InfoHub Logo

Qazaq jeri tarıh kitabynyń sarǵaıǵan beti. Týǵan ólkege baılanysty azdy-kópti áńgimege, ataýyna nazar salyp, tereńirek úńilseń-aq altyn júlgesine kezikkendeı kepke enesiń. Tasy da, butasy da sóılep qoıa beredi. Qarqaralynyń teristiginde kóldeneń túsip jatqan Boqtykent taýy. Bul taýdyń kúngeı beti lebine tiri jan arbalǵandaı jer ústiniń jánnaty, sáýkelege uqsaıdy. Orta tusy órkeshtenip, tústik betten keń ańǵar ashylady. Jalǵyzaıaq jol qysańdy órlep joǵarylaı túsip oń men soldan shoqyly taý — uıqydan oıanǵan batyrǵa uqsap eńsesin tiktep túregelip ketedi. Shyrsha, qaraǵash, úıeńki toǵaı aldyńyzdan andyzdap shyǵady. Julqynyp aqqan ózendi órlep júrgen saıyn ańǵar qýsyrylyp, shúńeıttenip uzyn sapty shómishke uqsap ketedi. Qos qaptaly teristikke qaraı bıiktegennen-bıiktep ótkel bermes asýǵa tireledi.

Eriksiz kidiresiz. Shúńeıt tabanynda tastan-tasqa sekirgen jińishke ózen. Ózenniń sol qaptalynan úımektelgen qorym, qorym tórinde qam kesek, jalpaq tastan órilgen tasbolat tam. Úsh bólmeli, tóbesi ashyq, ortasynda dálizi. Teristigi men tústiginde eki esik, kádýilgi qýma etip salynǵan qorjyn tam. Tam áldeqashan qulaǵan. Qyzyl kenish qonysy osy.

Keıingi qazbagerler kisiniń keýdesinen etip bıiktetip, qabyrǵany qaıta órip, bólmeniń edenine jalpaq tas tósep, tasbolat tamnyń sulbasyn qup keltirgen. Tamnyń aýmaǵyn symtemirmen qorshap, «Tarıhı jádiger, memleket ıeliginde» dep shoıyn taqta ornatypty.

Beıseýbet jan júrmeı kisi aıaǵy baspaǵan soń búldirgen, ushqat, alabotasy kıizdeı qalyń; mańaıy sámbi, qaraǵash aralasa ósken toǵaı. Qysań ishi elsiz. Saqyldap aqqan ózen, syńsyǵan toǵaı keshqurym kisiniń boıyn tońazytyp búristirip jiberedi. Túnge qalý qaýipti. Biletinder kemeshtengen taý ańǵarynan túnemesi qystyǵyp, syńsyp jylaǵan boıjetken úni estiledi deıdi. Boıjetken bolyp ún salǵan — baıaǵyda Qyzyl kenishti bir qys jaılaǵan qyryq qyzdyń rýhy, álde ǵaıypty kezgen shaıtan, álde ibilis sazy ma, kim biledi. Áıteýir uzaq joldan shaldyǵyp jetip shókken túıedeı jaırap jatqan kóneniń kózi — Qyzyl kenish kóne áńgimeniń kenishi.

Keshegi ótken Altyn Ordanyń dáýirlep turǵan zamanynda uly dalany basqan jeri tóńkerilip túserdeı ne jaısańdar mekendedi deseńshi! Joshynyń tuńǵyshy Orda Ejen kindiginen Deshti Qypshaq ulysyn ýysynda ustaǵan qazaq handarynyń áýleti tarady. Edildiń arǵy jaǵy, bergi jaǵyn jaılaǵan kıizdeı qalyń elge Batydan taraǵan urpaq ıelik etti. Eki ózenniń arasy, Buqar men Samarqanǵa Shıban tuqymy, Shaǵataı áýleti; kún eńkeıgen batys túkpirdegi hajytarhan men Qyrymǵa Toqaı-Temir áýleti qońyr samal eskendeı sarabdal sózin ótkizdi, áýlettiń altyn tin, úzilmes arqaýy boldy.

Toqaı-Temir moıyl qara shashty, jazyq mańdaı, qaraǵan kezde móldiregen ótkir janary kisiniń arǵy-bergisinen ótip ketetin, suńǵyla sulý kisi bolypty. Áýel basta Jaratýshy Ie áıel ǵyp jaratyp ap, sońynan álgi oıynan tez aınyp erkekke tartyp ketkendeı... jibekteı esilgen minezi, kórkem júzi, tunjyrap qaraǵany-aq bettesip kelgen kisini magnıtshe jyldam tartyp, ıinin taýyp ıkemine tez kóndiretin. Túp atasy Batynyń birbetkeı qattylyǵy aınalyp ótip, naǵashy jurtynyń qońyr qozydaı jýastyǵy juqqan ba dersiń. Edil ózeniniń naıqala lyqsyp teńizge taqaǵanda on san arna men salaǵa bólinip, bytyraı jaıylǵan alqymyna qadany ózi qadap, ordanyń shańyraǵyn ózi kóterdi. Aınalasy at shaptyrym jazyqtyń ortasyna baqan tirep: «Osy tus!» — dedi.

Han sózi qate ketpeıdi. «Osy tus» degen jerge kóp uzamaı qıqymdaı qonys qaptap, bórene ıip, qam kesek qalastyryp «shońqıma» dep atalatyn úıler qanat jaıdy, hansaraı salyndy. Qazany oshaqtan túspeıtin asty eken, hany bılik tizginin tas qyp ustaǵan tarhan eken degen sóz qosarlanyp kelip — astytarhan + astarhan + hajytarhan — ordasy dúnıege keldi. Qazaqtyń altyn ǵasyry — noǵaıly dáýiri bastaldy.

Odan beride... Abylaı zamanynda Toqaı-Temirdiń kindiginen taraǵan jas hanzada kók shalǵyny úzeńgini shyrmap kólikti tusap júrgizbeıtin, ishine bota tússe kórinbeıtin kókoraıǵa shatyr tigip, bilegi maıysqan hanshasynyń qolynan qymyz iship, ádemi murty kókke shanshylyp maldas quryp otyrǵan edi. Tý syrtynan at dúbiri estildi. Shaýypkel, barypkeli eleń etisti. Jer eńbegin oıardaı áldekim dúrs qulady, jaryqshaq únmen «dat» surady.

Jas hanzada tizesinde kóldeneń jatqan qylyshyn jartylaı qynabynan sýyra túsip artynsha shalǵaıymen jaba qoıdy. Otaýdyń esigin serpip ashyp torǵaýyty endi. Qos qolyn keýdesine aıqastyryp, tizerleı ketip tilge keldi. «Tómengi jaqtan qara qalmaqtyń elshisi kelip tur, han ıem», — dedi torǵaýyty gúr etip. «Tý syrtymdy dúbirge toltyryp entelep jetetindeı elshiniń esirigi me?.. kúte tursyn!» — dep sol qolyn silke kóterip shyǵaryp jiberdi. Oıǵa shomdy... Joǵarǵy Edilden sabylyp jetetin kerýenniń habary úzildi, orystan alym-salyq jınap kelýge jibergen jaýshysy áli joq. Orman ishinde buqpa torǵaısha buǵynyp jan baǵyp júrgen sharqaıly mujyq jalt berip ustatpaı dińkeletti me, álde jaýshyny qaýmalap, baltalap tuqymyn tuzdaı qurtty ma, kim biledi. Júreginen ýáıim esh jýylmaıdy. Osydan kúnshilik tústiktegi Saraıǵa attanǵan saýda kerýeni qaıtyp oralmady. Saraıda otyryp Máskeýdiń uly knázi kim bolýy kerek ekenin ózi sheship, ózi pátýa aıtatyn Altyn Orda beklerbegi ulyq Muhammed urpaǵynyń dáýreni taıyp, aıbyny alasarǵaly qashan! Oı, páli-aı! Kúpti kóńilmen kúndi eńkeıtti.

Keshkilik kóleńkesin keýdesinen basqan elshini qabyldady. Qabaǵy túsip jaǵynan bozdaǵy shyǵyp ábden júdepti. Qos tizerleı júgine ketip qamshysyn kóldeneń tastady.

— Qara qalmaqtyń torǵaýyty Aıýke hannyń erterekte Qaldan Sheringe jalǵyz qyzyn beremin degen ýádesi bar. Qaldan Sherin qıyrdan kóz salyp kútip otyrǵan kórinedi. Qasyna otyz toǵyz qyz qosyp, Toshaıyn arýmen qyryq qyz etip kerýen tartyp, atajurtqa jóneltpekshi. Sol kerýenniń jolyn tosyp, oljalamaı, ótkizip jiberýdi ótinedi Aıýke han.

Toqaı-Temir kindiginen taraǵan jas hanzadanyń búıregi búlk etti. Osydan pálen jyl buryn, onda Baty jaryqtyqtyń kózi tiri, ormandaı orysty shaýyp, at basyn batysqa burǵan yzǵyn ýaǵy. At ústinde quıryǵy qajalyp, jilik maıy úzilip, taqymy oıylady. Sary aıazy saqyldaǵan, shymdaq joly jas balanyń eńbegindeı bylqyldaǵan batysta jortyp júrip Baty baqı jalǵanǵa ozypty. Máıitti jat jerge qaldyrýǵa bolmaıdy. Kerýlenniń kúreń tórinde áıgili áýlettiń kórhanasy — ıt arqasy qıandaǵy Ike Ótógke úsh aı júrip jetkizýge tıis. Han qoryǵyna máıitti teńdep aparyp jambasyn jerge tıgizý arǵy babasy Toqaı-Temirge júktelipti. Áýlettiń qol jaıyp, bet syıpaǵan pátýasy jazylmaǵan zań. Batynyń súıegin tuz sińgen qulyn terisine orap, syrtyn shýdamen shandyp, sary maıaǵa teńdep, qyl quıryǵyn kótergen qaraly sherýdi bastap babasy Kelúrenge bet alypty.

Áppaq aıdyń astynda jazıranyń shetine shyǵa almaı mıtyń júrispen mamyrdy túgesipti.

Temirqazyqty sol úzeńgilikke alyp, mı qaınatqan kúnge mańdaıyn tósep maýsymdy eńseripti.

Shyjyǵan shildede Alataýdy bókterlep, nán shyńnan qıalap ótip quba dúz shólge shyǵandap qany qoıýlapty. Jan sozǵan qoldyń birazy qańqasy saýdyrap jolda qalady. Shólge shyǵandaıdy. Aspan men jerdiń ádibi sógilgen kógildir kókjıek kózdi tusaǵanda — jol ańdyǵan qalmaq taıshysy oıqastap aldynan shyǵypty. Máıittiń jambasyna salǵan altyn jambyǵa ańsary aýdy ma, kim biledi. Kóleńkesine ilesip, sińirine ilinip ázer kele jatqan shaǵyn qol kezengen jaýǵa tótep bere almaıdy. Arýaqtan qorqyp pátýaǵa keletin taıshy qaıda!.. kózine qan tolyp, andyzdaı oraǵytyp, keneýi ketken úrkerdeı topty úrpıtip qorshap alady. Amal joq arǵy babasy Toqaı-Temir babasy atynan túsip «dat» surapty desedi.

«Taq ıesiniń máıitin shapqan táńirge jazǵanmen birdeı!.. Toqta, tıyl!.. Máıitti han qoryǵyna jetkizýge pursat ber, ólikti tonap eki dúnıede qarǵysqa ushyraısyń, taıshy!» — dep dóń aıbat shegedi.

Kerýlenniń kezeńinde eki batyr kóp yrǵasyp, aıaǵynda «ólik basynda ójendesip turǵanymyz kıege aýyr» desip, pátýaǵa turady. Qalmaq taıshysy saılanyp kelgen on oq sárgerdesin irkip, shegarany ashady. Máıit artqan jetim kerýendi ári qaraı jóneltip jiberedi. Jaryqtyq arǵy babasy Toqaı-Temir máıitti aman-esen Ike Ótegke jetkizip, handar qorymyna jambasyn jerge tıgizip, kóńili jaı taýyp oralypty dep ańyz ǵyp aıtatyn. Bala jasynan qulaǵyna sińgen kóne áńgime jattalyp qalypty.

Osy oqıǵany eriksiz esine alǵan jas hanzada keler — kezek, almakezek dep ishinen myrs kúldi. Edildiń tómengi jaǵyndaǵy, bir shoǵyr el bolyp, qonys jańartyp otyrǵan kári Aıýkeniń sálemin qup aldy. Baıaǵy tekti babasynyń dombytpa yntasyn qalmaq Aıýkeniń aldyna keltirmeıin dep oılady. Syıǵa — syı, sraǵa — bal. Bul ózi de baǵzy babasynyń juqanasy ǵoı.

— Maqul, Aıýke hannyń qyzyna Deshti Qypshaqtyń shegarasy ashyq, eshkim jolyn tospaıdy, — dep bir-aq kesti Hajytarhan hanzadasy.

O zamanda aýyzdan shyqqan sóz atan jilikteı aýyr bolatyn desedi. Aıtylǵan sóz — atylǵan oq. Sózdi aıaqasty etý, sertti buzý — jazmyshyńdy oıynshyq etý. Bir aýyz sózge bola jan alyp, jan bergen baıaǵynyń adamdary netken berik! Qadirli sóz qylyshynan qan tamǵan handy qalbań qaqtyrǵan. Sóz salmaǵyn júrek tarazysyna tartyp sóıleý salt desedi. Shaǵyn mysal: teristiktiń sózin ustaǵan aqsaqal bı jazıra dalanyń kelesi pushpaǵynda jatqan jaıbasar bıge duǵaı sálem joldady deńiz. «Pálenshe-e-ke, ata jolynan burylmaıyq, osyndaı pátýaǵa turaıyq»,— dep. Álgi sálemdi alǵan jaýshy jer shetindegi jaıbasar bıge jetemin degenshe aı ótedi... jyl ótedi... sóz ıesi — jer tiregen aqsaqal bı baqı jalǵanǵa ozyp ketedi... áıtse de álgi jaýshy jetkizgen pátýany jer shetindegi jaıbasar bı qup kórip — qulaq qaqpaı oryndaıdy desedi. Sózdiń kúshtiligi dep sony aıtyńyz!

O zamanda qalmaq taıshysy arqasyn taýǵa súıegendeı myqty shyǵypty. Taý degeni — arǵy jaǵyndaǵy qytaı bogdyhany eken. Qalmaq taıshysyna sary masadaı samsaǵan qol jınatyp, ot dárimen atylatyn zeńbirek berip saıyn saharany nusqap: «Qazaq dalasyn qan josa etip shap, ulyn — qul, qyzyn — kúń et, batyrynyń kózin joı, arqańdy jarǵa súıegendeı biz barmyz», — dep jazıra dalany jaılaǵan alash jurtyna aıdap salady. Qys qatty soǵyp, jutqa ushyrap, súlelengen eldiń shetine qasqyrsha tıedi. Qazaq jurtyn irigen dákedeı ydyrata sógip «aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» qyrǵynyna ushyratady. Qalmaq taıshysynyń qoly á degende eki tarapqa bólingen: biri — laqtyrǵan naızadaı Jetisý jerin jaǵalaı kóktep, Tarazdy oırandap, Túrkistannyń tóbesinen shanshylady; kelesi tarmaǵy — Saryarqany kesip ótip, Bulanty, Oıyl ózenin keship, Saraıshyqty órtep, Hajytarhannyń ókpe tusynan shyǵady. Bul tarmaqty qara qalmaq Qatysyban qońtajynyń tusynda on san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt — Aıýkeniń aýyr qoly dep ataǵan. Aıýkeniń aýyr qoly Hajytarhandy aınalyp ótip, noǵaılynyń boz jazyǵyn ıelenip, jyldar óte osy kúngi Qalmaq avtonomıasy atalyp súzilip qalyp qoıǵany málim.

Baıaǵy Tarbaǵataı taýynyń tań jaǵy men Altaı taýynyń oń jaǵyn mekendegen quba qalmaqtan bólinip — óz aldyna dúıim jurt bolyp jer túbindegi qara qalmaq ataldy. Zaman aýyspaı turmaıdy. Keshegi, 1723 jylǵy basqa túsken qıyn kepti — jeti jyl boıyna qan sý bop aqqan Otan soǵysyn bastan keshirgen qazaq qoly, 1730 jyly kóktemgi Ańyraqaı shaıqasynda qalmaqtyń óz basyna qaıyra tóndirip — ata jaýyn sary daladan túre qýyp shyǵady. Qara qalmaq shyǵystaǵy quba qalmaqqa qosyla almaı, basy birikpeı bordaı tozyp keneýi ketip túbekte qalady. Kıe aýysqannan solaı boldy.

Osy kúni etektegi qara qalmaqtyń aýyly dúbirli. Tabıǵat minezi kisige jýyq. Kún qurǵatpaı jabaǵy bulty tóńkerilip nóser jetedi, sar-gúr etip, ári-beriden naızaǵaı oınatyp jasyn atqanda — jer eńbegin tesip jibere jazdaıdy. Buratylǵan shalǵynǵa túıe shókse taba almaısyń. Edildi, Kaspııdi jaǵala-daǵy taıynshadaı týlaǵan balyǵyn baqanmen uryp eseńgiretip — qazanyńa tóńkerip sala ber, astyna órtep ot jaq, maı kilkigen sorpasy aǵzańdy balbyratyp, jon arqańnan ter bolyp quıylady. Besti qymyz Aıýke hannyń qanyn qyzdyryp túnemesi kóz ile almaı qınalady. Hanshasy malmandaı tósekti maımań qaǵyp kúnge jaıyp qurǵatam dep sharshaıdy.

On san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt Aıýke hannyń otaýy búgin ólik shyqqandaı azaly. Hanshasy eriksiz tilge keledi.

«Jazǵan-aý, Hajytarhannan jaýshyń kelgeli aınalshyq shóbin jegen atandaı alqymyń isip, qapalyq mújip jatasyń da qoıasyń, tósektiń toıaty jumyryńa juq bolmaı júr me? Bul neǵylǵanyń, taıshy!»

«Tósek toıatynan ózgeni oılaıtyn kúniń bolmas seniń. Osy bizdiń Toshaıyn qanshaǵa keldi?»

Báıbishesi qubylyp qaraıdy. Bir sumdyqtyń taıap kelerin ishki sezim túısigi sezdiretindeı me, qalaı.

«Kóktemge on jetige aıaq basady, aqqýdyń balapanyndaı bolǵan úrkegim-aý ánsheıin».

«Endeshe kóktemge qaraı qalyńdyq jelegin ázirleı ber, qar ketip, jer aıaǵy bosaı — sonaý Tarbaǵataı taýynyń tań jaǵynda, Altaı taýynyń oń jaǵynda jatqan taıshy Qaldan Sheringe uzatamyz. Quda túsip aldymyzdan ótip, jol-joralǵysyn jasap áýre bolmaıdy, qalyńdyq alty aıshylyq uzaq jolǵa óz aıaǵymen jetedi. İrgedegi Hajytarhannyń jas hanzadasy joldy ashamyn dep ýádesin beripti».

«Itpen qosylyp ıtaıaqtan irkit ishetin Qaldan Sheringe qyzymdy berip qor qylmaımyn, aý-ı-ı-ı!..» — dep hanshasy qaza kótergen qaıǵyly jandaı ah uryp, eki búıirin taıanyp daýys salyp jiberdi. Azynaǵan ashshy daýys yzǵyndaı aýyldy basyna kóterdi, jylqy kisinep, ıt ulydy.

«Qoısańshy, qar!» — dep daýys salǵan hanshasyn qulashyn kerip, qamshynyń astyna alǵaly ońtaılana berip Aıýke han qalt kidirdi. Temirdeı dáti tapqa qoıǵan sary maısha eridi. Azynaǵan áıel daýsy etinen ótip súıegine jetti. Borkemiktenip bosady. «Beý, dúnıe-aı!» — dep qolyndaǵy dyraý qamshymen syrmaqty sart uryp qaq aıyrdy. «Han qyzyna laıyq kádesin jasap uryn túsip áketse jón-aý! Saldaqyǵa uqsap qyzynyń kúıeý izdep qaıyn jurtqa óz aıaǵymen barady degen ne sumdyq!..» dep, ári-beriden góı-góı daýys aýyl aımaqtyń túńligin jelpildetti, ekindige deıin eńkildedi. Aıýke han kıiz úıden ytqyp shyǵyp qańtarýly atyna minip, qamshy basyp, jelmen jarysyp jasyl kókjıekti jıekteı shapty. Biraýqymda tizgin tartyp, keri burylyp aýyl irgesine jetkenshe alaquıynǵa uqsady. Astyndaǵy báıge aty kóp uzamaı barlyǵyp qaldy. Súmektegen tuzdy ter kózin tutty. Júregi atqaqtaı soǵyp alqymyna tyǵylyp tynysyn taryltty. Atynan domalaı túsip aldynan erbıip shyqqan sárgerdesin segiz órim buzaý tis qamshymen órip jiberip, otaýyna empeńdeı engenin biledi. Buryndary jer tóńkerilerdeı teńselip basatyn.

Bul ne sumdyq endi. Báıbisheniń góı-góıin qyzmetshi bıke estipti, jeli basynda qulynmen jarysyp oınap júrgen Toshaıynǵa maǵlum etipti... demniń arasynda aýyl ústi azan-qazan, shýlyǵan. Edil arnasynan asyp topan sý qaptaǵandaı sezildi. Mal úrikti, ıt ulyp, qalmaq aýyly qapelimde jaý shapqandaı dúrlikti.

Aıýke han: «Atasyna myń nálet-aı!» — dep syrt kıimin sypyryp salyp, qulyn jarǵaq jeńsiziniń baýyn byrt-byrt úzip, jalańash keýdesin shymdaýyqqa tósep etbetinen kósilip jata ketti. Salqyn syzashyq júndes tósin kómdi, muzdaı syz súıegine jetti. Ashý, yza ishin órtep bara jatsa — óstip jerbaýyrlap jatatyn ádeti. İshtegi órtti salqyn syzben baspaqshy. Qaı-qaıdaǵy jebir oı ishteı kemirip jep qoıdy túge.

«Qan maıdanda jaýyńmen betpe-bet kelip kúsh synasqanyń dúnıeniń tóri eken ǵoı!.. Mynaý ne endi! Buqpantaıdyń tirligi ánsheıin. Ia tós qaǵysyp, quıryq-baýyr jesip quda-jekjat bolǵan emes, ıa túńligin túrip at kótine mingizip qatyn qylǵan emes... Qaldan Sheringe on san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt elinen qalyńdyǵyń bolamyn dep qyzynyń óz aıaǵymen jetýi — ısi qalmaqta buryn bolǵan emes».

Bir zamanda Qaldan Sheringe bergen sózin, ýádesin buza almaı amalsyzǵa júginip otyr. «Qaldan Sheringe beremin» degen áke sózin esitip, on ekide bir gúli ashylmaǵan búldirshindeı qyzynyń botadaı bozdap, shashyn julyp jatqany anaý!.. Han taǵyna otyrǵaly jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp, meımanasyn tasytyp qyzmet qylǵan hanshanyń ıininen sógilip, boı-boı bolyp egilip otyrysy mynaý!.. Órtenip bara jatqan ishin muzǵa basyp baıyz tappaqshy ma sonda. Qubyjyqtaı syrtyńdy bere bermeı, qalmaqqa shyraıly júzińdi buratyn kúniń bar ma, sirá, qý dúnıe!»

Aıýke han jatyp-jatyp ertesine sáske túske basyn kóterdi. Kıreleńdeı túregelip, ústine lypasyn ildi, tabaldyryqtan asyra bylsh túkirdi. Kózi kúlim sulý hanshasyn izdedi.

«— Búıtip handyq qurǵanym quryp qalsyn, á!»

Oqys kúńirengen daýysty estip, sonadaı jerde qalǵyp-múlgip seltıip turǵan sárgerdesi empeńdep júgirip jetti. Aıýkeniń úni qatqyl shyqty.

— Keltir álgini! — dedi óktem únmen.

Sárgerde han ıesiniń sózi túgili, ıshara, megzeý, ymynan-aq kóp jáıitti túsinedi. Shaýypkeldi jedel shaqyryp, kelesi úıde sandyqtaı kitaptyń qarpin sanap múlgip otyrǵan ýázirin jelpildetip jetelep keldi. Eki búktep han ordasyna engizip jiberdi. Aıýke han qabaǵy qatýly. Túsi jylyp ıkemge keletin emes. Qylyshynyń sabymen taq erneýin qaǵyp-qaǵyp sárgerdesin taǵy shaqyrdy: «Keltir anany!» — dedi janary óńmeninen ótip. Sárgerdesi búksheńdep basyp hanshanyń otaýyna bas suqty, boı-boı bolyp bordaı úgitilip otyrǵan hanshany saýsaǵymen ilip syrtqa shyǵardy. İlinip-salynyp ázer basqan apaıtós áıeldi jetelegennen-jetelep bosaǵadan ıiltip ordaǵa ákep engizdi. Aıýke han jaıǵasqan jaısańdarǵa jalt etip qarady. Jurt júzinen alqyzyl jalyn sharpyp ótkendeı sezildi. Han tamaǵyn kenedi, kúmis sapty qylyshyn erbeń etkizdi. Shańyraq kúldireýishinen bir janyp, bir óship áppaq juldyz jymyń qaqty.

— Qyzymnyń qasyna otyz toǵyz qyz qosyńdar. Jol jabdyǵyn jasańdar. Sapar uzaq. Qyryq qyz kerýeni Deshti Qypshaqtyń dalasyn kóktep ótip ata jurttaǵy Qaldan Sheringe jetetin bolsyn. Kimge berse — bıligi Qaldanda! Qyz — jat jurttyq!

Sonymen Toshaıyn bastaǵan otyz toǵyz qyz kerýeni kári Kaspııdiń teristigin aınalyp, Hajytarhannyń batys, shyǵys qaqpasynan kesip ótip, temirqazyq juldyzyn sol úzeńgige, sholpan juldyzyn mańdaıǵa alyp, migirsiz keń jazıra dalaǵa sińdi. Súrkil salǵan sary jelispen apta ótedi... aı ótedi... Deshti Qypshaqtyń shıkil jazyǵy jolaýshy taqymyn tozdyryp, qyryq qyzdyń ishindegi eti tiri jol biletin kerýenbasy arýdyń moınyn sozdyryp, kózin taldyryp sheti-shegine esh jetkizbedi. Shilińgir shilde shyǵyp, mızamǵa ilikti. Asyqpasa bolmaıtyn edi. Sary saharany kókteı ótip kóz ushynan Qarqaraly taýynyń silemi kóringende — kerýendi qara kúzdiń súmelegi qýyp jetti. Aspandy jabaǵy bult jaılap aldy. Kún kózi kórinbeýge aınaldy. Kerýen Qarqaralyny kókteı ótip, shókken nardaı kóldeneń sulap jatqan Boqtykent taýynyń adyryna suǵyna engen kezde japalaqtap qar jaýdy. Arty azynaǵan boranǵa ulasty. Taý ańǵaryna jedel engen kerýen amalsyz tusalyp qaldy.

Toshaıyn qyz zamanynda jurttan asqan sulý edi. Qıǵash kózin tóńkerip qaraǵany erkek kindiktiniń janyn shúberekke túıip kóbelekke aınaldyryp, ópektetip jiberetin. Eski sózdiń ıeleri solaı deıtin.

Jolsoqty bolyp sharshaǵan arý qyzdar shómishke uqsaǵan ańǵar etegine túıeni shógerip, attan túsip, alqaqotan tize búkti. Aınala taý. Syńsyǵan toǵaı. Áýdem jerde saqyldap aqqan ózen úni ash qasqyrdyń azýyna keledi. Sholǵynshy bolyp ilgeri ketken eki arý álden ýaqytta dirdek qaǵyp, attary aq kóbik terge malynyp oraldy. Aýyzdan shyqqan sózinen júrek túrshigedi, tisi tisine tımeıdi.

— Mańaı túgel eńseli taý. Qabyrǵalap shyǵyp ketetin joldy taba almadyq, Toshaıyn hanym!

— Neǵylamyz?

— Aıdalada... qazaqtyń qamaý taýynyń ishinde... as-sýsyz aram qatyp qalatyn shyǵarmyz!

— Jolazyq aıdyń jańasyna ǵana jetedi.

— Túıe boldyryp, at tuıaǵy ketildi.

Myna suryqsyz sózdi esitip otyrǵan Toshaıyn arý biraýqym qamshysyn jerge tirep, eńsesi ezilip, sharasyz halge tústi. Mańaıyn sıpalaǵan qajyǵan kepke endi. Jyraqtan ash qasqyr ulydy. Sol qasqyrǵa uqsap kókirektegi kóp sherdi aǵytyp, aǵyl-tegil óksip, kókke qarap ózi de ulyǵysy keldi. Mundaıda... meńireý elsiz japanda... túrtse — kórgisiz qarańǵyda... qasqyr bolǵannyń nesi aıyp!

Áıtse-daǵy qarap otyryp qalaı qyrylyp qurysyn! Tabıǵatyna tarta týǵan, tegine burǵan qan túıirshigi túrtip oıatty. Ezilip bara jatqan eńsesin Silkinip jınap aldy. Sańq etip tilge keldi.

— Arýlar! — dedi tunyq úni kól betine tas tastap jibergendeı sezildi. — Úsh topqa bólineıik. Birinshi top osy tusty buta, tastan aryltyp, qos tigetin oryn ashsyn; ekinshi top kólikterdi tizgindep, tizdep, ıt-qusqa jem qylmaıtyndaı etip sonaý turǵan jar tastyń yǵyna jasyrsyn; úshinshi top toǵaıdan otyn shaýyp, ózennen sý ákelip as-sý ázirlesin! Arýlar, qımyldańdar!

Dalada ósip, kóshpendi kúı keship úırengen, ómiriniń kóbi kólik ústinde, jaýgershilikte ótetin erlerdiń bir jaǵyna shyǵyp shynyqqan, analarynyń eteginen shyǵa — tabıǵatqa týysa ósken arýlar julqyna túregeldi. Únsiz qımylǵa kóshti. Meńireý ólkege jan bitkendeı sezildi. At kisinep, túıe baqyryp, otaý úıdiń ornyndaı oıpańǵa ot jaǵyldy, tas qyzdy, ańǵar ishi tirildi. Ózen saryny balanyń byldyry bolyp estildi. Japalaqtap jaýǵan qar tún ortasyna qaraı sap tıyldy. Azynaǵan jel ishin tartty.

Jedel tigilgen qosynǵa enip, as-sýǵa erin kúıdirip, boı-basyna jylý daryǵan qyzdardyń óńine qan júgirdi. Kúrsinis sap tıylyp, kúlki estile bastady. Aspandaǵy bult sógilip, kúmis tabaq aı qabaǵy ashyldy.

Aıdyń tolyp týǵanyn arý qyz jaqsylyqqa jorydy.

Alqyn-julqyn qımyldap sharshaǵan qyzdar qos ishine sulap túsip uıqyǵa shomdy. Toshaıyn birazǵa deıin kózi ilinbeı dóńbekshı tústi. Arǵy bir sezim túısiginen, jan áleminen úreı tolqyny esh jýylmaı sharshatty. Tań áletinde uıyqtap ketken eken. Áppaq aıdyń betinen syrǵanap túskendeı mańdaıy jarqyrap er jigit jaqyndady. Ústinde sholaq ton, aıaǵynda saptama, basynda qapsyrma kıiz dýlyǵa, belinde kise, oqshantaıy toly jebe, múıiz sapty sadaǵyn kóldeneń ustap alypty. Bet álpeti jol tosqan qaraqshyǵa kelmeıdi. Sonarǵa shyqqan ańshyǵa uqsaıdy. Taqap kelip, ústindegi qardy qaǵyp til qatady.

«— Qoryqpa, Toshaıyn! — deıdi mıyǵynan kúlip».

«— Aıdan tústiń be, álde jerden ónip shyqtyń ba, jigitim. Úreıimdi aldyń ǵoı!»

«— Nyspym Júırik, arǵynnyń qaraýyly bolamyn, kásibim ańshylyq, osynaý taý-tastyń ıesimin, Toshaıyn!»

Dedi-daǵy álgi reńdi, tulǵaly jigit kóz aldynan eleske aınalyp yzym-ǵaıyp joǵaldy. Ań-tań halde birazdasyn oıanyp, jany sergip, kózin ashty. Álgi túsin qaı qısynǵa joryryn bilmeı, jyly tonǵa oranǵan kúıi buıyǵyp jata berdi. Tań atqan sekildendi. Jyraqtan jylqy kisinedi. Seltıip basyn kóterdi. Qos ishi azynap ketipti. Qyzdar kezektesip kúzetke turyp, syrttan otyn ákelip, dembil-dembil ot jaqqanymen taı terisin qurap tikken qostyń túńliginen, irgesinen sýyq jel ótip, jylýy qashypty. Qos ishi azynap ıt baılasa turǵysyz kepke endi.

Turyp, kıine bastady. Kútýshi qyz beldemshe, bórik, kise, saqtıan etigin usynyp báıek. Syrtqa shyǵyp mańaıyn sholdy.

Qorǵasyn bulttyń syzy aýyr, ókpeni tesip búristire túsedi. Sozylmaly súmelektiń artyn basbaǵyp qytymyr qystyń kelip qalǵany. Qysań ishinen qıaǵa órlep, baspaldaqtap asýǵa aıaq iliktirip, ári qaraı jol uzartýǵa shamasy kelmes. Jol tappaı adasady, ıa kúresinge túsip, ıa oppa qarǵa maltyǵyp opat bolady. Táýekelge bas tigip qaıtsin!

«Mańaıdy sholyp qaıtaıynshy» dep, Toshaıyn qarǵa ombylap áýdem jerge uzaǵanymen boı tasalap kete almady. Qoıtastyń ústine yrǵyp shyǵyp, qulazyǵan kóńil kúıimen, shyǵys jaqqa súzile, sostıyp turdy-turdy-daǵy tizerleı ketip, betin basyp, ıyǵy selkildep yshqyna óksidi. Aı boıyna kókiregine jınala-jınala ashshy zapyranǵa aınalǵan ashyný, qapalyq, muń, saǵynysh, yza, nala, ókpe, naz, bári-bári, túıin bolyp jınalyp, kóz sharasynan ystyq jasqa aınalyp aǵytylǵany. Bora-bora egilgeni. Boı-basyn bıleı almaı qaldy.

Álden ýaqytta óksigin basyp, qos alaqanyn betinen alyp, júzin kótergen edi. Seltıip qarsy aldynan shyǵa kelgen qaradan qorqyp daýsy shyǵyp kete jazdady. Álgi qara — birte-birte qaraıǵan sulbaǵa... sulba — sýretke... sýret — sylyńǵyr er kisige aınaldy. Kisi jaılap basyp jaqyndap keledi. Toshaıyn tas ústinen yrshyp jerge tústi, jalma-jan janynan tastamaıtyn oqshantaıyna jarmasty.

— Qoryqpa, arý qyz! — dedi álgi sulba ap-aıqyn únmen. — Jol tosqan qaraqshy, ıa jaýlyq izdegen jaýshy emespin, ańshymyn.

— Sizdi túsimde kórgen sekildimin, — dedi Toshaıyn sulý eliktiń laǵyndaı úrkekteı basyp. Yrǵyp kelesi qoıtastyń qaptalyna shyqty, oqys dybys shyqsa lezde ǵaıyp bolmaqshy.

— Arý qyzdyń túsine ensek tegin bolmadyq! — dep álgi arystaı jigit aqsıa kúledi.

Qudanyń qudireti deımiz ǵoı! Tún ishinde uıqy qushaǵynda jaısyz jatqan qyzdyń sanasyna saǵymnan bólinip shyqqan — álde eles, álde sýret, álde sulba sekildenip dál myna qapsaǵaı jigittiń túsine engeni qyzyq. Engenin qoıshy, óziniń kásibin, nyspysyn aıtyp, janaryna mórdeı basylyp, tańbadaı tanylyp úlgergenin — qaı sıqyrǵa jatqyzarsyń!

Kisi qınalǵan kezde óńi-túsine, túsi-óńine aınalyp sanada quıyn bolyp qulpyryp kórinedi deýshi edi. Ǵaıyptyń isine ne shara!.. tańdanǵanymen ne paıda!.. bolar is bolyp qaldy. Basqan jeri oıylyp túserdeı aptal azamat býryl kúreńinen yrǵyp túsip, tizginniń ushyn beline qystyra sap, qasat qardy syqyrlata basyp adymdap kelip eliktiń laǵyndaı úrpıgen arýdyń qolynan shap berip ustady. Tula boıynan jasyn ótkendeı túrshikti... qoryqpa dedi!.. qosqa baryp tildeseıik dedi!.. «jón surasaıyq... aldaǵy kúnge yrzyq-nesibe bóliseıik...»

Basbilgi baıtalǵa uqsatyp jetelegennen-jetelep shuqyrda shoshaıǵan qosqa, yǵysqan qyzdardyń ortasyna ákeldi. Kúreńdi bosatyp qoıa berdi. Eńkeıip qosqa endi. Aıtqan sózi, pármeni dýadaı tegi. Atpal azamat — meńireý tunyq ıesiz ólkeniń quralaıdy kózden atatyn mergeni, japanda jalǵyz jortyp tabıǵat alaqanynan yrzyq-nesibe aıyrǵan, túz kókjaly Júırik bolyp shyqty.

Aty zatyna — saı, Júırik dese — júırik, shashasyna shań juqpas naǵyzdyń ózi me, syzyp júrisi bilinbeıdi. Sózi túıeden túskendeı tegi. Qystyń kózi qyraýda elsizde qamalyp, kóligi boldyryp, jyqpyl ishinde kózine qamshy tıgendeı shyr aınalyp shyǵa almaı, endi az kúnde muz omaqaǵa aınalyp, sýyqqa qatyp — qyrylýǵa qalǵan qyryq qyzǵa Jaratqan Ie jibergen qutqarýshy sekildendi. Qıynnan alyp shyǵar Jabbar ıesi me álde.

Arý qyz ishteı lúpildep nasattandy. Syrtqa sezdirmeı sharasyna shúpildep tasyp qýandy. Júzine qan oınap bal-bul janyp shyǵa keldi.

— Er jigit, asqa otyryńyz, boı jylytyńyz, — dedi Toshaıyn sypaıylyq saqtap.

Jigittiń qaqpaq jaýyryny sál bolmaǵanda qalqımany kóterip kete jazdady. Iilip, búgilip, tórge yǵysyp maldas quryp dóńgelenip otyra ketti. Bir qyz kelip aldyna jarǵaq dastarqan jaıdy, kelesi arý jantorsyqta shaıqalyp beti shytyrlap shytynaǵan álde ashytpa, álde qorytpa, buǵan beımálim salqyn sýsyn usyndy. Sypaıylyq saqtap aǵash sharaǵa erin tıgizdi.

— Hal jaman, qaraqtarym, — dedi Júırik ańshy. — Arqanyń qysy múıizi syqyrlap syǵyp bergende myna qalqıma muzhanaǵa aınalyp, arý qyzdar bir-bir omaqaǵa uqsap qatyp qalady. Qorqytyp, úrkitip neǵylaıyn. Jan saqtaý úshin taýdyń jaqpar tasyn úıip ákelip, qar qalyń jaýmaı turǵanda ata-baba úrdisimen tezdetip osy aradan tasbolat tam soǵyp alaıyq. Ortasynda otty órtep jaǵatyn jeroshaq, qabyrǵaǵa jaryq túsetin oıyq qaldyryp, óńge tusyn taspen qymtap, butamen búrkep tumshalap shyǵalyq. Qanekeı, qyzdar, iske jumylaıyq!

Sýyq sózden úrkek arýlar úrpıisip osharylyp otyrǵan. Sharasyz kúıge túsip bir-birine jaýtańdady.

«Neǵylamyz» desti.

Álden ýaqytta baryp es jınaǵandaı bolyp Toshaıyn arý silkinip turyp sańq etip tilge keldi.

— Jumylaıyq, arýlar, — dedi. — Qarap otyryp ashtan búrisip, sýyqqa tońyp qyrylatyn jaıymyz joq! Ata-baba úrdisimen tasbolat tam soǵyp alaıyq!

Bir aýyz pátýaǵa basyn tikken talshybyqtaı buratylǵan arýlar biri — qıa betten tas tasyp, kelesisi — ózen boıynan aǵash kesip, óńgesi — otty órtep sý jylytyp, balshyq ılep, alqyn-julqyn qımylǵa kiristi. Janyn shúberekke túıip, kúshin jaldap jantalasyp jumylǵanda — qanqyzyl kúnniń qyzaryp eńkeıgenin, áppaq aıdyń qulaqtanyp qulanıektegenin sezbeı, syrt dúnıeni múlde umytyp úlgerdi. Ańshy jigitke jumylǵan judyryqtaı qyzmet qylyp, aıtqanyna kóndi, aıdaýymen júrdi.

Toshaıyn arý sonadaıdan Júıriktiń qımylyna qıǵash kózin salyp turyp ishki dúnıesine, tolqyny sheńberlengen jan álemine — bult eteginen jylt etken jasyn sáýle — áýeli jastyq jelik, qushtarlyq shoǵy túsip kúıdirip bara jatqanyn sezdi. Denesi bir ysynyp, bir sýyndy.

Jigit janary jebe sekildendi.

Bilek sybanyp aıdyń jańasy aýyp, aǵaryp batqansha belin búgip tasbolat tam qalap, kólikke qora qalqıtyp, kúnara sonarǵa shyǵyp ań atyp, qys boıy qyzdardy asyrap, jaýratpaı, jasynatpaı, qystan aman shyǵardy. Senisip, seriktesip júrgende Toshaıyn men Júırik bir keshte qushtarlyq sezimge mas bolyp juptasyp úlgeredi. Áıtse de basy bos bolmaǵan soń qansha erip úgitilip tursa-daǵy — qyz tıe almaı, jigit ala almaı, alystaǵy taıshynyń qaharynan qorqyp kún jylyp, jer aıaǵy keńigen kezde amalsyzdan tizgin tartyp jolǵa shyǵady.

Endi Máshhúr Júsiptiń kóne jazbalaryna júginip kórelik.

«Bul qyzdardyń bir qystaǵan jeri — Qarqaraly úıezinde Boqtykent degen taý ishinde» — dep jazady Máshhúr Júsip. — Taý arasy Qyzyl Kenish — atanǵan. Bizdiń qazaq: «Qyzyl Kenish áýlıe» — dep soǵan túnep júredi. Bul qyzdar sapar shegip Qaldan Sheringe barypty. Qyz zamanyndaǵy jurttan asqan sulý eken. Basqa bireýge qımaı, Qaldan Sherin ózi alypty. Qarabas hanymy — degen ataqty hanymy bar eken de, odan týǵan Ejen jalǵyz eken. Qyz salt atty, sabaý qamshyly bolmaı, býaz shyǵypty. Erkek bala taýyp: «Joldan qystyrylǵan syna tárizdi boldy» — dep, esimin «Syna» qoıypty.

Syna batyr — atanyp júrgen Syna — osy kisi. Aıýkeniń bul qyzy Qaldan Sherinnen eki qyz, eki ul taýyp, qyzdarynyń aty — Bárin, Topysh, uldarynyń esimin Qyrǵı, Kúsh dep atapty.

Qaldan Sherin aısyz qarańǵy túnde túzge shyǵyp otyrǵanda, sidigine bir nárse kelip sholp ete qalady. Úıine alyp, jaryq qylyp qarasa — sadaqtyń oǵy, ushynda belgisi bar eken. Ol metin Qaldan Sherinniń ylǵı qasynda jatatuǵyn metin belgisi eken. Toqsan ustasy bar eken, bárin jıdyryp:

— Mynaý oqty qaısyń jasadyńdar? — degende, bir ustasy:

— Jasaǵan men edim, — depti.

— Kim jasatty? — dep suraıdy.

— Ózińizdiń toqalyńyzdyń tuńǵyshy Syna batyr jasatty — depti.

Lám-mım dáneme dep janǵa sezdirmeıdi. Uıyqtap jatqanda Syna batyrdyń murnyna dári ıisketip, taldyryp tastap, oń jaýyrynynyń shemirshegin oıdyryp aldyryp, shemirshek astyna aıýdyń aq dárisin septiripti. Táýibi solaı etipti.

Bir ýaqytta Syna batyr esin jıyp, basyn kóterip, túregeldi. Dánemeni bilgen joq. Jaq atyp, sadaq tartaıyn dese qulashy jazylmaıdy. Tóbesinen qudaı urǵandaı bolyp qalǵanyna naza bolyp, úıge eńirep kelip, bozdap jylap, sheshesine aıtady. Sheshesi:

— Ne boldy, kim tıdi? — dep suraıdy.

— Denim saý, qolymda aýyrǵan, syrqaǵan dáneme joq. Sadaq tartyp, jaq ata almaıtyn bolyppyn, — deıdi.

— Balam, urylǵan ekensiń! Endi tyrp etseń kózińdi joıady. Qarashyǵyńdy batyrady. Turma, kózińdi joǵalt! Qalmaq ortasynda júrip jan saqtaı almaısyń. Qazaq jurtyna kete gór osy amanyńda! — deıdi.

Qaldan Sherinniń balasyna qas bolǵanyn bilip qoıady.

Syna batyr qashqannan qashyp Abylaıǵa kelip, qorǵalyp turyp qalypty dep jazady Máshhúr Júsip.

Qaldan Sherin álgi qashqynnyń qaıda júrse-daǵy, ózine qastyq qylatynyn bilip izdepti. Taba almaıdy. Abylaıǵa baryp qorǵalaǵanyn esitken soń — Abylaıǵa elshi jiberipti:

— Menimen jaýlaspaı, tyıysh turamyn dese Syna batyrdy qaıtaryp bersin! — depti. Nyǵyz pármen aıtypty taıshy.

Abylaı han naǵyz qasaryspanyń ózi emes pe.

— Butaǵa qorǵalaǵan torǵaı da aman qalady degen sóz bar edi. Buta qurly bolmasam — tiri bolǵanda — nege jaraımyn! — dep batyrdy bermepti, — dep jazady Máshhúr Júsip bul oqıǵa týraly.

Qaldan Sherinnen Aıýkeniń qyzy eki qyz, eki ul taýypty dedik. Olar-daǵy erjetip, eseıe kele at tizginin tartyp minip bılikke jaraıdy. Áıtse de qalmaqtyń saltynda hany eki áıel almaıdy eken. Onyń mánisi: han ólgen soń, artyndaǵy urpaǵy bılikke talasyp, eldi tozdyryp jiberedi dep. Qaldan Sherinniń nápsisine tıý bolmaı, beti jyltyr urǵashyǵa ashkózdikke salynyp shógemin dep eki áıel alyp, atadan kele jatqan saltty buzady. Ózi ólgen soń qara jurty búlinip, toz-tozy shyǵady, jer betinen joǵalady.

Baıaǵy Aıýkeniń qyzynan týǵan Topysh sulýdy kelesi el búlingen ýaqytta — Qaldan Sherin tutqynynan bosanǵan Abylaıdy eline qaıtarǵanda — qazaq hanyna beripti. Munyń ústine qazaqtan ne zamanda oljaǵa túsken, ósip-óngen birtalaı jandy Abylaıǵa baılap, rýly eldeı qylyp qaıtarypty.

Topysh sulýdan Qasym, Qasymnan Kenesary, Naýryzbaı týady. Topysh sulýdyń baýyrlary Qyrǵyn, Kúsh qara qalmaqtyń basynan baǵy taıyp, ishinen búlinip bordaı tozǵan Ejen han tusynda qazaq arasyna qashyp kelip Abylaıdy panalap, olardyń úrim-butaǵy Atbasar úıezinde Terisaqqan boıynda qalmaq rýy bolyp qazaqqa sińisip ketken degen el ishinde kóne áńgime aıtylady. Osymen Qyzyl Kenish oqıǵasy támam.

---