tek ustazdyq bıik beınesin saqtap qaldy.

Taýsoǵar ekpinmen eńsesin kótergen qazaq eli óz Táýelsizdiginiń onjyldyq mereıtoıyna qadam basty. Búkil el kóleminde túrli mádenı, sporttyq sharalar legi bastalyp ketti.

— Áriptester, Táýelsizdiktiń onjyldyǵyna ýnıversıtetimiz ne usynar eken? Osyny bir aqyldasý qajet edi.-Erǵalı ustazdardyń nazaryn ózine aýdardy.

— El jasaǵandy biz de jasaımyz. Onyń oılanatyn nesi bar?-Jattandy jolmen júrip daǵdylanyp qalǵan qaısybir oqytýshylar bul suraqqa asa tolǵana qoımady.

— Bizdiń basty aıybymyz da osynda. «El jasaǵandy jasaımyz» dep kópke qarap, ózimiz bir jańa is bastaýdan qorqaqtap, «ash qulaqtan tynysh qulaq» dep buǵyp qala beretinimiz. Jańashyldyq ákelýge nege áýes emespiz?

— Erǵalı, namystyń kókparyna shapqaly otyrmysyń?-Erǵalı kekesin ún ıesin sózimen tyqsyra jóneldi.

— Egemen el bolyp, sol Táýelsizdik týynyń jelbiregen qasıetti kúnin joǵary, jańa deńgeıde toılaı almasaq nesine el azamatymyz dep eleýreımiz? Ata-babamyz qanymen, janymen amanat etken osy qasıetti merekeni tarıhta qalatyndaı etip dúrkiretip ótkizbesek, qazaqtyǵymyz qaısy? On jeti jyldan beri umyt bolǵan stýdentter spartakıadasyn nege jańǵyrtpaımyz? Bastamashyldyǵymyz, ustazdyǵymyz qaıda?

— Durys aıtasyz, Eraǵa! Biraq sol ıgi isti ózińiz bastap jibermeısiz be?-Jas ustazdyń bul sózine Erǵalı ashýlanbady. Neden bastaryna ishteı senimdi kúıde, jumys bólmesinen shyǵa berdi.

Uzynqulaq qyzmetine kóp súıenetin stýdentter arasynda bir ǵana taqyryp talqylanýda. Alda bolatyn stýdenter spartakıadasynda ýnıversıtettiń abyroıyn kimder qorǵaıtyny bastfy taqyrypqa aınalǵan.

— Qazaq kúresinen jarys bolsa, biz respýblıka boıynsha eshkimge des bere qoımaspyz!

— Toǵyzqumalaqshylar da tolyp jatyr aramyzda. Olar da jeńisten úmitti!

— Erǵalı ustazdyń baptaýymen bizde kánigi palýandar qalyptasty. Qane, ony joqqa shyǵara alatyndaryń bar ma?

Stýdentter áńgimesin ýnıversıtet belsendisi Arysbek bóldi. Onyń aıtqan tosyn jańalyǵy palýan jastardy abyrjytyp tastady.

— Jigitter, spartakıada anyq ótetin bolyp sheshilipti. Oǵan sporttyń kóptegen túrinen jarystar belgilenipti. Bir ókinishtisi-qazaq kúresi men toǵyzqumalaq jarys baǵdarlamasyna enbeı qalypty.

— Enbeı qalǵany qalaı?

— Bul anyq aqparat pa?

— Kim olaı degen?-Jigitter qyzbalanyp, otyrǵan oryndaryna shólmektiń tyǵynyndaı atyp turdy.

— Men tek anyq aqparattarmen ǵana jumys jasaımyn,-dep mańǵazdandy Arysbek.

— Bul jaǵdaıdy Erǵalı aǵaıǵa aıtaıyq. Ol kisiniń bul rette qol qýsyryp otyrmasy anyq,-desken stýdentter ustazdaryn izdep kelip, tappaı qaıtty. Bul kezde Erǵalı «baıqamaı» baǵdarlamadan tys qalǵan qazaq kúresi úshin ekinshi ret májilis qurǵyzyp, atoılap tur edi. Alqa-qotan otyrǵan ustazdar aldynda Erǵalı sýyryla sóıledi.

— Spartakıada ótkizýge sheshim qabyldaǵanda, bir qýanǵan edim. Endi onyń baǵdarlamasyn jasaǵanda, kóńilimde esh alań bolmap edi. Óıtkeni ózimdeı ustazdardyń ulttyq namysyna, qazaqylyq júregine sengen edim. Qazaq kúresin qaltarysta umytyp, toǵyzqumalaqty tasada qaldyrady dep múlde oılamaǵanmyn. Egemen el bola tura, eńsemizdi tiktegenimizge attaı on jyldy toltyrsaq ta, qazaq kúresin jetimsiretkenimiz-óz ultymyzdy kem tutqanymyz. Bul olqylyqty túzetýge áli de kesh emes. Qaıta daýysqa salaıyq. Qazaq kúresi men toǵyzqumalaq búgingi májilisten soń baǵdarlamaǵa enedi degen senimim bar!

Ornyna jaıǵasa bergeni sol edi,Taraz pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń aǵa oqytýshysy, QazKSR-ine eńbek sińirgen jattyqtyrýshy, sport klýbynyń bastysy İztileý Mınerbekov otty sózdiń alaýyn kúsheıtti:

— Qazaq óziniń ulttyq kúresin umytsa, jan-dúnıesiniń jalańashtanǵany. Oǵan jetkizbeı, dál osy jerde ulttyq sport túrlerin spartakıada baǵdarlamasyna engizýdi qoldap daýys beremin!-Sańqyldaǵan qaısar ún bireýlerge oı saldy, endi bireýlerdiń mazasyn qashyrdy.

— Iá, İztileý ustaz óte oryndy aıtady. El egemendiginiń bir sulý kórinisi ulttyq sport túrlerin damytý bolyp tabylady. Sondyqtan Erǵalıdyń usynysyn jaqtap daýys beremin!-QazUÝ-nyń kafedra meńgerýshisi Areshenko İztileýdiń sóziniń sońyn ala bere, óz kózqarasyn ashyq málimdedi. Erǵalıdyń tabandap talap etýimen spartakıadanyń jańa baǵdarlamasy qabyldandy. Endi sportshy jastar respýblıka kóleminde qazaq kúresinen de synǵa túsý baqytyna ıe boldy. Bul oń jańalyqty estigen sportshy jastar, «elim» degen júrekter shat-shadyman boldy.

Erǵalı májilisten shyǵa salysymen, jele-jortyp rektor Saǵadıevtiń esigin qaqty. Basshy kópke uzatpaı qabyldady.

— Iá, Erǵalı Muhıddınuly, stýdentter spartakıadasynyń alaý órtin ózińiz tutatqaly júrgenińiz málim. Basshy retinde menen áldebir kómek kerek pe?

— Iá, Kenjeǵalı Ábenuly, ótetin orny belgisiz toıdy qalaı qyryq kúndik etemin degendeı bolyp júrmin.

— Onyń esh qıyndyǵy joq. Ýnıversıtetimiz respýblıkalyq deńgeıde sportshylar saıysyn ótkizýge qolaıly.

— Sonda bul sport básekesi bizde óte me?

— Iá, ózimizde ótkizemiz. Oǵan bar múmkindik bar. Tipti joqtan bar jasaıtyn ǵajap jan ózińiz emespisiz?

— Kenjeǵalı Ábenuly, tym asyryp jiberdińiz! Ári men bul iste jalǵyz emespin ǵoı. Bútin ujym atsalysyp júr.

— Olaı bolsa, Erǵalı ustaz, tizgin ózińizde. Ýnıversıtet quramasy basty orynnan kórinedi dep senemin!

-Senimińizge selkeý túsirmeýge ýáde beremin!-Erǵalı ant etken saqshydaı sańq ete qaldy. Osy júzdesýden soń, Erǵalı tynyshtyq álemine sırek aıaldaıtyn boldy. Beımaza kúnderdegi tynymsyz áreketi aqyry jemisin berdi: Qazaqtyń memlekettik agrarlyq ýnıversıtetiniń quramasy respýblıka boıynsha qazaq kúresinen 1-oryndy jeńip aldy. Erǵalıdyń spartakıada baǵdarlamasyna qazaq kúresin engizý jolyndaǵy jansebil erligin kópshilik tegis túsingendeı boldy.

Qıada kóterilgen qyran úni barǵan saıyn asqaqtap, talmaý kókke ulasyp bara jatty.

Qalam ushyndaǵy jekpe-jek

«Biz ónerden kende emespiz» dep óz-ózine kúbirledi Erǵalı. «Tek onyń ýaǵyzdaýynan, nasıhatynan kem tartamyz» dep jáne qynjyldy. Bul onyń sońǵy kezderi óz-ózin qamshylap, ishteı shıryqqan shaǵy. Aq qaǵaz sharshy kilemdegi beldesýden de qıyn tárizdendi. Neshe ret bettep baryp, jýı almaı qaıtty. Áıtse de kókiregin tesip, oqyrmanyna jetýge talpynǵan oılary tym kóp. Solardy sóıletýdiń ońtaıyn tappaı, shaqshadaı basy sharadaı boldy. Búgin taǵy qalamyn bos qaldyrǵysy kelmeı, aqyry jazýǵa otyrdy. Seldeı bolyp kelgen býdaq-býdaq oılary qaǵaz betine birtindep túse bastady. Jumysynan keshtete shyǵyp, úıine keldi. Alǵash qalam tartqanyna kóńili sál de bolsa ornyna tústi.

Jańa kún bastala salysymen, Erǵalı birden «Lenınshil jas» gazetiniń redaksıasyna qaraı bet aldy. Jazǵanyn kórsetip, jaryqqa shyǵýyn nıet etti. Kirgen boıda Ertaı esimdi tilshige jolyǵyp qaldy. Juqaltań óńdi jas jigit bıazy eken. Erǵalıdyń kelgen maqsatyna tolyq qanyqty da, jazbany qolyna aldy. İzin sýytpaı oqıtyn tıanaqty, eńbekqor tilshi jolyqqanyna qýanyp ketken Erǵalı:

— Bul-alǵash ret jazýym. Sondyqtan oıymdy naqty jetkize almaǵan tustarym barshylyq. Taqyrybyn da kóp oılanyp, áreń qoıdym,-dep jaı-japsaryn túsindirýden esh jalyqpady.

— Taqyrypty maqalanyń búkil tabıǵatyna saı óte dál qoıǵansyz. «Alpys aılaly óner» qazaq kúresiniń barlyq bolmysyn ashyp tur,-dedi Ertaı júzin qaǵazdan ala berip.

— Sonsha kún alas urǵanymnan aqyry nátıje shyǵatyn boldy ma?-Erǵalıdyń kózi jaınap ketti.

— Qazaq kúresi týraly jazatyndar neken-saıaq. Al siz maman retinde, ult tarıhyn biletin zańǵar tulǵa retinde óte sátti jazǵansyz. Budan keıin de úzbeı jazyp turyńyz.

Ertaıdyń bul sózderi Erǵalıdyń bolashaqtaǵy úlken týyndylarynyń tusaýyn kesti.

Qyzmet babymen qarbalasyp júrgen bir kúninde jumys telefony shyr etti. Tilshi Ertaı eken.

— Erǵalı Muhıddınuly, qaıyrly kún. Men tilshi Ertaı Aıǵalıulymyn ǵoı,-dep sańqyldaı berip edi. Erǵalı resmılikten aryla ún qatýǵa buıyrǵandaı boldy.

— Qazaq balasymyz ǵoı. Bir-birimizdiń tegimizdi túgendemeı, jaı ǵana atymyzben ataı bersek bolmaı ma? Iá, Ertaı, jańalyǵyń bar ma?

— Bunyńyz meni dos tuta bastaǵanyńyzdyń belgisi bolar. Onda aıtaıyn. Dosyńyzdyń súıinshili habary bar. Maqalańyz jaryqqa shyǵyp, oqyrmandaryna jetti.

— «Alpys aılaly óner» Úsh júzdiń balasynyń nazarynda deımisiń? Qýanyshtymyn. Ózińe kóp rahmet!

— Qazaq dep, onyń sporty dep janyńyzǵa tynyshtyq bermeı júrgen sizge rahmet!

Bul qysqa tildesý eki erdiń arasyndaǵy shynaıy dostyqtyń bastaýy edi. Erǵalı shyǵarmashylyq ortadan Ertaı Aıǵalıuly sıaqty tulǵa tapty. Ózi de sol kezde sport taqyrybynda izdenip, jazyp júrgen tiilshi, ári jazýshy Ertaıǵa Erǵalıdaı alyppen dostasý keıinirek tyń týyndylardyń dúnıege kelýine yqpal jasady.

Almaty keshi kúńgirt tartqan. Qýyqtaı ǵana jaldamaly páterinde Erǵalı ary-beri teńselip júr. Oıy on saqqa ketken. Jazǵan oqýlyǵyn áldeneshe betke qysqartýy kerek. Jazylǵan dúnıeni qalaı jelisin úzbeı qysqartýǵa bolatynyn bilmeı, ábden sasty. Qyrsyqqanda ýaqyt tar. Oý, Ertaı dosy bar emes pe? Ol turǵanda neden sassyn! Qýanyp ketken Erǵalı qaǵazdaryn dereý jınastyrdy da, úıinen shyǵa berdi. Ertaıdyń úıine jetip baryp, buıymtaıyn aıtty. Dosy quptaı ketti.

— Osy qazaqsha kúres degenge óz basym múlde kelispeımin. Qazaqtiki dep tolyq telip aıtýǵa qımaǵannan berilgen ataý sıaqty.-Ertaı jazbany oqyp otyryp, óz oıyn bildirdi.

— Qazir qazaqsha oqýlyq jazýdyń ózi muń bolyp turǵanda, qazaqsha kúres atana bereri anyq. Bárinen de bul oqýlyqtyń jaryqqa kelýi mańyzdy bolyp tur ǵoı,-dep Erǵalı dosyn jubatyp qoıdy.

— Túý, myna qyrsyqty qara. Jaryq óshti. Endi ne isteımiz?

— Bilteli sham bar ma?-SHam tabylsa, Erǵalı ózi-aq tutatyp jibererdeı aptyǵa sóıledi.

— Bar ǵoı. Men taýyp keleıin. — Ertaı ornynan jyldam kóterilip, sham alyp keldi. Eki dos sham jaryǵynda qazaq kúresiniń aldaǵy oqytylý ádistemesine tikeleı qatysty oqýlyqty qaraýǵa kiristi.

— Qysqartýǵa sheber ekensiń. Jymyn bilidirmeı, oı júıesin de buzbaı, qıýlastyryp otyrsyń.

Erǵalı tilshi dosyn maqtap qoıar emes.

— Qysqartýdyń mashaqaty da osynda. Etek-jeńin qyrqam dep, basty oıǵa zaqym jasap alýdan qashý kerek.

— Ertaı, osy seniń teńeýlerińe qarasam, seni dáriger me dep qalamyn.-Erǵalı uıqy aýlynan qashyqtyǵyn ázilimen baıqatty.

— Árkim óz salasynda dáriger bolsa, ǵajap qoı. Óz salańnyń jarasyn kásibı mamannan asqan emshi emdeı almaıdy. Sen qazaq kúresiniń ádistemesin tuńǵysh bolyp usynyp, onyń jarasyn tańyp berip otyrsyń. Óz álemińniń dárigeri ispettisiń.-Ertaıdyń úninde ázildiń nyshany da joq.

— Aý, Ertaı, uıqym kelmese de, kózim ashyp ketti.

— Shamnyń biltesi janaıyn dep tur. Jaǵarmaı taýsylǵan ba?-Ertaı shamnyń haline qarap, tańnyń atýǵa taıaý qalǵanyn endi sezdi.

— Qaıran sózderimdi qyrqyp boldyń ba?

— Sholaq bolmaı, oıy olaq bolmaı, qajetinshe qysqardy dep oılaımyn. Endigisin baspadaǵylar shesher.-Ertaı bel jazyp tura keldi. Sham da sónip tyndy. Tań aǵaryp atqan mezette Erǵalı dosynyń úıinen qysqartylǵan jazbasyn alyp shyǵa berdi.

Sham jaryǵynda, tań alakeýimde dúnıe esigin ashqan «Qazaqsha kúres» oqý quraly keń qoldanysqa ıe boldy. Qazaq kúresin oqytýdyń basty qaǵıdalary tarıh tuńǵıyǵynan marjandaı terilip alynǵan bul oqýlyq kúni búginge deıin mańyzyn joımady. Al Erǵalı bul oqýlyq úshin kitaphanalar men muraǵattarda tabandap otyratyn. Alǵan derekterin saralap, jazyp shyǵýdyń ózi bir beldesýmen para-par bolatyn. Qazaq kúresin ary qaraı damytsam, órkendetsem degen armany ony jazý áleminen keri qaıtarmady. Qazaqtyń jany men tániniń saýlyǵy, tiliniń sheshendigi men tereń tarıhy qosa órilgen qasıetti kúresi Erǵalıǵa amanattaı bolyp, oǵan tún balasynda kirpik ildirmedi.

Búgin de túngi uıqysy qaza bolyp, tańerteń saly sýǵa kete turdy. Tańǵy shaı ústinde áıeli Toıjanǵa:

— Tórkindep kelseń qaıtedi? Qyzymyz da naǵashylaryn saǵynǵan bolar,-dep oı tastady.

— Aq qaǵazben ár tún aıqasasyń. Biraq tańerteń qaǵaz betine bir noqattyń da túspegenin baıqaımyn. Men ketsem, qalamyń júrdektense, onda qanekeı.-Týmysynan tym sabyrly Toıjan bárin ańdap-barlap júrgenin bir aýyz sózimen baıqatty.

— Úıde kisi qarasy azaısa, júıeli jazyp ketemin be degen senimim bar.

— Dińkelep qalyp júrme. Tamaǵyńdy ýaqytynda ish.

— Myna jazbany jetildirmeıinshe, boıyma as qonbaıtyn sıaqty.

Qysqa áńgimeden soń Toıjan kishkentaı qyzy Gúlnardy alyp, tórkindep qaıtýǵa qamdandy. Bul kesh Erǵalı qaǵaz betine nóser oıyn sorǵalatty. Oıy júıelenip, tili sheshilip sala berdi.

Almatynyń tyrbyń tirlikti tańy bastalyp ketti. Keıde Erǵalı túngi ýaqytty toqtatyp qoıǵysy keletin. Kúndizgi qym-qýyt sharýa qamy jazbalaryn tereń oılaýǵa murshasyn keltirmeıtin. Al qalamger tarazysy tún ortasy aýǵan shaqta teńgerile bastaıtyn. Biraq bul oı men oralymdy tildiń tepe-teńdigin tań atty tynyshsyz sát buzatyn.Jer betine jaryq tússe, dáleldi paıymdary men kórkem tili tusaýlanyp sala beretin. Búgin de sondaı bir tańdy atyryp, jumysyna keldi. Erterek kelgeni ózi oıynda sheshe almaǵan bir kúrmeýdiń baılaýyn tappaq áreketi edi.

Shirkin, qazaq kúresin mektep tabaldyryǵynan bastap oqytsa! Onsyz da ár qazaq balasynyń boıynda týlap jatqan kúreskerlik rýhyn jastaıynan shynyqtyrsa! Onda qazaq kúresi búgingiden de zor mártebege ıe bolar edi. 1995 jyly osy armanyn shyndyqqa aınaldyrǵysy kelip, «Qazaq kúresi boıynsha jalpy bilim beretin mektepterge arnalǵan baǵdarlama» ádistemelik quralyn jazǵany bar. Talmaı izdenip jazǵan eńbegi rásýa bolǵandaı sý aıaǵy qurdymǵa ketti. Qoldaýshylar az bolyp, baǵdarlama tek jazba kúıinde qala berdi. Bul jaıt Erǵalıdyń qaıratyn muqalta almady, kerisinshe jigerin janı tústi. Osy eńbeginiń izin sýytpaı, ustazy Petr Fılıppovıchpen birlese otyryp, «Qazaqsha kúres» oqýlyǵyn jazyp shyǵyp, qoldanysqa engizdi. Qalamgerlik qarymy arta túsip, 1997 jyly ustazy Matýshakka arnap «Palýandar ustazy» atty derekti hıkaıat jazdy. Orys tilinde jazǵan bul hıkaıaty Erǵalıdyń ózin shyńǵa sharyqtatqan ustazy aldyndaǵy shákirttik paryzyn abyroımen atqarǵanyn, ári ádebı-zertteýshilik qabiletin de tanytyp tastady. Al búgin, tym tuńǵıyq oıǵa berilip otyr. Shyńdy meken etetin muzbalaq tulǵanyń armany da asqar bolatyn. Muzart-armannyń qıyndyqty qaqyratyp óte shyǵar qudireti bar-tyn. Sol qasıetin tanytyp, qazaq kúresin mektepterde oqytý maqsatyna jetý dańǵylyna taǵy da tústi. Armanyna jetpeı, jarty joldan qaıtý oıynda joq. Qazaqtyń sport jáne týrızm akademıasynyń ulttyq sport túrleri kafedrasynyń meńgerýshisi bolyp qyzmet atqaryp júrgen Uly dala perzenti taýsylmas armandarynyń tizginin esh tartpady. Toǵyz oqý quraly men jetpis bes ǵylymı-kópshilik maqalalary qattalyp, bes óndiriske engizgen jańalyǵy jastar kóńilinde jattaldy. Sonaý sekseninshi jyldary ózi qazaq kúresi dep atar ma edi degen oıy da oryndalyp, 2012 jyly «Qazaq kúresi» oqýlyǵyn dúnıege ákeldi. Qazaq kúresi ǵylymı turǵyda júıelenip, zerdelenip, zerttelip, tolyqqandy óz ataýyna ıe boldy.

Qalam ushyndaǵy jekpe-jektiń ár sáti sharshy kilemde beldeskenmen para-par edi. Bul qasterli jekpe-jekte de urpaq bolashaǵy úshin qazaq kúresin ózine amanat etip alǵan muzbalaq tulǵa jeńiske jetti. Aq qaǵaz betindegi aıqas bir tynbaıtyn, sebebi Erǵalı jazǵanynan jazary kóp dep bildi.

Qyrandar armıasynyń qolbasshysy

Jastardyń suraǵy biter emes. Dáris sońy syrlasý sátine aınalǵandaı.

— Aǵaı, siz án sala alasyz ba?-dep bir stýdenti tosyn suraq qoıdy. Ony tyıyp tastaıtyn Erǵalı kórinbedi. Qaıta áńgimeni jalǵaı tústi.

— Áý demeıtin qazaq joq. Men de reti kelse, halyq ánderin aıtqandy unatamyn.»Arys jaǵasynda» ánin oryndaǵym kelip turady. Qazaqtyń ǵajap ánderin uıyp tyńdaımyn.

— Aǵaı, únemi zyr júgirip júresiz. Sonda qaı kezde án tyńdap úlgeresiz?-Bul suraq ıesine stýdentter dúrkireı kúldi.

— Kúlmeńder. Men án tyńdaýǵa ýaqyt tabamyn. Jumystan soń, sál ońasha qalǵan kezimde, aýylyma degen eski saǵynyshym oıanyp ketedi. Sol saǵynyshymdy Maqpal Júnisovanyń aýyl týraly, ómir týraly ánderimen basamyn. Odan qala berdi Nurlan Ónerbaevtyń ánderimen qulaq quryshymdy qandyramyn.

— Shámshiniń zamanynda siz bala boldyńyz ǵoı. Bálkim, uly sazgerdi kórgen de bolarsyz?

— Iá, kórdim. Altynshy synypta oqyp júrgen kezimde Shámshi aǵamyz oqýshylardyń jumys istep jatqan jerine kelip, birneshe án oryndap bergen. Kózbe-kóz kórip, lebizine qaryq boldyq. Qazirgi senderge uqsap, sazgerge áldeneshe suraq qoıǵanym bar.

— Aǵaı, siz Shámshideı uly adammen júzdesipsiz, armanyńyz joq shyǵar!-Jastar profesor dárisin sport taqyrybynan mýzyka salasyna buryp jibergenderine dán rıza kúıde otyr.

— Joq, armanym kóp! Sender de armandańdar, armandaýdan talmańdar!-Professor dárisin ǵıbratty aqylymen támam qyldy.

Erǵalı korıdordy boılap kele jatyr edi, aldynan stýdenti Áskerbek shyǵa qaldy.

— Erǵalı aǵa, assalaýmaǵaleıkým!

— Ýaǵaleıkúmassalam, Áskerbek! Úı-ishiń aman ba?

— Amandyq, aǵa!

— Kishkentaıyń qalaı? Ósip jatyr ma?

— Oı, aǵa, men biraz boldy ajyrasyp ketkenmin.-Myna sóz Erǵalıdyń qaq basynan salyp jibergendeı estildi.

— Ajyrasqany nesi? Toıyńdy jasap, dúrkiretip turyp úılendiń. Endi araǵa jyl salmaı jatyp, jas otaýyńnyń ýyǵyn shasha saldyń ba?

— Aǵa, nesine ursasyz? Meniń kinám joq!-SHyr-pyr bolǵan jas jigittiń sózin sońyna deıin tyńdamaǵan Erǵalı jumys bólmesine kelip jaıǵasty. Júregin áldebir aýyr muń túırep ótkendeı boldy. «Ajyrastym» dep turǵan jigit óziniń shańyraǵyn kúıretip, balasyn tiri jetim etkenin sezbeıtin de syńaıly. Nege ajyrasady? Óziniń otbasylyq ómiri bir elestep ótti. Erǵalı otyz jasynda shańyraq kóterdi. Úılený toıynan soń, eki kúnnen keıin Erǵalı Almatyǵa sýyt attanyp ketti. Al Toıjan kelindik paryzyn óteımin dep aýylda, qaıyn jurtynda qalǵan. Sonda eki jylǵa jýyq ýaqyt ata-enesimen turǵan Toıjannan bir kúńkil estimep edi. Aqyry «bulaı júrgenderiń jaramaıdy, sýysyp ketesińder» dep Muhıddın áke kelinine batasyn berip, Almatyǵa attandyrǵan edi.Sábıli bolǵan soń da jaǵdaılary birden jaqsara qoımady. Jaldamaly bir bólmede turdy. Sonda da áıeliniń bir kóńili tolmaı, keıigenin kórmedi. Ári Erǵalı tabıǵatynan qonaqjaı, sondyqtan úılerinen kisi arylmaıtyn. Sonyń birine qabaq shytyp kórmedi. Ata-enesi ómirden ótkenshe, kelinderine alǵystaryn jaýdyryp ketti. Tuńǵyshy Gúlnardan keıin birden qursaq kótere qoımaǵan áıeline Erǵalı «ajyrasam» dep eshqashan doq kórsetpedi. Óıtkeni súp-súıkimdi qyzy turǵanda, ózin barlyq turǵyda qoldap otyrǵan áıeli barda, Erǵalı sabyrdy serik etti. Sol sabyrmen kútken tilegi oryndalyp, Gúlnardan keıin jáne bir qyz ben bir uldyń ákesi atandy. Al myna keshe úılenip, búgin ajyrasyp jatqan jastarǵa ne jetpeıdi? Qazaqta joq bul qasiret qaıdan keldi? Erǵalı suraqtaryna jaýap taba almaı, kókiregin kere kúrsindi. Óz otyn óshirgen áıel el anasy bolyp jarytpaıdy. Óz shańyraǵyn qıratqan jigit el aǵasy bola almaıdy. Qyran tekti qazaqtyń kúıkentaı bolyp bara jatqany ma? Jo-o-o-oq!

Kenet jumys telefony shyryldady.

— Erǵalı Muhıddınuly, qaıyrly kún! Shákirtińiz Tólebaı Qasymhan álem kýboginen 1-oryn bıiginen kórindi!

Myna ıgi habardy estigen Erǵalıdyń muń basqan qabaǵy kúndeı ashyldy:

— Oý, súıinshi demeısiz be? Estip turǵanym osy. Paı-paı, álemge qazaq kúresin taǵy da tanytty deseńizshi!

«Taǵy da tanytty» dep shákirtin maqtaıtyn jóni bar-tyn. Sebebi, Qasymhan 2012 jyly Brazılıada ótken jasóspirimder arasyndaǵy álem chempıonatynda qazaq kúresinen 1-oryndy qanjyǵalap qaıtqan. 2013 jyly Almatyda ótken Eýrazıa oıyndarynda da shákirti qatarlastarynan qara úzip, 1-oryndy ıemdengen. Respýblıkalyq sport dodalarynda aldyna qara salmaıtyn qanatty pyraqtaı jigerli jasqa Erǵalı osy jarysta da senim artqan bolatyn. Búgin sol senimi aqtalyp, ózi baýlyǵan jas qyrany qazaq kúresin álem deńgeıinde asqaqtatyp tur.

— Iá,-dedi batyr kóńili ornyna túsip,-qazaq-tektiligin saqtap qalǵan qyran halyq. Qyrannyń kúıkentaı tirlik keshýi múmkin emes!!!

— Eraǵa, bul zor qýanysh boldy ǵoı,-dep sózge halyqaralyq dárejedegi sport sheberi, kafedra dosenti Ahmádıev Talǵar Muhtaruly aralasty. Halyqtyń balasyn óz perzentindeı kóretin darhan kóńil ustazdar bek qýandy. Talǵar arǵy-bergi jeńisterin termeleı bastady:

— Eraǵa, esińizde me, Erǵalıev Elaman «Qazaqstan barysyna» qatysyp, 1-oryndy bókterip qaıtqanda, qalaı qýanyp edik? Qazaq kúresin ómirine ózek etken erler bar dep masaırap edik qoı.

— Esimde! Qalaı umytaıyn ol kúndi! «Men-qazaqpyn» deıtin tarlandardy tegis shat qylǵan jeńis edi ǵoı ol da!

— Eraǵa, siz qyrandar armıasyn qurdyńyz! Osy akademıada júrip, ulttyq sport túrlerin joǵary dárejede damytyp, ilgeri bastyrdyńyz. Ol-aqıqat.-Betine maqtaýdy unatpaıtyn Erǵalı iltıpat bildirip jatpady. Óz oıyn jalǵap áketti.

— Aqıqaty sol-qazaq barda qazaq kúresi bar! Qazaq uldary osy kúrespen shynyǵyp, shyǵar bıigine osy kúrestiń ádis-tásilimen umtylyp turǵan qazirgideı nurly shaqta qazaq ólmeıdi! Qyrandar armıasy deısiń. Ony men qurmadym. Ol qazaq qazaq bolyp jaralǵaly ómir súrip kele jatqan uly kúretamyr ispetti. Men tek ony jalǵastyryp kelemin. Sen jáne men sıaqty ustazdardyń, ǵalymdardyń qasıetti paryzy, esh jerde jazylmaǵan asyl boryshy osy!

Bul sózderimen Erǵalı Talǵardyń kóz aldyna muzart shyńdy shyr aınala qıqýlaı ushqan muzbalaqty elestetti. Shyńda týǵan muzbalaq shyńyn meken etip júr. Biraq ol ózinen keıingi urpaǵynyń da osy bıikti ıen qonys etkenin bar janymen qalaıdy.

Máńgilik mekeni shyń bolǵan muzbalaq kıeli Kúndi betke alyp, qalyqtap barady. Ol jalǵyz emes edi. Onyń sońynda qyrandar armıasy sap túzep, nurly bolashaqqa baǵyt alyp bara jatty.

---