Oǵyznama - Syr boıynda týǵan shyǵarma
Jumystyń taqyryby: «Oǵyznama» - Syr boıynda týǵan shyǵarma»
Baǵyty: Qazaqstannyń tarıhı eskertkishteri jáne bolashaq damýy bar saıahat marshrýttary
Seksıa: Ádebıet
Mazmuny
Kirispe
Ǵasyrlar qoınaýynan syr tartsaq
Shyǵarmanyń ishki qupıasy
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter
Kirispe
«Oǵyznama» shyǵarmasy túrki tildes halyqtardyń ortaq qazynasy ekeni barshaǵa aıan. Sol túrki tektes halyqtar, Oǵyz qaǵannyń tilimen aıtqanda - dúnıeniń tórtten bir bóligindeı jerdi jaılaǵan ǵoı. Sonda bul dastan álgindeı ulanǵaıyr jerdiń qaı jerinen kelgen? Bul áli sheshilmegen jumbaq.
Ekinshi, osy «Oǵyznama» shyǵarmasy qaı dáýirde týǵan asyl mura? Úshinshi, «Oǵyznama» dastanyn birsypyra zertteýshiler «ańyzdyq dúnıe» deýmen keledi. Nege bulaı burmalanyp aıtylady? Tórtinshi bul dastan negizinen búgingi urpaqqa aýyzsha jetken be, álde jazbasha túrde túsken be, kezinde hatqa túsken be? Besinshi, sol dúnıeni epostyq shyǵarma dep aıta alasyz ba? Altynshy, «Oǵyznama» dastanyndaǵy Oǵyz qaǵan degen kim, tarıhı tulǵa ma, álde ańyzdyq keıipker me? Jetinshi, osy dastannyń negizi arqaýy – Oǵyzdar qaıdan shyqqan, olardyń ómir súrgen jeri, zamany qaısy? Mine, osylaı tizbektelgen ózekti suraqtardy tirkeı berýge bolady.
Biraq, osy saýaldardyń kóbine qazirgi tańǵa deıin áli tujyrymdy, tolyq jaýap qaıtarylǵan emes. Adalyna kóshsek, «Oǵyznama» dastany túrki tildes halyqtardyń murasy ekenin shet el ǵalymdary ashyp, aıtyp berdi. Osy zertteý eńbekke ǵylymı túrde jaýap qaıtarýdy maqsat ettik.
Sonymen birge «Oǵyznama» dastanynyń qazaq ádebıetine, sonyń ishinde qazaq eposyna yqpal qosa qarastyrylady. Ekinshi «Oǵyznama» dastany Syr boıynda týǵan dúnıe ekenin dáleldemekpiz. Olaı bolsa, bul eski asyl muranyń osy óńir aqyn - jyraýyna qandaı yqpal bolǵan?
Osy máseleniń syryn ashýdy negizinen nazarda ustadyq. Bul baǵytta kózdegen maqsatqa jetýde biraz eńbektenýge týra keldi. Óıtkeni, Syr boıynda júzge jýyq aqyn - jyraýlar ómir súrgen. Osy kezge deıin solar jasaǵan asyl muralar jınaqtalyp, zertteline qoıǵan joq.
Ádebıet zertteýshiler myna óńirde jyr tókken sonshama aqyn - jyraýlardyń úsh - tórteýiniń ǵana shyǵarmalaryn jınaqtap, jaryqqa shyǵardy. Qalǵandarynyń ózderiniń de, asyl sózderiniń de qaıda qalǵany beımálim. Keıde sol arqyly arýaqtardyń súıegin basyp turǵan joqpyz ba dep záre qalmaıdy. Olaı jasasaq ımangershiligimiz, adamgershiligimiz, ata - baba dástúrin saqtaǵanymyz qaıda? Osyndaı zárý máselelerdi qosa sheshý nıetimen bul óńirde ǵumyr keshken aqyn - jyraýlardyń birtalaıynyń artynda qaldyrǵan ádebı muralaryn el aýzynan jınastyryp, sosyn «Oǵyznama» dastanymen salystyra zerttep, baǵa berýdi maqsat tuttyq.
«Oǵyznama» epostyq shyǵarma ekenin dáleldeý barysynda, munyń ózge nusqalary - Ábilǵazynyń «Túrkimen shejiresi» jáne «Túrik shejiresi»
shyǵarmalarynyń mánin ashý da nazarda boldy. «Oǵyznama» dastanyna jan - jaqty taldaý jasarda negizinen munyń Parıj qalasyndaǵy nusqasy basty nazarda ustaldy.
Osy ádebı dúnıeni oqyǵanda kóp nárseniń syry ashylady. Bul Parıj nusqasy – kóne uıǵyr árpimen jazylǵan. Shyǵarma 21 paraq, 42 betten turady. Ár bette 9 joldan bar. Sol mólsherge dál jetkende sózdiń aıaqtalýyna qaramaı kelesi sıkl bastalady. Sóıtip, barlyǵy 42 sıkl quraıdy. Jáne bir erekshelik – «Oǵyznama» shyǵarmasynyń alǵashqy betterinde ógizdiń, múıiztumsyqtyń sýretteri salynǵan.
Bul Parıj nusqasy - ádebı shyǵarma dep tabyldy. Sol dastannyń qurylysy 732 jyly jazylǵan «Kúltegin», «Tonykók» jyrlaryn eske túsiredi. Soǵan sáıkes, «Oǵyznama» dastanynyń kórkemdik erekshelikteri de erekshe qyzyqtyryp, sol oraıda az - kem sóz qozǵalady. Osy aıtylǵan máselelerge qosa sóz arasynda mynandaı – ejelgi ádebı muralardy ıgerýdegi tolǵaqty jáıtter qosa áńgime etildi.
«Oǵyznama» dastany jan - jaqty zertteýdi asa qajet etip otyrǵan ejelgi mádenı muranyń biri. Bul eńbekte sol maqsatqa jetýge kishkentaı bolsa da úles qossaq – adamgershilik paryzdyń oryndalǵany.
Ǵasyrlar qoınaýynan syr tartsaq
«Oǵyznama» dastanynyń dúnıege kelgen jeri, dáýiri áli jete zerttelinbeı, sóz arasynda ǵana aıtylýmen shektelýde. Sol olqylyqty toltyra túsýdiń birden – bir joly - álgi shyǵarmanyń týǵan jerin anyqtap, sondaǵy oqıǵany bul týyndy dúnıege kelgen ortanyń tarıhı jaǵdaıymen salystyra zerttese naqty shyndyqtyń beti ashylady. «Oǵyznama» shyǵarmasynyń dúnıege kelgen jerin, dáýirin, munyń qandaı týyndy ekenin jáne kórkemdik dárejesin, ózge de ashylmaǵan syrlaryn tanyp – bilý úshin áýeli osy dastannyń mazmunyna qysqasha toqtalyp ótelik. Sonda kózdegen maqsatqa jetý joly az – kemdep aıqyndala túsedi.
Kúnderde bir kúni Aı qaǵannyń kózi jaryq etip ashylyp, er bala týady. Osy ul anasynyń kókireginiń ýyzyn tatyp kórip, odan keıin embeıdi. Ol ár túrli dám – taǵam jep, qyryq kúnde júrip, tez arada erekshe tulǵaly jigit bolyp ósedi. Sol jerde ormandaǵy bir áıdik múıiztumsyq árdaıym jylqyny, adamdy jep halyqty qatty qaıǵyǵa ushyratady eken. Er júrek Oǵyz qaǵan aqyrynda ony óltiredi. Álgi múıiztumsyqtyń etin jegen suńqardyń da kózin joıady.
Taǵy birde Oǵyz qaǵan táńirge jalbarynady. Sodan aınalany qarańǵylyq basqanda kókten bir joıqyn jaryq túsedi. Oǵyz qaǵan arnaıy baryp qarasa – basynda ottaı jarqyraǵan meńi bar asa sulý qyzdy kóredi. Oǵyz qaǵan soǵan úılenedi. Ol úsh er bala týady. Olardyń birinshisine Kún, ekinshisine Aı, úshinshisine Juldyz dep at qoıady.
Birde Oǵyz qaǵan ańǵa shyqqanda aınaladaǵy kól ortasyndaǵy úlken aǵash qaýashaǵynda jalǵyz otyrǵan bir sulý qyzdy kóredi. Oǵan ǵashyq bolady. Ekeýi qosylyp, úsh er bala kóredi. Bulardyń birinshisine Kók, ekinshisine Taý, úshinshisine Teńiz dep esim beredi. Solardyń qurmetine Oǵyz qaǵan úlken toı jasap, el – jurtqa jarlyq berip «Mine, men senderge qaǵan boldym, jaq pen mine qalqan alyńdar, bizdiń tańbamyz bereke bolsyn, uranymyz kók bóri bolsyn. Temir súńgilerimiz orman bolsyn» deıdi. Sosyn taǵy da «Kún týymyz bolsyn, Kók shatyrymyz bolsyn» deıdi de Oǵyz qaǵan tórt jaqqa jarlyq jazyp, elshiler arqyly taratady. Onda ol ózin dúnıe júziniń tórt bóliginiń qaǵany bolatynyn, osy talabyn qabyldaǵanmen syılasyp, tatý – tátti turatynyn, al bul tilegine qarsylyq bildirgenderge soǵys ashyp talqandaıtynyn bildiredi.
Baǵyty: Qazaqstannyń tarıhı eskertkishteri jáne bolashaq damýy bar saıahat marshrýttary
Seksıa: Ádebıet
Mazmuny
Kirispe
Ǵasyrlar qoınaýynan syr tartsaq
Shyǵarmanyń ishki qupıasy
Qorytyndy
Paıdalanylǵan ádebıetter
Kirispe
«Oǵyznama» shyǵarmasy túrki tildes halyqtardyń ortaq qazynasy ekeni barshaǵa aıan. Sol túrki tektes halyqtar, Oǵyz qaǵannyń tilimen aıtqanda - dúnıeniń tórtten bir bóligindeı jerdi jaılaǵan ǵoı. Sonda bul dastan álgindeı ulanǵaıyr jerdiń qaı jerinen kelgen? Bul áli sheshilmegen jumbaq.
Ekinshi, osy «Oǵyznama» shyǵarmasy qaı dáýirde týǵan asyl mura? Úshinshi, «Oǵyznama» dastanyn birsypyra zertteýshiler «ańyzdyq dúnıe» deýmen keledi. Nege bulaı burmalanyp aıtylady? Tórtinshi bul dastan negizinen búgingi urpaqqa aýyzsha jetken be, álde jazbasha túrde túsken be, kezinde hatqa túsken be? Besinshi, sol dúnıeni epostyq shyǵarma dep aıta alasyz ba? Altynshy, «Oǵyznama» dastanyndaǵy Oǵyz qaǵan degen kim, tarıhı tulǵa ma, álde ańyzdyq keıipker me? Jetinshi, osy dastannyń negizi arqaýy – Oǵyzdar qaıdan shyqqan, olardyń ómir súrgen jeri, zamany qaısy? Mine, osylaı tizbektelgen ózekti suraqtardy tirkeı berýge bolady.
Biraq, osy saýaldardyń kóbine qazirgi tańǵa deıin áli tujyrymdy, tolyq jaýap qaıtarylǵan emes. Adalyna kóshsek, «Oǵyznama» dastany túrki tildes halyqtardyń murasy ekenin shet el ǵalymdary ashyp, aıtyp berdi. Osy zertteý eńbekke ǵylymı túrde jaýap qaıtarýdy maqsat ettik.
Sonymen birge «Oǵyznama» dastanynyń qazaq ádebıetine, sonyń ishinde qazaq eposyna yqpal qosa qarastyrylady. Ekinshi «Oǵyznama» dastany Syr boıynda týǵan dúnıe ekenin dáleldemekpiz. Olaı bolsa, bul eski asyl muranyń osy óńir aqyn - jyraýyna qandaı yqpal bolǵan?
Osy máseleniń syryn ashýdy negizinen nazarda ustadyq. Bul baǵytta kózdegen maqsatqa jetýde biraz eńbektenýge týra keldi. Óıtkeni, Syr boıynda júzge jýyq aqyn - jyraýlar ómir súrgen. Osy kezge deıin solar jasaǵan asyl muralar jınaqtalyp, zertteline qoıǵan joq.
Ádebıet zertteýshiler myna óńirde jyr tókken sonshama aqyn - jyraýlardyń úsh - tórteýiniń ǵana shyǵarmalaryn jınaqtap, jaryqqa shyǵardy. Qalǵandarynyń ózderiniń de, asyl sózderiniń de qaıda qalǵany beımálim. Keıde sol arqyly arýaqtardyń súıegin basyp turǵan joqpyz ba dep záre qalmaıdy. Olaı jasasaq ımangershiligimiz, adamgershiligimiz, ata - baba dástúrin saqtaǵanymyz qaıda? Osyndaı zárý máselelerdi qosa sheshý nıetimen bul óńirde ǵumyr keshken aqyn - jyraýlardyń birtalaıynyń artynda qaldyrǵan ádebı muralaryn el aýzynan jınastyryp, sosyn «Oǵyznama» dastanymen salystyra zerttep, baǵa berýdi maqsat tuttyq.
«Oǵyznama» epostyq shyǵarma ekenin dáleldeý barysynda, munyń ózge nusqalary - Ábilǵazynyń «Túrkimen shejiresi» jáne «Túrik shejiresi»
shyǵarmalarynyń mánin ashý da nazarda boldy. «Oǵyznama» dastanyna jan - jaqty taldaý jasarda negizinen munyń Parıj qalasyndaǵy nusqasy basty nazarda ustaldy.
Osy ádebı dúnıeni oqyǵanda kóp nárseniń syry ashylady. Bul Parıj nusqasy – kóne uıǵyr árpimen jazylǵan. Shyǵarma 21 paraq, 42 betten turady. Ár bette 9 joldan bar. Sol mólsherge dál jetkende sózdiń aıaqtalýyna qaramaı kelesi sıkl bastalady. Sóıtip, barlyǵy 42 sıkl quraıdy. Jáne bir erekshelik – «Oǵyznama» shyǵarmasynyń alǵashqy betterinde ógizdiń, múıiztumsyqtyń sýretteri salynǵan.
Bul Parıj nusqasy - ádebı shyǵarma dep tabyldy. Sol dastannyń qurylysy 732 jyly jazylǵan «Kúltegin», «Tonykók» jyrlaryn eske túsiredi. Soǵan sáıkes, «Oǵyznama» dastanynyń kórkemdik erekshelikteri de erekshe qyzyqtyryp, sol oraıda az - kem sóz qozǵalady. Osy aıtylǵan máselelerge qosa sóz arasynda mynandaı – ejelgi ádebı muralardy ıgerýdegi tolǵaqty jáıtter qosa áńgime etildi.
«Oǵyznama» dastany jan - jaqty zertteýdi asa qajet etip otyrǵan ejelgi mádenı muranyń biri. Bul eńbekte sol maqsatqa jetýge kishkentaı bolsa da úles qossaq – adamgershilik paryzdyń oryndalǵany.
Ǵasyrlar qoınaýynan syr tartsaq
«Oǵyznama» dastanynyń dúnıege kelgen jeri, dáýiri áli jete zerttelinbeı, sóz arasynda ǵana aıtylýmen shektelýde. Sol olqylyqty toltyra túsýdiń birden – bir joly - álgi shyǵarmanyń týǵan jerin anyqtap, sondaǵy oqıǵany bul týyndy dúnıege kelgen ortanyń tarıhı jaǵdaıymen salystyra zerttese naqty shyndyqtyń beti ashylady. «Oǵyznama» shyǵarmasynyń dúnıege kelgen jerin, dáýirin, munyń qandaı týyndy ekenin jáne kórkemdik dárejesin, ózge de ashylmaǵan syrlaryn tanyp – bilý úshin áýeli osy dastannyń mazmunyna qysqasha toqtalyp ótelik. Sonda kózdegen maqsatqa jetý joly az – kemdep aıqyndala túsedi.
Kúnderde bir kúni Aı qaǵannyń kózi jaryq etip ashylyp, er bala týady. Osy ul anasynyń kókireginiń ýyzyn tatyp kórip, odan keıin embeıdi. Ol ár túrli dám – taǵam jep, qyryq kúnde júrip, tez arada erekshe tulǵaly jigit bolyp ósedi. Sol jerde ormandaǵy bir áıdik múıiztumsyq árdaıym jylqyny, adamdy jep halyqty qatty qaıǵyǵa ushyratady eken. Er júrek Oǵyz qaǵan aqyrynda ony óltiredi. Álgi múıiztumsyqtyń etin jegen suńqardyń da kózin joıady.
Taǵy birde Oǵyz qaǵan táńirge jalbarynady. Sodan aınalany qarańǵylyq basqanda kókten bir joıqyn jaryq túsedi. Oǵyz qaǵan arnaıy baryp qarasa – basynda ottaı jarqyraǵan meńi bar asa sulý qyzdy kóredi. Oǵyz qaǵan soǵan úılenedi. Ol úsh er bala týady. Olardyń birinshisine Kún, ekinshisine Aı, úshinshisine Juldyz dep at qoıady.
Birde Oǵyz qaǵan ańǵa shyqqanda aınaladaǵy kól ortasyndaǵy úlken aǵash qaýashaǵynda jalǵyz otyrǵan bir sulý qyzdy kóredi. Oǵan ǵashyq bolady. Ekeýi qosylyp, úsh er bala kóredi. Bulardyń birinshisine Kók, ekinshisine Taý, úshinshisine Teńiz dep esim beredi. Solardyń qurmetine Oǵyz qaǵan úlken toı jasap, el – jurtqa jarlyq berip «Mine, men senderge qaǵan boldym, jaq pen mine qalqan alyńdar, bizdiń tańbamyz bereke bolsyn, uranymyz kók bóri bolsyn. Temir súńgilerimiz orman bolsyn» deıdi. Sosyn taǵy da «Kún týymyz bolsyn, Kók shatyrymyz bolsyn» deıdi de Oǵyz qaǵan tórt jaqqa jarlyq jazyp, elshiler arqyly taratady. Onda ol ózin dúnıe júziniń tórt bóliginiń qaǵany bolatynyn, osy talabyn qabyldaǵanmen syılasyp, tatý – tátti turatynyn, al bul tilegine qarsylyq bildirgenderge soǵys ashyp talqandaıtynyn bildiredi.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
