InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

I

Basyn Arqanyń alasa taý silemderinen alyp, shyǵystan batysqa qaraı sadaqsha ıilip, baıaý aqqan Jylandy ózeni betege, jýsan, buıyrǵan ósken boz topyraqty jazyq dala men sıyr tańdaı qum tóbelerdi, aq sorǵa aınalǵan kóldiń tabandary men qazan shuńqyrlary alqaptardy basyp ótip, kóktemgi tasqynda Ashykólge quıar edi. Jaz aıynda sýy kemip, keı tustary jıegine qamys, quraq, aragidik shoq–shoq shilik ósken birde tushshy, birde ashshy úzik–úzik qara sýǵa aınalady. Jaǵasy bıik ári qulama bolǵandyqtan, sýattan basqa jeri tirshilikke qolaısyz. Eldiń kóbi jaıylym qýyp, shashyraı qonyp, aýyz sýdy qudyqtan iship, maldy da qudyqtan sýaryp ádet qylǵan. Qysta qar — sýymen kún kóredi. Ásirese egini joq, biryńǵaı mal baǵyp, qum jaılaǵan sharýalardyń ózen sýyna kúni túsip kórgen emes. Áıtse de solardyń ózi «bıyl Jylandynyń sýy az eken» dese, aıdalada otyryp ýaıym qylyp, «kóp eken» dese, «e, bárekeldi» dep qýanyp, shúkirshilik etip otyrady.

Sol Jylandynyń «arǵy bet» dep atalatyn tústik aımaǵynda eldi mekennen tym jyraq qonystanǵan jalpaq aýyl syrttan kelgen adamdarǵa ózderin: «Qosymnan taraǵan bir atanyń balalarymyz ǵoı», — dep tanystyratyn. Biraq qosym qaıda, bireý qaıda, bul kúnde biraz ata bir–birimen qyz alysyp, qyz berisip, naǵashyly — jıendi kúıge aýysqan; jıyn keńeste birin–biri qajamasa otyra almaıdy. Erikken shaldar taıaǵymen jerdi shuqyp qoıyp, áldebireýlerge: «Shirik neme, seni búldirgen anaý shókken túıege mine almaıtyn jaman ákeń ǵoı, sirá», – dep; eger pysyqtaý bireý bolsa: «Óziń bizge tartyp adam bolyp júrgen shyǵarsyń, eger atalaryńa qaraǵan kún bolsa, birjola jyndy bolyp keter me eń», – dep keńk–keńk kúlip, qajaǵan adamynyń shaqshasyn surap, nasybaı atysyp otyrar edi.

Buryn Qoǵaly bolysyna qaraǵan, keıin seriktikke birigip, odan artel bolyp, aqyry ony da qulatyp tynǵan, baıaǵy «aq qulaqshyndy ábiger» atanǵan Býraevtyń: «Bul el sovet úkimetine áli daıyn emes», – dep aqpar beretin belgili Aqshoqy degen jerińiz osy ǵoı.

Biraq bul eldiń Aqshoqylyq bolyp, bas qosyp, Qosymnan taraǵan úsh rý tabaı, tomaı, qaýyngerdiń ózara jón surasa bastaǵany keshe ǵana. Buryn birin–biri dini bólek, salty bólek bóten eldeı kóretin. Sovet ókimeti ornaǵannan keıin, Jylandynyń qumǵa quıatyn bir saǵasyna bóget salǵanda, Aqshoqynyń halqy tegis jınalǵan. Sonda aqsýattyq tabaılar: «tomaı, qaýen degenge bular kim desek, qudaı–aı, ózimiz sekildi qazaq eken ǵoı», — dep tań qalypty desetin.

Odan beri zaman ózgerdi, zamanmen birge qosym balasynyń tirshiligi de ózgerdi. Jańa uǵym, jańa ataýlar paıda boldy. «Batyraq», «qulaq», «kámpeske», «Toz» degen sózder shyqty. Jańa sózge jurttyń bári qumar, bıe saýyp júrgen áıelderge deıin, ony aıtpasa, sóıleı almaıdy. Kishi moldanyń ákesi Tyrqaı shal: «Osy kúngi jastardyń tiline túsinbeımin», – degen kórinedi jaryqtyq.

Shaldardyń aıtýynsha baıaǵy aýyl joq. Shirkin, keshke qaraı Jarasbaı áýletiniń qalyń jylqysy topyrlap kelip qular edi sýatqa... Jýaly túbekten qoılaryn Nurqoja qaptatsa, oǵan Jalaqtyń túıeleri qosylyp, sonda osy tóńirek qan bazardaı azan–qazan bolyp, sóılegen sózińdi estirtpes edi–aý!

Qazir mal az, adam kóp; eldi otyryqshylandyrý degen saıasat shyǵyp, jurttyń kóbi qysy–jazy saǵadan uzamaıtyn boldy. Kók shyǵa Qarasýdyń aınalasyna topyrlaıtyn qalyń aýyl, jaz ortasynda – aq tóńiregin shańdaq qylyp, ózenniń qasyna qonys aýdaratyn.

Bıylǵy jaz erte túsken edi. Shilde jańa týsa da, Qarasýdyń basy qý taqyr – on shaqty – aq kıiz úı qalypty. Qalǵandary Aqsýatqa kóship alǵan. Eldiń ıgi jaqsylarynyń birazy tym suǵynyspaı, alystan syılasaıyq degendeı, araǵa jer tastaı qonypty. Úı sheti sýattyń tóńiregine syımaı, qyr asyp ketken.

Aýyldyń ózenge jaqyn orta tusynda bosaǵasyna Qyzyl tý ilgen oqshaý úı – Qyzyl otaý. Jınalystyń kóbi sonda ótedi. Búgin de úıdiń aldy tolǵan adam. Biraq jınalystan góri daý–janjalǵa kóbirek uqsas. Túste aýdannan ókil kelip, búkil el shubap baryp, Óleńdiden shabyndyq bólisken. Endi oǵan jurttyń birazy rıza bolmaı, daýdyń aıaǵyn keshke qaraı osy jerge ákelip órbitýde.

— Shyraǵym, ókil bala, sózime qulaǵyń sal, deıdi Botbaı shal ashynǵan adamdaı shapanynyń túımesin aǵytyp, tizerleı otyryp. — Úrkimbaı degen bir kisi Kenesaryǵa kelip, aryz aıtypty deıdi: «Abylaıdyń tusynda atqa mingen bala edim, Qasymhannyń tusynda qatardaǵy jan edim, endi qazir malyn aldyrtyp, aldyńa kelgen shal edim» — dep... Sol aıtqandaı men de eleýsiz qalǵan shal bop otyrmyn...

— Al endi Botbaıdy toqtatyp kór, — dep bireýler qazir qyzyqqa keneletindeı máz bolyp kúlip jatyr.

— Búgin toqtamas, tym alystan bastady ǵoı.

— Shyraǵym ókil bala, — dep Botbaı sózin qaıta bastady. — Osy otyrǵandardyń bári kýá — men ózim adal ıtsiz taqyr kedeımin. Tipti arǵy ata–babamda aýzy asqa jaryǵan eshkim joq, nesin jasyraıyn onyń... Úkimet kedeıdiki degesin, endi jarylqanatyn shyǵarmyz dep júrgen kóp dámeliniń biri men edim. Biraq sonyń jaqsylyǵyn shynymdy aıtsam, áli kórgem joq... Kórmegende, bylaı, shyraǵym... Mańdaıyma bitken jalǵyz sıyr, úsh–tórt ýaǵym bar. Al nálókti mynaý otyrǵan Turshabaımen birdeı tóleımin. Osy ádildik pe?

— I, pátshaǵar, bireýdi qosaqtamasań, otyra almaısyń ba? Óz sharýańdy aıta bermeısiń be, — dep shyr ete qaldy bireýi.

— Al endi, qalǵan et, maı, jún–jurqa, teri–tersek sıaqty nálókterińnen de qalyp kórgem joq... Mine, kún batyp bara jatyr, nambut qudaıǵa shynym... Odan ana joly shópti baı, kedeı demeı, teń bólip beremiz dep, aýyzben baıytyp kettińder. Endi kelip, nege búgin Óleńdiniń eń bitik mol jeri myna otyrǵan baılarǵa beriledi?... Al maǵan bergenderiń Omardyń shashy sekildi ár jerde seltıgen qyrdyń shóbi.

— Oı, aýzyńdy uraıyn, jalǵyz Jalmaýyz sıyryń bar, aýyl–úıdiń jaıǵan kirin qoımaıdy, – dep kıip ketti Omar da. — Áneýgúni jýýly turǵan dambalymnyń bir balaǵyn jep ketti. Ol jalmaýyzǵa shóp bermeseń de, qystan shyǵady.

— Joǵa deımin–aý, — dep Botbaı qoldaý izdegendeı jurtqa qarady. — Eń bitik jeri solarǵa ketti.

— Ketse ne qyl deısiń? — dedi taqıa kıip otyrǵan Kúnderbek keıip. — Shópti maldyń sanyna qaraı bólgen shyǵar. Sony endi myjı bergende birdeńe bola ma?

Sol sol–aq eken, Botbaı saqaly shoshańdap, múlde kóterilip ketti.

— Áı, Kúnderbek, sen óıtip meniń aýzymdy qyzdyrma, bildiń be? Ótken qysta aq taqyr bop shóbim taýsylyp, jalǵyz sıyr túnimen móńirep, uıqy bermegen soń, jeti nasyrym jerge kirip, aldyńa bardym. Sonda sen albaryńnan bir qushaq shóp berýge qaradyń ba? Sen anaý Dáýitbaılarǵa aty myrzabolat dep ıtarshylanyp otyrsyń ba? Maldyń sany, maldyń sany deısiń, sol malyń spısikke tolyq jazyldy ma eken? Osy otyrǵan — Dáýitbaı, Omar, Turshabaılar sanaq kezinde jylqysynyń da, qoıynyń da jartysyn jasyryp qaldy. Ony qýdalaǵan eshkim joq... Men mynany bilmeımin be ekem? Endi kep shóp bólgen kezde maldyń baryna qaraý kerek dep shyǵa kepti. — Botbaı «maldyń sanyna» daýsyn qubyltyp, basyn yrǵap, keketip aıtty.

Áńgimeniń ýshyǵyp bara jatqanyn kórip, bireýler ara aǵaıyn boldy.

— Aý, Botbaı, boldy ǵoı endi, qoısańshy. Jalǵyz sıyryńa men – aq taýyp bereıin shópti. Qoıshy, áketaı, eldiń shyrqyn buzdyń...

Botbaı taǵy da birdeńe aıtqysy kelip edi, osy kezde aýdannan kelgen ókil túregelip, qulaǵyna qaryndash qystyrǵan uzyn moıyn kisige qarap:

— Myna aqsaqalǵa erteń shóptiń jaqsy jerinen moldaý qylyp qaıta bólip berińiz, – dedi.

Uzyn moıyn kisińiz partıa uıasynyń sekretar! Baıdáýlet bolatyn — ol keliskenin bildirip basyn ızedi de, taǵy bireý birdeńe dep qoıa ma dep qoryqqandaı bastyrmalatyp:

— Al, káne, endi bizdiń úıge baraıyq, sózdi qoıyńdar, — dedi jurtqa. — Kim, Qamıdolla, tastashy áńgimeni. Qanekı, aqsaqaldar! — Sodan keıin ókilge burylyp: – Keshe balamyzdy pishtirip ek, búgin sonyń qudaıysyn berip jatyrmyz, – dep túsindirdi.

Iirilgen jurttyń bári Baıdáýlettikine bettedi. Týyrlyǵyn jańadan japqany bilinip turǵan eńseli boz úıdiń aldynda birin–biri kútip, bir–birine — jol berip osharylyp, aldyǵa ókildi salyp, úıdiń ishinde adam bolmasa da, «assalaýmaǵalaıkým» dep dabyrlaı sálem bere kirdi. İrgelete jaıylǵan tór kórpege býyndary syqyrlap syıly shaldar jaıǵasyp, odan tómenirek bálendeı zań saqtamaı, ala–qula bop, al etigin sheshkisi kelmegen bireýi aıaǵyn bosaǵa jaqqa jiberip, kólbeı jatty. Aldyǵa et kelgen kezde el aǵasy aýylnaı Jaqaı Botbaıdy zorlap úlken tabaqqa qostyrdy.

— Aý, jezde, seniki ne? Endigi azǵantaı aqsaqaldyń biri sen emessiń be?.. Qoı, sózdi qoı, úlken tabaqqa kel!

Keý – keýmen tór jaqtaǵy álginde ǵana óziniń tili tıgen Dáýitbaı men moldanyń arasyna kelip otyrǵan Botbaı áli de qumardan shyǵa almaı, aıtylmaǵan sózi qalyp, ashýdyń syltaýymen talaı bylyqtyń betin ashsam ba dep otyrǵan oıynan múlde jańylyp qaldy.

Bireýler aýylnaıǵa kópshik qoıyp jatyr:

— Jaqańnan da bále artylmaıdy ǵoı, ekeýin qatar otyrǵyzyp qoıǵanyn kórmeısiń be? – dep bir–birine tizerles otyrǵan Dáýitbaı men Botbaıdy kórsetedi.

— Men naǵashym bolǵan soń, oınaı beremin ǵoı, – dep jumsartqan boldy Botbaı.

Dáýitbaı úndegen joq, dál osyndaı jıenge óziniń onsha zárý emes ekenin bildirgisi kelgendeı, surlanǵan kúıi etten anda–sanda bir alyp, tákapparsyp samarqaý otyr.

Et jep bolǵannan keıin, úlkender jaǵy irgedegi jastyqqa qısaıyp aıaqtaryn jazdy. Mundaıda sharıǵattan áńgime soǵyp jurtty aýzyna qaratatyn molda da ókilden bata almaı, «ıa, alla» dep qoıyp, únsiz otyr.

— Keshe Sordan kele jatsam, — dep qısyq aıaq Muqash áńgime bastady, — Qondybaıda mal ma, ıt pe birdeńe júr. Jaqyndap kelgende kórdim. Tólemistiń buzaýy eken.

Áńgimege «e, bárekeldi» degen eshkim bolǵan joq, tek Tólemistiń ózi:

— Sóıtip júrgende sol nemeni qasqyr tartyp ketetin shyǵar, – dep qaýip bildirgen boldy.

— Qasqyr emes, myna Súıinqaranyń kók ıti de tartyp beredi. Ózi bir ıttiń ishindegi ońbaǵany, – dep Muqash qatar otyrǵan Súıinqaraǵa shataq izdegendeı, shaqyraıa qarady.

— Bizdiń ıttiń malda sharýasy joq, – dedi soıaýdaı arshany tisiniń arasyna emin–erkin suqqylap otyrǵan Súıinqara. — Basqa pir ıtpen shatastyryp otyrǵan shyǵarsyń.

Itti shatastyrdyń degen sózge Muqash shamdanyp qaldy.

— Meni bir nadan kóresiń be, ıtti tanymaıtyn. Dál seniń kók ıtińniń qozy–laqty tas–talqan qylyp qýyp, óltire jazdaǵanyn óz kózimmen eki ret kórdim. Minekı, — dedi sosyn jerdi shuqyp, — qashan aıttyń deme, endi kórsem, qudaı biledi, atyp tastaımyn.

Súıinqara tisin shuqyǵanyn doǵaryp, qaltasynan shaqshasyn alyp, nasybaı atty da:

— Ata almaısyń, — dedi jaıbaraqat.

— Joq, atamyn! — dep shańqyldady Muqash.

— Ata almaısyń.

— Atamyn!

— Aý, qoısańdarshy!

— Bu nemene, bala bop kettińder me?

— Zaman azǵanda, adamdardyń áńgimesiniń túri osyndaı bolady, – dedi molda aqyryn ǵana aıat oqyǵandaı bir únmen. Sony aıtty da estip qaldy ma degendeı, jaltaqtap ókil jaqqa qarap qoıdy.

Osy kezde túsirýli kıiz esik jartylaı ashylyp, daladaǵy jeroshaq oty jarq etip kórindi de, úıge bir qolymen bórkin basa, orta boıly shoqsha saqaldy kisi eńkeıip kirdi. Jelbegeı jamylǵan beshpentiniń óńirin qýsyra:

— Assalaýmaǵaleıkým! — dep sálem berip, otyrǵan jurtqa, parlaı qarady da, Baıdáýletti kórip: Qaıyrly bolsyn, balany súndetke otyrǵyzǵandaryń... Bárekeldi, durys bolǵan eken, — dep bosaǵaǵa kebisin sheshe bastady.

— Oıbaı, bıdiń tuqymy keldi ǵoı, – dep bireý keketkeni, ıa qaljyńdaǵany belgisiz.

Aq sary kisi «bul qaısy» degendeı eńkeıe qarady da:

— Á, Nazarmysyń, – dedi jumsaq jymıyp. — Shyraǵym – aı, týra otyryp, qyńyr sóıleý ádet boldy–aý saǵan. Arǵy atań batyr Jánibekpen birge jaýǵa attanyp edi, al sen bar bolǵany maı tasyp júrsiń... Atanyń abyroıynan ne paıda, qudaı áýlıelikti qara basyńa bermegesin...

Shaldar kúlip jiberdi.

— Tıysh otyrsa qaıtedi eken, estıin degeni osy ǵoı, — dedi áldekim sybyrlap.

— Áı, Asqar! — dedi Nazar qyzaraqtap. — Sen óıtip sheshendikke salma, bildiń be. Atań túgil ózińniń de bılik qurǵan kezińdi bilemiz...

— Aý, qoıyńdar, shyraqtarym, — dep bir shal basalqy aıtty.

— Ataly sózdi arsyz qaıyrady degen, — dedi alǵashqy sybyr.

Sharpysqan sózdi jýyp–shaıyp amandyq qaıta bastaldy.

— Iá, at–kólik aman keldiń be, Asqar?

— Shúkir! Ózderińiz amansyzdar ma?

— Alla dep...

Ýatqanǵa kónbeı júrgen tentek baladaı bajyldap, burqyldap samaýryn keldi. Dastarqan jaıylyp, baýyrsaq tógildi. Nálge salǵan jelbirshek kóılekti tolyq áıel qorytqan sarǵysh qantty tisteýikpen shaǵyp, taýyqqa jem shashqandaı dastarqan jaǵalatyp laqtyryp jatyr.

Shaı ústinde qańqý sóz qaıta bastaldy.

Manadan esesi ketip, áreń otyrǵan Nazar, áskerin tyńaıtyp, urysqa qaıta kirgen qolbasyndaı, taǵy da shabýylǵa shyqty.

— Áı, Asqar, — dedi ádeıi ókil estisin dep daýsyn kótere, — osy sen ataqty moldanyń birisiń. Aıtshy osy, ólmeı turyp ózińe tam saldyrǵandy sharıǵat zańy kótere me?

Asqar Nazardyń betine qarady da:

— Seniń zańyń bolmasa, sharıǵattyń zańy keń ǵoı, — dedi jymıyp.

Tórde otyrǵan Botbaı:

— Keshe Qalampyr aýyryp jatyr dep estidim be? Ne sóz osy? — dep ýshyǵyp bara jatqan áńgimeni ádeıi bólip jibermegende, munyń aıaǵy nemen biteri belgisiz edi.

— Oǵan ne bopty? — dedi áldekim.

— Bilmeımin, keshe moldekeńdi shaqyrypty dep estidim.

— Oıbaı, ıa, qyzyq boldy ǵoı! — dep kenet esik jaqta kólbeı jatqan murny qolaǵashtaı jas jigit jurttyń bárin shoshytyp. — Aldykúngi oqıǵa she, aldykúngi?!..

«Aldykúngi» degennen–aq, onyń ne ekenine jurttyń bári túsinip, jymyńdap kúle bastady. Shaı quıyp otyrǵan áıel de ún shyǵarmaı jaýlyǵynyń ushymen betin basyp kúldi...

Shynynda da, aldyńǵy kúni osy aýylda bir tańǵajaıyp oqıǵa bolǵan–dy.

Aýylnaı bastaǵan erkek kindik kooperatıvke zat túsipti degen soń, bóget túbindegi dúkenge ketken.

Jaryqbastyń qatyny Qalampyr sáske tústiń shamasynda ózennen ıinaǵashpen jaıbaraqat sý alyp kele jatyp, aldymen kún kúrkiregendeı dybysty estidi de, dál tóbeden sorǵalap kep qalǵan bir sumdyq... adam — balasy kórmegen qorqynyshty úlken maqulyqty kóredi. Túri ınelik sekildi qanaty men quıryǵy bar. Aryldaǵan daýsy jer dúnıeni alyp barady.

Keshkilik túzge otyrýǵa áreń shyǵatyn Qalampyr záre–quty qalmaı, eki shelekti tastaı qashty. Bul kezde dúrildi estip, aýyldyń qatyn–qalashy syrtqa shyqqan. It úrip, jeldegi qulyndar typyrlap, jylqylar úrkip, aýyl ishi azan–qazan boldy...

«Inelik» aryldaǵan kúıi Aqsýattyń ústinen ushyp ótip, alystaǵan saıyn kishireıe berdi de, aqyry kózdiń ushynan ǵaıyp boldy. Jurttyń kóbinde záre joq, ý–shý. Úıine kelip talyp qalǵan Qalampyrdy qara kempir Nesibeldi áldeneshe ret ushyq jasap, áreń tiriltip aldy.

Álmembet molda bul sumdyqtyń ne ekenin dáldep aıtyp bere almaǵan. Tek astapyrallalap ishinen kúbirlep birdeńelerdi oqyp, «munyń arty jaqsylyqqa soqpaıdy» degen qıyn boljam aıtypty. Moldekeńnen qaıyr bolmaǵan soń, myna báleniń aty–jónin bilýge bireýler Asqardy izdeıdi. Asekeń bolsa oqý bitirip kele jatqan inisi Báıtendi qarsy alý úshin, dýanǵa ketken.

Sóıtip otyrǵanda álginiń ne ekenin bir adam biletin bolyp shyqty. Ol — aýyldyń eshkisin baǵatyn, bertinge deıin «Sádirmek» atanyp, azan shaqyrtyp qoıǵan óz atyna jaqynda ǵana qoly áreń jetken belgili jyndy «jetek soqqan» Bóken ǵoı. Osydan eki jyl buryn áıelin sabap, ýeziń túrmesinde eki aı otyryp kelgen. Áıelin kim sabamaı jatyr, biraq óletin bala molaǵa qaraı. júgiredi dep, Bóken et qyzýmen áıelin sonyń aldynda ǵana prokýror kelip túsken aýylnaıdyń úıine qaraı qýalap, eshbir janǵa arasha bermeı, qolyndaǵy baqanymen aldynan shyqqan prokýrordy salyp jibere jazdap, esin áreń jıǵan. Sol arada akt jasalyp, Bóken ýeziń túrmesinen bir–aq shyqty. Túrmedegi eki aı Aqsýattan attap shyǵyp kórmegen Bóken úshin keıin taýsylmaıtyn jyrǵa aınaldy. Dúnıeni sharlap kelgen jıhankezden jaman: «Baıaǵyda men ýeze qonaq bop jatqanda», – dep jurtty toqtatyp qoıyp, áńgime bastaıtyn boldy. «Qonaq bop jatqanda» ne bolǵanyn bul kúnde aýyldyń bala–shaǵasyna deıin biledi... Sol Bóken qatyn–qalashtyń ortasynda turyp, ózine medreseden kem bolmaǵan túrmedegi eki aıyn esine qaıta túsirip, uzaq oılandy da, tóbeden ushyp ótken álgi páleniń aeroplan ekenin aıtyp, eldi aıran – asar qylǵany. Sóıtip, Aqsýattyń adamdary tuńǵysh ret aeroplandy kórdi.

Aldyńǵy kúngi qyzyq osy edi.

Asqar áńgimeni únsiz tyńdap boldy da:

— Oǵan bola meni nege izdedińder? Men Bóken sekildi ýeze eki aı jatyp kelgen joqpyn ǵoı, — dedi kúlip.

Aeroplan jaıly áńgime birte–birte poezd tóńiregine aýysyp, osy tusta aýdannan kelgen ókil bala Egeýbaı álsin–álsin shashyn sıpap qoıyp, Qaltańbaev joldastyń «ótken jyly Almatyǵa kelgen poezdy kórgen bir adamdy kórip, sóılestim» degenin óz aýzynan estidim degende, bul áńgime otyrǵan jurtqa poezdy jasap shyǵarǵan adamnyń ózin kórgennen kem áser etken joq.

Endi jurt ókil jigittiń aýzyna qarady. Egeýbaı áńgimege shorqaq eken, eki sóziniń birinde «znachıt» dep, jaqynda aýdandyq túrmeden Seıdaly degen qaraqshynyń qashyp ketkenin jáne tek ketpeı, raıkom esiginiń aldynda turǵan aq boz atqa minip ketkenin, qazir aýdanǵa qatynaǵan adamdardyń myltyqsyz júrmeıtin bolǵanyn shashyn qaıta–qaıta sıpap otyryp aıtyp berdi.

Seıdaly patsha ókimeti tusynda eki ret ıt jekkenge aıdalyp, sovet ókimeti tusynda da sottalyp kelip, odan kelisimen mılısıany sabap, taǵy da túrmede jatqan ataqty, baý kespe qaraqshy bolatyn.

— Úkimettiń quryǵyna toqtamaıtyn ne qylǵan bále? — dedi áldekim úreılengendeı bolyp.

— Ol ol ma, — dedi Egeýbaı óz áńgimesine ózi tańyrqaı, anada, jańa qurylǵan arteldiń maı tasyp júrgen bir áıeli astyndaǵy túıe, arbasymen birge ushty–kúıli joǵalyp ketken. Artynan ony da Seıdaly alyp ketipti degen habar jetip, aýdannan mılısıa shyqqaly, minekı, bir apta boldy.

Egeýbaı Seıdalyny qansha buzaqy etip kórsetkenmen, kókireginde oǵan degen qurmet sezimi de joq emes eken, onyń er júrektigine, qaıratyna qyzyqpaı tura almaıtyny baıqalyp turdy.

— Qap, ózi jańa qurylyp jatsa, arteldiń túıe, arbasyn alyp ketkeni qıyn bolǵan eken, — dedi Botbaı basyn shaıqap.

— Arba degen bále taptyra ma qazir, — dep Muqash qostaı sóıledi.

Biraq áıel jaıynda eshkim suraǵan joq, ony bári de yńǵaısyz kórdi.

Osy kezde kólbep jatqan Saǵıdolla basyn kóterip:

— Áıeldi qaıtipti? — dep jurtty taǵy shoshytty.

— Áı, betimen ketken! — dedi shaldardyń biri zekip. — Bos sóz sóılemeseń, otyra almaısyń ba? Ony qaıtýshy ediń?

— Oıbaı–aý, arba qurly quny joq pa ol áıeldiń.

— Ket ári, májnún! — dedi shaı quıyp otyrǵan jýan áıel selkildeı kúlip. Onysy «belgili emes pe ne isteıtini» degendi bildirgendeı boldy.

— Asqar, osy sen keshe keldiń be, joq, búgin keldiń be? — dedi Botbaı áńgimeniń baǵytyn basqa jaqqa buryp.

— Búgin keldim?

— Iá, Báıten kelip pe eken? Ózi óte kóp oqydy ǵoı.

— Oı, olardyń bilmeıtin pálesi joq qoı! — dep qystyryldy áldekim áli kelmeı jatqan Báıtenniń bilimine tań qalyp. — Poıyz aıyrplanyńdy kúnde kóretin shyǵar.

— Kelip qalar ma eken dep, qaladaǵy kúıeý balamyzdyń úıinde eki–úsh kún jatyp edim, kelmedi, – dedi Asqar shaı iship otyrǵan kesesin padnosqa salyp jatyp. – Qalada eki kúnnen artyq turýdyń ózi qıyn. Bári satýly... Shaıǵa qatyp otyrǵan sútteri de birde bolyp, birde bolmaıdy. Sodan keıin–aq, túsken úıge ózińniń aýyrtpalyǵyńdy sezip, otyra almaısyń?...

— Tirlikteri tirlik emes qoı, bir túnegesin – aq berekeń ketedi...

— Bizdiń myna Aǵataıymdardyń kúıeý balasy jylap otyr tegi, qonaqtar da shydatpaıtyn bolsa kerek.

— Qaıtsin endi, onysy da ras shyǵar, — desip jurt Asqardyń óz betterinshe qym–qıǵash kóterip áketti.

— Seıiljanǵa tapsyryp kettim, qaıdan bileıin, — dep sózin bastady Asqar.  — Qatynaǵan bireýlermen ilesip keletin shyǵar.

— Oqýyn bitirip pe ózi?

— Oqýyn bitirdi ǵoı. Aýdandaǵylarǵa bireý habarlap ta qoıypty. Bıylǵy qyzymyzdy alyp qashyp ketken muǵalimniń ornyna ózimizge jibersin dep, qulaq qaǵys qyp kettim.

— E, ol albastyny qoıshy, — dedi Botbaı burynǵy muǵalimge úńilip. — Basy qaýǵadaı bolǵan neme... Marqum Qońyrsopy aıtýshy edi: «Basy úlken mal – soǵym, basy úlken adam – bolady» dep... Syqpyty kelispegen adamnyń ońǵanyn kórgem joq...qyzymyzdy alyp ketti ózi.

— Qyzdyń ákesi qýynbady ma eken?

— Qaıtsin endi, bosaǵa attaǵan qyzyn qara bet qyp, qaıtyp ákelsin be?

— Ol shirkinniń oqýy da joq eken ǵoı, – dep aýylnaı burynǵy muǵalim jaıynda taǵy bir áńgime bastady. — Byltyr oqý bitirgeni jaıynda qaǵazyn tekseremiz dep aýdannan komısıa kelgen. Solar dokýmentin kóre almadyq dep otyrdy ǵoı. Tek birinde Oqas degen bireý men kórdim deıtin kórinedi. Soǵan qaldyrsa kerek.

— Sonda eshqandaı dokýmenti bolmaǵan ba?

— Kim bilsin.

— Dokýmenti bolmasa qalaı qaldyrǵan?

— Ony qaldyryp júrgen aýdandaǵy Shymbolat eken, — dep jurtqa saıasattyń shetin shyǵara sóıledi. — Shymbolat qatynynyń aǵasy bizdegi muǵalimniń qaryndasyn ba, apasyn ba alyp otyrǵan kórinedi.

Jurt «e, onda túsinikti boldy» degendeı bastaryn ızesti. Tipti: «Qyzdyń ózi kelispese, baılap–matap áketpegen shyǵar», — dep «dokýmentsiz» muǵalimdi bireý qorǵaı sóıledi.

— Qoı, deımin, – dedi Botbaı áldekimdi mańyna jolatqysy kelmegendeı qolyn siltep. — Sol shirkindi dáserdeı qylyp, sóz shyǵyndap... Aıdaladaǵy tezek satqan tomaı Aqsýatqa kelip bala oqytady degen ne sumdyq!.. Bizdi osy Myrzekeń balasy jetip jatyr, aınalaıyn... Esińde me, Asqar, baıaǵyda Babyr okoptan keletin jyly biz Myrzekeńdermen kórshi boldyq qoı. Onda Báıten kishkentaı: Oı, Myrzekeńniń balajandyǵy – aı! Báıtenge bireý birdeńe dese, aǵaıyndyqtan ketisetin... Bir ret Báıtenniń jep otyrǵan etin mysyq tartyp alyp, qudaı–aý, shamasy ash bolý kerek. Myrzekeń mysyqty quıryǵynan alyp, tabaldyryqqa laqtyrǵan. Qata tıgen bolar, mysyq álgi jerde ólip qalypty... Qalaǵan jeńgemiz Myrzekeńniń ólimin áli sol mysyqtyń qarǵysynan kóredi ǵoı.

— Mysyqtyń qarǵysy qate ketpeıdi, — dep ándetti Álmembet molda.

Tómengi jaqta otyrǵan komsomol jigitter sylq–sylq kúlip, moldany mazaq qyldy.

Shaı áldeqashan jınalǵan. Jurt tek taǵy bir jańalyq habar joq pa degendeı, bir–biriniń aýzyn baǵyp, áńgime kútip otyr.

Osy kezde Kúnderbek bir mıyǵynan jymıa, kómeıine tirelgen kúlkisin tejep:

— Myna Sarqopadaǵy Keteılerdiń aýlynda, Qaıraqtyń qatyny aýylnaı bolypty, – dedi jop–jorta baısaldy bolǵan únmen.

— Tek! — dep bireýler shoshyp ketti. — Ne deıdi?!

— Qaıraq pa, álde qatyny ma?

Kúnderbek qaltasynan shaqshasyn alyp, asyqpaı nasybaıyn atty da, astyńǵy ernin bultıtyp:

— Qatyny, oıbaı, qatyny, — dep yrjıa kúldi.

— Áne bir murny qaıqıyp, jalań aıaq júrgen, qara ker qatyn emes pe?

— Iá, ıá.

— Shirkin, basshylaryn jańa tapqan eken.

— Basqa jibi túzý eshkim bolmaǵan shyǵar, — dep kúldi Kúnderbek.

— Sonda Qaıraqbaı qaıda júr?

Kúnderbek murty jybyrlap, baıaǵy jorta baısaldy túrin ózgertpeı:

— Qaıraqbaı túrmede otyrǵan kórinedi, — dedi.

— Kótek! — dedi erkekterdiń biri.

— Ol baıǵusqa ne bopty?

— Áıeliniń qolyndaǵy mórdi urlap paıdalanǵan deı me, bir shataǵy bar, áıteýir.

— Astapyralla!

— O, qý sor!

— Qatynnyń bı bolǵany aqyrzamannyń belgisi shyǵar, — dedi Baıdáýlettiń qatyny aıaq qaptan keselerin shyǵaryp jatyp. Ózi qatyndardyń sanatyna jatpaıtyndaı zildenip aıtty da, irgeden qymyz quıǵan sharany alyp, qysqa sap syrly ojaýmen shashyratyp sapyra bastady.

— Seniń bir keıde tekke sóıleıtiniń bar, — dedi Baıdáýlet áıeline keıip. — Úkimet áıelderdi kóterip jatsa, seniń aqyrzamanyń ne?.. Aýzyńdy baǵyp tıysh otyrýdy bilmeısiń be?

— Oı, qoıyńyz, Báke, — dep áńgimege ókil Egeýbaı aralasty. — Onda turǵan ne bar? Ásheıin sózdiń máteli emes pe?..

Aldyǵa qymyzdyń kelýi jurtqa osydan keıin eshqandaı qonaǵasynyń bolmaıtynyn, ózderiniń de baryp túneıtin bir–bir shańyraqtarynyń bar ekenin árkimniń esine túsirgendeı boldy. Qymyz ishilip bolǵannan keıin, molda aýyl úıdiń arasyndaǵy áldebir uıatsyz ósek áńgime bastaı bergen saıqymazaq Saǵıdollany urysyp toqtatyp, jıyn – keńesti bastap berý men aıaqtaýdy óziniń mindeti dep sanaıtyn mańyzdy qalpyn buzbastan, qolyn jaıyp:

— A, qudaıym ońdasyn, áýlıeler qoldasyn, Paıǵambardan shapaǵat... — deı berdi de, kilt toqtap, bul batadan óziniń abyroı almasyn sezip (osy kezde kózi ókilge túsip ketip edi), ile jańa zamanǵa laıyqtaǵan jańa batasyna kóshti:

— Qys berseń qyspaı ber,

Jaz berseń jazbaı ber,

Sıyryń baspaqty bolsyn,

Qazanyń qaspaqty bolsyn,

Ulyń on shaqty bolsyn,

Qyzyń monshaqty bolsyn,

Ot basyń berekeli bolsyn,

Eliń merekeli bolsyn! Allaakbar!

— Aıtqanyń kelsin, — dedi Baıdáýlet kóńildenip. — Mynaý bir saıası máni bar bata boldy ǵoı.

Qonaqtar úı ıesine raqmet aıtyp, japyr–jupyr oryndarynan turyp, bórikterin izdep, bosaǵadaǵy kebisterin áreń tanyp, dabyrlasqan kúılerinde shyqty.

Shildeniń sál jelkemdeý salqyn túni edi. Óliara áli bitpegen. Aısyz túnge kózderi úırengenshe qonaqtar esik aldynda irkilip turyp qaldy, «Mynaý kim», «Bul qaısyń» dep birin–biri sıpalap, áldekim jańǵyryqqa, shelekke súrinip, birin–biri jetelep, dabyrlasyp taraı bastady. Kóp uzamaı ý–shý basylyp, úı syrtyndaǵy kúıis qaıyrǵan maldardyń pysqyrǵan, jótelgen dybystary ǵana birkelki estilip turdy.

Oıdaǵy elden tym qashyp bolsa da, jańalyq ataýly uzynqulaq, arqyly júz qubylyp jetip jatatyn, jurttyń sybyrlap aıtqan qupıasyn da bilip qoıatyn, túnde áıelińe aıtqan syryńdy, kelesi kúni ózińe aıtyp beretin – osynaý qıandaǵy aýyl kúndegi ádetimen áreń degende uıqyǵa ketti.

II

Báıtenniń aýdan ortalyǵynan shyqqanyna úshinshi kún. Al úlken shahardan osydan eki apta buryn attanyp edi. Sodan beri kórgeni – jol qıyndyǵy. El aralap ketken oqý bóliminiń bastyǵyn kútip, aýdanda tórt kún jatty. Aqyry ol adam kelmegen soń, muny aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Ybysh Qaltańbaevtyń ózi qabyldady. Alǵashqy qadamyndaı bolǵan osy bir oqıǵany esine alsa, Báıtenniń uıalǵannan qulaǵyna deıin qyzaryp ketedi.

Qaltańbaevyńyz shashy tikireıgen, qońqaq muryn, eńgezerdeı aıbatty kisi eken.

— Men kisi jemeımin, káne, beri jaqyn otyr, — dep gúr ete qaldy buǵan.

Týmysynda uıalshaq Báıten abdyrap, qabyrǵaǵa qoıylǵan oryndyqtardyń birine otyra berem degende, qudyqqa qulaǵandaı gúrs etip jerge quıryǵymen tústi. Qolyndaǵy qorjynynyń qaıda ushyp ketkenin bilmeı qaldy. Qas qylǵandaı, alshaq turǵan eki oryndyqtyń arasyna tap bolypty. Báıtenniń berekesi ketken myna túrine jany ashyǵandaı, predsedatel daýsyn sál jumsartyp:

— Kózińe qaramaısyń ba?! — dep kúńk etti.

Aıaq astynan aırandaı tógilgen abyroıynyń qaıtyp qalpyna kelmeıtinine kózi jetken Báıten qyzara terlep jáne óziniń terlep otyrǵanyn sezgen saıyn, odan jaman borsha–borsha bolyp, áıteýir, qorjynyn taýyp alyp, jaqyndap kelip, oryndyqqa otyrǵan. Predsedatel «mynadan túk shyqpas» degendeı kóziniń astymen súzile qarap, únsiz otyrdy da:

— Sharýańdy aıt, — dedi.

Báıten dokýmentin usyndy. Qaltańbaev qaǵazdy oqyp shyǵyp, senbegendeı buǵan taǵy qarady da:

— Qaıda barǵyń keledi, — dedi.

— Tórtinshi aýylǵa, — dedi Báıten. Osyny aıtyp «taǵy da – qyzaryp ketpesem bolar edi» dep qaýiptendi ishinen.

— Munyń durys, — dedi Qaltańbaev kenet jyly shyraımen. Daýsy tym jumsaq shyqty. — Kadr jetpeı jatqan jerdiń biri sol aýyl. Qazir kún tártibindegi negizgi másele — baılardy tap retinde joıý jáne mal men sharýashylyqty qoǵamdastyrý jumysyn óristetý. Bul jaıynda arnaýly qaýly bar. Odan keıingi uran – saýatsyzdyqty joıý. Sondyqtan barǵan bette saıası ómirge aralasasyń. Komsomoldardyń belsendiligin arttyrý kerek. Qyzyl otaý jumysyn qolǵa alý kerek. Jalpy isteıtin jumys jetkilikti. — Predsedatel ashshy birdeńe jep otyrǵandaı tyjyrynyp, terezege qarady da: — Bir dárigerdiń – aq reti kelmedi sol jaqqa jiberetin, — dep muńyn shaqqan adamdaı bop, júzin Báıtenge burdy. — Ózi bir jerdiń túbi, qysta múlde qatynastan aırylamyz. — Sony aıtty da, «balany shoshytyp alǵan joqpyn ba» degendeı: — Biraq jastar sondaı eń qıyn jerlerge barý kerek, — dep serpile sóıledi. — Qazir tepse temir úzetin kezderiń. Kózderiń ashyq. Endi ne kerek? Jetkizińder uǵyndyryńdar halyqqa úkimettiń saıasatyn. Kelistik pe?

— Kelistik, — degen Báıten.

Sol kúni poshtashynyń túıesine mingesip, bir taban jaqyn ǵoı degen oımen, oıdaǵy Jarbógetke jetip qaldy. Jarbóget ájeptáýir ósken eken — ortalyǵynda úı kóp. Kóbi shymnan salynǵan. Keńse aldy seńdeı soǵylysqan halyq. «Bul ne?» — dep suraǵanda: «Ataqty Ospan moldany bilýshi me eń, sony saqalyn kúzep, skladqa qamap qoıdy. Erteń aýdanǵa áketedi», — dep túsindirdi turǵandardyń biri.

Bári syǵalap, skladtyń tóńireginen shyqpaıdy; syrttaı mynaý isten shoshyǵan bolsa da, Ospandy saqalsyz kúıinde bir kórýge eshqaısysy ket ári emes sekildi.

Báıten qyrdan kelgen eshkim joq pa dep surastyryp júrip, kelesi kúni tańerteń dúkenniń aldynan Esendi kezdestirdi. Ózi jamaǵaıyn týys bop keledi. Osynda turatyn inisi naýqas bolyp, halin suraı kelipti. Ol da: «Kún ystyq, Daýqaraǵa jetip jyǵylýym kerek edi», – dep asyǵystyq bildirgen soń kezdesken bette kidirmesten, ekeýi ógiz arbamen jolǵa shyqqan. Bir múıizi synǵan qyzyl sholaq ógiz qabyrǵalary sıdıǵan aryq bolsa da, júrisi shıraq eken, kóz baılana teńizdiń ańǵaryndaı tumsyǵyn bir–aq tiredi.

Qojaı dene bitisi olpy–solpy, jalpaq bet, murny osylaı bolar degen jobamen jasalǵan sekildi, qolaǵashtaı, tulǵasy iri kisi eken. Otyrǵanda shókken túıedeı basqalardyń tóbesinen qaraıdy, al túregelgende sodan kóp bıiktep jarytpaıdy. Báıten shamalas jalǵyz er balasy ózine tartpaǵan – uzyn sıda, aýrýlaý bolý kerek, qoı terisinen jasalǵan kúrteshesi ústinen túspeıdi.

Áıeli kezinde ete ajarly bolǵanǵa uqsaıdy, qyr muryndy, janary keń, óńi aq quba, qazir et alyp tolysqan, samaıyna aq kirgen salıqaly báıbishege:

Sodan Qojekeń shyntaqtaǵan kúıi shaı iship otyryp, rahattanyp, kelgen jolaýshydan eldiń áńgimesin tyńdaıdy eken. Anda–sanda áldekimdi esine túsire almaı, «ol qaısy edi» dep, rýyn, ata tegin qazbalap, aqyry bireý shymshyp alǵandaı «oıbaı» dep, shyr ete qalyp, «ıá, sol ma, táıiri» dep esine túsirip, «al aıta ber» degen keıippen ilgeri jyljyp qoıyp, áńgime kútedi. Ǵajaıyp ertegi tyńdaǵannan beter kisiniń aýzyna kirip ketetindeı entelep, arasynda áldekimdi qoshtaı, áldekimge ókpelep, endi bireýge shat – shálekeıi shyǵyp keıip, qyryq qubylǵan kúıeýine áıeli: «Bátir – aý, tekke otyryp kúıip–pisetiniń ne», — dep basý aıtqan bolady. Oıdaǵy el men qumdaǵy eldiń jańalyǵyn túni boıy aıtsań, qoı deıtin túrleri joq. Jalǵyz úı bop sarǵaıyp, adam túrin kórse, qýanatyn halge jetken jandar sekildi. Báıten tańerteń jolǵa shyǵarda:

— Elge nege kóship barmaısyz? Myna aıdalada ne bitiresiz? — degen.

— E – e, — dep Qojaı jabyrqaǵandaı qalyp bildirdi. — Birinshiden, atameken... Áke–sheshemniń molasy jatyr. Ekinshiden, bul arada bir úı bolmasa, eki eldiń arasyna qalaı qatynaısyńdar? Ózimiz osyǵan úırenip aldyq. Ótken–ketken úıge tússe, soǵan máz bop qalamyz...

Báıtender qyr asqansha, Qojaı qorasyn kúıttep, shym oıǵan bolyp, syrtta júrdi.

Sodan beri, minekı, talaı qyrqa, talaı oıpat artta qaldy. Ushy–qıyry joq cap dala, tynymsyz shıqyldaǵan eski arba qajytýǵa aınaldy. Esen jalǵyz ógiziniń ishin boqtaýmen keptirdi.

Báıten jol qysqartý úshin, áńgimege tartyp kórip edi, kóligin ıa muny boqtap otyrǵany belgisiz, «oı eneńdi...» dep qoıyp, oıdaǵy elden bir taqta shaı taba almaı bara jatqanyn, mata degen báleniń emge joǵyn, bala–shaǵanyń jalańash otyrǵanyn taǵy sol sıaqty tolyp jatqan semá taýqymetin ýaıym qylyp, keshegi aıtqan áńgimelerin qaıta bastady.

— Kooperatıv bar emes pe? — dedi Báıten Esenniń ylǵı kúlimsirep turǵandaı kórinetin ájimdi júzine qarap.

Esen «sony qoıshy» degendeı qolyn bir siltedi.

— Káperatıpten ne paıda? Alystaǵy elge eshteńe jetip jarymaıdy. Azdy–kópti birdeńe tússe, qoly jetkender pyshaq ústinen bólip alady... Jaǵypar degen bir pirqanshyq shyqty. Bul endi adam balasy emes, arbaly qyrsyq qoı. Baıaǵyda talaı birge shóp shapqanbyz. Ózin kúnde sabaýshy edim. — Esen qalaı sabaǵany kóz aldyna elestep ketkendeı, keńkildep kúlip aldy. — Endi qazir qaryndashyn qulaǵyna qystyryp alyp, tiri jandy mensinse ne qyl deısiń?!

Báıten myrs etip kúlip jiberdi.

— Ózin sabaǵan adamǵa kim jibıdi.

— Oı, ádirem qal! — dedi Esen kenet tákapparlanyp. — Soǵan jaǵynbaı–aq kúnimdi kóremin. Qý saqaý. Baıaǵyda biz atqa minip júrgende kúnin kóre almaı júrýshi edi.

Báıten ómir boıy jalshylyqtan qoly bosamaǵan Esenniń qaı kezde atqa minip júrgenine túsinbeı tań qaldy.

— Ras aıtasyz ba?

Esen qaltasynan shaqshasyn alyp nasybaı atty.

— Shyraǵym–aý, kámpeskeni ózimiz atqardyq qoı, — dedi saqaýlana ernindegi nasybaıyn tilimen jóndep. — Komısıanyń múshesi boldyq... Áli esimde myna Batpaqty jaqtaǵy qaz Tańat degen baıdy kámpeskelegenimiz. Onda bári bir–aq aýdan ǵoı. Tańerteń ertemen saý ete qaldyq. Komısıada GPÝ — diń adamdary bir. Kelsek, júgin býyp, qashýǵa daıyndalyp otyr eken. Sol kúni keshiksek, aırylǵandaı ekenbiz...

— Al qazir? — dedi Báıten Esenniń áńgimesine shyn qyzyǵyp.

— Oı, nesin aıtasyń, Báıtenjan, neshe túrli bolyp jatyr ǵoı elde. — Esen kekesin túrmen myrs etti. – Baıaǵy Qonaqbaıdyń Júnisin bilýshi me ediń?.. O, albasty! On altynshy jyly tizim kezinde ákesiniń atyn surasa, sheshesiniń atyn aıtqan májnún. Sol aýylnaı bolǵan soń, bu qudaıdyń qudiretine qaıtyp qalmassyń! — Esen shoshynyp jaǵasyn ustady. – Týra baıaǵynyń bolysy boldy da shyqty. Janyna ánshi, aqyn, palýan, meshkeı ertip masqara qyldy ǵoı. Oıbýı, jaman – aı, endi qaıteıin!

— Aýylnaı bolǵan adam jaman bola ma? — dedi Báıten Esenniń yzalanǵanyn qyzyq kórip.

— Oıbaı, yp–ras, — dedi Esen onyń sózin ózinshe túsinip. Dúnıe degeniń sonda boldy. Soǵymnyń táýiri, qymyzdyń dámdisi sonyki. Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys. Búkil qoshqar boqqa úımelegen shybyndaı sonyń tóńiregine topyrlaı kep. Áıteýir, tezirek ornynan túsip jaqsy boldy. Áıtpese...

— Osy kúni qaıda?

— Osy kúni elde, baıaǵy taz qalpyna túsken.

— Aýylnaı kim?

— Qazirgi aýylnaı Jaqaı ǵoı.

— Kóbegenniń Jaqaıy ma?

— Iá, sol – myrzabolat Jaqaı. Sýyqbulaqtaǵy qaýen Jetpisbaı degen kisi saılanǵaly turǵan jerinen Asqar aralasyp Jaqaıdy saılatypty degen sóz bar. Kedeı deseń, kedeı, jalshy deseń, jalshy, azdaǵan saýaty bar, ol turǵanda, baıaǵy qylyshynan qan tamǵan ury Aıbazar tuqymyn ne dep qoıasyńdar dese kerek. Sóıtip, Jaqaı aıaq astynan el bılep ketti... Áýelde táp–táýir edi. Qazir bul da buzylaıyn dedi. Osy ákim bolǵandardyń ádeti ǵoı deımin...

— Ol ne istedi?

— Túk te istegen joq. Bar bále sonda bolyp tur ǵoı.

— Jalǵyz Jaqaı ne isteı alady? Jurt qoldamaıtyn shyǵar.

— Onyń ras. Osy Aqshoqyny el qylam dep júrgen úkimette aqyl joq, – dedi Esen kúderin úzgen adamnyń túrimen qolyn siltep. – Byltyr artel quryp, egin salyp, maldy ortaǵa jıǵanbyz. Jurt qarap júre me, birin–biri azǵyryp, iritki salyp, rý–rý bolyp aıtysyp, aqyry arteldi qulatyp tyndy. Byltyrǵy qýańshylyqta ne egin shyqqan joq, ne shóp jınalǵan joq. Maldyń kóbi qysta qyrylyp qaldy. Aldaǵy qystyń qandaı bolatynyn kim bilgen? Endi osyny oılap, el bolýdyń ornyna, jurttyń ańdyǵany sóz, aıtqany ósek, nemese bireýdi qaralaý, aryz jazý...

Esen moınyn sozyp, aldyna qarady:

— Áńgimemen otyryp, ózekke kep qappyz ǵoı... Áı, osynyń saıy – aı! Bir kezdegi Jylandynyń arnasy eken ǵoı. Ózen burylyp ketken deıdi. Ózen buryldy degen ne sumdyq! Al endi túseıik. Arbanyń eki jaǵynan ustap otyrmasaq, aýyp qalady – bir, ekinshi, ógizdiń tirsegine soǵady. Mertigip qap júrer... Estidiń be... osynda qaryz – serik degen ashylǵan... Myqtap usta! İh... Sodan azǵantaı aqsha, sosyn osy ógizdi aldym. Aqyryn... oıbaı, aqyryn... Yńyrshaǵy aınalyp óletin boldy... Sıyr alaıyn dep edim, sıyr bitip qapty. Maǵan kelgende bitip qalatyn ádeti ǵoı. On jylda tóleısiń deıdi. – Esen áldenege ishegi qata kúlip, arbasynan aırylyp qala jazdady. – Qojanasyrdyń aıtqanyn bilýshi me eń? Hannan on jylda buzaýlatam dep birneshe ógiz alǵan ǵoı. «Munyń ne?» – dep jurt surasa, «on jylǵa deıin kim bar, kim joq, ne han, ne men, ne ógiz óletin shyǵar» degen eken. Sol sıaqty bolyp tur.

Arǵy betke ótken soń, tynys alyp, dáret syndyryp, nasybaı atyp, arbaǵa qaıta otyrǵan kezde áldene esine túskendeı Esen:

— Osy sen aýylǵa kim bop kele jatyrsyń? – dedi.

— Muǵalim bop...

— Bala oqytady ekensiń ǵoı.

— Iá.

Esen kóńili tolmaǵandaı:

— Osy bizdiń Mámbet tuqymyna ákim bolýdy jazbaǵan ba? – dedi artyndaǵy Báıtenge denesimen buryla, kóziniń qıyǵymen qarap. – Qudaı–aı, aldyna qoıyp bergen asty durystap ishe almaıtyn Qoıshybektiń jaman uly anada ákim bolyp kelip, tóbemizdi oıyp jibere jazdady emes pe?!. Tipti ómiri butyna bútin shalbar kıip kórmegen Baqaıdyń saqaý balasy milıtsa bop kelip, ataqty baı Kótenshini aldyna salyp jaıaý aıdaǵanda: «Beıshara Baqaıdy da qudaı jetkizdi – aý», – dedi jurttyń bári. Sony ózimiz myna kózimizben kórdik. «Qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» dep... Bir atadan bireý atqa minbese, kún kórý qıyn bul kúnde.

Báıten kúlip jiberdi.

— Al sonda baı, kedeı degen uranymyz qaıda qalady?

— Eı, shyraǵym – aı, aıtar sózge bári jaqsy–aý. Biz qaıdan bileıik seniń ana jaǵyńda ne bolyp jatqanyn. Jel birese ońnan, birese soldan soǵady. Jalǵyz qarasha úıdi saqtap qalýdan basqaǵa kimniń shamasy kelip jatyr. Tóńiregińe qarasań, bári jantalasyp, tyrbańdap, janashyryn saǵalap júrgeni. Kim ólgisi kelsin?.. Kedeı deseń, sol kedeıińniń. biri menmin... Sonda ne, búkil týǵan–týys, aǵaıynnan bezip ketýim kerek pe?.. O, hýdaýanda!

Esen shabandap qalǵan ógizine yza bolyp, jambasynyń astynan shybyrtqysyn aldy:

— Shý, deımin! Atańa nálet! Sonymen muǵalim bolam de! Óı, eneńdi! Shý!

— Iá, muǵalim bolamyn, – dedi Báıten qaı sózdiń kimge aıtylyp jatqanyn shamamen jobalap. – Biraq aýdan basshylarynda bolǵan em, saıası ómirge aralas dep tapsyrma berip otyr.

— Qaısysynda bolyp eń?

— Ispolkom predsedatelinde.

— Joldas Qaltańbaıypta ma? – dep Esen kózi ashyqtyǵyn bildirgisi kelgendeı oqyǵandarsha sóıledi.

— Iá, Ybysh Qaltańbaev joldasta boldym.

Amandyq–saýlyq, eldegi jańalyq, saıası habar tegis taýsylyp, aıtar áńgime bolmaı, eki jolaýshy taǵy da únsiz qaldy.

Búıirden soqqan ańyzaq kún eńkeıe qataıa bastaǵan sekildi. Sýsyzǵa ósken tyrbaq jýsandar, ár jerde bir túp úki boz, aqseleý quldyq urǵandaı bastary jelkildep, japyryla túsedi.. Jel qýǵan jalǵyz qańbaq bir domalap, bir toqtap, japan dalada jalbaqtap bezip barady. Alystan aqjaǵaldanyp sor sekildi birdeńe kórinedi.

Báıten álgi áńgimeni esine qaıta alyp, Esenge «muǵalimdiktiń nesi jaman» dep suraǵysy keldi de, sóıleýge zaýqy bolmaı, oıǵa shomǵan kúıi otyra berdi.

* * *

Báıtenniń qarsy bolǵanyna qaramastan, qaltasyna qarajatyn salyp, qaladaǵy bireýge hat jazyp berip, bir túnniń ishinde zorlaǵandaı qylyp oqýǵa qashyryp jibergen.

Aǵasynyń hat jazǵan adamy, qaıdan tanyp júrgenin bir qudaıdyń ózi bilsin, banktyń bastyǵy bolyp shyqty, eki sózge kelmesten Báıtendi muǵalimder daıarlaıtyn tehnıkýmǵa ózi jetelep aparyp, dokýmentterin qabyldatqyzdy. Sodan keıin: «Al endi jatpaı–turmaı páter taýyp al,» – dep aqyl berdi.

Báıten páterdi qalanyń shet jaǵynan tapty. Eski dıirmenniń qasyna salynǵan burynǵy saýdager tatardyń úıi eken, kisi boıy qol usynym dýalmen qorshalǵan. İshinde esigi bólek jeke úıi bar. Shamasy, jesir kempir páter aqymen bólek jeke úıi bar. Shamasy, jesir kempir páter aqymen kún kóretin sekildi. Úıleri de, dýaly da, ishte turǵan qural–saımandar da kempirdiń ózi sekildi ábden eskirgen, kúni ótken, kóńilsiz jabyrqaý.

Kelesi kúni kempir úıge taǵy bir pátershi ákep kirgizdi. Ústinde áskerı gımnasterka, qurym etiginiń syrtynan galosh kıgen, buıra shashty, saqa jigit Báıtenge qolyn usynyp:

— Jańbyrbaev Oımaýyt! – dep tanysty jaqynyn jolyqtyrǵan adamdaı jadyraı kúlip. – Qarsy bolmańyz, osy úıde birge turamyz. Kisige zıanym joq, páter shyǵynyn birdeı kóteremin.

Oımaýyttyń júrgen júrisinen, sóılegen sózinen aıryqsha bir erkindik, eresektik seziledi. Júzindegi beımálim qýanysh ýaıym – qaıǵy kórmegen adamnyń erkeligin tanytqandaı. Biraq, shyn máninde, basqasha bolyp shyqty. Oımaýyt jastaıynan jetim qalyp, orys arasynda ósken. Kórmegen qıyndyǵy joq. Qyzyl Armıanyń quramynda azamat soǵysyna qatynasqan. Aýyr jaralanyp, áskerden birjola bosaǵan soń, kóp ýaqytyn emdelýmen ótkizgen. Osynda qyzmetke aýysqanyna kóp bolmapty. Úı alǵansha páterde tura turmaq. Páterde turdy degen aty bolmasa, túneýi sırek, kúndiz–túni jumysta, ıa komandırovkada.

Anda–sanda úıge Oımaýyttyń joldastary keledi. Eń kóp keletin adam – tolyqsha aq sary tatar qyzy Raıa. Osy úıge óziniń túbi bir ıe bolatynyna senimdi adamdaı kele tósek–oryndy jınastyryp, ydys–aıaqty jýyp, shaı qoıyp, sharýaǵa aralasyp ketedi. Odan keıingi jıi qonaq – Seıit. Seıit júris–turysy, kıim kıisi qyr qazaǵyna múldem uqsamaıtyn, ómiriniń kóbin Petrborda, Máskeýde ótkizgen, túrinen áldeqandaı qasiret izi seziletin, dimkástaý, aryq, ajarly jigit. Baı balasy degen atpen qýǵyn kórip júrgenge uqsaıdy.

Ol kelgen kúni ushy–qıyry joq áńgime–dúkenniń qyzyǵy bastalyp, qabyrǵalary sarǵaıǵan shaǵyn bólmeniń ishi ǵajap bir ertegi dúnıesine aınalyp ketkendeı bolady. Báıten qıssaǵa elikken bala qusap, bir–birimen ólerdeı dos, ári bir–birimen ólerdeı qas eki jigittiń áńgime – daýyn qalt jibermeı tyńdaıtyn. Ekeýiniń minez–qulqy, tárbıesi, ómirge kózqarasy eki bólek. Biraq Báıtenge ekeýiniń de sózi unaıdy. «Osynsha bilimmen, osynsha aqylmen tek osylaı áńgimelesip qana otyrýdyń ózi ne degen baqyt», – dep oılaıtyn ishinen.

Oımaýyt ár sózin shegelep, sabyrmen anyq sóıleıdi, mysaldy kúndelikti ómirden keltiredi, áldeqalaı sózden súrinip, aıtystan jeńilip jatsa da, kúlimdegen kezinde «báribir aqıqat men jaǵynda» degen aınymas senim turady. Al Seıittiń dálelderi qıynnan qıysqan birdeńeler. Ol aýyldaǵy bir oqıǵany sıpattaý úshin baǵzy zamandardaǵy adam estip kórmegen el jurttyń tarıhyna taldaý jasap, ony basqa bir zamandaǵy oqıǵalarmen salystyryp, búkil dúnıeni sharlap ketedi. Bir adamnyń zerdesine osynsha bilimniń syıýy shekten tys jumbaq qubylys sekildi. Seıit Báıtendi osy jumbaqtyǵymen tań qaldyrady.

Seıit sońǵy ret kóktemniń ortasynda keldi. Oımaýyt ortalyqtan eki bólmeli úı alyp, Báıten sonymen turatyn. Joldastary qandaı qajasa da, úılený Oımaýyttyń oıynda joq. Eki jigit kıim–keshekterin ózderi jýyp, tamaqtaryn ózderi istep, qazaqtyń saltynda joq bir kásippen kún kóredi. Seıittiń kelgenine ásirese Báıten qatty qýandy. Óz betińmen jyldar boıy jınaı almaıtyn bilimińdi bir – aq saǵatta basyńa quıyp beretin osy bir oqymysty jigitti ishteı saǵynatyn sekildi. Biraq Seıit burynǵydaı sheshilip áńgime aıtpady. Kóńilsiz. Júdegen. Sulý júzine jarasyp turatyn uzyn buıra shashy da sıreı bastaǵan sekildi. Ózi araqqa tez qyzyp, Oımaýytpen jıi–jıi daýlasyp qalyp otyrdy. Oımaýyt jaqynda komandırovkadan kelgen bolatyn, kolhoz sharýashylyǵyndaǵy kózi kórgen soraqylyqtardy áńgime qyldy. Jergilikti Sovet, kolhoz basshylary saýatsyz. Saıasattan habarlary shamaly. Sodan keıin ózinen joǵarylardyń kóńilin tabýdy negizgi mindetim dep sanaıdy da, shash al dese bas alady. Bir aýdanda joǵarydan kelgen oryssha qaýlyny oqıtyn adam tabylmaı qaıtadan qaıtaryp jiberýge májbúr bolǵan. Qural–jabdyq jetkiliksiz. Endi bir aýylda maı ólsheıtin kir joq eken. Maıshy kirdiń tasyn bir qolymen ustap ekinshi qolymen maı quıǵan shelekti ustap, salmaqtap kórip, ózi tarazynyń ornyna qyzmet atqarǵan. Sóıtip júrip, maı jep, sottalyp ketipti. Oımaýyttyń sózin Seıit ózine kelip–keteri joq áńgimedeı yqylassyz tyńdap otyrǵan. Bir tusta:

— Qazaq mundaı soraqy kezeńdi basynan ótkerip kórmegen shyǵar, – dedi masańdaý bir únmen.

— Qaı soraqylyqty aıtyp otyrsyń? – dedi Oımaýyt oǵan tańyrqaı qarap.

— Myńǵyrǵan maldan bir úzim nanǵa qaraǵan kúnge túsý soraqylyq emeı ne? Qazaqtyń kedeıi de mundaı qaıyrshylyqty bastan keshken joq. Álde senderdiń maqsattaryń baılyq emes, qaıyrshylyq pa?

— Bizdiń qoǵamnyń maqsaty baılyq ta, qaıyrshylyq ta emes. – Oımaýyt bul talastan ózin eshkimniń de jeńe almaıtynyna kóz jetken senimdi pishinmen Seıitke kúlimdeı qarady. – Negizgi maqsat – bıik moral men bıik parasat. Al baılyq – jańaǵy maqsatqa jetý jolyndaǵy qajetti materıaldyq baza. – Oımaýyt qolyn shalqaıa sozyp, ilýli turǵan pıdjaginiń qaltasynan papıros alyp tutatty. – Máselen, adamnyń jeke basyn alaıyq, – dedi temeki tútinin aýzy–murnynan birdeı burqyratyp. – Eger adamgershiligi bıik aqyldy adam isher tamaq pen kıer kıimnen júdep júrse, úlde men búldege bólengen aqymaq odan nege artyq bolýǵa tıisti. Meniń uǵymymda, osy júrgen bastyqtardy saýatsyzdyǵyna da, kedeıligine de qaramastan, qazirdiń ózinde sheteldegi mıllıonerlerden bıik qoıýǵa bolady. Sebebi olardyń adamgershilik prınsıpteri álgi dúnıe qońyzdardan áldeqaıda bıik. Qoǵamnyń ıdealy – adamnyń qany men kóz jasyna salynǵan záýlim munaralar men pıramıdalar emes, adamnyń rýhanı ómirindegi pıramıdalar – adaldyq, ádildik, teńdik sıaqty myna bizder jasap jatqan áleýmettik–moraldyq erlikter. Qoǵamnyń dárejesi moralmen ólshenýge tıisti.

— Osyǵan ekeýmiz seneıik, – dedi Seıit «sózińe quldyq» degendeı eki qolyn kóterip. – Biraq sen mynany bilesiń be? Osy ıdeıany taratýshylardyń ózderi «bizdiń halyq adal, ádil bolypty» degennen góri, «bizdiń halyq baı, ári kúshti bolypty, basqa elderdi ózine baǵyndyrypty» degendi maqtanysh tutady. Jańaǵy óziń aıtqan qanǵa malynǵan pıramıdalar men munaralar, patshalardyń altyndaǵan jıhazdary men saraılary, basqa bir elden tartyp alǵan múlikter, basqa bir eldi jaýlap alýǵa jaǵdaı jasaǵan Kolýmb sekildi saıahatshy atyn jamylǵan saıası alaıaqtar, áskerı jendetter tutas bir halyqtyń qala berdi búkil adamzattyń maqtanyshyna aınaldy. Óıtkeni kúshti bolý, bılik júrgizý bárinen de qymbat. Máselen, ádildik, moral turǵysynan qarasań, ındeester qoǵamy ózderin basyp alǵan ıspandyqtardan áldeqaıda bıik bolatyn. Biraq biz olardy artta qalǵan, jetilmegen qaýym dep qaraımyz. Óıtkeni onda úlken armıa, záýlim úıler, qısapsyz baılyq, mashına, taǵysyn taǵylar joq. Sol sebepti ony basyp alýǵa, qanaýǵa, zorlaýǵa, sóıtip – olardy «mádenıetti» qylýǵa bolady... Kórdiń be?! Biz ózimizdi ózimiz ásem maqsattarmen qansha aldasaq ta máninde umtylatyn ıdealymyz – kúshtilik... O, táńirim, – Seıit áldenege esinen tana qalǵan adamdaı kóziniń qarashyǵyn tóńkere tóbege qarady, – biz tarıhtan Makedonskııdiń dáýirin Gresıanyń gúldený shaǵy dep oqydyq. Gúldený shaǵy!.. Neǵurlym memleket kóp qylmys jasasa kóp jerdi tartyp alsa, kóp adamdy qyrsa, soǵurlym gúldený shaǵy bolmaq. Osydan keıin qalaısha shyndyq, ádildik, baqyt jaıynda áńgime aıtýǵa bolady. – Seıit bar shyndyqty taýysyp, «osydan keıin de uıalmaı birdeńe aıtasyń ba» degendeı Oımaýyttyń júzine suraýly keskinmen tańyrqaı qarady.

— Naǵyz aıtatyn kez osy ǵoı! – dedi Oımaýyt julyp alǵandaı. – Biz kúshtilikke bas ıgen jańaǵy býrjýazıalyq kózqarastardyń tas–talqanyn shyǵardyq. Biz endi tarıhqa múlde basqa prınsıppen qaraımyz, túsinemisiń?!

Seıit tómen qarap, basyn shaıqady.

— Sene almaımyn, – dedi jelbiregen buıra shashyn bir qolymen jınaqtap. – Óıtkeni senderdiń jasaǵandaryńnan qıratqandaryń kóp.

— Jasaı almaı jatsaq, oǵan myna men kináli, – Oımaýyt ózin saýsaǵymen shuqyp kórsetti. – Jasaýǵa bóget bolyp júrgen sen kináli. Revolúsıa áli bitken joq. On jetinshi jyly bastalǵan, sodan beri ómirdiń ár salasynda, qalalar men aýyldarda, ár kóshede, ár úıde, ár qaısymyzdyń sanamyzda kúni búginge deıin júrip jatyr. Revolúsıa úkimeti basyp alyp, qalǵan jerge ákimshilik ámir júrgizetin saraı tóńkerisi emes. Ol – búkil mıllıondardyń áreketi. Al onyń ishinde bálenbaı myńy nadan bolsa, túgenbaı myńy ishke kirgen qaskúnem bolsa, olar jasaǵan zıankestikke tutas qoǵamdy nege kúıdiresiń?

— Eger bar qateliktiń bárin nadandar men qaskúnemderge jaba bersek, onda eshbir qoǵam eshbir qylmysqa eshqashanda jaýap bermeıdi.

— Biz qylmys jasaǵan joqpyz. Biz jańa tarıh úshin óz qanymyzdy tóktik. Mine... mine... – Oımaýyt gımnasterkasynyń omyraýyn aǵytyp, ıyǵyndaǵy, jelkesindegi tyrtyq bop bitken oqtyń izderin kórsetti. – Mine!

Sodan keıin belindegi qaıys belbeýdi laqtyryp tastap, qarnyn jalańashtaǵanda sol jaq búıirindegi alyp tastalǵan eki qabyrǵanyń orny kórindi. Kógerip jyp–jyltyr bolyp bitken júrekke jaqyn tusy búlk–búlk etedi.

Seıit tómen qarap, oılanyp qaldy.

— Sen ózińdi sol jańa tarıhtyń qojasymyn dep uǵasyń ba? – dedi álden soń basyn kóterip.

— Dál solaı dep uǵamyn. Sebebi men ózimdi tarıhty jasaýshylardyń birimin dep sanaımyn.

— Qatelesesiń, – dedi Seıit Oımaýytqa eshteńe sezbeı turǵan balany aıaǵandaı kózqaraspen qarap. – Sen bar bolǵany qolshoqparsyń. Al qojaıyndar – basqalar. Tarıhty jasaıtyndar da solar. Jáne olar ózderine kerek tarıhty ǵana jasaıdy. Jer astynan tabylyp jatqan, kirpishke, qamysqa jazylǵan tarıhtar da shyn tarıh emes, bir kezde bireýlerge kerek bolǵan tarıh. Men oǵan eshqashanda senbeımin.

Oımaýyt dosynyń ne aıtqysy kelip otyrǵanyn tolyq túsinbeı:

— Sonda saǵan keregi ne ózi? Neni qalaısyń? – dedi qabaǵyn shytyp.

— Túktiń de keregi joq... Bul taǵdyr! Halyqtyń taǵdyry! Taǵdyrdan qashyp qutyla almaısyń.

— Joq, sen olaı bultaqtama. Aıtpaıdy ekensiń, aıtqanyńda tur. Talabyńdy ashyq aıt.

— Túk te talap etpeımin Tek maza ber.

— Kimge, saǵan ba?

— Joq, elge, – dep Seıit shańq ete qaldy. — Men úshin el seniń shyndyǵyńnan da qymbat. Shyndyq úshin jeke adamdardy qurban et, biraq eldi qurban etýge bolmaıdy. Men qazir el úshin ótirik aıtýǵa daıynmyn.

— Al men úshin ótirik qylmys kim úshin jasasań da, qylmystyń aty qylmys. Eldi baqytty qylý úshin ony shyndyqqa qarsy qoıýdyń qansha qajeti bar. – Oımaýyt óz suraǵyna ózi tańyrqaǵandaı, qasyn kerip, ıyǵyn kóterdi. – Sen oılaǵandaı úlken tragedıa joq halyqtyń basynda. Ol seniń óz basyńnyń tragedıasy. Sen adamzat tarıhynda múlde – jańa dáýirdiń bastalǵanyn túsingiń kelmeıdi. Óıtkeni qara basyńnyń renishinen asa almaısyń. Áıtpese menmin degen azamattyń elge jan aıamaı qyzmet qylar tusy – osy tus. Óıtkeni qoǵamnyń qasıetti prınsıpterin saqtap qalý ony ornatýdan bir de bir kem emes.

— Qasıetti prınsıpterdi saqtap qala almaısyń, – dedi Seıit yzalana aıqaılap. – Óıtkeni sen úshin qasıetti prınsıpter ekinshi bireý úshin túk te qasıetti emes... Al...

Osy kezde esik sart etip ashylyp, ishke Raıa kirip keldi. Basyndaǵy qyzyl oramalyn sheship jatyp, basyn ántek shalqaıtyp, appaq tamaǵyn kórsete:

— O – o, – qonaq kelgen eken ǵoı, – dedi jadyraı kúlip. — Sálem, Seıit!

Seıit zıaly adamdarǵa tán daǵdymen ornynan turyp jatyq ta, ásem qımyldap qyzdyń qolynan súıdi. Raıa «minekı, naǵyz jigit osyndaı bolady – sender nege osyndaı emessińder» degendeı qalǵan ekeýine nazdanyp, kinálaı qarady da, aıaǵyn kerbez basyp, top–tolyq keýdesin dirildetip tórge shyqty. Qyzdyń kelýi áńgimeniń taqyrybyn múlde ózgertip jiberdi. Ázil–qaljyń men jeńil kúlkiden, qalanyń ósek–aıańynan jigitter qaıta kóńildendi. Raıa dastarqandy mensinbeı, «Erkekterdiń otyrǵan jeri osy», – dep shaıdy qaıta jasady. Seıit qyzdyń densaýlyǵyna arnaıy tost kóterdi. Osy kezde kúlegesh Raıa:

— Endi Seıit bizge óleń oqysyn, – dedi balasha máz bolyp.

Seıit kelispeı basyn shaıqady.

— Jo–joq, – dep daýryqty Raıa, – bolmaıdy, Seıit, oqısyń, meni syılaıtynyń ras bolsa, oqısyń. Mahabbat jaıynda bolsyn, jaraı ma?

— Oqysańshy endi báldenbeı, – dedi Oımaýyt kózi kúlimdep. Seıit ne isterin bilmegendeı oılanyp únsiz qaldy. Sodan keıin stakannyń túbindegi azǵantaı araqty qaǵyp saldy da, soqyr adamsha janaryn bir núktege qadap, júrek tebirentken maqpal daýyspen:

— Seniń kóziń kúmis kóldiń jarqyraǵan aıdyny, Ǵashyq boldym so bir kózge esimde joq qaı kúni, dedi ár sózin salmaqtap. Óleńniń sózi emes aqynnyń únindegi qasiretti áýez áldebir bolǵaly turǵan baqytsyzdyqty aldyn ala sezdirgendeı úreıshil áser berdi:

— Biletinim – janymdy órtep, qapıada jalt ettiń.

Senen basqa jar súımeske alla atymen ant ettim.

Beımaza ǵyp kóńilimdi saǵym beles – tátti eles,

Tátti elestiń bári birdeı bizder úshin sátti emes,

Bilmediń sen dúnıede mendeı jannyń baryn da,

Tilemedim bilgenińdi – sorym ba álde baǵym ba?..

Tirligime kórik bolǵan súıenishim, jaryǵym,

Qıar edim bir kúlkińe ómirimniń jarymyn.

Túnder boıy kirpik ilmeı, ózińdi oılap jatqanda,

Saǵynyshtyń ýytynan sarǵaıyp tań atqanda,

Atyńdy atap óz–ózimen jyndy adamdaı kúbirlep,

Óz únimnen ózim shoshyp, óne boıym dirildep,

Úmit, kúdik qos aryqtaı kóńilimdi sýaryp,

Tek, áıteýir, dúnıede sen baryna qýanyp,

Júrgen shaqta talshyq etip kún sıpatty júzińdi

Talmaýsyrap birte–birte úmit jibi úzildi... –

Seıittiń úni jańaǵy úmit jibindeı talmaýsyrap baryp úzildi. Bul tirlikte endi eshbir qyzyq qalmaǵandaı, qatty taryǵyp, qajyǵan, sharshaǵan túrmen tunjyrap únsiz qaldy. Júzindegi arylmas ýaıym, naýqas taby, tipti aryqtyǵy da jańaǵy sátsiz mahabbattan bolyp turǵandaı. Raıa jas tolǵan kózine oramalyn apardy. Báıten óleń osymen bitken shyǵar dep oılaǵan, biraq Seıit basyn qaıta kóterip, buıra shashyn ántek silkip qaldy da:

— Umyttym dep seni máńgi ózimdi–ózim aldadym,

Óıtkeni joq endi maǵan aıalaıtyn ardaǵym, –

dep kózin jumdy.

— Kekti kózben, atty sózben men ómirge jaýyqtym

Óıtkeni joq endi maǵan shat–shadyman saýyq kún.

Men senbeımin dúnıede mahabbattyń baryna,

Qýanysh ta, jubanysh ta áser etpes janyma.

— Bári pende adamdardyń asyly joq ishinde

Perızatty kórdim ras, onyń ózin túsimde...

Seıit osy tusta áldebir tátti armanǵa berilgendeı bir túrmen únsiz qaldy da áý bastaǵy muńdy áýenine qaıta tústi.

— Dep osylaı tasqa aınalyp, berish bolyp qalǵanda,

Elden kóship, syrt aınalyp, teris qonyp alǵanda...

Taǵy keldiń qapıada, kún nuryndaı qarǵam – aı!

Jyldar boıǵy kóńilimdi, senimimdi aldamaı.

Bul ne ǵajap! Taǵdyrymnan mundaı baqyt kútpegem,

Oılaýshy edim ótermin dep janǵa batqan júkpenen,

Taǵy keldiń, aınalaıyn, laǵyndaı maraldyń.

Álde meniń tilegimnen, júregimnen jaraldyń.

Osydan keıin tańǵajaıyp jumsaq únmen tebirene sybyrlap:

— Keshir janym, –

dep bastalatyn tusta, óz ómirinen birdeńe esine tústi me, Raıa Kóz jasyna ıe bola almady.

— Keshir, janym – kezderimdi arazdasqan pendemen,

Kúnderimdi, túnderimdi jaqsylyqqa senbegen.

Buǵan deıin kóńilińe túsken bolsa qaıaý – muń,

Barlyǵy úshin keshir meni, keshir meni, aıaýlym!

Ant isheıik qolyńdy ber mahabbatqa senýge,

Adaldyq pen aryń úshin, qajet bolsa, ólýge.

«Jan pıda» dep janaryńa týra qarap aıta alam,

Ant isheıik sosyn taǵy ant ishpeske qaıtadan. –

Seıit súıgen jarynyń beınesin elestetip turǵandaı, kózin jumyp, eltip, bir aýyq únsiz qaldy da, óleńniń bitkenin bildire jymıyp, kózin ashyp aldy.

— Azamatym – aı! – dedi Oımaýyt rıza bolyp.

Báıten buryn–sońdy dombyramen aıtylǵan jyr bolmasa, dál mynadaı qarasóz qusatyp óleń oqýdy estimegen edi. Adam janyn osynsha tebirentip, dúnıeden baz keshkendeı qylǵan mynaý óleńniń ne qupıasy baryna túsinbeı, Seıittiń júzine sıqyrshyǵa qaraǵandaı kúdikpen seskene ári qyzyǵa qarady.

Al Raıanyń qýanyshyńda shek joq. Kóziniń jasyn qaıta–qaıta súrtip, ózi sonysyna yńǵaısyzdanǵandaı betin basyp, kúle beredi.

— Oı, Seıit, molodes! – dedi sosyn basyn shaıqap. – Qandaı baqytty adamsyń!

Seıit myrs etip kúldi. Onysy «qaıdaǵy baqyt qańǵyp júrgen» degendeı boldy.

Raıa sezimtal, kózi ashyq, saýatty qyz edi, Seıittiń taǵdyryn jaqsy biletin.

— Basqa qonǵan talant – baqyt emes pe? – dedi ol salmaqty únmen. – Súıgenińmen tabysý, endi qaıtyp jan súımeske ant ishisý – baqyt emeı ne?

— Mahabbat maǵan eshqandaı baqyt ákelgen joq, – dedi Seıit daýsy qarlyǵyp.

Otyrǵandar abyrjyp, «qate estigen joqpyz ba» degendeı bir–birine qarady. Bazarda buıym satyp, altyn aqsha túsirgen saýdager úıine kelip, álginiń altyn emes, jasandy jez ekenin bilgen kezde janyndaǵy serigine dál osylaı qarar edi.

— Ne deısiń? – dedi Raıa óz qulaǵyna áli de senbeı. – Óziń emes pe jańa ǵana aıtqan...

— Ol óleń, al men ómirdi aıtyp otyrmyn. Ekeýi eki bólek nárse.

— Sonda álgi aıtqandaryńnyń bári beker bolǵany ma?

— Beker.

Raıa sóz tappaı «birdeńe deseńdershi mynaǵan» degendeı jan–jaǵyna jaýtańdaı qarady.

— Seniń bul sózińdi men bylaı túsinemin, – dedi Oımaýyt kózin syǵyraıta oılanyp. – Bálkim, sen álgi óleńińde ózińde joq jalǵan nárseni dáriptediń... Bul – ótirik aıtý. Nemese álgi aıtqandaryńnyń bári shyndyq. Biraq sol shyndyqty moıyndaýǵa júregiń daýalamaıdy. Bul da – ótirik aıtý. Iaǵnı shyndyqtan qashý.

— Ǵumyry qysqa bolsa, onda onyń shyndyq bolmaǵany. Shyndyq eshqashanda ólýge tıisti emes.

— Nege ólýge tıisti emes? Bul dúnıede bári óledi. Maqsat ta, ıdeıa da bári–bári óledi. Baıaǵy uly memleketterdiń qulaǵany sekildi, bári de qulaıdy. Shyndyq ólmeıdi, halyq Ólmeıdi degen sóz, jurtty jigerlendirý úshin aıtylǵan nasıhat. Nege ólmeıdi? – dedi Seıit jan–jaǵyna tańyrqaı qarap. – Talaı halyq, talaı el ólgen. Aınymas dostyq, asyl mahabbat ta óledi. Ólmeıtin bir–aq zat bar, ol – adam boıyndaǵy satqyndyq.

— Jaraıdy, – dedi Oımaýyt «osy áńgimeni doǵarsaq qaıtedi» degendeı bir únmen. – Ózimiz eshkimdi satpasaq boldy emes pe? Basqadaǵy sharýamyz qansha?..

Kóp uzamaı Seıit mas bop qaldy. Táltirektep ornynan turyp, «ketemin» dep syrtqa umtyldy. Oımaýyt ony kóterip ákelip, kereýetke jatqyzdy.

— Jatyp dem al, – dep sybyrlady qulaǵyna, shashynan sıpap. – Tańerteń júresiń. At aldyryp qoıdym.

Kenet Seıit jarǵa qarap aýnap tústi de, betin basyp eńirep qoıa bardy.

— Eshteńe etpeıdi, – dedi Oımaýyt shoshyp ketken Raıaǵa qarap. Kóp iship qoıdy. Ózi sharshap júrgen adam... Júr men seni shyǵaryp salaıyn.

— Eh, Seıit, Seıit! – Raıa kúrsine, shyǵyp bara jatyp. Tańerten eleń–alańda Báıten Seıitpen bizge atqa otyrdy – Seıit, saǵan endi qalada qalýǵa bolmaıdy, – dedi. Oımaýyt attandyryp turyp. – Eshbir aýylǵa soqpaı tike tartyńdar. Odan ári ne isteıtinińdi ózin bilesiń.

Báıten men Seıit Qopalyǵa ekindi kezinde jetti. Derevnáǵa kire bere áldeneden sekem alǵan Seıit:

Jan jaǵyn narqamystar kómkergen kól sýy kóktemniń býyna balqyp eki kózge beıjaı kóringenmen, bir–birimen qabattasa shýlaǵan ár túrli qustar úninen qupıa tirlikti, han bazaryndaı qaınap shapaǵynan altyn jalatqandaı qyzyl jalqyn nurǵa bólengen aspandaǵy mamyq bulttar sáýlesi, tymyq aıdynynda ap–anyq bolyp kórinedi.

Seıit attan túsigi, syńsyǵan nar qamystyń ústinen alys, kókjıekke umsyna qarap, kózinde ýaıym men qýanysh qabat oınap beımaza halde uzaq turdy. Onyń ne oılap turǵanyn Báıten bile almady. Álde ol kúreń keshtiń sáýletine úılespeı kóńili synyp qorlandy ma, álde pendeligin umytyp, tabıǵattyń qushaǵyna qıalmen enip, baıaǵydaı shabyttanyp óleń shyǵarǵysy keldi me eken!?..

Seıit kózi jasaýrap Báıtenge qarady:

— Qarashy, qandaı ǵajap Tabıǵattyń osyndaı tylsym sátine ún qosýǵa til jeter me?! Tek Abaı ǵana aıta alar edi–aý. – Seıittiń daýysynda baıaǵy sazdy áýez qaıta paıda boldy.

— Kóleńke basyn uzartyp,

Alysty kózden jasyrsa,

Kúndi ýaqyt qyzartyp,

Kók jıekke asyrsa.

Seıit bir sát únsiz qalyp, kózge kórinbeıtin bireýmen sóılesip turǵandaı:

— Kúńgirt kóńilim syrlasar

Surǵylt tartqan beıýaqqa, –

dedi qaıtalap.

Sodan keıin óziniń aıdalada kól jaǵasynda jalǵyz qalyp bara jatqany esine jańa túskendeı, boıyn jıyp, múlde basqa daýyspen:

— Al jaraıdy, kún keshkirip ketti, sen endi, – dep Báıtenge jaqyndaı tústi. – Ne isteımiz, qoshtasamyz ba? – dedi daýsy qubylyp. – Dúnıeniń keńdiginde shek joq, biraq tarylsa, tarynyń qaýyzyndaı... Dám taýsylyp, dem bitpese, jolyǵarmyz... Dál oǵan taǵdyr jazbasa... baqul bol... baýyrym!..

Báıten kózi buldyrap, Seıittiń jabyrqaı jymıǵan júdeý júzine qarady.

— Aman bol, – dedi, onyń taqtaıdaı qatty aryq denesin qushaqtap.

Báıten atqa minip, ekinshi atty jetekke alyp, uzaı bere, artyna qaıta qarady. Jarqyraǵan aq aıdyn qamys tasasynan kórinbeıdi. Jaǵalaýda turǵan Seıit qyp–qyzyl bop balqyǵan batar kúnniń dál astynda kip–kishkentaı bolyp tur eken, sálden soń kúnmen birge kókjıekke qosa kirip ketetindeı bop elestep, kóńiline kirgen úreıden Báıten qaıtyp artyna qaramaýǵa tyrysty. Sodan keıin ol Seıitti kórgen joq.

Oqýdy bitirip, elge qaıtatyn kún de týdy. Bul kezde Oımaýyt komandırovkada júrgen. Qoshtasa almaı ketkeni ókinishti–aq boldy. Uly dúrmekten bólinip qala almady. Bálkim, qalǵanda qaıter edi? «Nege kútpedim? – dep oılady ol. – Kóp bolsa, eki–úsh kún, ári ketse bir jeti kúter edim. Onda ne tur?» Biraq Oımaýyt jylap–syqtap qoshtasýdy, syr aqtaryp, tebirenip sóıleýdi unatpaıtyn. Bolǵan kúnde de, kózi kúlimdep: «Al, káne, saý bol», – degennen basqa eshteńe aıtpas edi.

* * *

Endi, mine, aıdalada syqyrlaǵan arbanyń ústinde kele jatqan Báıten eki birdeı saǵynyshtyń ortasynda qalǵandaı bir áserde otyr. Aýylǵa degen saǵynysh kókireginde burynnan bar bolsa, qalada ótken ýaqyt ta birte–birte júrekti syzdatyp saǵynyshqa aınalyp kele jatqan sekildi.

Ógiz arba súıretilip Qońyrózektiń qyryna shyqqanda, shyrqaý aspandaǵy sharby bulttar bolmashy ǵana kúreńitip, kókjıekke taqaǵan bir–eki bulttyń ǵana baýyry jez jalatqandaı jaltyrap, batqan kúnniń shapaǵyn áli de saqtap turdy. Kóp uzamaı tóńirek kúlgin tartyp, asyqqan juldyzdar aspan álemin ár jerden jyltyratyp tese bastady.

Kenet Esen áldeneden shoshyp ketkendeı, shybyrtqysyn tastaı salyp, kókke qarap qolyn jaıyp:

— Aı kórdim, aman kórdim, jańa aıda jarylqa, eski aıda esirke! – dep kúbirleı jóneldi.

Báıten de joǵary qarady. Qyzdyń qasyndaı jip–jińishke bolyp aı týǵan eken.

Dalanyń qońyrjaı tymyq túni ornady. Tymyq túndi maılanbaǵan eski arbanyń shıqyly, ábden, boldyrǵan qyzyl ógizdiń tuıaǵynyń syrtyly, kózine túsken zatty boqtap otyrǵan Esenniń jaryqshaq úni buzyp keledi:

— Jerdiń túbi ǵoı, atańa nálet, – dedi Esen bir kezde búkil óńirge tıisip. – Bıyl osy oıdaǵy elge kóship ketsem be dep bir oılap edim. Taǵy da qoıshy dedim...

Jol soǵyp, shól qınap, tıtyqtaǵan jolaýshylar aýyldyń ókpe tusyna kelgende tún ortasy aýǵan kez edi. Jeroshaqtaǵy ottar sóngen, túndikter jabylǵan – aýyl uıqyda.

Esen shette turǵan qarasha úıge qaraı tartty. Tún qarańǵysyna kózi úırengen Báıten óz úıin tanyp, Esenniń ádeıi kele jatqanyna túsindi. Úı syrtyna arbasyn toqtatyp, Esen jerge sekirip tústi de:

— Ýa, kempir, neǵyp jatyrsyń, oıbaı, balań keldi, – dep aıǵaı saldy.

İshten abdyrap:

— Kótek, ne deıdi?! – degen uıqyly–oıaý shoshyna qýanǵan daýys estildi.

İle–shala «oıbaı, belim» dep, ornynan shoıyryla turyp, uzyn kóılegi deleńdep, jaýlyǵyn júre baılap, Qalaǵan kempir shyqty. Qarańǵyda ajyratpaı, «jaryǵym–aý» dep qushaqtaı bergen adamy: «Oıbaı, meni jańa kórdiń be, Esen emespin be, – dep baj ete qaldy, – Báıten anaý tur... Myna kempir aljıyn degen shyǵar, maǵan bas salǵany nesi!..»

Qalaǵan «kótek» dep ańyryp qalyp, Báıtendi kórdi de:

— Qulynym – aý, jalǵyzym – aý, – dep emirene kemseńdep, qushaǵyn jaıdy. – Osynshama zaryqtyryp...

— Qaraǵym – aı, qaıteıin...

Báıten jol boıy eldi, jerdi týǵan anasyn saǵyndym dep yntyǵyp kelse de, naǵyz saǵynyshtyń qýatyn jańa sezdi. Biraq bosań sezimge berilýdi yńǵaısyz kórip:

— Qoı, apa, munyń ne? – dedi kózine jas alǵan sheshesine ózinshe basý aıtyp.

— Qaıteıin, shyraǵym, kúni–túni oılaıtynym sen ǵoı. Jatsam da, tursam da... – Kempir jaýlyǵynyń ushyn taǵy da kózine apardy.

Báıtenniń sanasynda «al men she, men ony kúni–túni oılaımyn ba» degen bir oı ózine kiná taǵyp ótkendeı boldy.

— Al, kempir, men kettim, – dedi jalǵyz qalǵandaı bop sostıyp turǵan Esen.

— Oıbaı–aý, ıa, amansyń ba, Esen shyraǵym? Balamdy kórgen soń, esim shyǵyp... At–kólik aman keldiń be? Úıge kirseńdershi.

— Joǵa, – dedi Esen arbasyna jaqyndap. – Men de úıge jeteıin. Kelemiz ǵoı. Dr–r–r, oı, ıttiń balasy, dr–r–r. Báıten sharshap keldi, tynyǵyp alsyn, solaı emes pe, Báıten? Oı eneńdi!

— Dr–r–r.

Qaısysyn kimge aıtqany belgisiz, sóziniń bárin bylyqtyryp, Esen arbasyna otyrdy.

Úıge kirgennen keıin de balasyn aınalyp–tolǵanýdan Qalaǵannyń aýzy bosamaı qoıdy.

— Aınalaıyn–aı, aq Bátennen, – deıdi samaýryndy tutatyp jatyp. – Jaryǵym–aý ásheıin! Lezde jerdiń júzin jaryq qyp jibergen joq pa? Kúnim – aý! Búgin osy oń qabaǵym tartqandaı bolyp edi... Nemenege kórinip otyr desem. Kórmeısiń be, jarq ete qalǵanyn...

Bir shamada:

— Nemene oqýyń bitti me? – deýge shamasy áreń keldi.

— Bitti.

— Oı, janym – aý! – dedi kempir oqýdyń bitken – bitpegeninde túk sharýasy joq bir únmen.

Shaıdan soń, shesheli–balaly ekeýi qýanǵannan uıqylary qashyp, qańǵyr–kúńgir áńgimemen shurq tesik qarasha úıdiń ishin bazar qylyp jiberdi.

— Baıaǵyda, – deıdi apasy, qaıdaǵyny esine túsirip, – Kókirektiń túbinde, kishkentaı keziń ǵoı, oı, bir qatty aýyrdyń – aý... İshiń júrmeı, qudaı–aı, saqtaı gór, basyńnan asyp ketti. Múlde es–tússiz jatyrsyń. Ákeń úıde joq. Otyryp alyp, kókke qarap daýys qyldym. Qudaı–aý, osy shańyraqta jalǵyz qalýǵa jazyp pa deımin... – Qalaǵannyń osy tusta daýsy jaryqshaqtanyp, kemseńdep kóńili shyn buzyldy. – Kórshimiz... Bógde ǵoı... Ol baıǵustyń da jany shyǵyp júr. Sodan úıdegi jalǵyz qara taıynshany qurbandyqqa atap, qudaıy dep seni úsh aınaldyryp shyqtyq. Taıynshamen birge ózim de aınalyp júrmin. Sóıtkenshe bolǵan joq, seniń ishiń júrdi ketti. Oý, jaryǵym–aý, – dep Qalaǵan daýsy jadyrap, Báıtenniń ishi osy qazir júrip ketkendeı máz boldy. – Qýanǵandiki me, kózimnen jas sorǵalap toqtamaıdy... Sóıtken Báıten eń ǵoı sen, shyraǵym–aý. Solardyń ǵoı birin de bilmeısiń, á? – dep bir toqtady.

— Kókemderdiki aman ba? – dedi Báıten.

— Aman ǵoı, qulynym, aman. Sen keledi dep, qalaǵa baryp kelgen. Basqa kimiń bar izdeıtin. Sonyń arqasy emes pe bári de... Jeńesheń de aman. – Qalaǵan osynyń ózine áreń shydaǵandaı, qaıtadan balasyn aınalyp, tolǵanyp, óleńshe uıqastyryp jóneldi. Aıdyń da, kúnniń de nury Báıtenniń janynda dalada qaldy. Búkil álemge, tirshilik ataýlyǵa tynys bolyp, qýat bergen osy eken. Tórt túlik maldyń ishinde munyń bolyp shyqpaǵan tóli qalmady. Tipti birazdan keıin Báıten de ózin bir kezdegi sábı kúıinde sezindi. Ómirdiń beıbereket uzaq jolynda shań basqan, kirlegen kóńili jýǵan kirdeı tazaryp, áý bastaǵy kirshiksiz qalpyna qaıta kelip jatqandaı kórindi oǵan. Qarasha úıdiń jyrtyǵynan syǵalaǵan juldyzdarǵa qarap jatyp:

— Óz jaǵdaıyń qalaı, apa? – dedi.

— Júrip jatyrmyn ǵoı, áıteýir. El ishi. Birde bar, birde joq. Qudaı tek amandyǵyn bersin.

— Ne... kókem kómektespeı me?

— Nege kómektespesin, kómektesedi ǵoı.

— Endeshe, janyna nege kóship barmaısyń?

Báıten sheshesiniń úndemeı qalǵanyn áldebir ózi bilmeıtin qupıa jamanshylyqqa saıyp, ishteı sekem alyp qaldy.

— Ákeńniń aıtqan ósıeti bar, – dedi birazdan keıin Qalaǵan balasynyń shashyna qolyn tıgizip, shańyraǵymdy eshkimge qospa degen. Shańyraǵym qosylyp ketedi dep tirisinde de inisiniń janyna jolamaı qoıyp edi... Ákeń qyrsyq edi ǵoı... – Qalaǵan umytyp bara jatqan birdeńesi esine túskendeı, basyn kóterip ap, Báıtenniń mańdaıynan bir ıiskedi de, sodan keıin áńgimesin jalǵady: – Senen buryn týǵan Dáýren degen balamyz Qoıanbaı tamynda kúzekte qaıtys bolyp, sen týǵanǵa deıin kóp jyl taryǵyp júrdik qoı. Ákeń syrty dúrdıgenmen ýaıymshyl edi. Kóp oılaıtyn... Sodan baıaǵy Yryskúl tórkindep keletin jyly ishten bir aǵaıyndar jolaýshylap júrip bizdikinde de bolǵan. Onda uldyń úıimen birgemiz ǵoı. Solar «qaıda boldyńdar» dep bireýler suraǵanda, uldyń atyn aıtyp, «sonyń aýlynda boldyq» depti. Álgini estip ákeń tas talqan bolsyn: «Meni balasy ólgen, shańyraǵy qulaǵan dep oılaǵan shyǵar», – dep baıaǵy. Bir qısaısa bola ma jáne... Sodan bir kúnde bóline kóship, aqyry Jarbıdaıyqty qystadyq. Jaryqtyq jeke shańyraq bolamyn dep arpalysýmen ketti. Sol tilegin qudaı qabyl qylyp, seni berdi ǵoı... Seni bergen qudaıdan toba! Myń da bir shúkir!!!

III

Tún boıy kirpik ilmeı, tańǵa jaqyn kóz shyrymyn alǵan Asqar taǵy da kún shyqpaı oıanyp aldy. Basy qańǵyryp, kózi qurǵyr ashtyrmaı, bireý uryp–soǵyp tastaǵannan beter tula boıy del–sal bolyp, qaljyrap turdy. Biraq kúndegi ádeti osy bolǵan soń, ýaıym qylyp jatqan joq. «E, kárilik, – dedi ózine–ózi kúbirlep, – jymysqylap júrip jettiń – aý, sen de». Syqyrlaǵan tizelerin jazyp, ornynan turdy da, beshpentin jelbegeı jamylyp, aıaǵyna kebisin ilip, syrtqa shyqty.

Tań saz bere eleń–alań shaq. Qalyń aýyl uıqyda. Shet jaqtaǵy shaǵyn qarasha úıler qara kóleńkede shekpen jamylyp, múlgip otyrǵan adam sekildi. Asqar búkil aýyldy oıatyp alatyndaı aıaǵyn eppen basyp, úı syrtyna qaraı bettedi. Úıýli tezektiń qasynda jatqan qyzyl sıyr bir kózimen úıden shyqqan adamdy baǵyp turýǵa yńǵaı bildirdi de, Asqar ári ketken kezde kúrsingendeı bir dybys shyǵaryp, ornyna qaıta jaıǵasty.

Qaraýytqan ózen sýy, jıektegi múlgigen quraq, qoǵa, odan ári kókpekti qyrqa, qum tóbeler – bári de tirshilik belgisinen aırylyp óli tynyshtyq qushaǵyna engen. Asqar beshpentiniń qaltasynan shaqshasyn alyp, nasybaı atty da, qyshqyl ıisi múńkigen qara jýsanǵa shyrt túkirip, qolyn artyna ustap, ózen jaǵasyndaǵy taspadaı aǵarǵan jalǵyz aıaq jolǵa tústi. Artyna burylyp, qaıta qaraǵanda aýyl oǵan qara munar basqan qalyń zırat qusap kórindi.

Onyń qazirgi maqsaty anaý kóringen eski kóńge deıin jetip, sodan qaıtyp oralý, sóıtip el uıqydan oıanyp, aýyl tirligi bastalǵanǵa deıin, ár neni oılap aldanyp júre turý. Sonyń arqasynda basy jazylyp, boıy sergip, kelesi tańǵa deıin qýat jısa – jetip jatyr... Bir kezdegi úlken oı, uly maqsattan qalǵany osy ǵana.

«E, kárilik!» – deıdi sosyn ol kúrsinip.

* * *

Sózýar jurt bı tuqymy dep ázil qylǵanmen, bul kisiniń arǵy atasynda kúltóbede bılik aıtqan eshkim joq. Aýyl ishinde ara aǵaıyn tórelgi bolmasa, ózi de alashtan ataq alyp, bı qamshysyn bilegine qystyrǵan jan emes. Biraq el aýzynda «bı tuqymy» degen laqap attyń bary ras. Ony Asqardyń ózi de joqqa shyǵarmaıdy. Qala berdi, sol laqap attyń syryn da jaqsy biledi. Tek naǵashylyǵy jıendi aıtysta salyq qylmas úshin, jurt bilmeıtin tarıhty tisinen kóp shyǵarmaıdy.

Sondaǵy tarıh mynaý. Asqar men Myrzabek Birmaǵambetten týady. Birmaǵambettiń ákesi – Toımaǵambet, onyń ákesi – Qamysbaı, onyń ákesi – Usta, onyń ákesi – Jaýqashty. Bar shataqtyń tireletin jeri de – osy Jaýqashty. Bı bolyp júrgen de osy.

Jaýqashtyńyz, Mámbet áýletiniń shejiresi boıynsha, taqyr kedeı eken. Biraq eti tiri, sóz ustaǵan, pysyq bolypty. Jastaıynan jurtpen jaýdaı jaǵalasyp, eki ıyǵyn julyp jep ósipti. Myrzabolattar jaǵy bul kisini azdap urlyq qylǵan eken dep te otyrady, biraq ol arasy kómeski. Asqardyń ózi beker sóz dep jolatpaıdy. «Tegin adam taz bola ma» – Jaýqashty qazaqtyń arǵy–bergi zańy men jarlyǵyn bes saýsaǵyndaı biletin daýynan jaý qashqan ataqty daýger bolypty. Jaýqashty atanýy da osyǵan baılanysty. Býyny bekip, buǵanasy qatqan kezden bastap, bul kisi biryńǵaı daýmen kún kórgen. Tóńirekti sharlap daý–janjal izdep, bireý malyn urlatyp, qunyn daýlap júrse, bul álgi adamǵa mal berip, daýyn satyp alady eken. Keıin sol daýdan bálen ese artyq paıda tabady. Ol úshin, árıne, bultartpaıtyn dálel kerek, jurt bilmeıtindi bilý kerek, jurt baıqamaǵandy baıqaý kerek. Birde Jaýqashty el aralap kele jatsa, aldynan sáıgúlik mingen bir myrza kezdesipti deıdi. Amandyq–saýlyq surasyp, jón bilisip turǵanda myrzanyń sáıgúligi aýzyn ashyp qatty esinese kerek. Qarsy qarap turǵan Jaýqashty attyń tańdaıynan barmaqtaı meńdi baıqap qalady. Kópten daý tabylmaı júdep júrgen Jaýqashty «ıá, sát» dep jany kirip, biraq syrtqa syryn bildirmeı, eleýsiz el jaǵalap otyryp, sol eldiń bıine keledi.

«Ýa, bı! Aryzym bar. Joq izdegen jolaýshy edim. Joǵaltqanym sáıgúlik edi, sonyń izi osy elge bastap ákeldi. Jolda bir myrzanyń astynan kórdim. Túsinen tanydym, qudaı kýá, dál ózi. Ádil bı degen ataǵanyńyz jer jarady. Malymdy qaıtaryp berińiz», – dese kerek.

Sodan daý daýǵa ulasyp, sáıgúlik mingen myrzany aldyryp, dálelge dálel, kýáge kýá tartylyp, eki jaq bolyp, birin–biri ala almaıdy. Sonda Jaýqashty turyp: «Jaraıdy, úlken el úlkendigin istep, shoqtyǵyna qol jýytpaı otyr. Biraq sońǵy tilegim bar. Jylqymnyń qulyn kezinde tańdaıynda barmaqtaı qaly bar edi. Sol bolsa, sáıgúlik meniki, áıtpese at–ton aıybyn ózim tartaıyn», – deıdi. Buǵan sáıgúlik mingen myrza eshteńe deı almaǵan. Malyn tústep tanyǵanmen, qaı jylqynyń aýzyna basyn suǵyp qarap jatyr? Jurt kelip attyń aýzyn ashyp, tańdaıyndaǵy qalyn kóredi. Sóıtip, Jaýqashty, qudaı amanaty, bir sáıgúlikti basy bútin paıda qylyp ketken eken deıdi.

Keıin jasy ulǵaıǵanda da qys boıy óziniń tumaǵymen aıtysyp daıyndalyp, jer qaraıa atqa minip daý izdeıdi eken. Sodan úlken bıler munymen amalsyz eseptesetin bolyp, ózderimen birge alyp júredi eken. Solardyń qatarynda júrip Jaýqashty da birte–birte bı atanyp ketedi. Halyq arasynda: «Qudaıdyń bálesinen saqta, Jaýqashtynyń jalasynan saqta» degen sóz bar. «Áldebireýlerdiń qarǵysy tıdi me eken, áıteýir, bizdiń tuqym óspeı qaldy», – dep Asqar et jaqyn týystyń azdyǵyna shaǵynar edi. Biraq az bolyp Mámbet tuqymynyń kisiden qorlyq kórgen jeri joq.

Asqar el qataryna erte qosylyp, jastaıynan ataǵy alysqa ketti. Onyń áridegi ataǵy ásheıin serilik baılatyn. Án aıtyp, kúı shertetin qabileti bar, sózge júırik ári atbegi – qazaqqa budan artyq ne kerek – qudaı bergen ónerpaz jigit kezinde osy tóńirekti táýir – aq dúrildetken. Qaıqy bel Shegirtory aty alys–jaqynda eshkimge báıge bermeıdi.

Shegirtoryǵa baılanysty el aýzynda mynandaı áńgime bar. Altybas qypshaqtyń ataqty serisi aqyn Nurman árirekte naıman jaqtaǵy bireýmen aıtyspaqqa ótip bara jatyp, jolaı Asqardyń úıine tússe kerek. El qonaǵy erge syn Asqar syrtynan ǵana biletin Nurmandy han kóterip, qarsy alady. At shaptyryp, toı jasaıdy. Sodan úsh kún jatyp, tórtinshi kúni Nurman júrmek bolǵan. Attanar aldynda qazaqtyń saltymen Asqar: «Ne qalaǵanyń bar?» – demeı me qonaǵyna. Anada da ıman joq eken: «Syrtyńnan kisiligińdi kóp estýshi edim. Shegirtory degen sáıgúligiń bar eken, qyzyǵyn biraz kóripsiń. Qansha qymbat bolsa da, haıýan ǵoı, qaladym sol júırigińdi», – dese kerek... Bul synnyń Asqarǵa qalaı batqanyn aıtyp jatýdyń da qajeti bolmas. Adamnan beter dep júrgen júırigin berýge – qıa almaı, bermeýge – joldan jyǵyla almaı, aqyry esirik býǵandaı dalaǵa atyp shyǵyp: «Shegirtoryny ákelińder!» – dep aıqaı salypty. Aqyn Nurman naımandarmen aıtysý úshin emes, ádeıi osy jylqy úshin kelgendeı, «bissimillá» dep attyń moınyna tumaryn ilip, jetektegen kúıinde júrip ketedi. Sodan keıin Asqar úıinen elik shyqqandaı, jer baýyrlap, tósek tartyp jatyp qalǵan.

Hosh, arada eki kún ótken soń, Nurman Shegirtoryny janyndaǵy bir jigitten qaıtaryp jiberipti. «Ádeıi synaý úshin istep edim, nar minezdi azamat eken, rızamyn», – dep sálem aıtypty.

«Qýanyshtyń ýyty qaıǵydan beter» degen ǵoı. Asqar Shegirtorysyn qushaqtap, búkil eldiń kóńilin bosatyp, balasha jylapty desedi...

Aty ańyz bop taraǵan sol júıriktiń taǵdyry aqyry sátti bolmady.

Qashan da elden asqan artyqshylyq jan ıesine jaqsylyq ákelmegen ǵoı. Sulýdyń aıyby – ajary, danyshpannyń kinási – aqyly, júıriktiń basyna bitken bálesi – shabysy. Artyqshylyq ózgeniń janyn jaralap, kóńiline shoq túsiredi. Qansha jurttan ozsań, sonsha jurt saǵan jaý bolmaq. Sonda bárinen ozý – bárimen jaýlasý degen sóz emes pe? Bárimen jaýlasqannyń jeńgen kúni bar ma?...

Ulý jylǵy kereılerdiń asynda jergilikti jýandar zorlyq qylyp, birinshi kelgen Shegirtoryǵa báıgesin bergizbeı, urlanǵan at degen jalamen Asqardyń ózin sotqa berdi. Áldeqaıdan attyń «ıesi» tabylyp, júırigin tanyp, hosh, sottyń úkimi Shegirtoryny Kúderi degen bireýge tartyp áperdi. Asqar aryzdanyp, kúz boıy qýynyp, odan keıin qystyń kózi qyraýda eshqaıda shyǵa almaı, jer aıaǵy qaraıysymen taǵy da Orynborǵa baryp, adam salyp, áreń degende isti buzdyryp, atyn qaıtyp alatyn bolǵan. Biraq at qaıtpady, attyń quny ǵana tólendi. Kóktemde uıyqqa batyp ólipti.

Asqar Shegirtorynyń terisin alyp eline keldi.

Sol kúnder, mine, eles sekildi.

Sodan keıin zamannyń aǵymy aıaq astynan kúrt ózgerip, jylqy emes, adam baǵy synalatyn basqa bir báıge bastalyp ketip edi. 1916 jyly el basynda kún týǵanda: «Aq patsha 18 ben 43–tiń arasyn oqqa baılamaq, arýaq, qudaı jar, ózi bop, qum boıyndaǵy qalyń eldi kótersin», – dep Uly Sardar Asqarǵa duǵaı sálem aıtypty. Búkil qosym balasy dúnıeni órtep jiberetindeı óre túregeldi. Bul dúrligý tek táýekelge bas tigý, ne zorlyqqa qarsy turǵan bir ǵana zaýalshyldyq emes kúndelikti baqaı esepten basqany umyta bastaǵan kúıki tirlikte adamdardy ishteı jańartyp, rýhanı túletken, ómirge ózgeshe mán bergen uly silkinis boldy. Halyq qalyń uıqydan shoshyp oıanyp, áldeqashan umyt bolǵan zaty esine túskendeı, burynǵy beıbit minezinen jańylyp, dúleı tentek kúshke aınaldy. Jáne osynyń bári bir ǵana ıýn jarlyǵynan týǵan narazylyq emes, ǵasyrlar boıy jınalyp, onsyz da boıǵa syımaı, syltaý tappaı turǵan ashý–yzanyń mánáı sebepten armansyz syrtqa aqtarylǵan kórinisi ispetti. Teginde, danyshpan aqyldyń da shamasy jetpeıtin, aq kóz ashýmen ǵana alýǵa múmkin qıyndyqtar bolady. Mundaı kezdiń bir kúnin keıin tarıhshylar basqa ýaqyttyń ondaǵan, júzdegen jyldarymen salystyrar edi.

Shildeniń ortasynda Asqar Uly Sardarmen dýanda jolyqty. Eldiń ıgi jaqsylary – bolystar, bıler, qajy, moldalar, iri baılar jıynǵa ádeıi shaqyrylǵan eken. Myltyqtyń túsindeı túsi sýyq general–gýbernator sóz sóılep, patshanyń jarlyǵyn oqydy. Jarlyqtan bas tartqandar áskerı sotpen ólim jazasyna kesiledi eken. Sol joly Asqar qaptaǵan soldattyń aldynda basyn oqqa baılap, Uly Sardardan keıin jarlyqqa qarsy sóz sóılegen. Jıyn bitisimen soldattar turǵan eldi qorshap alyp, Asqardy izdepti, Uly Sardardy tutqynǵa alýǵa halyqtan qaımyqsa kerek. Biraq úlkenderdiń aqylymen sóıleı salyp, attanyp ketken Asqar qudaı jar bolyp bul kezde qalanyń teristigindegi qalyń qopanyń arasymen attyń basyn qoıa berip, quıyndaı aǵyzyp bara jatqan.

Narazylyqtyń aıaǵy qarýly qaqtyǵysqa aınaldy. Eki bolys, bir pısar óltirildi. Spısoktar órtelip, pochta beketteri talqandaldy. Ýezegi segiz bolystan shyqqan kóterilisshiler úsh topqa bólinip úlken ásker qurady. Kúzdiń ortasynda Uly Sardar on bes myń qolmen dýandy qorshady. Odan keıin Taqyr kól, Dońyzqopa, Dońǵalaq boıynda asa qatty qyrǵyn soǵys boldy. Bul bir azamatqa jelik bitken aty shýly kúnder edi–aý... Sol kúnder keıin tiri qalǵan sarbazdarǵa úlken ataq–dańq ákeldi. El aýzyna ańyz, áńgime tarady. Aqyndar madaqtap jyrǵa qosty. Solardyń biri – kárilikten uıqysy qashyp, tańǵy eleń–alańda aıshalyq bolǵan adamsha ózen boılap, qolyn artyna ustap, anaý ketip bara jatqan Birmaǵambettiń Asqary.

Sovet jyldary Asqar úkimet sharýasyna da biraz aralasty. Óıtkeni kóz kórgender arasynda bulardyń bedeli áli zor edi. Biraq beıbit ómir baıaǵy qandy torsyqqa quıyp júretin soǵys kezinen qıyn bolmasa, ońaı soqpady. Tipti sol beıbit kúnińniń qaltarys – qýysy, aıla–sharǵysy kópteý de shyǵar. Týrashyldyq, órlik, betke aıtar batyr minez qoldanýdan shyǵyp qalǵan eski qarý sekildi eshkimge qajet bolmaı qaldy. Álde Asqardyń ózine solaı kórindi me eken? Keıingi tirliktiń ıkemine ıile almaı, baıaǵy keýdemen bosqa arandaǵan adam Qulanbaı batyr boldy. Ózine qamshy úıirgen mılısıany ólimshi qylyp sabap, jaýapqa«tartylyp, odan keıin túrmeden qashyp, bandylarǵa qosylyp, aqyry óligi dalada qaldy. Jaryqtyq asa jaý júrek adam edi. Atys–shabystyń ishinde júrip, qumalaq ashatyn, namaz oqıtyn. Baladaı ańqaý, ańǵal jan ózin ádeıi arandatqan jaýlardyń qarmaǵyna ilikti.

Zaman shirkin jeldeı esip bir orynda turar emes. Kúnde jańalyq, kúnde ózgeris. Jańa qaýly, jańa úkim, jańa zań. Baıaǵy qadirin biletin úlken ákimder ketken. Qyzmetke turǵan keıingi jastardyń biri tanysa, biri tanymaıdy. Sonymen Asekeńderde bir kezdegi úlken bedel joq. Ol az bolǵandaı, keshegi ózi tárbıelegen balalar er jetip, atqa mingen soń, munyń ózine de aýyz salyp júr.

Árirekte Esimbekten buryn týǵan eki ul balasy qatarynan sheshekten ólip, kúıikten aýrýǵa ushyrap, dinge berilip, taqýa bolyp, kózi tirisinde ózine kúmbez saldyrǵan. Qysh kesekten órilgen shaǵyn mazar Jaýqaranyń qyrynan qara jol boıyndaǵy ótkinshige alystan–aq kózge shalynady. Jer shamasyn sóz qylǵan jolaýshy osy kúni «Asqardyń kúmbezinen ári asqasyn» nemese «Asqardyń kúmbezine jete bere» dep jol júristiń ólshemi qylyp áńgime aıtar edi. Keıingi jastar ol Asqardyń qaı Asqar ekenin de aıyryp jatqan joq. Ásheıin jer aty sekildi. Biraq sol kúmbez buǵan keıin bále bop jabysty. Aýyldyń Nazar sekildi belsendileri muńy qoja–moldalardyń qataryna qosatyn kórinedi. Álgi moladan, áıteýir, úkimetke qarsy birdeńe kóretin sekildi.

Asekeń óte sabyrly adam ǵoı. Sonyń birin syrtqa bildirmeıdi. Bildirmegen soń, ishteı úgitilip, oı meńdep, uıqy qashady.

* * *

— Tentekjan–aý, amansyń ba? – dep sambyrlap, kezek–kezek eki betinen, mańdaıynan súıdi de, endi qaı jerinen súısem eken degendeı júzine úńile qarap turyp qaldy. – Keshe apama kirip shyqqanda, tús kórip júrmin, kelip qalar dep otyr edi. Apamnyń túsi qate ketpeıdi ǵoı, ómiri...

Asekeń, aldymen úlken shahardyń jańalyǵyn, sodan keıin aýdandaǵy jekjattardyń qal–jaǵdaıyn surady. Báıtenniń aýdan basshysyna kirgenin, osyndaǵy muǵalimdik qyzmetke qaǵaz ala kelgenin estigende: «Bárekeldi, qaıyrly bolsyn!» – dep rızashylyq bildirdi.

— Nege júdeýsiń? – dedi Báıtenge kóz toqtatyp. – Aýyrǵan joqsyń ba?

— Joq, – dedi Báıten kúlip. – Qalanyń kúıi osy ǵoı.

— Oqý degen bále ǵoı ózi, – dep qara domalaq shal oqýdyń azaryn kórip qalǵan adamdaı tyjyrynyp qoıdy. – Qaǵazǵa qarap sarylý degen densaýlyqty shydata ma?.. Baıantańat Erejeptiń balasy oqý oqımyn dep, aqyrynda qurt aýrý bolǵan joq pa...

Uzaqqa sozylǵan amandyq saıabyrlaǵan bir tusta Asqar:

— Aý, Bıken, sen endi sharýashylyqqa kiris, – dedi áıeline.

Bıken ańtarylyp:

— Kótek, maǵan ne joq! Tipti jaılasyp otyryp appyn ǵoı, shyǵar menen neshe túrli, – dep ózine–ózi tań qalyp, basyndaǵy jaýlyǵyn jóndegen kúıi úıden asyǵys shyǵa jóneldi.'

— Sen bylaı qyl, Báıten, – dedi Asqar tórde otyrǵan qara domalaq shaldy kózimen kórsetip. – Mynaý otyrǵan – baıaǵy moldanyń tuqymy Orazmaǵambet qoı...

— Tek, oıbaı!.. – dep qara domalaq shal ornynan yrshyp tústi. – Qaıdaǵy tuqym?!..

— Jaraıdy endi, qoryqpaı–aq qoı, – dedi Asqar kúlip, – úkimettiń dinge degen qyspaǵy joq kórinedi ǵoı. Nemenege at–tonyńdy ala qashasyń?

— Oıbaı–aý, ala qashpaǵanda... Ospan qojadan arýaqty kim bar edi? Sonyń ózin túrmege salǵan joq pa?!

— Túrmege salsa, eldi aldaǵan, jegen shyǵar, ótirik emdegen shyǵar... Qudaıǵa nege senesiń dep salmaǵan bolar. Jaraıdy, áńgime onda emes. Sen bylaı qyl, qalqasy, – dedi Báıtenge qarap. – Elde bolmaǵanyńa qansha ýaqyt? Odan beri ár túrli ózgerister boldy. Shetinegen kisiler bar. Bárinen de qıyny ólikter joly. Solarǵa kirip, kóńil aıtyp shyǵý kerek. Sodan keıin qaıda júrseń de, júziń jarqyn júredi. Myna Orazmaǵambet duǵa qyldy, uıat qoı áıtpese... Shaı qaınaǵansha sóıtip baryp kelińder.

Báıten men Orazmaǵambet bir–bir keseden qymyz iship, syrtqa shyqty.

— Jurt kózine túspeı, aýyl shetinen bastaıyq, – dep Orazmaǵambet ózen jaǵasyna qaraı júrdi.

Shaıtankóńniń tusynda sýatqa jaqyn tigilgen qarasha úıge taqaı bergende, daýys qylǵan áıeldiń zarly úni shyqty.

— Mynaý álgi ańshy Qusaıynnyń úıi ǵoı, – dep Orazmaǵambet beline taıanyp kele jatqan taıaǵymen jol kórsetti. – Sıyrǵa baqtashy bolatyn. Byltyr jazda malǵa tıgen urylar tún ishinde áıeli ekeýin soqqyǵa jyqqan. Ózi kóp uzamaı ólip ketti, áıeli sodan jatqan, kóktemniń aıaǵynda qaıtys boldy.

— Kimder eken?

— Qaısysy?

— Óltirgender kimder deımin?

— Kim bilgen, jurt osy baılar jaǵynan kóredi. – Orazmaǵambet jan–jaǵyna alaqtaı qarap, moınyn soza, jaqyndap: – Osy Dáýitbaılardyń qatysy bar deıdi, qudaı saqtaı gór! – dep ózinen–ózi shoshyna sybyrlady. – Balasy Qaramergendi baıqap qapty álgi qatyny.

Báıten «áıeli de qaıtys bolsa, sonda jylap jatqan kim» dep oılanyp kele jatqan. Úıge kirgende kórdi: on eki–on úsh jasar kishkentaı qyz qara oramalmen betin búrkep, belin taıanyp, keregege qarap, daýys qylyp otyr eken.

— Áıdik pysyq! Qalaı zarlaıdy! – dep sybyrlady Orazmaǵambet qyzdyń daýys qylǵanyna rıza bolyp.

Báıten Qusaıyndy jaqsy biletin. Zor tulǵaly, qońqaq muryn, úlkenmen de, kishimen de oınaı beretin ázilqoı, aq jarqyn jigit edi. Mynaý otyrǵan qaı qyzy ekeni esinde joq. «Meni tanyp jylap otyrǵany – aý», – dedi ishinen kózine kelip qalǵan jasty sezdirmeı, tómen qarap.

Orazmaǵambet quran oqydy.

— Shyraǵym, jylama, – dedi quran oqylyp bitken soń, qaıta syńsı bastaǵan qyzǵa basý aıtyp. – Balalardyń úlkeni ózińsiń. Sen jylaı bergende, qalǵandary qaıtpek. Sabyr qyl, shyraǵym.

Báıten kóziniń astymen qyzǵa qarap edi, boıynyń kishkentaılyǵy bolmasa, túrinde balalyqtyń nyshany da joq, óspeı qalǵan úlken adam sekildi.

Kelesi kirgen úıleri Ólmestiki eken. Sheshesi qysta toqsanǵa kelip qaıtys bolypty. İshi jıhazǵa toly alty qanat kıiz úıdiń ishinde shar aınaǵa qarap, ustaramen murtyn basyp otyrǵan Ólmes bulardy baıqamaı, aýzyn jalǵastyra bergen. Orazmaǵambet ándetip aıat oqı jónelgende ǵana shoshyp ketip, ustarasyn tastaı salyp, moldasoqynyp otyrdy. Aqshyl sulý júzinen áli nur taımaǵan. Adamǵa jumsaq qaraıtyn úlken qoı kózderi oıly, keń mańdaıy iri kesek minezdi adamnyń keskinin tanytqandaı. Biraq jiti qaraǵan adam osynaý kelisti kelbet pen onyń ishki jan dúnıesiniń arasynda jer men kókteı aıyrma baryn, ol úshin bári de bas paıdanyń qamyna, tipti syrtqy kórki de sol úshin saýdaǵa túsetin buıym sekildi sezbeı qalmas edi.

— Myna bala Myrzabek marqumnyń oqýdaǵy uly ǵoı. Bitirip kelipti. Ólikterge kirip shyǵaıyn degen soń, erip shyǵyp edim, – dedi Orazmaǵambet sálem–saýqat, kóńil aıtý bitken kezde. — Osy jańa keldi. Asqardikinde otyr em...

— E, bárekeldi, – dedi Ólmes Báıtenge qolyn usynyp. — Ia, den – qaryń saý ma?.. Raqmet, elep kelgenińe! Ósip órkendeı berińder. Qandaı oqý bitirgeniń?

— Muǵalimdik.

— Bárekeldi, qaıyrly bolsyn, shyraǵym! – dedi paıdanyń ıisin sezgen saýdagerdeı elpildep. — Aınalaıyn úkimet jetkizdi ǵoı! Azamattar oqyp kelip, el basqaryp jatyr. Jetkizgen degen osy emes pe? Baıaǵy kez bolsa, ne oqý joq, ne toqý joq, júrmes pe edik maldyń sońynda? Anada kazıtti oqyp otyrsam, jappaı saýattandyrý jaıly qalaı jaqsy jazǵan. Jurt anaý deıdi, mynaý deıdi – úkimet danyshpan ǵoı!.. Solaı emes pe, Oreke!

— Árıne, árıne, sóz bar ma? – dep qybyjyqtady Orazmaǵambet Ólmestiń kólgirsigen sózinen qysylǵandaı bolyp.

— Myrzabektiń uly bolsań bótendigiń joq, shyraǵym, – dedi Ólmes sazdy qońyr únmen. – Sender – Mámbet, biz – Dáýrenbek. Baıaǵyda bir atalaryń balasy bolmaı, «qý bas» degen sóz estip, elden qashqanda, sońynan qýyp baryp, jańa týyp jatqan qyzyn qudaı aldynda suraýsyz dep sharanasymen baýyryna salyp bergen bizdiń atamyz eken.

Jalpaq bet sary áıel shara kóterip kirip, syrly tostaǵandarǵa qymyz quıdy. Qymyz ústinde Ólmes baıaǵyda ashtyq jyly Jarbıyqta otyrǵanda úılerine Báıtenniń ákesi Myrzabek kelip, bir jeti bolyp ketkenin áńgimeledi.

Ólmestikinen shyqqan soń, Báıten men Orazmaǵambet Kópenniń kóktemde qaıtys bolǵan jalǵyz balasy Qýandyqtyń ornyna kirip shyqty. Qýandyq Báıten shamalas bolatyn. Ózderiniń jaqyn aǵaıyny Ámir degen kisi uryp óltiripti. Kópenniń týǵan inisi Aıbek ýeze dáriger bolatyn. Onyń aldynda Ámir adam óltirip sottalatyn bolǵanda, Aıbek. aǵaıyndyq qylyp, deni saý emes degen qaǵaz áperip, aman alyp qalǵan eken. Osy joly ózi bergen sol qaǵaz aldynan shyǵyp, Ámirge túk isteı almasa kerek. Aıbek barmaǵyn tistep: «Óz inimdi óltirdim – aý!» – dep ókinipti deıdi.

Úı mańy abyr–sabyr. Eki qazan qatar asylyp, ol da jetpeı, sereńdegen bireý áıeldermen qyljaqtasyp, jer – oshaq qazyp jatyr. Aýyldyń birsypyra adamy jınalyp qalypty. Bári de úıdiń kóleńkesindegi tósenishke jaıǵasqan. Áldekim jurt estisin degendeı daýsyn kóterip:

— İnisi oqý bitirip kelgende bizdiń Asqar sekildi taı soıyp, osyndaı qudaıy qylǵan qaısyń barsyń? Áı, jaman Myrzabolattar, sarańsyńdar ǵoı... Qudaı dáýletti berdi, biraq kóńil tar ǵoı, kóńildi tarǵyp qoıǵasyn qaıtesiń, – dep naǵashy – jıendik qylyp, bet aýzy bir ýys kishkentaı qara shaldy qajap otyr.

Qara shal sózge shorqaq bolý kerek:

— Áı, tıysh otyr, tıysh otyr, taıaq jersiń, tıysh otyr... – degennen basqa eshteńe aıtpaıdy.

Áldebir jas kelinshek úıge taqap kelip, otyrǵan kisilerge bir tizerleı sálem berdi. Jurttyń bári júndep otyrǵan álgi momyn shal:

— Kóp jasa, shyraǵym, ul tap, – dep bata berip edi, ekinshi bireýi:

— Oý; aljyǵan shal – aý, kimge bata berip jatyrsyń? – dep taǵy da bas saldy. – Ol keliniń emes, qyzyń ǵoı, Beısenbaıdyń qyzy, ul taby nesi – eı, mynanyń?..

Shal kózi baqyraıyp:

— Á! Ne deıdi? – deı berdi sasqalaqtap. – Qap! Á! Qazir kózim kórmeıdi. Osy otyrǵanda anaý otyrǵandardy shyramyta almaımyn.

Jurttyń bári qyran–topan kúlkige batty.

— «Kúlseń, kárige kúl» degen, – dedi áldekim jýyp–shaıyp.

Ekindi kezinde shópten Esimbek te oraldy. Báıtendi kórip, anadaıdan arsalańdap umtylǵanda: «Al kóreıik, ekeýi qalaı amandasar eken», – desti erigip otyrǵan jurt keý–keýlep. Esimbek Báıtenniń betinen súıgende: «Oı, bárekeldi, eki jas bolsa da úlken ǵoı, aǵasy emes pe», – dep rıza bop dabyrlasyp qaldy.

Bir top kempir Báıtenniń kishkentaı kezin eske aldy.

— Baıaǵyda Sarbulaqta otyrǵanda, onda tipti kishkentaı ǵoı, – dep bastady kózi syǵyraıǵan búırek bet kempir. – Báıtenjan eńbektep júrip, qazandaǵy sútke túsip ketip, qoly, qarny, shúmetegi kúıip qalyp...

— Qap, mynaý búldirdi – aý, aljyǵan kempir, – dedi shaldardyń biri keıip. – Tasta, qaıdaǵyny shyǵarmaı! Uıat emes pe, dap–dardaı jigitti...

— E, nemene? – dedi kempir qarsylasyp. – Maǵan áli bala...

Asqardyń jaıshylyqta da kisiden bosamaıtyn kıiz úıi keshke qaraı adamǵa lyq toldy. Asekeń pálenshe qaıda, túgenshe qaıdamen shaqyrýshy balalardyń mazasyn alýda.

Aqyry:

— Oý, Shaqar qaıda, Shaqar? – degende otyrǵan jurt qyran–topan kúldi.

— Apyraı, Aseke, siz de Myrzaǵazy sekildi elpildeı beredi ekensiz. Shaqar kimge kerek? Kelse keler, kelmese qoıar...

— Shaqardy da adam izdeıtin bolǵany – aý.

— Oıbaı, Shaqaryń sumdyq ury eken, – dedi jastardyń biri tańyrqaǵan únmen.

— Sony jańa bilip júrsiń be?

— Anada qudalarymyz kelgende úlken kisi ǵoı dep úıge shaqyrmaıyn ba? Qonaǵasymyzdy iship, kıitke kelgen kıimimizden alyp, keterinde bas qudamyzdyń qundyz bórkin urlap áketipti. Sodan sáńkini saldym – aý bir... Aqyry ne boldy deısiń ǵoı? Úıinen qundyz bóriktiń syrtyndaǵy, odan buryn urlanǵan bir top zatymdy taptym.

— Oıbaı, surama, odan bári de shyǵady. Qudaı súıer qylyǵy joq. Adamnyń jeksuryny ǵoı. Ondaılardy elden qýý kerek.

— Aý, qoıyńdar, – dep basý aıtty Asqar. — Qaıtesińder ony, júre bersin, beıshara adam.

— Apyr–aı, Aseke, sizdiń – aq jaqsyǵa, jamanǵa da basalqyńyz bitpeıdi eken, – dedi tórde otyrǵan aýylnaı shyn keıigendeı bolyp.

— Shyraqtarym – aý, Shaqar qansha jaman bolǵanmen, atadan qalǵan jalǵyz edi, – dedi Asqar beıbit únmen. — Ana shańyraqty qulatpaı ustap otyrǵan sol ǵoı. Artynda balalary bar. Olar ósip er jetpeı me?! «Jaqsydan jaman týar bir aıaq asqa alǵysyz, jamannan jaqsy týar adam aıtsa, nanǵysyz» degen., Balalarynyń úlken azamat bolmasyna kim kepil? Shaqardyń urlyǵy ózimen ketsin, biraq shańyraqty ustap otyr, sonysyna rahmet.

— Shynynda da, solaı–aý, – dedi áldekim top ishinen kúbirlep.

Shaı ústinde úıge seńseń bórki kózine túsken, ústinde jyrtyq shapan, bet–aýzyn ájim basqan, sırek saqaldy, jalań aıaq, qaıyrshy pishindes bir adam kirdi. Óziniń alba–julba túrinen qysyldy ma, áldekimderdiń «joǵary shyq» degenine qaramastan, bosaǵadaǵy jyndy Qamzanyń qasyna tizerlep otyra ketti. Aıaǵynyń astynan basqany kórmeıtin sekildi – basyn kótermeıdi. Úı ıesiniń: «Aý, Toqan, amansyń ba, aýylda ma ediń», – degen sózine de jaýap bergen joq. Oǵan nege jaýap bermediń dep renjigen de eshkim bolmady.

— Ózi dúnıede qyrsyq, – dep áńgirledi Saǵıdolla maldy áńgime qylǵanda Toqandy qolymen kórsetip. – Aıtqan sózine jaýap ala almaısyń. Nanbasań, qarańdar... Toqan, áı Toqan, Toqan deımin...

Toqan jaýap bermedi.

— Áne, kórdiń be?

— Qoı endi, – dedi tórde otyrǵan Botbaı Saǵıdollaǵa ursyp. — Basqa sóziń taýsylyp qaldy ma, neń bar onda? – Sodan keıin shaıynan bir urttap, janyndaǵy Súıindikke qarap. — Ol bir ǵarip, beıshara adam, áıel joq, bala joq, qudaı basqa salǵasyn qaıtsyn, – dedi daýsyn aqyryndatyp.

— Shynynda da, jumbaq jan, – dedi Súıindik te baıaý únmen buǵa sóılep. — Eshkimmen aralaspaıdy, sóılespeıdi. Óziniń qaıdan kelgenin de eshkim bilmeıdi.

— Áıteýir, beınetqor kisi. Kóktemde bógetti bekitkende osydan úlkeń eńbek etken eshkim bolǵan joq. Tastaı sýda, shirkin–aı, jalań aıaq júrdi – aý! Ólermen eken.

Toqan ózi jaıly aıtylyp jatqan áńgimege túsinbeıtindeı, tómen qarap otyryp, eki–úsh kese shaı ishti de, aldyndaǵy maıly baýyrsaqtan qaltasyna qos ýystaı salyp alyp, jurttyń «otyr» degenine qaramastan:

— Alla rıza bolsyn! – dep shyǵyp ketti.

— Álgi renjip ketti–aý! – dedi Asqar qynjylyp.

— Oıbaı, Aseke, tekke áýre bolmańyz, – dedi Saǵıdolla. — Men bilem ǵoı ony. Óziniń ádeti osy. Eki kese shaı ishken soń, baılasań, otyrmaıdy.

Osy kezde qaıdaǵy – jaıdaǵyny qozǵamasa, otyra almaıtyn Kúnderbek:

— Toqan kezinde baı bolypty deıdi ǵoı, – dedi taqıasyn qozǵap qoıyp.

Kúnderbektiń jymysqy qaljyńyna úırenip qalǵandar álgi sózdi mazaq eken dep dý kúldi.

— Ázilden tys, – dedi ol jan–jaǵyna renjigendeı túrmen qarap. — Men estigenimdi aıtyp otyrmyn. Kádimgi qul ustaǵan baı bolypty deıdi.

— Ketshi, – dedi selkildeı kúlgen Saǵıdolla qolyn siltep. — Ótirik aıtpasań, ishiń jaryla ma? Qaıdaǵy baı, qaıdaǵy qul? Toqan baı degen sózdiń maǵynasyna da túsinbeıdi.

Kúnderbektiń «depti – mys» sózi dalada qaldy.

Toqannyń Arqa boıyndaǵy aqshamen samaýryn qaınatqan asa iri baılardyń biri bolǵanyń, 1916 jyly úkimet músheligine saılanǵanyn, uly konfeskege birinshi iligip, osy aımaqqa jer aýyp kelgenin eshkim bilgisi kelmedi.

Botbaı qoıý shaıdy raqattana urttap qoıyp, astyq nalogynan qalaı qutylǵanyn ala taıynshasyn qansha put astyqqa aıyrbastaǵanyn áńgime qyldy. Nalog bul kúnde Aqshoqy boıynda árkimniń kókeıinen ketpeıtin bir–bir sharýasyna aınalǵan. Ol jaıly áńgimege aralaspaıtyn adam joq.

Jaqynda ǵana Jarbógettegi qaıyndaryna baryp kelgen Qalybaı:

— Nalókti taǵy da kóbeıtetin kórinedi, – dedi janynda otyrǵandarǵa qupıalap.

— Mynaý taǵy neni shyǵardy?

— Túk te shyǵaryp otyrǵam joq, – dedi Qalybaı. — Senbeseń, oıdaǵy elge baryp kel. It terisi men mysyq terisin tapsyrý kerek kórinedi.

— Tek!

— Ony qaıdan tabamyz?

Qalybaı aıaq astynan kergip, álginiń bári ózine tólenetindeı:

— Onda meniń sharýam joq, – dedi basyn shaıqap. — Ony óziń bilesiń.

Alǵashqy áńgimede qoldaý taba almaǵan Kúnderbek taqıasyn jyljytyp qoıyp:

— Jylan terisi men aq saǵyzǵa da jospar bar kórinedi, – dedi kózi kúlimdep.

— Ket ári!

— Jylan asyrap otyrǵan bireý bardaı...

— Endigi jetpeı turǵany saǵyz terip qańǵyp ketý edi.

— O, qoıshy, táıiri, – dep Sháıkemel kúlip jiberdi. — Osy–aq qyljaqtamasa, júre almaıdy.

— Kúnderbekti sóıletip qoısań odan da soraqysyn shyǵarady.

— Komýna qurylatyn bopty degen ne sóz?

— Ol ras.

Mal múlik, túp–túgel ortaǵa túsedi deıdi. Tamaqty bir jerden ishetin kórinedi.

— Aý, artel bolyp kórip ek qoı. Jıǵan–tergenimiz túp–túgel ortaǵa túspeıtin shyǵar.

— Túskende qandaı, eshteńe de qalmaıdy.

— Nege qalmaıdy?

— Qalmaıdy.

— Nege, bátir – aý?

— Qalmaıdy.

— Nege, bátir – aý?

— Qalmaıdy! – Qalybaıdiki tekke eregis bolyp shyqty, kim ne dese de, «qalmaıdydan» basqa sóz aıtpady.

— «Aǵa, shaı alyńyz», – degen kese tasýshy balaǵa da:

— Qalmaıdy! – dep jekip tastady.

Kúnderbek taǵy da mıyǵynan jymıyp, taqıasyn bir qozǵap qoıyp:

— Qalybaıdyń obaly ne, estigenin aıtyp otyr, – dedi baısaldy únmen. — Estigenińdi aıta berseń, odan da soraqysy bar. – Kúnderbek janynda otyrǵan Erbatyrdyń qulaǵyna birdeńe dep sybyrlap edi, anaý úrikken jylqydaı shoshynyp, «sumdyq – aı» dep, jaǵasyn ustap, ózimen–ózi álek bolyp ketti.

— Ay, mynaǵan ne istep qoıdyń, aıtsańshy bárimizge, – degen jurtqa Kúnderbek qashyrtyp:.

— Qoı, jaı áńgime bolý kerek, jastar otyr, yńǵaısyz bolar, – dep jolatpady. Jurt qystap bolmaǵan soń, taǵy bireýiniń qulaǵyna sybyrlap edi, ol aldyńǵydan da jaman shorshyp, jalǵyz ózi ý–shý bolyp, eldi ań–tań qyldy.

Aqyry ábden yntyqqan jurt Kúnderbekke qupıasyn aıtqyzbasqa qoımady.

Kúnderbek mıyǵynan jymıǵanyn qoıyp:

— Áıelderdi de ortaǵa salady eken degen sybys bar kórinedi, – dedi túsin sýytyp. – Áıteýir, ótirik bolǵaı.

— Bos sóz! – dedi qatar otyrǵan Qarataı qolyn siltep. — Ásheıin ósek taratyp júrgenderdiń sózi.

Áńgimeni tórde otyrǵandardyń da qulaǵy shaldy.

— Áı, Kúnderbek! – dep aýylnaı shańq etti. – Doǵar anadaǵy sózińdi! Elge teris úgit taratqanyń úshin, ne bolatynyńdy bilesiń be, a? Aıaǵyń kókten keledi.

Úı ishi bir sát tym–tyrys boldy. Kenet bosaǵada otyrǵan shubar bet Qotyr:

— Ákeńniń kóri, ne bosa, o bosyn, qatyn ortaq bolsa eken, – dedi basyndaǵy teri tumaǵyn aldyna atyp uryp.

— Oı, naısap! – degen Botbaıdyń sózin jurttyń kúlkisi kómip ketti.

— Qotyrdyń nesi ketip bara jatyr.

— Qaıtsyn endi...

— Qatyn kerek bolsa, endi tezirek kolhozǵa kir.

— Al, nemene, men adam emespin be? – dep Qotyr ózeýrep shyǵa keldi. — Men de adammyn. Maǵan da qatyn kerek.

Qotyr ómir boıy kisi esiginde júrgen jalǵyz basty jalshy. Ákesi de, ákesiniń ákesi de jalshy bolǵan desedi. Atynyń kim ekenin qazir ózi de bilmeıdi. Betindegi qorasan daǵyna qarap, jurttyń bári Qotyr dep ketken. Otyzdyń tolyq ishine engen, syǵyraıǵan shegirkózdi, murny batyńqy, alasa kisi. Bet aýzynda emge túk joq, tek eki qulaǵynan erbıip shyǵyp turǵan ersi júnder adamnyń eriksiz kúlkisin keltirgendeı. Qotyrdyń keleke, mazaqqa eti úırengen – yrjıyp kúledi de qoıady.

Jurt bir–birine basý aıtyp jatyr.

— Áı, qoıyńdar endi.

— Ay, kim, sen qoıshy, sen qoısań qoıady ol da...

Biraq eshkim qoımady. Árkim Qotyrdy óz áıeliniń janynan kórgendeı, jan–jaqtan jabylyp, aradaı talady.

— O, albasty, májnún...

— Jyndy.

— Jarymes.

— Mynaý qurtty – aý bárimizdi...

Jurt áreń degende Qotyrdan qutylǵandaı bolyp, sabasyna túsken kezde, Kúnderbek Batbaqdala jaqta bireýdiń óz qyzyn uzatqany úshin, sotqa tartylyp, túrmede jatqanyn aıtyp, taǵy bir ósektiń shetin shyǵardy.

— Osynyń – aq oılap tappaıtyn bálesi joq. Sonda nemene, qyzymyzdy úıde otyrǵyzyp qoıýymyz kerek pe? Sandalyp, ánsheıin... – dep qyzyn uzatýǵa daıyndalyp júrgen Muqash Kúnderbekke dúrse qoıa berdi.

— Ony maǵan aıtpa, qyzyńa aıt, – dedi Kúnderbek. — «Ákem zorlap uzatty» dep, aryz bergen qyzdyń ózi kórinedi.

— Sosyn qaıtipti?

— Qaıtsyn, ákesin túrmege alyp, qyzdy súıgenine qosypty.

Qorqyp ketken Muqash kómek suraǵandaı, alaqtap jan–jaǵyna qarady.

— Uzatyp jibergen jerinen be?

— Iá, ıá.

— O, hýdaýanda.

— «Zorlap uzatqany ras shyǵar», «Súıgenine qossa, jaman ba», – dep qyzdy jaqtamaq bolǵan jastar jaǵyna Taýman aqsaqal zekip tastady.

— «Súıý» degen qaıdan shyqqan bále? – dedi ol mańaıyna ajyraıa qarap. – Ata–ananyń rızashylyǵymen qutty jerine qoný degen bar. Bala súıý degen bar. Atań qazaq álimsaqtan beri osy saltpen kele jatyr. – Taýman aqsaqal salyp jiberetindeı bolyp, taıaǵymen aldynda otyrǵan bir–eki jigitti ıyqtarynan túrtip qaldy. – Seniń de, seniń de áke–shesheń osy saltpen úı bolǵan. Nemene sodan bir jeriń qısyq bop týdy ma? O, nesi eı?..

— Oıbaı–aý, endi mahabbat degen bar emes pe? – dep qynjyldy taıaqpen túrtilgenniń biri.

— Oı, mahabbatyńnyń ishin... – dedi Taýman ereýildep. – Erteń óziń qyz uzatqanda kórermin, aıtqan tilińdi almaı jerge qaratyp ketip jatsa. Jańaǵy aqyly bir tutam, shóp jelke betpaq... nemene edi álgi... ıa, jańaǵy mahabbatyńnyń ne ekenin «bile me eken? Oı, ádirem qal! Ádirem qal Mahabbatyńnyń ishin...

Shaıdyń dastarqany jıylyp, tórdegiler irgedegi jastyqqa qısaıyp, aıaqtaryn jaza bastaǵan kezde, belgili ánshi Ábdiǵappar qolyna dombyra aldy.

— Oı, bárekeldi!

— Iá, manadan beri bosqa myljyńdaǵansha...

Tórde shalqaıyp jatqandar bastaryn qaıtadan kóterip aldy.

— Áneýkúngi aıtqan óleńińdi aıtshy, – dep shýlady jastar jaǵy.

— Tek, qudaı saqtaı gór, áneýgúngi degen ne sumdyq! – dep shoshynǵan boldy Ábdiǵappar kózin alaq–julaq etkizip.

Ábdiǵappar ataqqa shyqqan saıqymazaq, ári ánshi jigit. Bireýdiń sózin, bireýdiń qımylyn salyp, kúldirmese júre almaıdy. Komsomoldar qoıǵan ótken jolǵy oıyn–saýyqta Dáýitbaıdyń toqalymen aıtysy degendi oılap taýyp, búkil jurttyń ishek–silesin qatyrypty. Sońynda Dáýitbaı bolyp baqyryp jylaǵanda, týǵan inisi Saýytbaı da shydaı almaı kúlip jibergen eken, sodan beri Dáýitbaı: «Jurttyń aldynda jer qyldyń», – dep inisimen araz kórinedi.

Ábdiǵappar dombyrany bezildetip bir shama otyrdy da, shanaǵyn bir–eki shertip – shertip jiberip, termege basty.

«Qý dúnıe, kelerińde bulaqtaısyń.

Syrǵyǵan keterińde synaptaısyń,

Janyna jaqsylardyń aıaldamaı,

Pa, shirkin, qaıda baryp turaqtaısyń?..»

Án estýge jınalǵan kempirler, qatyndar syǵylysyp bosaǵa jaqqa otyrdy da, syımaǵandary tabaldyryqtyń ar jaǵyna jaıǵasty. Jastaý kelinshek qyńqyldaı bergen balasyna keıip: «Jetpegir, tyńdatamysyń joq pa?» – dep ersileý daýyspen jekip tastady da, qyńqyl údeı bergen soń, taǵy bir qarǵap alyp, omyraýyn aǵytyp, sıyrdyń jelinindeı emshegimen balanyń aýzyn bastyra saldy.

Ábdiǵappar termesin aıaqtap, dombyrasyn qaıta burap alyp, qıssaǵa kóshti.

— Et piskenshe áli kóp bar, mynaýyń tipti durys boldy–aý, – dep jurt kóńildenip qaldy.

«Ákesi jasyrǵanmen Mamyrdy er ǵyp

Qalqamanjas kúninen biledi eken.

Qudaıdan Mamyr qyzdy kezdestir dep,

Sorly jas armanda bop júredi eken».

Kempirler Tamsanyp bir–birine qarasty.

— Árirekte óstip ǵashyq bolatyndar bolypty deıdi ǵoı.

— A – a – a! Ras shyǵar. Bolmasa óstip óleńge aınaldyra ma?

Ábdiǵappar qıssa aıtýdyń sheberi. Óleńniń sózin, júz qubyltyp, ár túrli maqamǵa salyp, keı jerinde kózin qysyp, betin tyrjańdatyp, sóz arasyna keıbir kelinshekterdiń atyn qystyryp, dombyrasyn qaqpaqyldap, áıteýir, tyńdaýshysyn jalyqtyrmaıdy. Biraq qıssa óte uzaq – et pisirim ýaqytqa sozyldy. Onyń ústine talaı estip, qulaǵy úırengender biraz tyńdaǵannan keıin, jastyqqa qaıta qısaıyp, uıqyǵa kirisedi.

— Oı, búıtip óleń tyńdaǵandaryń qursyn!!! – dedi Botpaı qorylǵa kirisken Súıinqarany yrǵap. – Aý, úıdi basyńa kóterip, tyńdatpadyń ǵoı, tegi.

Súıinqara shoshyp oıanyp, endi aıaǵyna deıin tyńdaıtyndaı túıilip, zer salǵandaı bolyp otyrdy da, qaıtadan qalǵyp ketti.

— Qaıtsyn, jumystan sharshap keledi ǵoı, – dedi Asqar shaqshasynyń tyǵynyn aǵytyp jatyp»

«Kókeneı taǵy bitpeı jatyp aldy,

Úsh jyldaı bitim bolmaı, jurt sandaldy.

«Qalqaman men Mamyrdyń daýyndaı» dep,

Bul elde maqal bolyp sonan qaldy».

Esik jaqta kúni boıy eshkimmen tildespeı, anda–sanda ishinen kúbirlep, ózimen–ózi bolyp otyrǵan jyndy Qamza, kenet aıtyp jatqan óleńniń ne týraly ekenine jańa túsingendeı, jaq etteri jybyrlap, shúńirek ótkir kózderi shatynap, Ábdiǵappar tesile qarady.

— Myna beısharanyń aýrýy qozyp otyr ma, túrin qarashy, qandaı jaman! – dedi kelinshekterdiń biri úreılenip.

Qamza quıryǵymen jyljyp, syǵylysa, Ábdiǵapparǵa jaqyndaı tústi.

— Sorly – aý, qaıda barasyń, estimeı otyrsyń ba? – dep Qamıdolla Qamzany keýdesinen ıterdi.

— Ket! – dedi áldekim ıtke jekigendeı.

Qulaǵy múkis Tarǵyn shal janynda otyrǵan adamǵa maza bermeı: «Ne deıdi, Qalqaman Mamyrdy alyp qashty ma?», «Mamyr úıine kelem deı me?.. Durys qoı endi, ata–ananyń batasyn almaǵan soń, bola ma?» – dep kúbirlep sóıleýmen otyr.

Aqyry Ábdiǵappar óleńniń maqamyn ózgertip, óte bir azarly únge aýysqan kezde, jurt birin–biri julqylap oıata bastady. Oıanǵandar jóppeldemede eshteńege túsinbeı, kózderi qyp–qyzyl bolyp, uıqysyrap:

— Nemene, Mamyrdy óltirdi me? – dep surap, zarly ánniń sońynan «Mamyr – aı» degen qaıyrmasyn estigende, endi budan ári beıjaı tyńdaýǵa bolmaıtyndaı, tústerin sýytyp, beshpentteriniń óńirlerin qaýsyrynyp, jınaqtalyp otyrdy.

«Armanda oqqa ushyp ólip ketti,

Jalǵannan janym súıgen meniń jarym,

Júrmeımin bul arada endi ketem,

Qosh bop tur endi baqı, qurbylarym».

Muny aıtyp, qamshy basyp kúreń atqa.

Qalqaman jetkizbepti jamaǵatqa...»

Qıssa bitti.

Esik jaqtaǵy áıelderdiń biri qors etip jaýlyǵynyń ushyn betine basty. Kózderindegi jasty kórsetkisi kelmegender tómen qarap tuqjıa túsedi. Jaýlyǵy qarqaradaı qara kempir jylaǵan kelinshekti tizesinen nuqyp qaldy.

— Sen qatynǵa ne joq, barqyldap? Baıyń qasyńda emes pe!?

Qıssanyń áserimen tunjyrap, muńaıǵan jurt kempirdiń qaljyńynan keıin serpilip sala berdi.

— Jańaǵyny aıtqan qaısy? – dep surady Tarǵyn shal. – Bıǵatsha emes pe?

— Sol ǵoı.

— Báse, – dedi Tarǵyn Bıǵatshanyń sózinen buryn óziniń dál tartqanyna rıza bolyp.

Osy kezde jurtty úrkitken bir oqıǵa boldy. Áldenege mazasy ketip otyrǵan jyndy Qamza:

— Ótirik! – dep kenet aıqaı saldy, sekseýil sekildi kús–kús saýsaǵymen Ábdiǵappardy kórsetip. — Ótirik!

Qamzanyń aýrý ekenin biletin jurt tiksinip, úndemeı qaldy.

— Ótirik! – dedi Qamza taǵy da yshqyna aıqaılap. – Qalqaman ólgen. Oq onyń týra júreginen tıgen. Men óz kózimmen kórdim...

— Beıshara! – dedi áldekim aıap.

— Shyǵaryp jiberińdershi.

Áńgi Saǵıdolla Qamzany laqsha kóterip alyp, dalaǵa shyǵyp ketti. Syrtta Qamzanyń qydyǵy kelgen bala qusap, shyqylyqtap kúlgen dybysy estildi.

— Ótirik, ótirik, – deıdi ózinen–ózi máz bolyp.

— Apyr–aı, beker shyǵardyńdar – aý, – dep Asqar áldeqalaı yńǵaısyzdanǵan túrmen. – Kisige zıany joq jan ǵoı. Kirsinshi úıge. Saǵıdolla – aı, kirgizshi úıge, dám ishsin.

Qamza qaıtyp úıge kirmedi. Aýlaqta at baılaý úshin ortan belinen jerge kómilgen arbanyń dońǵalaǵyna quıryǵyn qoıyp, dombyra tartyp otyrǵan adamsha qımyl jasap, bıik qońyr únmen:

— Qyzy ediń Aqtentektiń Ajar atyń,

Eshkimnen keıin emes saltanatyń.

Alystan at terletip kelip edim,

Júr me eken aman esen perızatym? –

dep ándetti.

Úıde otyrǵandar syrttaǵy ánge qaıran qaldy.

— Mynaý kim, janym – aý?

— Qamza ǵoı, – dedi Saǵıdolla.

— Apyr–aı, mynanyń úni qandaı ǵajap edi!

— Ne deıdi?! Kezinde seri bolǵan Qamza emes pe?

— Shirkin, aýyrmaı turǵanda jigittiń tóresi edi ǵoı, – dedi áldekim kúrsinip.

Qamza ótkir sazdy únmen jeti túndi silkindirip, ánniń birinen soń birin toǵytty.

— Kisige zıany joǵy ras, – dedi Saǵıdolla sonysyna óziniń rıza ekenin bildire, tóńiregine basyn ızeı qarap. – Biraq qurǵyrdyń molaǵa túneıtini jaman.

— Qoıshy!

— Qudaı biledi, óz kózimmen kórdim.

Úıdegi qonaqtar dám iship bolyp, inisiniń kelýine osyndaı úlken toı jasaǵan Asqarǵa batalaryn berip, «al kóbeıeıikpen» ý–shý bop syrtqa shyqqanda Qamza da ánin doǵaryp, jurtqa qosyldy. Sol dúrmekpen biraz jerge deıin baryp, jurttyń bári úıdi–úıine kirip tarap ketkende, japadan–jalǵyz aýyldy kezip, uzaq júrdi de, baqtashy Erseıittiń úıine kelip, qostyń irgesindegi týlaqqa qısaıa ketti.

Tań aldynda Erseıittiń áıeli Qatıra syrtqa shyǵyp, dalada jatqan Qamzany kórip:

— Baıǵus – aı! – dep ústine esik aldyndaǵy bir shoqpytty jaba saldy.

Ómir degen asty oıran bop jatsa da, beti kúlgen aǵyn sýdaı aldamshy bir nárse ǵoı. Qatıra men Qamzanyń bir kezde Qalqaman men Mamyrdaı ǵashyq jandar bolǵanyn bul kúnde tiri pende moıyndamas edi. Tipti Qatıranyń ózine de ásheıin buldyr eles sekildi bop kórinedi. Áseri joq. Odan beri ne zaman!

* * *

— Olar – Kenjetaı ǵoı. Sheshemiz ólgen soń, Myrzekeń naǵashylaryna ketken – jastaı bólek óstik. Sol jaqtan Qalaǵan jeńeshemdi alyp keldi. Kún kóristiń qıyn kezi, aǵaıynnyń bir–birine qarasýǵa shamasy joq. Sonyń aldynda úlken jut bolǵan. Myrzekeń kelinshek alyp kelip, Qabylbektiń qystaýyna kiripti degendi Satybaldynyń úıinde aýyryp jatyp estidim. Baıǵustar nesine keldi eken, kún kóre almaı óledi ǵoı dep oılaımyn. – Joldyń sýǵa jaqyndaǵan tusynda jalbyz ıisi ańqyp qoıa berdi. Áldeqaıdan sý sabalaǵan qus qanatynyń dybysy estildi de, qaıtadan tynyshtyq ornady. Baqalar úni uıqydaǵy tabıǵattyń birqalypty qoryly sekildi. Asqar artyna burylyp Qarasý jaqtaǵy qaraýytqan qystaýlarǵa qarady. – Satybaldynyń úıi anaý bir mańda bolatyn, – dep burylyp ilgeri aıańdady. – Ekindiniń kezi. Men aýyz úıde týlaqtyń ústinde jatyrmyn meshel bolyp, aıaǵymdy basa almaımyn. Ústime jamylǵanym – jyrtyq–jyrtyq eski shapan. Kenet, – dep Asqar ózi kútpegen bir oqıǵanyń bolǵanyn bildire, ańtarylyp turyp qaldy. Báıten men Esimbek te toqtady – Kenet bir jas kelinshek úıge kirip keldi. Tanymaımyn. Kirip keldi de: «Osy úıde Asqar degen bala bar ma?» – dedi. «Men ǵoı» deımin baıaǵy. «Oıbuı, ul – aý, atyńdy atap qoıdym – aý. Men jeńgeń bolamyn, atym Qalaǵan», – dep kelinshek qasyma júgirip keldi. Jeńeshemdi tuńǵysh kórýim. Bir kezde astymdaǵy týlaqty kórip: «Oıbaı–aý, ólmegen neń qaldy mynadan?! Osy úıden bir japyraq kórpe de tabylmaǵany ma, qudaı–aý?!» – dep aıǵaıdy salmasyn ba álgi jerde. Jeńeshem jasynda ótkir edi ǵoı, – dep Asqar «osylar sony bile me eken» degendeı Báıten men Esimbekke kezek–kezek qarady. – Sodan... úıde eshkim joq, bári syrtta júrgen. «Áıdá, úıge júr, kettik», – dedi jeńeshem. «Oıbaı, qalaı baram, meshelmin!» «Joq, júresiń». Aqyry... Oıpyrmaı! – Asqar taǵy da toqtaı qaldy. – Sonaý Qarasýdan osy jerge deıin meni jaıaý arqalap ákeldi ǵoı, – dedi daýsy qubylyp. – Sodan úıge kirgen soń, otyryp alyp jyladym. Óıtkeni ózim de ábden bitýge qalǵanmyn. – Osy tusta Asqar daýsyn bekitip, ilgeri júrdi. – Odan ońalyp, adam bolam dep oılaǵan emespin. «Jylama, – dedi jeńeshem, – qudaı jar bolsa, bir qasyq sýdy bólip iship, biz de el qataryna qosylarmyz. Nege jylaısyń, jylama», – deıdi. Jylaǵanda ólimnen qorqyp jylap jatqan joq, taryqqanda, jany ashıtyn jaqynnyń tabylýy kóńildi bosatady ǵoı ózi. Sodan úıdegi bar iske tatyrdyń bárin meniń asty–ústime salyp berip, osy Qalaǵan jeńeshem bir jyl qozǵaltpaı baladaı baqqan. E – e – e, tatar dám taýsylmasa, basyna ne kelip, ne ketpeıdi.

Jol jaǵadan burylyp qyrdaǵy qystaýlarǵa tike tartty. Qara shaǵyr, jýsan, ashshy kekireniń kermek ıisi murynǵa keledi.

Asqar kidirip, artqa buryldy da, keıin júreıik degendeı qolymen kelgen jaqty nusqady.

— Minekı, zaman basqa, zań basqa, tipti adam da basqa bolyp bara jatyr. Tańerteńgi aqyl túske jaramaıtyn kez ǵoı, shyraqtarym... Meniń jasym alpystyń altaýyna keldi. Allanyń buıryǵymen jaqsynyń da, jamannyń da dámin tattym. Qazir kózden nur, kóńilden jiger qaıtty. Tilek, maqsat shyǵyndaldy. Biraq buǵan renjýge bolmaıdy. Tirshiliktiń zańy solaı. Dúnıeniń tutqasy bolyp júrgenderdiń basynan baqtyń qalaı taıǵanyn kezinde talaı kórdik... Sondyqtan shúkir qudaıǵa. Iá...

Tún tynyshtyǵyn buzyp, aýyl shetinen ıt úrdi. Onysy úlken saqtyqtan góri «men barmyn, jatyrmyn» degendi ǵana bildirgendeı, kóńil jyqpas, samarqaý shyqty.

— Birmaǵambetten týǵan ekeý edik. Sol ekeýden – ekeýiń ǵana, – dedi Asqar áńgimesin jalǵap. – Azsynyp otyrǵam joq, bar aman bolsyn. Meniń endigi qyzyǵym ekeýińniń shańyraq bolǵanyńdy kórý.

Báıten men Esimbek sóz tórkinine endi túsingendeı, jymıyp bir–birine qarady.

— Úmit etken shyraǵym eń, – dedi Asqar Báıtenge burylyp. – Oqydyń, adam boldyń. Myrzekeń marqum qyzyǵyńdy kóre almady. Biraq anań tiri. Ol kisiniń senen basqa tilegi joq. Aıtaıyn degenim,.. shesheń qartaıdy. Endi qansha jasaryn bir qudaı bilsin. Shaı qaınatyp beretin adam kerek. Endigiń balalyq bolady, úılen. Kózdegeniń bolsa ony aıtarsyń, bolmasa, jeńeshem ekeýmizdiń de oılap otyrǵan jerlerimiz bar.

Úılenetini ózine qyzyq bolyp kórindi me, Báıten áldeqalaı kúlip jiberdi.

— Esimbek bar emes pe? Sonyń kezegi ǵoı. – Á, muny úılendiremiz, – dedi Asqar daýsyn qataıtyp. – Munyń endigi qıqańyn kótere almaımyz. Aıta–aıta sharshadyq. Jetedi. Endi quda túsip, ózimiz áperemiz. Sosyn enshi bólip, jeke shyǵaramyn. Sodan keıin artelińe kir, egin sal, mal baq, óz kúnińdi óziń kór.

Esimbek kináli adamdaı úndegen joq.

Kıiz úıdiń esigi ashylyp ishten jaryqpen birge shyqqan áıel beınesi jaýlyǵy aǵarańdap ilgeri bir–eki attap:

— Aý, barsyńdar ma? – dedi aqyryn aıqyn únmen.

— Barmyz, barmyz, – dep asqar júrisin tezdete tústi.

— Tósek salýly tur. Sýsyn iship jatyńdar endi. — Bıken qarańǵyda áldenege súrinip:

— Osy úıdiń dúnıesi – aı, aıaqtyń astynda jatatyn, – dep, keıı sóıledi.

IV

Báıten bala kezinde kóp jumsalmaı, sharýaǵa qyrsyzdaý, náýetekteý bolyp ósti. Marqum ákesi bala jumsaýdy kedeıliktiń belgisi dep namys kóretin, jalǵyz ulyn betinen qaqpaı, han ulyndaı aqsaýsaq etip ósirýdi arman qylýshy edi. Qalaǵannyń ózi de bertinge deıin: «Nesin aıtasyń, ana jerden bir sabaq jip ápershi demeı–aq ósirdik – aý qaraǵymdy», – dep, sonysyn ózi maqtanysh qylǵandaı bolyp otyratyn. Biraq han ulyna qansha uqsamaq bolǵanmen, turmys tapshylyǵy Báıtenge óziniń eshqandaı kóp sharýanyń biri ekenin op–ońaı túsindirdi. Ár shańyraqtyń óziniń ǵana muń–muqtajy, ózi ǵana kóretin raqaty ıa beıneti bolatynyn bildi. Úıdegi azǵantaı astyqtyń taýsylǵanyn, shaı, qanttan da qarap qalǵanyn sheshesi shaı ústinde áńgime qylǵanda:

— Kókemderden nege almaısyń, – degen Báıten.

— Shyraǵym–aý, qasqyrdyń bóltirigi de bir aýyzdanǵannan keıin, óz kúnin ózi kóredi, – dedi Qalaǵan áldeqalaı muńaıǵan túrmen. – Eki týyp bir qalsa da, kisiniń qolyna qaraǵan óz nesibeńdeı qaıdan bolsyn? Endi sen keldiń, qashanǵy qolymdy jaıa bereıin.

Sheshesiniń muńaıǵany Báıtenge qamshy boldy. Kelesi kúni–aq Shómishtegi Smaıyldan qaryzǵa bir put tary aldy. Aýylnaıdyń ruqsat qaǵazymen Qaraǵashtaǵy dúkennen bir taqta shaı, úsh metr sısa ákelgende, Qalaǵannyń tóbesi kókke eki–aq eli jetpeı qalǵan shyǵar.

— Azamat bolǵan qaraǵym – aı! Osy emes pe, qudaıdyń jetkizgeni? Jetkerdi degen osy ǵoı, mine, – dep máz bolyp, ásirese úsh metr sısany qaıda syıdyraryn bilmedi.

Aýzyna damyl joq. Balasy oqyp kelip, osylaı atqa minbese, aýylnaı jesir kempirdi qaıtsin! Shúkir ǵoı, shúkir!

Báıten sharýashylyqqa myqtap kiristi. Shańyraqtyń kúldireýishin jóndep, sógilgen keregeni kóktep, synǵan ýyqtardy jalǵap, úıdi qaıta tikkende, bir jaǵyna qısaıyp turǵan qarasha úı betine shyr bitken adamdaı dóńgelenip shyǵa keldi.

Jeroshaq basynda kúıbeńdep júrgen Qalaǵan aǵash shaýyp, shege qaǵyp, áldeneni qaıyspen tuǵjyńdap otyrǵan ulynyń qasynan ótken saıyn:

— Shyraǵym – aı, qolyńdy baıqashy, bir jerińdi shaýyp alyp júrersiń, qoıa qoıshy, – dep báıek bolady.

— Taǵy ne bar isteıtin? – deıdi Báıten qolynan kelmeıtin is joq eken. Asqa salatyn tuz – búkil aýyldyń muqtajy. Tuz ákeletin kól kórshi aýdan jaqta bolǵandyqtan, sonsha jerdiń túbinen tuz tasýǵa kóbiniń moıny jar bermeıdi. Dúısenbiniń sátine Báıten men Esimbek tuzǵa júrmek bolyp kelisti.

* * *

Tańerteńgi shaıdan keıin Esimbek tarantasqa uqsatyp qoldan jasaǵan shaǵyn jeńil arbaǵa býryl atty jekti. Asqardyń kezinde tutynǵan ábzeli ustalmaı shań basyp, shirýge qalǵan eken, biraq sonyń ózinde órnekti kúmis shekteýleri ajaryn joǵaltpaı, at arbaǵa aıryqsha ár berip tur.

— Aý, mynalaryń ne? Qyzǵa barasyńdar ma? – dep aıǵaılady úı syrtynan ótip bara jatqan Qalampyr.

— Qaıdaǵy qyz? Tuzǵa, – dep kúldi Esimbek yńyrshyqtan ótkizgen kótermeni tartyp baılap jatyp.

Qalampyr ótip ketken jerinen qaıtyp oraldy.

— Qaraǵym – aı, tuzǵa baram deısiń be? – dedi aýyz – basy súıreńdep. – Nansań ólgeli otyrmyz. Bir qapshyq berip jibereıin, bizdiń úıge de ala kelshi.

— Aqysyna ne beresiń? – dedi Esimbek qyljaqtap.

— Ketshi ári! – dedi Qalampyr ótirik ashýlanyp. – Ólip barasyń ba? Qatyn al, kerek bolsa.

Esimbek qarqyldap kúlip jiberdi.

— Aý, men senen ne suradym? – dedi ol áli de kúlkisin basa almaı. – Sodan basqa aqyǵa beretin eshteńeń joq pa?

— O, kógermegir! – dep Qalampyr tútip tastaıtyn adamdaı tura umtyldy.

— Jaraıdy, boldy, endi, jeńeshe, – dedi Esimbek arbany aınalyp qashyp, – Qapshyǵynyń keregi joq, biraq tuz ákep bereıin. Al aqysyna – jolyńnan qalmaı úıińe bara ǵoı.

— Súıtshi, shyraǵym, – dedi Qalampyr qaıta jumsaryp.

Qalampyr ketken soń, tuzǵa qapshyq berýshiler kóbeıe bastady.

— Munsha tuz arbaǵa syımaıdy, ony at ta tarta almaıdy, kelgen tuzdy jetkeninshe bólip alarsyńdar, – dep Esimbek bar qapshyqty ıelerine qaıtaryp berdi.

Sáske shamasynda Esimbek at arbamen Qarasý boıyndaǵy Báıtenniń úıiniń aldyna kelip toqtady.

— Apyr–aý, – dep daýystady jeroshaq basynda ot kósep jatqan Qalaǵanǵa, – sýat basyna qashan kóshesińder? Myna jer ábden qý taqyr bolypty ǵoı.

— Aınalaıyn, – dedi Qalaǵan Esimbekke emirene qarap, – kóshemiz ǵoı endi, Báıteniń keldi, kóshiredi ǵoı ózi. – Sodan keıin kimdi aıtqany belgisiz: – Jaryǵym, ásheıin, – dedi qazannyń astyna qaıta úńilip.

Úıden Báıten shyqty. Ústinde qaıyrma jaǵa qońyr kóılek, butynda keń balaq qara shalbar.

— Shalbaryńdy búldiresiń ǵoı, – dedi – Esimbek onyń bas–aıaǵyna synaı qarap.

— Barǵan soń sheship tastamaımyn ba?

— Sonda da... – Esimbek qalaıda bir min tabý kerek bolǵandaı: – Basyna birdeńe kı, kún ystyq, – dedi Báıtenniń qobyraǵan shashyn ıegimen kórsetip.

Báıten basyna qatyrǵy qaǵazdaı sytyrlaǵan sur qalpaǵyn kıdi.

— Oıbaı–aý ketip barasyńdar ma? – dedi Qalaǵan. – Sýsyn ishińder úıge kirip.

Esimbek pen Báıten bir–bir kese ashyǵan kóje iship, jolǵa bir torsyq sýsyn, bir tapa nan alyp, arbaǵa otyrdy.

Esik pen tórdeı kósheli býryl at ıt búlkekpen sýat tusynan ótetin qara jolǵa túskende, sharýa qamyna kirise bastaǵan aýyl adamdary at arbany tanyp, jol júristiń baǵytyna bal ashyp, qaýqyldasyp qaldy.

— Mynaýyń Asqardyń býryly emes pe?

— Sol ǵoı, arba da sonyki.

— Toqtaı tur, bular qaıda bara jatyr, janym – aý, tań atpaı?

— Arbadaǵylar kim boldy?

— Bireýi Esimbek...

— Qalpaq kıgeni Báıten...

— A – a!.. Endeshe, bul júris tegin bolmady, – dep áldekim kúdik bildirdi.

— Betteri Sýyqbulaq...

— Kim bilsin?

— Munda bir qupıa bar, – dedi kúdik bildirgen kisi.

— Túk te qupıa joq, – dedi jastaý bireýi, – Tańerteń at jegip jatqanda kórgem Esimbekti. Tuzǵa júrgeli otyrmyn degen.

At arba sońǵy sózdi rastap, Shaıtankóńdi aınalyp, syrtqy jolǵa tústi. Syrtqy jol Sýyqbulaqqa da, Qarasýǵa da soqpaı, Tórtqudyqtan Betpaqtyǵa týra tartady. Betpaqty jeke aýdan bolyp bólinbeı turǵanda, qatynas jıi bolatyn. Qazir júrginshi az bolǵan soń, úsh aýyldyń arasyn qosatyn jańa jol salynǵan. Sondyqtan eski jolǵa túsken adamnyń qaıda barary belgili – kórshi aýdannyń ózine, ıá, tuzǵa.

Uly sáskede jolaýshylar Tórtqudyqtyń tabanyna ilikti. Dáýitbaılardyń burynǵy jaılaýy ǵoı. Malǵa syımaı turýshy edi. Qazir el joq. Kıik jyrtylyp aırylady.

— Biz bıteıik, – dedi Esimbek. – Osy jerden Amanqostyń qystaýyna aparatyn jol shyǵady. Sál burystaý, biraq atty sýaryp, sýsyn iship, bel jazyp alamyz. Asyǵatyn ne bar?

Qystaýǵa bular túske jaqyn jetti. Amanqos jalǵyz úıdiń azaryn qansha kórse de, eski ádetpen ata – qonysynan shyǵa almaı otyrǵan momyn qazaqtyń biri edi. Seriktikke de, artelge de kirgen emes. Qımaıtyndaı dáýleti joq. Úrikken jylqydaı nege odaǵaılap júrgeni bir ózine aıan.

Jolaýshylar jolsyzben tóte tartyp, qystaý irgesindegi kıiz úıdiń ókpe tusynan shyǵa kelgende, Amanqos syrtta qatyp qalǵan kóndi talqyǵa salyp, jumsartyp otyr eken, urlyǵy ashylǵan adamdaı abdyrap, qalbalaqtady da qaldy.

— Assalaýmaǵalaıkým!

— Álıkisalam. Qaı balasyńdar? – Amanqos kús–kús alaqanymen mańdaıyn kólegeıledi.

— Mynaý – Báıten, al men – Esimbekpin.

Amanqostyń júzi sál jylyǵandaı boldy.

— E, aınalaıyn, Myrzabektiń jalǵyzy. At kólik aman júrsiń be?.. Osy sen oqyp keldiń be?

— Iá, – dedi Báıten shaldyń qolyn alyp jatyp.

— Bárekeldi, qaıyrly bolsyn! Al úıge kirińder. – Aıtýyn aıtsa da, osyny nege aıttym degendeı, Amanqos sasqalaqtap, birese úıge, birese jolaýshylarǵa jaltaqtap qaraı berdi.

Báıten men Esimbek alasa esikten buǵa eńkeıip, ishke kirgende birinshi kórgenderi – tórde moldasoqynyp, esikke shanshyla qarap otyrǵan eńgezerdeı murtty kisi. Qos jolaýshydan kózin aıyrmaı, aýzyn jybyrlatyp, sálemdesken boldy. Bosaǵadaǵy shıdiń ishinen birdeńelerdi sapyryp quıyp jatqan ketik tis áıel de sybyrlaı amandasyp úıden shyǵyp ketti.

Báıten sol qanatqa jaıylǵan kórpeniń ústine jaıǵasqannan keıin, tórdegi kisige taǵy bir kóz saldy. Ol da kelgenderdiń ózine qarap otyrǵanyn sezip, al jaraıdy, armansyz qarap alyńdar degendeı, júzin esikke berip, qybyr etpeı únsiz otyr. Sazarǵan aqquba júzinen eshbir kóńil kúıi baıqalmaıdy. Alyp kúsh ıesi ekenin tulǵasy aıtpaı tanytyp tur. Biraq juqalaý kelgen ashań bet júzi jańaǵy zor denege úılespeıdi. Tikireıgen qıaq murty men shynydaı jyltyraǵan úlken shegir kózinde jolbarysqa uqsaıtyn birdeńe bar. Ásirese shamadan tys jalpaq salaly qoldary adamnyń nazaryn eriksiz ózine aýdarady. Alaqan etteri tyrsıǵan, saýsaqtary kúrektiń sabyndaı álgi qoldar óz betinshe jaratylǵan bir jyrtqysh haıýan sekildi sabyrly da, aıbatty kórinedi. Alaıda badanadaı qalyń tyrnaqtary aqsúıekterdiń tyrnaǵyndaı birkelki, terisi tap–taza – jumysker qol emes ekeni baıqalyp tur.

— Qatyn – aı, shaıyńdy qoı, – dep Amanqos syrttan dabyrlaı kirgen..

— Shaıǵa qaramaımyz, – dedi Esimbek. – Tuzǵa bara jatyr ek. Búgin oralýymyz kerek.

— Áı, onda sýsyn ákel, shaı ishpeımiz deıdi, – dep aıqaılady Amanqos daladaǵy áıeline. Sodan keıin kelgen jolaýshylardy tórdegi qonaqqa tanystyra bastady. Biraq qonaqtaryń kim ekenin aıtpady.

«Osylardan tezirek qutylaıynshy» degendeı ile–shala ketik áıel sharaǵa sýsyn quıyp ákeldi.

Eki kese qymyzdan keıin tórdegi kisi:

— Men bir shetten kelgen kisimin, – dedi denesine saı qarlyǵyńqy zor únmen.

— Kópten kórmegen jıenim edi, ishte turatyn ózimniń jıenim ǵoı, – dedi Amanqos áldekim senbeı turǵandaı ózin kýálikke tarta sóıledi.

Aýyldaǵy ár túrli jańalyqtar, kolhoz habary, astyq, alym–salyq jaılary sóz boldy. Áńgimege anda–sanda bir qystyrylyp otyrǵan tórdegi jıenniń sóz saptasynan, qarapaıym kóp qazaqtyń biri emes, ájeptáýir saýaty bar adam ekeni seziledi. Bul kim sonda?

Kenet ol jolaýshylardyń ózine tym nazar aýdaryp otyrǵanyn baıqap, «boldy endi, doǵaryńdar qaraýdy» degen adamsha alara qaraǵanda, kózinde qutyrǵan ańnyń janaryndaı essiz óshpendilik oınady.

— Al jaqsy, – dep jolaýshylar qol jaıyp oryndarynan turdy.

Tórdegi kisi únsiz qaldy.

Bular apyl–qupyl attaryn sýaryp, arbaǵa otyryp, jele jortyp, jalǵyz úı qystaýdan qozy kósh jer uzap shyqqanda baryp, álginde qabaǵan ıttiń janynda otyrǵan sekildi bir sezimnen birte–birte aıyqqandaı boldy.

— Bul kim? – dedi Báıten Esimbekke qarap.

— Tipti bilmeımin.

— Aty–jónin de aıtpaı qoıdy ǵoı.

— Úkimettiń quryǵynan qashqan bireý shyǵar... Túsi qalaı sýyq kápirdiń!

— Tulǵasy da kelisken eken! Apyr–aı...

— Bir saýsaǵynyń ózi meniń eki saýsaǵymnan jýan shyǵar, – Esimbek óziniń eki saýsaǵyn qosyp, kózimen ólshegendeı boldy.

Kún besinge eńkeıgende shyjǵyrǵan kúnniń aptaby saıabyrlap, alda qońyr samal esti. Tóńirektiń bárin dirildetip kók teńizge aınaldyrǵan saǵym býy da basylyp, kókjıek aıqyn kórindi. Birte–birte jer de ózgerip, kókpekti jazyq betkeı taýsylyp, qyz emshek qum tóbeler bastalady.

— Kórshi aýdannyń jerine keldik, – dedi Esimbek. – Endi az qaldy.

Kóp uzamaı jerge jaıǵan jaýlyqtaı aǵaryp tuzdy kól kórindi. Ortasyndaǵy shaǵyn kók aıdyn úlken muz oıyq sekildi dóńgelenip tur. Munda talaı kelip júrgen Esimbek:

— Tuzdy ne de bolsa, aıaq asty bolmaǵan jerden alaıyq, – dep jolsyzben tike tartty.

Býryl at appaq tuzdy qarshyldata basyp, aıdynǵa qaraı júrgende, Báıten qaýiptenip:

— Mynaýyńnyń bir jeri túsip ketip júrmeı me? – degen.

Esimbek qarqyldap kúlip jiberdi.

— Ne deıdi? Bul kádimgi kóldiń túbi emes pe, sýy sarqylyp tuzy ǵana qalǵan.

Arba izinen qaraıyp sý bilinip, at shashasynan bata bastaǵanda, Esimbek «dr–r–r» dep aq qardaı kúnge shaǵylysqan tuzdyń ústine kúrp etip qarǵyp tústi.

— Káne, qapshyqtardy áper, – Esimbek aıaǵyndaǵy etigin sypyryp aldy. – Aıaǵyńdy shesh. Jaqsy bolady. Shýashyń bar ma edi?

— Jo–ǵa...

Báıten kóktemgi bosaǵan qardy basqandaı jalań aıaq izinen sý shyǵaryp, Esimbektiń qasyna keldi de, jıegin qyzyl jippen tikken ala qaptyń aýzyn ashty.

Esimbek tuzdy kúrekpen alyp, sýyn sorǵytyp qapqa sala bastady. Bes qapty ortalap, aýzyn býǵannan keıin, ekeýlep arbaǵa saldy. Arbanyń dońǵalaǵy syqyrlap tuzǵa bata túskendeı boldy.

Esimbek delebeni qozǵap qaldy:

— Shý, shý!

Býryl at alǵashqy daǵdymen umtyla berdi de, arbany qozǵaı almaı, toqtap qalyp, nege olaı bolǵanyna túsinbeı, qulaǵyn tańyrqaı qaıshylap, qaıta shegindi de, qaz moıyndanyp, shirene tartyp, ilgeri jyljyp ketti. Jaǵaǵa shyqqan soń, ekeýi demderin alyp sýsyn ishti, attyń basyn qara jolǵa buryp, delebeni qaǵyp qoıyp, arbanyń ústinde otyryp nan jedi.

Kún ekindige aýdy. Tóńirek munartyp, aspandy qazbaýyr bult basty. Arttan soqqan jel qataıyp, jolaýshynyń óziniń shańyn óz kózine tyqty.

Arshalynyń tusynda bular ústinde túıe jún shekpeni bar, qolyna taıaq ustaǵan jaıaý adamdy qýyp jetti.

— Ýa, qaı balasyńdar? – dep elýlerden jańa asqan shoqsha saqaldy, badyraq kóz kisi bularǵa jaqyndaı tústi. – Kótek, Esimbekpisiń?.. Deni saý ma? – dedi de: – Pishtirilmegen orys qusap otyrǵan mynaýyń kim? – dep Báıtenge tóndi.

— Men Myrzabektiń balasy Báıtenmin.

— M – m! – dedi murtty kisi tisi aýyrǵan adamdaı oqys bir ún shyǵaryp. – Meni qudaı atty. Ózimizdiń Myrzabektiń be? Oıbaı, myna qara, qartaıdy degen osy.

Báıten Jamantaıdyń Saqanyń bala kezinde kórgen. Biraq túrin umytypty. Ol kezde saqaly da joq bolatyn. Ataqty saıqymazaq, qý tildi adam ǵoı. Aýzy aýzyna juqpaıdy. Bular birdeńe suraǵansha, jaýap berip úlgeredi.

— Qazir myna Qoǵalyda turam ǵoı, – dedi ol turatyn jaǵyna alara qarap. – Jeke aýdan bolyp bólingeli qatynaýymyz sırek. Qarasýda turatyn qaryndasym qyzyn uzatam dep, shaqyrtqan eken, soǵan kele jatyrmyn. Iá... Eki aıaqtan basqa kólik joq. Arteldiń kóligi men túgili, ózine jetpeıdi... Kún keshkirip ketken soń, ana tóbeniń ar jaǵynda bir tóleý otyrýshy edi, soǵan burylsam ba dep kele jatqanmyn. Senderdiń kezdeskenderiń qandaı jaqsy boldy, qudaı tileýlerińdi bergirler – aı!

— Biz Qarasýǵa soqpaımyz ǵoı, – dedi Esimbek delebeni qaǵyp qalyp. — Myna eski jolmen ketemiz.

— Aı, qaraǵym – aı! – dep Saqan sumdyq birdeńe estigendeı jaǵasyn ustady. — Sen Asqardan týǵan ul bolsań, bulaı deýge tıis emessiń. Eski jol degen ne bále, jańa jol turǵanda? Ekeýiniń alys–jaqyny birdeı... Qaraýǵa soǵyp meni tastap ketseń, batamdy beremin. Odan seniń neń ketedi.

— Jaraıdy, jaraıdy, – dedi Esimbek Saqannyń osynsha taýsylyp sóılegenin qyzyq kórgendeı. — Áýeldegi oıymyz sol bolatyn. Siz aparyp tasta deseńiz, qaıda bolsa da, aparaıyq, tek renjı kórmeńiz.

— Alla saqtasyn! – dep Saqan taǵy da shoshyna sóıledi. — Túk te renjip otyrǵam joq, qalqam. Raqmet syılaǵanyńa, baqytty bol!

Saqan aýylǵa aparatyn kólik tabylǵan soń, kóńildenip sala berdi. Qaltasynan shaqshasyn alyp, nasybaı atty da, sóılemese otyra almaıtyndaı, julqynyp, áńgimege kirisip ketti. Ózi óte tez sóıleıdi eken, arǵy–bergi tarıhty qazir de asty–ústine shyǵardy. Shejireni óleńmen taratty. Qaıdaǵy bir zamandastary jaıly, olardyń jańǵalaq minezderi men bozbalalyq áreketteri, olardan óziniń kórgen azary, ózinen olardyń kórgen qorlyqtary tárizdi adam senip bolmaıtyn bir hıkaıalardy qarsha boratty. Jáne solardyń bári osy qazir bolyp jatqandaı, janyndaǵylarǵa ań–tań bolyp, ajyraıa qarap, kókten túskendeı aıaq astynan ózinen–ózi kóshelenip, júzin de, daýsyn da myń qubyltyp, Báıten men Esimbektiń ishegin qatyrdy.

Saqanyń ózi kúlmeıdi eken. Eki jigittiń esin jıyp bolǵanyn kútip otyrady da, ań–tań bolǵan adamdaı úki kózdenip alyp, álgi bir eńkeı Qojanasyrdan turatyn áńgimesin qaıta bastaıdy.

Esimbek tizginge ıe bola almaı, kúlkiden eki búktelip jatyp qalǵanda, býryl at «mynalardyń deni saý ma» degendeı mazasyzdanyp qulaǵyn qaıshylaıdy.

Birte–birte ymyrt baılandy. Aspandaǵy munar bulttyń arasynan aı sáýlesi shymyldyqtyń ar jaǵyndaǵy soqyr shyraqtaı ólimsireı jyltyraıdy. Qaraýytqan qyrqa – qyrqalarmen birge jol boıyndaǵy at arba da tún qushaǵyna birte–birte súńgı berdi.

Áńgimeni qısa aıtqandaı birinen soń birin toǵytyp otyrǵan Saqan kenet:

— M–m–m! – dedi bir báleniń bolǵanyn bildire sanyn sart etkizip. — Qudaı qara bastyrdy. Joldan shyǵyp ketippiz.

Bular áńgimege máz bolyp otyrǵanda, at kóldeneń joldyń birine túsip ketipti.

— Endi keıin júrsek, tipti adasamyz. Bul jerdiń kóldeneń joly kóp. Ne de bolsa ilgeri tarttyq. Al býryl at bas aıaǵyńdy! – dep Saqan Esimbektiń qolyndaǵy delbeni qabattasyp qaǵyp–qaǵyp qaldy.

Bul kezde býryl at birshama boldyra bastaǵan–dy. Ázil kótermeıtin adamdaı keıisti týrmen basyn kegjeń etkizdi.

Tún qarańǵysy ábden qoıýlanyp, jer bederi burynǵydan da jattana bógdelene tústi. Endi jol qýalap júre bergennen basqa amal da joq. Baǵyt–baǵdar belgisiz.

Saqan áldeqalaı bir qurbysyn boqtap:

— Baqa kózdengen albasty nemeniń áńgimesin qaıdan aıta qoıyp em. Sony aýzyma alsam, bir bálege ushyraımyn, – dedi túnekke tesile qarap.

Tún ortasy – aý degen shamada aldan ıtterdiń úrgen daýsy estildi de, kóp uzamaı aq kóbik bolyp terlegen býryl at aınalasyn shymmen qorshap tastaǵan eski qystaýdyń qaqpasyna kelip basyn tiredi.

Terezeden jaryq bilinedi.

Sharshaǵan jolaýshylar kıreleńdep arbadan tústi.

— Qudaıa toba, qaıdan shyqqanbyz? Mynaý qaıdaǵy qystaý? – deıdi Saqan muqaýdy bilmeıtin saıqymazaq únmen.

Esik jabyq eken. Saqan qolyndaǵy taıaǵymen eki–úsh ret qaqqan boldy. Eshkim joq. Saqan esikti judyryǵymen qatty–qatty soǵyp qaldy. Álden soń ar jaqtan aıaq dybysy, sodan keıin:

— Ýa, bul kim? – degen qart kisiniń úni estildi.

— Qudaıy qonaqpyz.

— Qonaq bolsań qaıteıin. Jolaýshy kúter jaıymyz joq. Qondyra almaımyz.

— Oıbaı, úlken ákim kelip tur. Ashsańshy esigińdi, tilge keleıik.

— Ákim túgil, qudaı kelse de ashpaımyn, joldaryń, áne.

Úı ıesiniń ákimmen qany qas ekeni sezilip tur.

Jolaýshylar sasaıyn dedi. Mynaý kim ózi, bizdiń elde osyndaı adamdar bar ma edi degendeı, bir–birine qaraıdy.

— Otaǵasy, – dedi Saqan daýsyn jumsartyp, – biz adasqan jolaýshylar edik. Aıypqa buıyrma. Qazaqsha úıińe kirip, tizemizdi búgeıik, sosyn otyrmaı júrip ketermiz.

Otaǵasy sál oılandy da, bulardy kez kelgen ýaqytta úıinen qýyp shyǵa alatynyna senimdi únmen:

— Kirińder, – dedi esikti syqyrlata ashyp.

Otaǵasy alpystyń qalyń ortasyna kirgen uzyn boıly shıraq shal eken, qonaqtarǵa otyr da demesten, pesh túbindegi kúpi jaıylǵan tósegine qısaıa ketti. Úı ishi áli jatpapty. Júdeýleý bala kótergen tolyq kelinshek pen on tórt – on bes shamasyndaǵy balǵyn deneli er bala kelgenderdiń betine burylyp ta qaramastan, sálem–saýqatsyz túpki bólmege kirip ketti.

Bólmedegi eski jıhazdar men tósenishter bul úıdiń qazir álim–berim kúnkóriste bolǵanymen, kezinde úlken dáýlettiń dámin tatqan shańyraq ekenin bildirip tur.

Úı ıesinde ún joq. «Maǵan senderdiń kim ekenderiń soqyr tıynǵa keregi joq, qajet bop tursa, ózderiń aıtyńdar» degendeı jastyqqa belin tirep, kúpisine qymtana túsedi.

Saqan saıqymazaqtanar kezinde arqalanyp alatyn ádetimen kózin alaq–julaq etkizip:

— Apyr–aı, jańaǵy bala syrqattanyp júrgen joq pa? – dedi shaldyń aıaq jaǵynda otyrǵan kempirge qarap.

— Syrqattanyp júr, – dedi kempir murnynan sóılep. — İshi aýyra ma, shalqalap jylaı beredi.

— Aı, báıbishe, ákel balany beri qaraı! – dedi Saqan ámir ete. — Sáti alladan, men qarap kóreıin.

— Qaraǵym – aı! – dep báıbishe abdyrap qaldy. — Qyryqtyń biri qydyr dep, sebesini tıer me eken. Jumabıke – aı, ákelshi balany.

Tolyq kelinshek jylap – jylap tynyshtalǵan kishkene balany kórpege orap alyp keldi. Saqan túrine bir túrli qupıa reń berip, balanyń ishin, keýdesin basyp kórdi de:

— Shyraǵym, bes tıyn baqyr ákele qoıshy, – dedi odan saıyn qupıa júzdenip. Túpki bólmege qaıta kirgen kelinshek, jıyrma tıyn kúmis alyp shyǵyp:

— Baqyr taba almadym, – dedi aıypty júzben.

— Oqasy joq, shyraǵym. Kánekı...

Saqan balanyń qarynyn jalańashtap, jıyrma tıyn kúmisti etine batyra, eki–úsh ret buraǵandaı bolyp edi, bala qyńq dep jylaǵan joq.

— Jaraıdy, apara ǵoı endi, – dedi Saqan kúmis tıyndy kelinshekke qaıtaryp jatyp. – Qolym tıse, taǵy birde soǵyp, burap berermin. Alla sátin salsa, jazylyp keter. Inshalla!

Kempir úsh kesege quıyp shalap ákeldi. Sýsynǵa qol ilikkennen keıin, Saqan sheshile bastady.

— Ay, otaǵasy neshedesiń? – dedi daýsyn kótere.

— Alpystyń jeteýindemin, – dedi shal buǵan qaramaı.

Saqan taǵy da kózin baǵjań etkizip, qýanyp ketkendeı:

— Óı, aýzyńnyń ishin... – dedi shalǵa burylyp. – Qurdas ekensiń ǵoı, ıt – aý.

Shal buǵan senbegen pishinde kóziniń qıyǵymen ashýlana qarady.

— Oıbaı–aý, jylyńdy aıtshy, jylyń ne? – dedi Saqan bastyrmalatyp.

— Jylym sıyr, al?

— Oı, qulaǵyńdy uraıyn, meniń de jylym sıyr, sıyr da sıyr 61 múshelim, odan barys – 62, qoıan – 63, ulý – 64, jylan 65, jylqy – 66, qoı – 67. – Saqan órshelene. – Joq, 67 boldy ma, – dep shaldy maquldatyp aldy da: – Áı, ıt – aý, sonda saǵan men qurdas bolmaǵanda, atańnyń basy qurdas bola ma? – dep ózinen kóp úlken shalǵa tóne tústi.

Álgi sózderdi Saqańnyń senbeske qoımaı, ójelenip aıtqany sonshalyq, shal jymıyp, basyn kóterdi. Biraq áli de birjola jibigeni baıqalmaıdy.

— Qurdasymdy taýyp alyp, tipti raqat boldy ǵoı, – dep Saqan óp–ótirik qýanyp jan–jaǵyna qaraǵanda, eki jigit kúlip jibermes úshin, tistenip betterin irgege burdy.

Budan keıin Saqan shaldan elin, jerin, rýyn surap, ózin de tanystyryp, áıteýir, áńgimeni kóbeıtip, úı ıesin birshama eliktirgendeı boldy. Bul aýyl Batpaqtynyń tústik betindegi Kúıik degen jer eken. Kúıiktiń halqy keshke qaraı tiri janǵa esik ashpaıdy eken degendi Aqshoqylyqtar da emis–emis estıtin.

Báıten qatty qaljyrap, uıqysy kelip áreń otyr. Biraq qazir júrý kerek ekeni esine túskende, boıyn jıyp alyp: «Shal qýatyn bolsa, úıinen tezirek qýsa eken», – dep tiledi ishinen.

Saqan áńgimeni múlde atym bar, at bolǵanda qandaı – dep Saqan týra atty shaldyń aldyna kóldeneń tartyp turǵandaı masattana tamsanyp qoıdy. – Kúzdiń kezi ǵoı...

Úı ıesi de áýeıileý me, manaǵy ıt qyryndaǵanyn qoıyp, áńgimeshige jaqyndaı tústi. Qalyń qabaǵynyń astynan kúlimsirep, syǵyraıa qaraıdy.

Uıqy qysyp shydatpaǵan eki jigit syrtqa shyǵyp, atty qarap, kúnniń raıyn baıqap, úıge qaıta kirdi de, áńgime bitkenshe tynyǵa turaıyq dep, tór úıge ótpeı, aýyz úıdegi qazandyq túbine jaıǵan tekemettiń ústine qısaıa ketti.

Tór úıdegi áńgime qyzaıyn dedi. Áregidik Saqan men úı ıesiniń daýsy jarysyp qatar shyǵady... Ekeýi daýlasyp jatqan sekildi... Tóbelesip jatpasa boldy... Birdeńe sartyldaıdy...

«Aý, bolar, turyńdar», degen daýystan eki jigit ústerine muzdaı sý quıyp jibergendeı shoshynyp, atyp–atyp turdy. Mássaǵan! Uıqtap qalǵandary ma? Úı ishi jap–jaryq. Oıatqan Saqan eken.

— Turyńdar, shaı iship alyp, júrip keteıik, – deıdi óz úıinde júrgendeı shalqaqtap.

Keshegideı emes úı ıesi shaldyń da qabaǵy ashyq. Shaı jasalyp qoıylǵan. Dastarqan joq–juqana bolǵanmen úı ishiniń ashyq qabaǵymen kóńildi baıytyp tur.

— Qaraǵym – aı, óziń áýlıeniń tuqymy emessiń be? Keshegi emińnen keıin balamyz jap–jaqsy bolyp qaldy ǵoı! Tfa – tfa! – dep kempir de rızashylyǵyn bildirip jatyr.

Shaıdan keıin jolaýshylar syrtqa shyqty. Saqan atty otqa qoıyp, tańerteń sýaryp, arbaǵa jegip, bar sharýany bitirip qoıǵan edi. «Janym – aý, bul qaı kezde úlgerip júr» degendeı, eki jigit bir–birine tańyrqaı qaraıdy.

Jaýlyqtaı oramalymen terin súrtinip, úıden shal shyqty.

— Sender osymen tike tartasyńdar, – dedi ol Qarasýǵa baratyn joldy kórsetip. – Ózenniń ańǵarynan ótkennen keıin, birden solǵa burylatyn eski jolǵa túsińder. Sonda qara joldy qıyp áýre bolmaı–aq Besqopadan bir–aq shyǵasyńdar. Ar jaǵy tıip tur ǵoı...

— Aýzyńdy uraıyn – aý, – dedi Saqan júrerde oǵan qolyn berip jatyp. – Jolyń túsip, bizdiń elge kele qalsań, Jamantaıdyń Saqany degen jaman qurdasym bar edi dep, birden úıge kelesiń. Oı, aýzyńnyń ishin!.. Al kettik.

Býryl at ájeptáýir tyńaıyp qalypty, júrisi shıraq. Ár jerde bir qısaıǵan on shaqty toqal tamdy artqa qaldyryp, jolaýshylar kópten beri iz túspegen eski jolmen kúnniń teristik batysyna qaraı uzaı berdi.

— Apyrym–aı, Sáke, álgi shalǵa túnde dári berdińiz be, qalaı jibittińiz? – dedi Esimbek keńk–keńk kúlip.

— Oıbaı–aý, bular qasyq sý bermeıtin ataqty Tekeler ǵoı, – dedi Saqan oǵan ajyraıa qarap. – Bular ózderi qazaq emes deıdi. Arǵy atalary basqa jaqtan aýyp kelse kerek. Qysy – jaz qystaýda otyrady. Jurtpen kóp aralaspaıdy. Áne, kórdiń be, zırattary da bólek bizdikinen...

— Joq, endi soǵan túnde ne aıtyp máz qyldyńyz? – dedi Báıten de áńgimege shyn qyzyǵyp.

Sóıtse, Saqan sarań shaldyń áýeıileý ekenin baıqap, ańshylyq jaıly hıkaıalardyń ne bir dúrıasyn toǵytsa kerek.

— Astymdaǵy qarager at belgili júıriktiń biri edi, keıin aıaǵy ketip, soıyp alǵanda kórdik jalǵyz–aq qartasy bar eken. Shirkin, tulpardyń tuqymy ǵoı, jaryqtyq! – dep es jıǵyzbaı bastyrmalatpaı ma Sáken. – Sol qaragerdiń báıgege túsip júrgen kezi. Oıdaǵy elden qaıtyp kele jatqanmyn. Kúzdiń kezi – aý deımin... Aldymnan bir taıynshadaı arlan qasqyr kórinsin. Qudaı–aý, saǵan ótirik, maǵan shyn, týra taıynshadaı!

Áńgimege elikken shal:

— Apyr–aı, á! Endi qaıttyń? – dep jaqyndaı túsedi.

— Qaıtýshy em, aıǵaıdy salyp, záresin ushyra, qýyp kep berdim.

— E, bárekeldi!

— Qasqyrdy Tólektiń saıynan oraltyp jazyqqa túsireıin...

— Mine, tamasha! – dep qasqyr qýǵandy týra kózimen kórip otyrǵandaı shal eki bilegin túrinip alady.

— Ondaǵy oıym – ózenge ketse, jaǵasy toǵaı, qutylyp ketýi múmkin.

— Apyr–aı, zálim – aı, á?! – deıdi shal da qabattasyp.

Buryn–sońdy búıtip kes–kestep, aldyn oraǵan áýeıi tyńdaýshyny kórmegen Saqan aıtyp otyrǵanym, shynynda da, ras nárse emes pe degendeı oı kep, óziniń ótirigi ózine bolǵan oqıǵadaı elesteıdi.

— Sodan qarager de shabysty túzedi, anaýyń da bir bále eken, tipti qajıtyn túri joq.

— Apyrym–aı, aırylyp qalmasań bolar edi, – deıdi shal qypylyqtap.

— Aqyry qoımadym, esik pen tórdeı jerge keldim – aý jaqyndap.

— E–e–e, – deıdi shal ózi uratyndaı ońtaılanyp.

— Jany qysylǵan qasqyr jalt burylyp, ózenge qaraı saldy.

— Oıbýı, aıryldyń – aý, aıttym ǵoı jańa aırylasyń dep.

Sáken burynǵy áńgimelerinde qasqyrdy ózenge mańaılatpaıdy eken, álgi áńgúdik shalmen jaýdaı jaǵalasyp otyryp, ózenge qalaı jiberip alǵanyn baıqamaı qalypty. Endi sońyna túsip qýa bergennen basqa ne amal bar:

— Sodan qasqyr ózenge jaqyndap qaldy, – deıdi Sáken áńgimeniń nemen aıaqtalaryn ózi de bilmeı.

Shal eki alaqanyn sart etkizip:

— Ne degen májnún ediń óziń, – deıdi yza bolyp. – Aý neńdi qarap otyrsyń? Ketti ǵoı...

Sákeńe sóz tyńdaıtyn ýaqyt joq.

— Qasqyr ózenge qoısyn da ketsin, – deıdi qalaı bolǵanyn ózi de túsinbeı.

Aldynda shaldyń kóńilin tabý úshin sýǵa túsirmeı bir amalyn tapsam dep oılaǵan eken, biraq áńgimeniń qyzyǵymen sony esten shyǵaryp alyp, onyń ústine jaǵaǵa kelip qalǵan qasqyr muny tyńdamaı, ózenge qoıyp ketkenge uqsaıdy.

Osy kezdegi shaldyń túrin kórgen Sáken álgi baıǵusty aıaǵannan aldy–artyna qaramaı, ózi de sýǵa qoıyp ketken.

— Qasqyr qylt – qylt etip júzip barady. Men de Qaragerdi búıirleı saldym. Shirkin, júırik jylqy júzgende de aldyna jan – salmaıdy eken ǵoı, qasqyrdy jaǵaǵa jolatpaı ózenniń ortasyna ákeldim...

— Oıbaı, ne deıdi? – dep shal sasyp qalady. – Mynaýyń seniń jylqy emes, bir bále ǵoı.

— Aıdynǵa shyqqasyn qoıam ba, bastyrmalatyp kelip–aq qaldym. Qasqyr osy seni men mendeı jerde bara jatyr:

— Oıbaı–aý, urmaısyń ba qaraqustan, – deıdi shal munyń shyntaǵynan demep.

— Oıym – álde de jaqyndata túsý.

— Týý, mynaý tipti bala eken ǵoı!

— Jany qysylǵan qasqyr jalt burylǵanda, sý degen muz sekildi bolady eken, syrǵanap biraz jerge deıin ótip ketkenim, – degende Sáken álgi nemeni býynyp ólip qalar ma eken dep qorqypty.

Sákeńe endi qasqyrdan jaman shal bále bolyp, ne isteý keregin oılanyp úlgermesten, uzap ketken arlannyń sońynan qaıta qýady. Bir tusta Sáken áńgimeni kim aıtyp otyrǵanyn aıyra almaı qalady. Bul emes, kerisinshe shal buǵan: «Áne! Áne! Kep qaldy, al endi soq, soq endi!» – dep otyr eken.

Ekeýi osylaı jyndy adamsha tań bozarǵansha áńgime soǵady. Aqyry basyna bále tilep alǵan Sáken qasqyrdy óltirmeı qutylmasyn bilip, qany shyn qaraıady. (Burynǵy áńgimesinde qasqyr buǵan qarsy shaýyp, sońynda ózi áreń qutylady eken.)

Tań aǵara bastaǵan kezde qudaı sátin berip, qalyń jyńǵylǵa kire bergen qasqyrdy qaq tumsyqtan qamshymen uryp qulatady.

Osy tusta shal.

— Ne deıdi, quryǵyń qaıda? – deıdi buǵan týra ózi ustatqandaı qolyna.

Sáken:

— Oıbaı, meniń qamshymnyń janynda quryǵyń sadaǵa ketsin. Ushyna qorǵasyn salyp órgen kádimgi buzaý tis qamshy ǵoı, – dep áreń qutylypty.

Tyńdap otyrǵan eki jigittiń kúlkiden ishekteri qatty.

— Oıpyr–aı, Sáke, osynyń bárin qıystyryp qalaı aıttyńyz? – deıdi Báıten kóziniń jasyn súrtip.

— Aldynda sender biraz tynyǵyp alsyn dep bastaǵam. Anadaı áýeıi ekenin qaıdan bileıin, qýǵanym qasqyr emes bále bolyp shyqqan joq pa, – dedi Saqan endi shynǵa kóship.

— Onyń bári durys–aý, – dedi Báıten bir kezde ázil–shyndy. – Biraq sizdiń balany ótirik emdegenińiz jaqsy bolmady.

Saqan shoshyp ketti.

— Tek, ótirik emdegeni nesi? Qazaqta balany ishin buraý degen bar. Qydyr daryǵan balger emespin, biraq keıde qolymnyń shıpasy tıetin kezderi bolady. Onyń sebebin bir qudaı bilsin. Men jurttan kórgenimdi isteımin.

Áńgimemen ý–shý bolyp otyrǵan jolaýshylar Qarasýǵa qalaı kelgenderin bilmeı qaldy.

Qarasýdyń jaǵasyna kıiz úıler eki qatar bop tigilgen eken. Jeri kókpeńbek. Sýǵa shomylǵan balalardyń oıyny men jeli basynda bıe saýdyraǵan qyz–kelinshekterdiń kerbez júristeri kóńilge áýeıi sezim ákelip «bizdiń aýyldyń saýyq–saırany kóp, kelińder, qyzyqqa kenelińder» dep turǵan sekildi.

Aldan ý–shý bolyp, bir top ıt shyqty. Jelkesi kújireıgen tarǵyl tóbet julyp alatyndaı arsyldap, arbaǵa shapshydy. Esimbek ıtti beımálim ıesimen qosa boqtap, shybyrtqymen jasqap júr.

— Sál solǵa, solǵa, – dep Saqan baǵyt siltep keledi. – Aýyldyń ústimen júrip qaıtemiz. Áli de solǵa, mine, mynaý turǵan úı.

Saqannyń qaryndasy domalanǵan tolyq áıel:

— Qaraqtarym úıge túsińder, qudaıy qonaq bolyńdar, – dep jik–japar boldy.

— Oıbaı, raqmet, – dedi Esimbek kúlip. – Osynda Jaǵypar degen jıenimiz bar., Soǵan baryp túseıik. Áıtpese jıenniń ashýy qatty bolady.

— Jaqsy, onda bara qoıyńdar, – dep ruqsatty Saqannyń ózi berdi. – Órkenderiń óssin, qaraqtarym. Raqmet!

Jaǵypardiki Qarasýǵa jaqyn tigilgen, aldynda qurt jaıylǵan sóresi bar qońyr úı eken. Bular arbadan túse bastaǵanda úıden Jaǵypar ózi shyqty. Qyzǵylt júzi kúlimdep:

— Aı, mynaý jaman mámbetter qaıdan qańǵyp júr – aı, á? – dep aıǵaılaı sóılep, kúresetin adamdaı Esimbekti belbeýinen ustap yrǵap – yrǵap qoıdy. Týmysynda qyljaqbas, jyndylaý neme, onyń ústine jıen bolǵan soń úlken kishi demeı oınaı beredi.

— Oı, tegińdi uraıyndar–aı, á! – deıdi ózinen–ózi máz bolyp.

Jaǵypardyń sheshesi kópten kórmegen Báıtendi qushaqtap jylap aldy. Báıtenniń ákesin, tipti ákesiniń ákesin eske alyp: «Shirkin, burynǵy adamdardyń nesin aıtasyń, ondaılar qazir qaıda», – dep osy júrgenderge kóńili tolmaıtynyn bildire sóıledi.

Balalary da kisi jatyrqamaıtyn ashyq jaıdary eken. Jetiler shamasyndaǵy kishi uly Esimbektiń aldyna shaljıyp jatyp aldy. Kekiline kúmis oıý salǵan qamshysyn qyzyqtap:

— Maǵan bershi, – dep jabysty.

— Jıen quryq, jıen quryq, – dep keńk–keńk kúledi Jaǵypar.

Urshyq ıirip otyrǵan áıeli Bátıma:

— Jıen quryǵy nesi? – dedi tań qalyp. – Bularǵa jıen óziń emessiń be? Balalaryń jıen quryqty meniń tórkinimnen alsyn.

— Oıbaı, Bátıma – aý, budan ne surap otyrsyń? Osy májnún soǵan túsiner dep otyrsyń ba? – dep Esimbek Jaǵypardy ázildeı bastady. – Shatysyp, seńiń tórkinińnen jıen quryqty ózi suraýy múmkin. Budan shyǵady neshe túrli.

— Tura tur bálem, – dedi ázilge ázil taba almaı, – qalǵan Jaǵypar shynǵa kóshken adam qusap. – Bir kúni daladan bir jylqyńdy aıdap alyp ketsem, sonda bilersiń kimniń kimge jıen ekenin.

— Qazir jylqynyń bári úkimettiki, aıdap ketseń, óziń jaýap beresiń.

— Jaýap bersem beremin, jıenim deımin.

— Aý, sonda sen úkimetke jıensiń be? – deıdi Esimbek selkildep kúlip. – Osymen sóılesip otyrǵan men májnún.

Shaıdan keıin jolaýshylar júrmek bolyp edi, Jaǵypar «dám ishpeı ketpeısińder» dep zorlaǵandaı qylyp, atty doǵartty.

— Keshe Jaǵyparjannyń qaqpanyna bir kıik túsken eken sonyń etinen dám tatyńdar, buıyrǵan shyǵar. Senderge soıa qoıatyn mal bizde qaıdan bolsyn, – dep sheshesi aqtala sóıledi.

Eki jigit atty otqa qoıý úshin Qarasýdyń jıegindegi oıpańǵa jetektep ákeldi.

— Qap, taǵy da keshigetin boldyq – aý! – dedi eńkeıip attyń aıaǵyna shider salyp jatqan Esimbek kúshene sóılep.

— Dám ishken soń, shyǵyp keteıik. Qaıta tún jaqsy emes pe júriske? Salqyn.

— Árıne... – Esimbek attyń baýyrynan ótip ketetindeı bolyp eminip, sýat jaqqa qaraı qalypty.

Bular turǵan oıpań sýattyń týra irgesi eken. Sý alýǵa kelgen qyz–kelinshekter eshkimdi baıqaıtyn túrler joq, syńǵyrlaı kúlip, ázildesip, birin–biri qytyqtap, alysyp, máz bolyp tur.

Esimbek torǵaı kórgen mysyqtaı buǵa túsip, qatyp qalǵan.

Álgiler sýyn alyp, qyrǵa shyǵyp kórinbeı ketkende baryp, Báıtenge qarady.

— Myna aýyldyń qyzdary qandaı kóp! – dedi kózi jaınap.

— Ózderi birinen–biri ótedi. Tym bolmasa, bireýimen tildespeı ketemiz be?..

— Qalaı tildesesiń?

— Tura tur men qyzyq aıtaıyn. Kún keshtete bastaǵanda, qyzdar sý alýǵa keledi. Tonymyzdy sypyryp almas, ne de bolsa osy jerde bir – ekeýine tıisip kóreıik, a?

— Uıat shyǵar, – dedi Báıten júreksinip.

Sút pisirim shamasynda ıinaǵash asynǵan kók kamzoldy qyz shelekterin syldyrlatyp jıekke tústi. Sýatqa kelip eńkeıip sý aldy da, eki shelektiń ishin shaıdy. Salbyraǵan toqpaqtaı burymy anda–sanda moınyn yrǵap qalǵanda, serpilip arqasyna túsedi de, qaıtadan syrǵyp aldyna qulaıdy.

Esimbek jıektegi solqyldaq sazdy ańdaı basyp ún–túnsiz qyzdyń qasyna bardy. Qyz eshteńeni ańǵarar emes, eńkeıe túsip, shelegin tolyq batyryp sý alyp, endi ekinshi shelegin yńǵaılaı bergen. Kenet jerdiń tesiginen shyqqandaı dál janynan:

— Aman ba, bıkesh? – degen daýysty estigende, jylan basyp ketkendeı shyńǵyryp, eki shelegin tastaı qashty.

— Ay, aý, men jaı... aý, – deı berdi Esimbek ózi de sasyp qalyp.

— Neǵylǵan betimen ketken beıbastyq ońbaǵan nemesińder! Adamnyń júregin ushyraıyn dep pe edińder eki keshtiń arasynda? Sý jaǵalap tentirep, qaıdaǵy – jaıdaǵylar keletin bolǵan eken osy jerge, túge...

— Aý, endi qaıdan bileıin, – dep mińgirlegen Esimbek «salyp jibere me» dep qoryqqandaı sheginshektep jyljı berdi.

Qyz qaıtadan jıekke túsip, qalǵan shelegimen sý aldy da, ıinaǵashpen ıyǵyna salyp, «jurttyń záresin ushyratyn qańǵyǵandardy» tildegen kúıi burqyldaı sóılep, sýat basynan uzaı berdi.

Osy kezde Báıten tunshyǵa kúlip, selkildep jerge otyra ketti.

— Apyr–aı, ne degen doly?! – dedi Esimbek úreılene tańyrqap biraz turdy da, Báıtenniń túrin kórip, shydaı almaı qosyla kúldi.

— Mynany alsań jetisersiń, – dedi Báıten kúlkiden túıilip qalǵan búıirin sıpap.

— Bul qatyn bolsa, kimge de bolsa kún kórsetpes. Biraq osyndaı qatyndar adal bolady deıdi.

— Qandaı qatyndar? – dedi Báıten túsinbeı.

— Álgindeı qatyndar, – dedi Esimbek qyz ketken jaqty ıegimen kórsetip.

— Ol qatyn emes qoı...

Jaýlyqtary qoqyraıǵan eki jastaý áıel kelip, sýat basynda jyrqyldaı kúlip, qaltarysta turǵan eki jigitti kórgende, jym bolyp, tálimsip, syzylǵan kúıi sýlaryn alyp, olar da ketti. Odan keıin kelgen úsh áıeldiń bireýi túzge otyra jazdap, qýystan bulardy kórgende, «Kótek!» dep burylyp ketip, uıalǵannan betin jaýlyǵymen búrkep aldy.

— Qoı, qursyn! – dedi Báıten yńǵaısyzdanyp. – Myna turysymyz kelisip turǵan joq, – Masqara bolmaı turǵanda keteıik.

— Toqtaı tursaıshy. Seniń – aq bet monshaǵyń úziledi de turady eken.

Birin–biri jazǵyryp, tájikelesip turǵan eki jigit shelegin qańǵyrlatyp, yrǵala basyp kele jatqan eresekteý etjendi áıelge kóńil aýdarmaı turǵan.

— Áı, neǵyp tursyńdar? – degen daýysqa jalt qarady ekeýi. Sýat basynda turǵan Jaǵypardyń áıeli Bátıma eken. Bular qasyna barǵanda:

— Ózderin, turystaryń jaman, qyz urlaıyn dep júrgen joqsyńdar ma? – dep sambyrlady tisiniń qyzyl ıegin kórsete kúlip.

— Qyz qarap júrgenimiz ras, – dedi Esimbek «shýlamasańshy endi» degendeı sybyrlaı sóılep. – Qolǵabys qylmaısyń ba, jeńeshe...

Bátımanyń kózi jaınap shyǵa keldi.

— Óı, kógermegirler – aı, shyqpaıtyn bále shyǵady senderden, – dep basyn shaıqady. – Sonda qatyn alatyn qaısyń ekeýińniń?

— Jalpy qatyn ekeýmizge de kerek. Biraq dál qazir maǵan keregirek, – dep Esimbek «ras pa» degendeı Báıtenge qarap qoıdy. – Men kóp tańdap jatpaımyn, on eki múshesi saý bolsa, boldy.

— Oıbaı–aý, sendeı jigit tap bolsa, kez kelgen qyz qudaıyna qoı aıtar, – Bátıma eki shelek sý alyp, qatar qoıdy da jaýlyǵyn jóndep baılady. – Aý qısyq bas qaınaǵanyń qyzy she?.. Kótek, – dedi ile, – onyń quda túsip qoıǵan adamy bar eken ǵoı.

— Jaqsy qyz ba? – dedi Esimbek jymyńdap.

— Jaqsy bolǵanda qandaı! Qyzyl shyraılynyń ádemisi. Biraq amaly joq, qaıtsin. Ákesi malǵa qyzyǵyp, dýan jaqtaǵy bireýge bereıin dep otyr. Ózi mensinbeıtin kórinedi. – Bátıma eki shelek sýdy ıyǵyna salyp ornynan turdy da: – Áıda, qazir úıge júrińder. Keshke senderdi kilem toqyp jatqan qara kempirdiń úıine alyp baraıyn. Búkil qyz sonda. Óı, kógermegirler – aı! – dep kózi jumyla kúlip, aýylǵa bettedi.

Kún bata dám iship bolǵan soń, jolaýshylar júrýge asyqpaı, áldebir habar kútkendeı tórde tisterin shuqyp jatyp aldy.

Bátıma ińir túse sıyryn shala–pula saýdy da, keshki shaıdy da apyl–qupyl berip, «áıda, kettik» dep eki jigitti ertip úıden shyqty.

Qara kempirdiń úıi aýyldyń arǵy shetinde eken. Shaǵyn ǵana qońyr úı. Qaq ortasyna kilem qurypty. Tolǵan qyz–kelinshek. Bular kelgende úıge mal kirip ketkendeı úrpıisti.

— Otyrsyńdar ma, eı, jandary shyqqyrlar? – dep amandasty Bátıma qyzdarmen.– Itten qorqyp myna Aqsýattan kelgen eki quda balamyzdy ertip kelip em. – Búgin keldi ózderi... Áıda otyryńdar myna jerge. Senderdi de bir paıdalanyp qalaıyq.

— Áı, qatyn – aı, – dedi sambyrlap, – sen aınaldyrma anadaǵy balany! Óı, tajal! Qarashy qozy qasqyrdaı jutynyp otyrǵanyń!

Qyz–kelinshek qyran–topan kúlkige batty.

Bátıma áńgimesin qaıta jalǵady.

— Sodan Jyraq qaınaǵanyń ózi keldi. Quda anadaı jerde otyr. Qudaǵı mynadaı jerde...

— Jaısha júrsińder ma? – dep sybyrlady Qońyrsha.

— Jaısha.

Bátıma aýzyn sylp etkizdi.

— Anadaı kıit kórsem kózim shyqsyn. Ólip bara ma eken, jarymaǵan nemeler.

— Qyz qarap júrgennen saýsyńdar ma? – dep sybyrlady Qońyrsha.

Báıten «ıa» degendeı jymıyp Qońyrshanyń júzine qarady.

— Qaısyń?

Báıten Esimbekti kózimen kórsetti.

— Qudaǵı qurbaqa qusaǵan bir albasty eken... Jyryq qaınaǵa bil deıdi...

— Áp–ádemi jigit qoı. Ata–anasy bar ma?

— Bar.

— Álgi jerde Jyryq qaınaǵa tas–talqan bolsyn. Ne kerek, qudany da, qudaǵıdy da soıyp saldy...

— Óziń qashan alasyń qatyndy?

— Tap qazir emes...

— Oıbýı, betim–aı, álgi albasty quda ne deıdi deısiń ǵoı? Biı deıdi...

— Quda bala – aý, men saǵan bir áńgime aıtaıyn...

Kıiz úıde otyrǵandar áldenege dý kúlip, Qońyrshanyń sybyryn estirtpeı jiberdi.

— Men saǵan bir áńgime aıtaıyn. Meniń qaıyn sińlim bar. Búgin munda kele almady. Kórik te, aqyl da bar. Minezi azdap tikteý. Ol endi júre túzeledi ǵoı. Bárimiz de qyz kezimizde ońyp turǵanymyz shamaly bolatyn. Iá... Sony ákesi malǵa berip otyr. Ózi atastyrǵan adamyn unatpaıdy. Jińishke aýrý kórinedi. Qashyp keteıin dese, sóz baılasqan eshkimi joq. Sóılesem deseńder, búgin kezdestireıin.

— Esimbekke aıtaıyq ta...

Úıdiń ishi taǵy da ý–shý bolyp ketti. Bátıma sambyrlap otyryp beıbastaqtaý bir sóz aıtyp qoısa kerek, qyzdar qyp–qyzyl bolyp, betterin basa kúlip, bir aýyq kilem toqýǵa shamalary kelmeı qaldy.

Bátıma:

— Ket ári, jyrqyldamaı, estimeı júrgen sózderiń shyǵar? – dep jurttyń ózin kinálady.

Báıten álginiń arasynda kilem toqýdy birshama úırenip qaldy. Qıyn eshteńesi joq. Jańylyp bara jatsa, Qońyrsha qolynan ustaı alady. Dymqyldaý alaqany qytyqtaǵan sekildi áser beredi.

Bir tusta Qońyrsha ornynan turyp, Bátımanyń qulaǵyna áldene dep sybyrlady da, úıden shyǵyp ketti. Bátıma eki jigitke «qyzyq bastalǵaly tur» degendeı, jymyńdap qarap qoıady.

Túnniń bir ýaǵy bolyp, ázil–ospaq, oıyn–kúlki saıabyrlaı bastaǵanda Bátıma ornynan turdy.

— Oıbýı, myna quda balalardy sharshatyppyz ǵoı. Amandyq bolsa, taǵy da kele jatar. Áıda, kettik.

Syrtqa shyqqan soń, Bátıma eki jigitke jón siltedi.

— Anaý jeroshaqtaǵy otty kórdińder me? Sonyń oń jaǵyndaǵy jańaǵy Qońyrshanyń úıi. Kúıeýi joq kórinedi. Qyzdy shaqyryp alam dep ketken. Baıqańdar! Ákesi bir jyndy neme.

Bular úıdiń syrtyna kelip, jótkirinip dybys berdi. Úıden lyp etip Qońyrsha shyqty.

— Tez, oıbaı, úıge kirińder. Bireý–mireý baıqap qalar.

«Tez, tezben» úıge ıt qýǵandaı bop kirgen olar oń jaqta otyrǵan qyzdy kórgende sasqalaqtap ne isterin bilmeı bosaǵada turyp qaldy. Manaǵy... sý áketip bara jatyp, ekeýin de tildep ketken qyzdyń ózi. Bular qysyldy eken dep, aıylyn jıyp otyrǵan ol joq: «Tórge shyǵyńyzdar», – deıdi jymıyp. Ajarly ekeni ras boldy. Aq sary. Súıirleý kelgen juqa murnynyń eteginde tarydaı meńi bar. Erini sál–pál burtıyp, ókpelegen bala sekildi reń beredi. Kózi tik. Minezi shadyrlaý bolsa, bolar.

— Al, kánekı, joǵary shyǵyńdar, – dedi Qońyrsha kıiz esikti túsirip jatyp.

Esimbek pen Báıten aıaq kıimderin sheship,. tórdegi qyzyl jolaq uzynsha kórpege kelip otyrdy.

Qońyrsha dastarqannyń shetin keńeıtip, baýyrsaq tókti. Qant tastady. Sodan keıin shaı quıǵan keseni qyzǵa usynyp:

— Shyraqjan, qonaq balalarǵa qol jalǵap jiber, – dedi kózi kúlimdep. – Osy elge quda kórinedi, nesine uıalasyń?

— Túk te uıalyp otyrǵam joq, – dedi qyz áýeli jeńgesine, sosyn qonaqtarǵa bajyraıa qarap.

Eki jigit qyzdyń munysyn ersi kórgendeı qybyjyqtap, baýyrsaq shuqyp úndemeı qaldy.

Qońyrsha shaı iship otyryp, qaıyn sińlisi sezsin degendeı «ıá, úlken quda bala – aý» dep, Esimbekke qarap ár neni bir surap qoıady.

— Úlken quda bala – aý, sonda sender myrzabolat bolasyńdar ma, joq álde mámbetsińder me?

— Biz mámbetpiz ǵoı.

— Áke–shesheń qaı shamadaǵy adamdar?

— Ákem Asqar degen kisi, alpystyń altaýynda.

— Kótek, álgi jurt aıtyp júrgen Asqar degen kisi seniń ákeń be edi?

— Sol shyǵar. Bizdiń aýylda basqa Asqar joq.

— Oıbaı–aý, onda belgili kisiniń balasy boldyń ǵoı, – dep Qońyrsha kóziniń qıyǵymen qaıyn sińlisine qarap qoıdy.

Shaı ishilip bolǵansha, túnniń bir ýaǵy ótti. Tóńirektegi beısaýat dybystyń bári basylyp, jeroshaqtaǵy ottar sóndi. Osy kezde ydys–aıaqtaryn jınaı bastaǵan Qońyrsha syrtqa shyǵyp, qostyń mańyn túrtkilep júrip, ishtegi Báıtenge dybys berdi.

— Áı, kishi quda, maǵan kómektesip jibershi.

Báıten syrtqa shyǵyp, Qońyrshanyń qaıda ekenin aıyra almaı, ańtarylyp turyp qaldy da, ashyq qostyń ishinen shyqqan dybysty ańǵaryp, áli de qarańǵyǵa kózi úırenbegen qımylmen eńkeıip jaqyndaı tústi.

— Kire ber, kire ber, – dep sybyrlady Qońyrsha. – Atamdar úıinen bireý shyqsa, kórip qap júrer. – Báıtendi qolynan ustap, ózi otyrǵan tósenishtiń shetine otyrǵyzdy. Bir jaǵynan júk sekildi birdeńe tirelgen aıadaı ǵana qostyń ishine adamnyń ózi áreń syıǵandaı eken, Báıten Qońyrshanyń bir jambasyn basa, syǵalap áreń ornyqty.

— Ózderi ońasha qalyp áńgimelessin. – Qońyrsha dál janynan sybyrlap, qulaǵyna jel toltyryp jiberdi. – Shyraqjan jylamaı, teńin tapsa eken deımin – daǵy... Jigittiń áp – ádemisi eken. Shyraqjanǵa da unar dep oıladym.

Báıten jaýyryn tusynan tirelip turǵan jup–jumsaq birdeńe áıeldiń emshegi ekenin sezgende, júregi dúrsildep, tynysy tarylǵandaı boldy. Jan – tánin bir sıqyr kúsh balqytyp, baýraı túsetin sekildi. Sol tuńǵıyqqa balqyǵan kúıi, eltigen kúıi bata bergisi keledi.

Qońyrsha qolyn sozyp, áldeqaıdan jastyq aldy.

— Belim shydamaı barady, súıenip otyrmasaq...

Ekeýi shalqaıǵan kezde bastary tym tómen ketip, bir tósekte jatqan sekildi boldy da qaldy.

Otaý úıden bir kelki kúńgirlegen dybys estiledi.

— Myna jigit sonda saǵan aǵa bola ma?

— Iá.

— Aıttyrǵan adamy joq pa edi?

— Bar bolatyn. Baıdyń qyzy edi. Ákesi kámpeskege iligip, bári jer aýyp ketti.

— Sen she?

— Neni aıtasyz?

— Aıttyrǵan qyzyń qaıda deımin? Ol da jer aýyp ketti me?

— Joq, aıttyrǵan adamym joq. Ákem kedeı adam bolǵan. Óskesin ózi súıgenin alar dep, quda túspepti.

— Ákeń qandaı jaqsy adam. Qyzdarǵa da nege sóıtpeıdi eken, – Qońyrsha bir qyryndap jatqan kezde bylqyldaǵan qos anary Báıtenniń keýdesine tireldi.

— Qudaı–aý, myna araǵa tyǵylamyz dep, tegi jabysyp qaldyq qoı, – degende Qońyrshanyń demi túgil, erni tıgendeı Báıtenniń betine. Báıten bezgek tıgendeı dirildedi. Qońyrsha bir qolymen jaılap Báıtendi qushaqtady da, betine betin tıgizip:

— Nege dirildeısiń? – dep surady.

— Jáı... – dedi Báıten alqynyp.

Qońyrsha qolyn sozyp, áldeqaıdan kórpe sekildi birdeńe aldy.

— Aýyryp qalyp júrersiń, tún salqyn ǵoı.

Ústerine kórpe japqan kezde Báıten Qońyrshanyń tolyq sanyn, jup–jumsaq ishin sezdi. Boıyn bılegen tańǵajaıyp jan raqaty, ólermen qumarlyq, beımálim qorqynysh kóńilinde quıyndaı úıirilip, ókpesin aýzyna tyqty. Ázázil sezimder basshysynan urysty talap etken soldattar sekildi: «Bol, bol endi, tezirek basta» – dep áldenege asyqtyra túskendeı bolady. «Qaıtyp bastaý kerek, ne isteý kerek?», oǵan Báıtenniń aqyly da, batyly da jetpedi. Áldekim ishinen bir tizgindi jibermeı turǵanǵa uqsaıdy.

— Buryn áıel kórip pe eń? – dedi Qońyrsha da sál entigip.

Báıten kekeshtenip «joq» degendi áreń aıtty.

Qońyrsha úndemeı qaldy. Álden soń:

— Janyńdaǵy jigit bolmasa, bizdiń Shyraqjanǵa naǵyz laıyq jar bolǵandaı ekensiń, – dedi aýzyn Báıtenniń aýzyna tıgize. – Biraq qudaıdyń jazýynan artyq ne bolsyn.

Áıel búkil denesimen jabysa jigitti qatty qushaqtap, erninen súıdi. Báıtende qarsylasar qýat qalmady. Áıeldiń jup–jumsaq tilin sezgende, shashynyń túbine deıin shymyrlap qoıa berdi.

Osy kezde syrttan:

— Ay, Báıten, qaıdasyń? – degen Esimbektiń baıaý daýsy estildi.

Ekeýi de shoshynyp, bastaryn kóterip aldy. Báıten qolǵa túsip qalǵan qylmyskerdeı, apalaqtap, jan–jaǵyn sıpalaı berdi. Basy uıyp qalǵan sekildi.

Qońyrsha Báıtendi qaıta jatqyzyp:

— Eshteńe etpeıdi, izdeı tursyn, – dep sybyrlady. – Osylaı bolǵany durys boldy.– Ókinip otyrsyń ba? Ókinbe. Keıin túsinesiń... Júregińdi bas... Bul ne tarsyldap turǵan?.. Júregiń be seniń?.. Qudaı saqtasyn.. Qalaı qatty estiledi? Al tura ǵoı.

Qostan shyqqan soń, Qońyrshanyń: «Qosh», – deýge shamasy áreń keldi – úıge zyp etip kirip ketti. Báıten anadaı jerde qaraqshy qusap sostıyp turǵan Esimbektiń qasyna keldi.

— Oý, qaıda júrsiń? – dedi Esimbek tań qalyp.

— Senderdi kútip qosta otyrdyq qoı.

— Júr kettik.

— Ne boldy?

— Ne bolsyn, – dedi Esimbek qýanyshty únmen, – alatyn boldym.

— Kelisti me?

— Kelisti.

Eki jigit Qarasýdyń oıpańynan buryn atty jetelep ákelip, arbaǵa jekti. Syrt qaraǵan adamǵa tun jamylǵan urylar sekildi. Býryl at jol júristi sezgendeı, qulaǵyn qaıshylap oqyranyp qoıady.

— Aqyryn, aqyryn, janýarym, – deıdi qýanyshy qoınyna syımaǵan Esimbek attyń moınynan eljireı qushaqtap, – Aýylǵa asyqpaı–aq baramyz, tún uzaq. Sosyn kóp uzamaı, bir adamdy alyp ketýge osynda taǵy kelemiz. Túsinip turmysyń, janýarym, aqjoltaıym meniń?!

Býryl at túsinip turǵandaı taǵy da qulaǵyn qaıshylady.

— Úıge kiremiz be? – dep sybyrlady Báıten.

— Uıyqtap jatyr ǵoı, oıatpaı–aq qoıaıyq.

— Qamshyń qaldy ǵoı.

— Qala bersin.

— Jaraıdy, qalsa, qalsyn, – dedi Báıten de Esimbektiń kóńil kúıin túsinip.

— Kel otyr. Shý, janýarym!

Úı ishinde jalǵyz oıaý jatqan Bátıma álden soń beshpentin jamylyp, syrtqa shyqqanda, uzap bara jatqan arba dońǵalaǵynyń shıqyly túngi tymyq aýada ap–anyq bop estilip turdy.

V

Arqa boıyn jaılaǵan Qosym balasynda jylqyly baı kóp bolǵan desedi. Berirekte tas meshinde jut bolyp, mal azaıyp, keshegi uly konfıskege ataqty Kótenshi men Sary Erbol ǵana ilikti. Biraq qansha maldy bolsa da, solardyń eshqaısysy Jarasbaı tuqymynan áldi bolǵan joq. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, bulardyń arǵy atasy osy elge bodaýda kelip, myrzabolatqa sińip ketken kirme saýdager eken. Ata kásip tuqymǵa daryp, Jarasbaıdyń óz ákesi Tańat ta saýdamen baıypty. Jarasbaıdyń ózi bolsa, el bıligine aralasyp Qosymnyń qos tireýiniń biri atandy.

Jarasbaıdyń úsh uly — Áýbákir, Dáýitbaı, Saýytbaı úsh ákeden týǵandaı – bólek–bólek. Úlkeni – Áýbákir basyn jerden kótermeıtin momyn jan, biryńǵaı maldyń sońynda ketti. Kishisi Saýytbaı jastaıynan oısyz, qamsyz serileý bolyp ósti. Al Dáýitbaı ákesine tartqan tildi, tentek, túri de ákesindeı – sopaq bet, dóńes muryn, qalyń qabaqty, óńkıgen, deneli adam. Óte menmen. Onysy tek baılyqtan, bılikten týǵan órlik emes, jastaıynan qara kúshke erkelep ósken, tulǵaly adamdardyń tońmoıyn, dúleı iriligi edi. Dáýitbaı mal jaǵyn kóp jıǵan joq, dúnıege jaqyndaý boldy. Sonyń arqasynda kózge de túspeı, uly konfıskege ilikpeı qaldy. Aǵaıyn arasyndaǵy burynǵy bedeliniń áserimen ár kez ár isten aman qalyp júr. Qalyń myrzabolat áli kúnge deıin basyna is tússe, osyny panalaıdy. Sondyqtan Dáýitbaı zamannyń aǵymyn jiti baqylap, kúndelikti tirlikten kózin jazbaıdy. Alǵashqy seriktikke julqynyp qarsy shyqqanda, myrzabolattyń shaldary: «Qaryń kótermes shoqpardy belińe qystyrma, úkimetke eshteńe isteı almaısyń», – degen edi. Aqyry seriktik qulady. Myrzabolatqa qaraǵan kedeı sharýanyń birazy aryz berip artelden shyqty. Astyq qoımasy órteldi. Osynyń bári Dáýitbaıdyń kóńiline úmit shyraǵyn jaqqandaı bolady. «Ura berse, qudaı da óledi» deıdi qazaq. Úkimetti jek kóretin jalǵyz, Dáýitbaı emes shyǵar. Bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarsa, qý kedeıden quralǵan ókimetsymaǵyń qulamaǵanda qaıtýshy edi.

Dáýitbaı kók atlaspen tystalǵan qus jastyqty qushaqtap appaq jeıde, dambal. Jumýly kózin anda–sanda syǵyraıtyp ashyp, ashqan saıyn aldyndaǵy qańyltyr túkirgishke shyrt túkiredi.

Qaýsyrma esikti syqyrlata ashyp, dóńgelek júzdi, kishkentaı jastaý áıel kirip keldi.

— Sýsyn ishpeısiń be? – dedi aram ólgen mal qusap teńkıip jatqan kúıeýine tańyrqaı qarap.

Dáýitbaı jaýap bergen joq. Onysy sýsyndy isher, ishpesin bilmegendikten emes, toqalyna jaýap berýdi mindetim dep eseptemegendikten edi. Kenet kózin syǵyraıta ashyp, ernindegi nasybaıdy alyp tastaý úshin, basyn kótere bergen:

— Oıbaı–aý! – dep bir jeri úzilip ketkendeı, baj ete qaldy.

Sylq etip jastyqqa qaıta qulady.

— Oıbaı! – dedi tunshyǵa dybys shyǵaryp. — Qap!

Dáýitbaı bir qolymen belin ustady.

— Ne boldy? Taǵy da beliń be? – dedi qasyna júgirip jetken toqaly.

— Iá, – dep Dáýitbaı betin tyrjıtty. – Osy bále sońǵy kezde jıi ustaıtyn bolyp júr. Oıbaı, áne...

Toqaly uzyn jeıdeniń etegin túrip jiberip, kúıeýiniń belin alaqanymen qatty–qatty ysa bastady.

— Ýh! – dedi álden soń Dáýitbaı saıabyrlaǵandaı bolyp. – Apyr–aı, tipti qımyldaýǵa shamańdy keltirmeı tastaıdy... Iá... ıá... kishkene qattyraq... batyrsańshy...

— Shamam kelmese, qaıteıin.

— Nemene janyń joq pa? Qattyraq, bylaı... úzbeısiń be?

— Qolymnyń áli kelmeı jatyr ǵoı.

— Endeshe, aıaǵyńmen basshy.

Kishkene toqal otyra qalyp, qurym másisin sheshti de, balanyń aıaǵyndaı appaq aıaǵyn jarqyratyp, kúıeýiniń jalań arqasyna shyqty.

Dáýitbaı ústinde adam tur eken dep eleıtin emes, raqattana yńyranyp:

— E–e–e, kishkene tómenirek, óksheńmen bas... belge, belge qaraı... İi–s–s... oıbaı–aý, salmaǵyń qaıda ketken? – dep arqasyndaǵy áıeliniń kishkentaılyǵyna keıip qoıady.

Osy kezde esik sart etip ashyldy da, úıge uzyn boıly qara jigit enteleı basyp kirip keldi. Shoshyp ketken toqal kúıeýiniń ústinen qulap túse jazdap, keregeniń basynan ustap qaldy. Biraq jerge túsý esine kelmedi. Kújireıgen moıyny qyrtystana, basyn burǵan Dáýitbaı óziniń uly Qaramergendi kórdi de, myna jatysyna yńǵaısyzdanyp, denesin yrǵap, toqalyna tús degendeı belgi berip edi, anaý oǵan túsinbedi.

— Áı, tús dep turmyn ǵoı, ıttiń qatyny! Qystaýshy ma ediń meniń arqamda.

Kishkene toqal kúıeýiniń dóńkıgen bıik jotasynan sandyqtan sekirgendeı, sekirip tústi de, másisin jolaı ile – mile, dalaǵa shyǵa jóneldi.

Dáýitbaı aýdarylyp shalqasynan jatty.

— Iá, ne boldy?

— Aýdannan ókil kelipti.

— Iá?

— Qazir jınalys ótkizetin kórinedi.

— Iá?

— Adamdar Qyzyl otaýdyń aldyna jınalyp jatyr.

— Kelgen adam kim eken?

— Belgisiz bir jas jigit.

— Jaraıdy, qazir men de baramyn.

Dáýitbaı qońyr shı barqyt shapanyn ıyǵyna jelbegeı jamylyp, shaıqaqtaı basyp, Qyzyl otaýdyń aldyna kelgende, jurttyń birazy jınalyp, shaldar shóptesindeý jerine qısaıyp, aýyldyń eshki – laǵy tóńireginde kákir–shúkir. áńgime aıtyp otyr eken. Shet jaqta bala kótergen áıelder, kempirler. Kúnniń ystyǵynda tumaq kıgen bireý attyń ústinde otyr.

— Aý, Qozybaı, attan tússeńshi, jınalysty at ústi tyńdaýǵa bolmaıdy ǵoı, – deıdi bireý qaljyńdap.

Qozybaıda jaýap joq, tanaýy jalpıyp kúle beredi.

— Áı, aǵaıyn, yǵysyp jol berińder, bir beıshara ǵarip kele jatyr, – degen Ábdiǵappardyń sampyldaǵan daýsy estildi, – ókimettiń osy baıǵusqa nege kóńil bólmeıtinine túsinbeımin.

Ábdiǵappardyń qaljyń sózine kúlip úırenip qalǵan jurt, áıteýir, kisi kúletin birdeńe aıtqan shyǵar degen jobamen aldyn–ala dýyldap kúlip aldy da, sodan keıin bári burylyp, shynynda da, kisi aıaǵandaı bolyp, basyna jyrtyq tumaq, ústine eski shoqpyt shapan kıip kele jatqan Jalaq baıdy kórip, taǵy da dý kúldi.

Jalaq kezinde iri baı bolǵanmen, meshin, taýyqta jutap qalyp, ortashaǵa ilikti de, uly konfıskeden aman qalǵan. Óz dúnıesin ózinen aıaıtyn ataqqa shyqqan sarań adam. Maldan basqa o kiside áńgime kóp bolmaıdy. Jatsa da, tursa da, aıtatyny – mal, mal. Jalǵyz uly da ózinen bezip, enshi almaı, bólek úı bolyp ketken.

Jalaq jurttyń ózin sóz qylyp jatqanyn sezdi de, taıaǵymen jerdi oıyn jiberetindeı nuqyp qoıyp, kózi shapyrashtanyp, shette turǵan jigittiń birine dúrse qoıa berdi.

— Nemene jyn qaǵyp ketti me, jyrqyldap? Kórgensiz neme?

— Oıbaı, jalǵyz men be ekem?...

— Nemene kótim ashylyp qap pa meniń? Ashylmasa da, soǵan jaqyn, – dep qaldy bireýi kóptiń ishinen.

Jurt taǵy da dý kúldi.

— Aý joldastar, – dedi osy kezde partıa uıasynyń hatshysy Baıdáýlet. – Aýdannan adam kelip otyr. Sóz tyńdaıyq. – Sony aıtyp ózi qol soǵyp, jurtqa da qol soqtyryp, al endi sóıleı ber degendeı burylyp ókilge qarady.

Ókil ań–tań. Bireýden kómek suraǵan adamdaı qolyn jaıyp:

— Joldastar – aý, jınalystyń sharty bar emes pe? Prezıdıým saılamaımyz ba? – dedi.

Baıdáýlettiń partıa uıasyna sekretar bolyp saılanǵanyna kóp bolmaǵan – jınalys tártibin bile bermeıtin.

— Káne, kimdi saılaımyz? – dedi qyzaraqtap.

Ókil taǵy da sózge aralasty:

— Aldymen neshe adam ekenin anyqtap alaıyq. Máselen, úsh adam bolsyn dep usynys qoıýǵa bolady.

Baıdáýlet odan arman shatasyp:

— Úsh adamnan bolsyn, – dep usynysty ózi aıtty.

— Joq, jurt aıtsyn.

— Onda Qamıdolla sen aıt.

Ókil Baıdáýlettiń shalalyǵyna renish bildirip, «bolmas, bolmas» degendeı, sharasyz túrmen kózin jumyp, basyn shaıqady.

Qamıdolla kózi baqyraıyp, taqpaǵyn umytyp qalǵan baladaı:

— Tuıaqbaı... – dep tutyǵyp turyp qaldy.

Ókil moınyn sozyp:

— Aıtyńyz, aıtyńyz, kim ol? – dedi.

— Sarkótip...

— A – a! – dep ókil jańa túsingendeı kúlip, sheginip otyrdy.

Art jaqtan sereıgen bireý túregelip:

— Maǵan sóz berińdershi, – dedi urysatyn adamdaı aýzy qompyldap.

— Iá, ıá.

— Iá bolsa, men Sháıkemeldi saılaımyn.

— Durys – aq.

— Bolsyn.

— Nemene, Sháıkemeldiń pámılesi joq pa? Pámılesin aıtpaısyń ba?

Álgi sereıgen ornynan apyr–topyr qaıta túregelip, uzaq sóıleıtin adamdaı teńselip biraz turdy da:

— Bestaılaqup, – dedi.

Ókil Baıdáýlettiń qulaǵyna aýzyn taqap:

— Mynalardyń ishinde jınalys basqara alatyn kózi ashyq bireý bar ma? – dep sybyrlady.

— Joq.

Ókil taǵy sybyrlady:

— Oqyǵan bireý bolǵanda durys bolatyn edi.

— Aıtpaqshy, muǵalim bar. Myrzabektiń balasy – Báıten.

— Endeshe, ózińiz usynyńyz.

Baıdáýlet ornynan ushyp turyp:

— Osynda muǵalim bala bar ma? – dedi ursatyn adamdaı kózi shaqyraıyp. – Káne, beri kel!

Ókil kúrsinip, basyn shaıqady.

Saılanǵan joldastar prezıdıýmǵa – kórpeniń ústine jaıǵasty. Ókil endi Báıtenniń qulaǵyna aýzyn taqap:

— Siz jınalysty ashyp, maǵan sóz berińiz, – dedi úlken qupıa aıtqandaı estiler–estilmes sybyrlap.

Aıaq astynan sasyp qalǵan Báıten ornynan turǵanda – aq óziniń qyzaryp ketkenin sezip, odan arman qysyldy.

— Joldastar, tynyshtalyńyzdar, – dedi shet jaqta daýryǵyp sóılesip turǵan topqa qarap. – Ruqsat bolsa, jınalysty ashyq dep jarıalaımyn.

Baıdáýlet «meniń mindetim osy» degendeı eki alaqanyn sartyldata soǵyp, búkil jurtty ózine ilestirip áketti. Qol shapalaqtaý basylǵan kezde Báıten de sabyrǵa kelip, júregin basqandaı boldy.

— Joldastar, – dedi nyq daýyspen. – Ortamyzda aýdannan kelgen ókil otyr. Endi sol kisige sóz beremiz.

— Pámılesi kim, pámılesin aıt, – dep talap etti áldekim.

Umtyla túsken ókildiń aýzyna Báıten qulaǵyn tosty da:

— Boshaev Áljan, – dep habarlady jurtqa.

Ókil saýatty da tildi jigit eken, bireý oǵan «joq, olaı emes» dep turǵandaı, ekilenip, qolyn sermep Sovet úkimetiniń túbegeıli ornaǵanyn, kedeılerdiń bostandyq alǵanyn eshkim estimegen jańalyqtaı aıyryqsha bir qýanyshty sezimmen baıandap edi, Baıdáýlet Sovet úkimeti jańa ornaǵandaı sartyldatyp qol soǵyp, oǵan jurt qosylyp, birazǵa deıin ókildi sóılettirmeı turyp aldy.

— Qazir elimizde jappaı kollektıvtendirý kezeńi júrip jatyr, – dedi ókil ý–shý saıabyrlaǵan kezde. – Bul úkimet pen partıamyzdyń alǵa qoıyp otyrǵan negizgi mindeti. KazSIK pen Sovnarkom kolhoz qozǵalysyn óristetý jáne baılar men kýlaktarǵa qarsy kúres týraly arnaıy qaýly qabyldady. Al biz ol qaýlyny, shynymyzdy aıtsaq, oryndaı almaı otyrmyz. Kazkraıkomnyń Narkomzem men Kolhozsoıýzge bergen dekretinen beri qansha ýaqyt ótti. Keı jerde komýnaǵa deıin qurylyp jatyr. Al Aqshoqy boıy qulaǵan arteldiń ornynda áli otyr. Nege artel basqa jerde emes, ımenno osy jerde qulaıdy. Nege? Sebebi munda úgit–nasıhat jumysy durys jolǵa qoıylmaǵan. Kedeılerdiń kóbi áli kúnge deıin baılardyń yqpalynda. Ymyrashyldyq, aǵaıyngershilik basym.

Ókildiń sózindegi oryssha ataýlarǵa, mekeme attaryna shaldar jaǵy túsingen joq, biraq túsinbegen saıyn oryndamaýǵa bolmaıtyn buıryqty isteı, yzǵarly da mindetti kórinedi.

— Qysqasy osy aýyldan taǵy da artel ashamyz, – dedi ókil bireý qarsy keler me eken degendeı jan–jaǵyna kúdiktene qarap.

Jalaq saqaly shoshaıyp, «ıá, jetisersińder» degendeı kekesin túrmen kózin jypylyqtatty.

— Joldastar, kolhoz isine qarsy bolý – sovet úkimetine qarsy bolý degen sóz. Iaǵnı qaýlyny oryndamaý degen sóz. Men arnaıy nusqaýmen kelip otyrmyn. Árıne, zorlyq joq. Biraq Aqshoqy boıynan kolhoz ashý – mindet. Túsinip otyrsyzdar ma? Kolhozdastyrý jumysy kórshi aýdanda jetpis bes prosentke deıin jetip otyr. Al bizde alpys prosentke jetken joq. Sondyqtan jergilikti kedeı batyraqtardyń ótinishi boıynsha, burynǵy «Qarabıdaıyq» artelin qaıta qurý qajettigin jarıalaımyn.

Aýyl belsendileri bastaǵan bir top adam ókildiń sózine dý qol shapalaqtady.

— Endeshe, qazir osy jınalys ústinde artelge kiretinderdiń tizimin jasaımyz, – dedi ókil Báıten men partıa uıasynyń hatshysyna kezek–kezek qarap.

Baıdáýlet kıiz qorapshasynyń ishinen qaǵaz, qaryndashyn shyǵaryp, áskerge adam jınaǵandaı yzbarly júzben:

— Kánekı, kimnen bastaımyz? – dedi qaryndashyn ızeńdetip.

Álginde ǵana sartyldatyp qol soqqan jurt irkilip turyp qaldy.

Nazar bastaǵan úsh–tórt belsendi tizimge birinshi bolyp jazyldy.

Biraq jurttyń kóbi ári–sári.

Osy kezde Dáýitbaı top ishinen ilgeri shyǵyp, tamaǵyn kenep aldy da:

— Shyraǵym, qazaqtyń balasy ekensiń, – dedi ókilge týra qarap. – Aıypqa buıyrmasań, bir suraq qoıaıyn. Aqshoqynyń adamy arteldiń mashaqatyn bir ret kórdi ǵoı. Onda da óziń sekildi bir jigit aýdannan kelip, dál osylaı kórshi aýdannan qalyp baramyz dep, apaı–topaı artel ashqan. Kirmegender ókimettiń jaýy bolady degen soń, amalsyz bári kirdi. Aqyry ne boldy deısiń ǵoı? Ferma ashyp; segiz júz eshkini bir jerden baqtyram dep teń jartysyn qoldan qyryp aldy. Apyr–aý, bir úıli jan bes–alty eshkisin áreń baǵyp otyrǵanda, bir adam sonsha eshkini qaıtyp baǵady?.. Qazir sony taǵy qaıtala dep otyrsyń. Al endi úkimet elge erkindik, bostandyq ákeldi deısińder, eger árkim óz erkimen kúnin kórip júre almasa, álgi erkindigiń, qaı erkindik? Osyny bir túsindirip bershi maǵan, shyraǵym.

Ókil jigit shıkileý boldy:

— Bul jóninde KazSIK pen Sovnarkomnyń qaýlysy bar. Sizdiń aıtyp otyrǵanyńyz ońshyldardyń sózi, al biz ekeýine de, ıaǵnı solshyldarǵa da qarsy kúres ashamyz, – degennen basqa dáıekti jaýap aıta almady.

Dáýitbaı ókil jigitti tyqsyryp barady.

— Óziń bir ıman júzdi bala ekensiń, sosyn aıtyp otyrmyn, basqa bireý bolsa, artymdy qysyp tynysh otyram ǵoı, – deıdi tóńiregine ózin maquldatyp qarap. – Osy Aqshoqy boıynan «artel – aı» dep yntyǵyp otyrǵan bir adam kórgem joq. Óıtkeni arteldiń shyn máninde ne ekenin áli eshkim bilmeıdi. Bilmegen nársege qaıtip yntyǵady? Sonda osy artel degeniń kimge kerek? Men osyǵan túsinbeımin. Álde joǵarǵy jaqta. bireýge kerek pe? Kerek bolsa, ózi quryp alyp, qyzyǵyn kórip otyrmaı ma? Myna jurttyń jazyǵy ne? – Dáýitbaı basyn qısaıtyp, jurtty kózimen kórsetti.

Aýyl adamdary úrikken qoıdaı uılyǵyp tur. Olardy Dáýitbaıdyń sózi emes, ókil jigittiń úndemeı qalǵany shoshytty. «Degenmen bir shıkiligi boldy ǵoı, áliptiń artyn baǵalyq» degen oı turǵan sekildi ár qaısysynyń kózinde.

Ókil mundaı suraqty kútpegen bolýy kerek, tilimen saýsaǵyn sýlap, ákelgen qaǵazyn qaıta–qaıta atqara beredi. Uıa hatshysynda da ún joq. Osy tusta qalaı da birdeme aıtý keregin sezgen Báıten kórpeniń shetin ysyryp, ornynan turdy.

— Joldastar, – dedi ol «qyzaryp keter me ekem» degen oımen júreksine sóılep. – Men mynany aıtqym keledi... Tóńirekke kóz salyp qaraıyqshy. Bizden de basqa el bar, jurt bar. Búkil dúnıeni bir Aqshoqy halqymen ólsheýge bolmaıdy ǵoı. Oıdaǵy eldi alyńyz, qazir artel bolyp, oblysty shýlatyp otyr. Eger jóninen búkil aýdan boıynsha aldyńǵy qatarda. Gazet betinen bir túspeıdi. Úkimetke ónim berip, tabys taýyp jatqan kórinedi. Sol úshin oblystan traktor syılaıtyn bolypty. Mektep, klýb salynypty. Budan artyq ne kerek, joldastar – aý! Endeshe, Aqshoqy boıyna ornaı almaǵanyna artel kináli emes, durystap ornata almaǵan ózimiz kinálimiz. Eger basqa bireýler osy jolmen jetilip, toıynyp jatsa, bizge nege sol joldy qýmasqa? Al endi Dáýkeń túsinbepti dep artelge kirmeıtin bolsaq, onda bul kisiniń kózi jumylmaı biz tóńirekten artel asha almaımyz.

Jurt dý kúldi.

— Myna balań tym qatty ketti ǵoı.

— Aıtpa deımin...

— Dáýitbaı qaıter eken?

Dáýitbaı únsiz surlanyp, «bizdiń elde osyndaı kisi bar ma edi» degen adamsha Báıtenge kóziniń qıyǵymen syǵyraıa qarady.

— Ekinshiden, – dedi Báıten sózin jalǵap. (Ol óziniń eshqandaı júreksinbeı, emin–erkin sóılep turǵanyn sezinip ózine–ózi tańyrqaǵandaı boldy.) – Ekinshiden, kolhozǵa engender tolyp jatqan salyqtan bosatylady. Ónim malyna salynatyn aýyl sharýashylyq salyǵy da jeńildeıdi. Men muny gazetten óz kózimmen oqydym. Keregi kún kóris bolsa, al bul jaman ba, sizderge? Úkimet kolhozdarǵa qyrýar qarajat bólýde. Olar kim úshin? Kolhozshylar úshin. Endeshe, biz nemeneden taısaqtaımyz? Erkindik kerek bolsa, ǵasyrlar boıy keldik qoı erkimizben ómir súripti. Sodan shyqqan múıizińiz, káne, Dáýke? – Báıten túk saspaı jymıyp Dáýitbaıǵa qarady.

Dáýitbaı, júzi kúreńtip, aıaǵynyń astyna shyrt túkirdi.

Ataqty palýandy eshkim bilmeıtin bireýdiń alyp urǵanyn kórip, tań qalǵan sekildi túrmen jurt bir–birine qarap, bastaryn shaıqasty. Báıten kórpeniń shetin jazyp, ornyna otyrdy.

Ókil jaqyndaı túsip:

— Molodes! – dep sybyrlady Báıtenge.

Jurt taǵy da tym–tyrys.

— Káne, kim jazylady? – dedi Baıdáýlet senimsizdeý bir únmen.

Kenet:

— Men? – degen qyz balanyń daýsy estilgende, jurttyń birazy selk ete tústi.

— Men, – dedi taǵy da álgi daýys áıelderdiń arasynan.

— Káne, beri shyq, al kim ózi?

Kóıleginiń jamaýy kórinip, keń qamzoly tizesine túsken on úsh – on tórt shamasyndaǵy qyz sýyrylyp ilgeri shyqqanda ǵana jurt onyń kishkentaı Qatıra ekenin tanydy.

— Áıdik qasqyr, – dedi orta tusta otyrǵan Orazmaǵambet janyndaǵy adamnyń tizesinen túrtip. – Qarshadaı bop daýys qylǵanda tis qaqqan áıelderden asyp túsedi.

— Nege daýys qylady? – dedi janyndaǵy adam túsinbeı.

— Oıbaı, ne dep otyr, qaıtys bolǵan usta Qusaıynnyń qyzy emes pe!

— A–a–a! Opyrym–aı, bálesin – aı!

Ókildiń eki ezýi eki qulaǵynda. Máz bolyp, «mine, kórdińder me, osydan keıin de uıalmaısyńdar ma» degendeı qolyn jaıyp otyrǵandarǵa qaraıdy.

Kórpede otyrǵan Sháıkemel ornynan atyp turyp, úlken bir qaýipti iske bel býǵandaı:

— Osydan aıdalyp ketsem de, jaz meni, – dedi qatýlanyp.

Otyrǵandar qarqyldap kúlip jiberdi.

— Oıbaı–aý, nege aıdalasyń? Myna shal búldirdi – aý.

— Artelge jazylǵandar aıdalyp ketip jatyr ma eken?

— Joq, endi sózimniń máteli ǵoı, – dep aqtaldy Sháıkemel qaıtadan otyryp jatyp.

— Búıtken máteliń qursyn, – dedi áldekim.

— Jaraıdy, jaraıdy, aıtysty qoıaıyq. Taǵy kim jazylady? – Báıdáýlet tizerlep mańaıyna moınyn soza qarady. – Aý, ana jaqta... Bóken, sen ne? Basqa basqa, saǵan ne joq, a?

Bóken kúlip:

— Jazsańdar, jazyńdar, – dedi basyn bulǵaqtatyp.

— E, bulardiki zorlaý eken ǵoı, – degen daýys estildi top ishinen.

— Báke, – dedi Báıten partorg jaqqa qolyn sozyp. – Asqarov Esimbekti de jazyńyz.

— Ózi qaıda?

— Ózi shópke ketti. Jaza berińiz, jaýabyn men beremin.

Osy kezde Nazar qolyn kóterip:

— Joq, men qarsymyn, – dedi ókilge qarap. – Qashannan beri kolhozǵa bı tuqymy kiretin bolǵan? Úkimet olarǵa qarsy kúres júrgiz dep otyrsa, biz olardy artelge múshe qylǵymyz keledi. Munyń bári Asqardyń istep otyrǵan qýlyǵy. Osy muǵalim balanyń óziniń máselesin qaraý kerek, baılardyń quıyrshyǵy bolyp júrmesin.

Emen–jarqyn beıǵam otyrǵan Báıten jóppeldeme ne derin bilmeı, qany betińe teýip shyǵa keldi.

— Joldastar, sender mynany baıqańdar. – Ókil qaryndashyn bulǵaqtatyp Nazarǵa qarap sóıledi. – Bul jigit úkimettiń adamy, ıaǵnı úkimettiń kadry. Ózi oqytyp tárbıeledi, bala oqytsyn dedi. Ony baıdyń quıyrshyǵy deýge eshkimniń pravosy joq. Úkimettiń kadry ǵoı, joldastar – aý!

Úkimetti aıtqanda Nazardyń da úni óshti. Otyrǵandardyń birazy buryn qalaı baıqamaǵanbyz degendeı Báıtenge qyzyǵa, ári kúdiktene qarady.

— Óte durys! Báıten úkimettiń qadirli adamy! – dep aıǵaı saldy Oljabaı «kadr» degen sózdi ózinshe túsinip. – Oıbaı–aý, – dedi sosyn odan saıyn aıǵaılap, – jyrtyq úıli jesir kempirdiń balasy emes pe menimen birge ósken?! Oıbaı–aý...

— I, shyraǵym, osynsha áńgirlep, nemene, adam qusap otyra almaısyń ba? – dedi oǵan Jalaq kirjıip.

— E, aýzyma qaqpaq bolasyń ba? Meniń áńgirlegenimde qansha sharýań bar? Ońbaǵan tap jaýy.

— Qoı, áı, Oljabaı, uıat bolady, – dedi áldekim ara aǵaıyn bolyp. – Úlken kisige súıdeı me eken?

— Óı, májnún neme! O nesi? – dep urysty bireýi.

— Qoı, aqymaq bolma...

Oljabaı alǵashynda shynymen qara basyp aqymaq bolyp otyr ekem dep, úndeı almaı, basylyp qalǵan. Artynan ókil:

— Joq, joldastar, bul bolmaıdy. Bul jerde aǵaıynshylyq júrmeıdi. Jınalysta baı, kedeı degen tap máselesi sóz bop otyrǵanda, úlken adam, kishi adam degen aýyl syılastyqty qoıamyz. Myna jigit... kim atyń?.. Iá, Oljabaı kedeıler atynan sóılep otyr, – deýi – aq muń eken. Oljabaı qaıta daýryǵyp, tóbelesetin adamdaı túregelip, Jalaqtyń ústine tóne tústi.

— Meniń áńgirlegenimde qansha jumysyń bar? Joq, qansha sharýań bar?

— Oıbaı, kóksoqqan, áńgimeleseń, odan arman jyndanyp ket. O nesi, maǵan shúılikkeni? Mendegi aqyń ne, á?.. – Jalaq jelikken neme, shynynda da, uryp jiberer me eken dep qoryqqandaı kózi jypylyqtap kúmiljip qaldy.

— Aý, meni jazbaısyńdar ma? – dep ortaǵa alba–julba bop Qotyr shyqqanda, shet jaqta turǵan qatyndarǵa deıin kúlip máz boldy.

— Bilemiz Qotyrdyń nege kirip otyrǵanyn, – dep aıǵaı saldy saıqymazaq Ábdiǵappar. – Oǵan keregi ortaq qatyn ǵoı.

Jaıshylyqta ázil–qaljyńdy qulaǵyna qystyrmaıtyn Qotyr berekesi ketip, abyrjydy da qaldy. Yrjıyp kúlgen bolyp edi, onysy tipti sóleket bolyp, adam aıaǵandaı bir túrmen jylystap, toptan shyǵyp ketti.

Jınalystyń aıaq jaǵynda artelge jazýshylar kóbeıe bastady.

— Enembalasynan osynsha jazylǵanda, azǵantaı ata – tóleýden nege eki–aq adam jazasyńdar? – dep daýlasty Moldash degen kisi.

Áldekimniń:

— Tóleýge so da jetpeı me? – dep qalýy muń eken, jınalystyń soń naǵashyly – jıendi qyzyl keńirdek aıtysqa aınaldy da ketti.

— Óı, jaman enembalasy, senderdiń ákeleriń eme pe, Syrǵa baryp, qaýyn satyp, tentirep ketken, qaıdan kelgen áýlıelik senderge?! – dep Moldash arǵy tarıhty qoparýǵa kiristi.

— Sen bar ǵoı, úı dep shataspa!! Talqan jegen tóleýde ońǵan adam kórsem, kó... – dep qyzyp ketken partorgty ókil áreń toqtatty.

— Aý, Báke, sizge ne joq? Siz osy aýyldyń partıa uıasynyń sekretary emessiz be? Munyńyz qalaı?

— Joǵa, – dep Baıdáýlet irkilip qaldy. – Qarap otyrmaı adamnyń aýzyn qyzdyryp...

Aýdannan kelgen ákimińnen áketip bara jatqan úlken bilim kórmedim – aý, osy, – dep jınalystaǵy áńgimeni qaıta jandandyrady. – Aqyry endi ózimizdiń Báıtenniń aıtqanyn aıtyp bere almady ǵoı.

— Ottamaı otyr! – Dáýitbaıdyń talaǵy tars aıryldy. – Atańnyń basyna máz bolasyń ba? Sol Báıten erteń úkimet bolsa, birinshi sen qurısyń. Ol balaǵa jınalysty tekke basqartyp otyrǵan joq. Kózge tússin, joǵarǵy jaqqa aıta barsyn dep, ádeıi istep otyrǵan Asqardyń saıasaty. Kóresiniń kókesin sodan kóresińder.

— Ol balany tekke oqytty deısiń be? Kelgende taı soıyp, toı jasap qandaı boldy? Saıasat bar ǵoı, – dep Turshabaı Asqardyń qýlyǵyn odan arman tereńdetti.

— Endeshe, sol baladan saq bolý kerek. Áıtpese myna júrgen jaman Jaqaımen erteń jylap kórisesiń. Munyń, áıteýir, ózi jaman bolsa da, súıegi myrzabolat qoı.

— E, Jaqaı degen júrgen beıshara ǵoı. Dýannan bireý kelip, úıinen as iship ketse, soǵan máz.

Júkke arqasyn súıep otyrǵan Kúnderbek taqıasyn keıin ysyryp qoıyp:

— Asqardyń uly Esimbek qatyn alaıyn dep jatqan kórinedi, – dedi únemi syrqyrap júretin tizesin ýqalap otyryp. – Anada Báıten ekeýi Qarasýǵa baryp, bir qyzdy alyp qashatyn bop, kelisip kepti. Onyń qaıtip alyp qashatynyn kim bilgen – zorlaý ma, aldaý ma? Nazarǵa aıtyp, aryz jazdyrtý kerek. Boldy.

— Iá, sony shaptańdar, – dedi Turshabaıdyń qatyny da sózge aralasyp.

Dáýitbaı kúbirlep Turshabaıdyń qulaǵyna sybyrlaǵandaı boldy. Turshabaı kózi melshıip oılanyp qaldy.

Bularǵa jaqynyraq otyrǵan Estaılaq shal:

— Áı, Dáýitbaı–aı, – dedi yńyrana basyn shaıqap. – Men seniń sybyryńnan shoshyp otyrmyn. Qudaıdan qoryq.

— Aqsaqal, sizge sózdiń keregi ne? – dedi Dáýitbaı ornynan turyp jatyp. – Qudaıǵa táýba qylyp otyrmaısyz ba únsiz ǵana...

VI

Keshqurym mezgil. Tańerteńnen beri kún jaýardaı tutasqan qorǵasyn bulttar aýyq–aýyq kúrkirep aıbat qylǵanmen bir tambaı, aqyry alaqanshyqtap ashyla bastady. Kókjıektiń kóbisinen shoqtaı qyzaryp batar kúnniń jıegi kórindi.

Aýyl ishi qarbalas. Sıyrlar, qoı–eshkiler óristen qaıtyp jatsa, saýynnan aǵytylar qulyndy bıeler jóńkilip, qyr asyp ketip barady. Qıqý salǵan baqtashynyń, úı arasynda malǵa keıigen áıelderdiń daýystary tymyq aýada jańǵyryp tym alysqa estiledi. Bul kezde aýylǵa keshtetip qulaǵan beısaýat jolaýshyny óz úıinde shaı iship otyryp–aq, túrýli esikten jurttyń bári kórer edi.

Biraq aýyldyń teris jaǵymen baıaǵynyń barymtashylaryndaı bir atty bos jetektep, ury saıǵa túsken qos júrginshini eshkim de baıqaǵan joq. Bular Esimbek pen Báten bolatyn. Esimbektiń ústinde sý jańa juqa qońyr beshpent, belin qyzyl mata belbeýmen áldeneshe qabat orap alǵan, basynda qundyz jıekti, shymqaı kók barqyt bórik. Astyndaǵy Kúreńtóbel jaraǵan báıge atyndaı jyp–jınaqy ómildirik, quıysqany shyldyr qaǵyp, toıǵa baratyndaı malynyp tur. Báıten qalanyń ákimderinshe basyna qalpaq, ústine ıyǵy tikireıgen orys shapan kıgen. Mingeni esik pen tórdeı býryl at.

Saı tabanyna túsken soń, eki jigit attan túsip, kólikterin shoq taldyń túbine ákep baılady da, qyrattan bastaryn qyltıtyp, Qarasý boıyndaǵy aýylǵa kóz tastady.

— Apyrym–aı, shyǵa almaı qalsa, qaıttik? – dedi Esimbek ózinen–ózi úreılenip.

— Nege shyǵa almaıdy? – Ol bir tutqynda otyrǵan adam emes qoı. Ótkende sý alýǵa shyqty ma, shyqty. Sodan beri qaraı eki–úsh attasa, saıdyń tabanyna túsedi. Shyqty degen sol emes pe? – Báıten osy sózdi júrek toqtatý úshin ádeıi symbyrlap aıtsa da, ishteı óziniń de qobaljýly ekenin sezip turdy.

Birtindep Qarasý boıyn qarańǵy tún basty. Jeroshaqtaǵy ot sáýlesimen sıyr saýǵan áıelderdiń beınesi kólbeń qaǵady. Ý–shý saıabyrlap árkim óz ornyn tapqandaı mal da, adam da birte–birte tynyshtala bastady. Osy kezde aýyl jaqtan áldene qarań etti.

— Mynaý ne, mal ma, adam ba? – dedi Esimbek qashatyn adamdaı túregelip.

— Káne, káne? – Báıten qansha úńilse de eshteńe kóre almady.

— Álginde bireý saı tabanyna túskendeı boldy.

— Jaraıdy, sabyr et. Kúteıik.

Esimbektiń jany baıyz Tappady. Bir otyrdy, bir turdy. Aldyndaǵy bıdaıyqtyń sabaǵyn julyp alyp, ne istep otyrǵanyn ózi de bilmeı, aýzyna salyp, tistelep, jerge túkire berdi.

Kenet aıaq astynan shar ete qalǵan daýystan ekeýi de shoshyp ketti.

— Bul kim? – dedi Esimbek úreılenip – Bátıma?!

— O, jandaryń shyqqyrlar, júregimdi jarasyńdar ma?!

— Seniń júregińdi jaraıyn dep jatqan kim bar? Óziń ǵoı bajyldap jurttyń záresin ushyrdyń.

— Bajyldamaı qaıteıin, dymdaryń shyqpaıdy.

Bátıma entigin basa almaı, biraz turdy.

— Áı, eki kógermegir, – dedi bir kezde. – Qyz qazir shyǵa almaıdy. El jatqansha kútesińder. Osy jerden qozǵalmańdar. Ákesi birdeńe sezip qalǵan ba, qyzdy úsh kún boldy kilemge de jibermeı qoıdy. Úıinen qonaq ketpeıdi. Qoı kettim. Taǵy kelem. Baıymnan da qorqyp júrmin. Bilse, óltiredi meni. Jyndy emes pe... Al kettim, ıt qaýyp alar ma eken, qudaıym–aı.

Bátıma ketken soń, Esimbek attardy otqa qoıyp, Báıtenniń qasyna kelip, kók shóptiń ústine qısaıdy.

— Eger qýǵynshy bolsa, sen Shyraqjanǵa kete beresiń, men keıin qalamyn.

— Nege? – dedi Báıten túsinbeı.

— Adastyryp ketý úshin.

— Men de adastyryp kete alamyn, býryl attyń shabysy Kúreńtóbelden kem emes.

— Áńgime shabysta emes.

— Endi nede?

— Qýǵynshy tek qyzdyń tórkini bolmaýy múmkin... Mundaıda bále izdegen kóldeneń qýǵynshy da bolady.

— E, ondaılar bolsa, aýyz bastyryq berip, qutylarmyz. Esimbek úndegen joq.

— Jyrtyq kıimdeı jalbyraǵan ala bulttar teristikke qaraı yǵysyp, kúmis teńgedeı jarqyrap aı kórindi. Tozańytqan aı sáýlesi tóńirekke aq munar jaryq shashyp, aýyl shetindegi qopa, qalyń zırat qaıta kórindi.

Jeroshaqtaǵy ottar da óshti. Beısaýat dybystyń bári basylyp, anda–sanda shińk etken tún qustarynyń bolymsyz úni men shegirtkelerdiń birkelki shyryly ǵana estilip tur.

Tún qushaǵynda múlgigen aýyl bir túrli qorqynyshty. Jaqyndaı berseń, óre túregelip, bas salatyn sekildi.

Eki jigitten sabyr ketti.

Tún ortasy kezinde aýyl irgesinen búkeńdep beri jyljyǵan birdeńe kórindi. Jyljyǵany qursyn, tusaýly attaı kibirtiktep, jetip bolmady. Qylt etip birese kórinip, birese joq bolyp ketedi. Aqyry jetti – aý!

— Bátıma! – dedi Báıten qarsy júgirip.

Betin jaýlyqpen tumshalap baılaǵan áıel Báıtenniń ıyǵyna asyla ketti.

— Joq, men Qońyrshamyn.

Úreıi ushqan áıeldiń álsirep asylǵan denesi men betin sharpyǵan ystyq demi jigitti abyrjytyp tastady.

— Bátıma, Bátıma qaıda? – deı berdi sonaý Aqsýattan osy jerge Bátıma úshin kelgendeı.

— Bátımany kúıeýi sabap, taldyryp tastady. Bireýden birdeńe estigen sekildi. Jaryqbas qaınaǵa bolmaǵanda óltiretin túri bar kórinedi.

Eki jigit daǵdaryp, «apyraý, endi qaıttik» degendeı, Qońyrshaǵa tóne túsip, járdem tilep únsiz tur.

— Sender shydaı almaı, aýylǵa kelip qala ma dep zárem ushqasyn... – dedi kelinshek demin zorǵa basyp. – Áreń shyqtym. Ańdyp otyr. Álde de árirek baryp turyńdar. Attaryń daıyn tursyn, Iá, alla, jaqsylyǵyńdy bere gór...

Esimbek júgirip attarǵa ketti.

Qońyrsha Báıtenniń qolynan tas qyp ustap:

— Men endi qaıtyp kele almaımyn, quda bala, – dedi odan jaman entigip. – Qosh! Aman bol... Qosh!..

— Qalaısha? Aý, nege? Sonda qalaı? – deı berdi Báıten júregi atsha týlap.

Qońyrsha qushaqtaıtyn adamdaı jaqyndap kelip:

— Shyraqjan saǵan ǵashyq bop qala ma dep qoryqtym, – dedi tunshyǵa sybyrlap. — Seniń de unatyp qalýyń múmkin ǵoı... Al qosh!.. Jasaǵan qaıda júrseń de, ózińdi aman qylsyn! Ǵaıyp – eren qyryq shilten... – Qońyrsha daýsy dirildep, jaýlyǵynyń shetimen betin basty – Qosh, qaraǵym!.

Qońyrsha ketip bara jatyp, artyna burylyp:

— Shyraqjandy renjitpeńder, – dedi de, júgire basyp, saıdyń ekinshi qabatyna túsip kórinbeı ketti.

Sileıip turǵan Báıtendi Esimbek uıqydan oıatqandaı túrtkilep, ózine áreń qaratyp aldy.

— Aý, mynaǵan ne bolǵan? Jónińdi aıtsańshy? Birdeńe dep ketti me álgi?..

— Joq, eshteńe degen joq, – dedi Báıten áli de «uıqysynan» oıana almaı.

Sodan keıin bas joq, aıaǵy joq:

— Qosh! – dedi ózine–ózi.

Esimbek shoshyp ketti.

— Sen nemene dep tursyń?

— Eshteńe de...

— Júr kettik, endeshe. Attardy daıyndap qoıdym. Árirek baryp turaıyq.

— Júr.

Et pisirim ýaqyt ótti. Shegirtkelerdiń de shyryly basyldy. Tynyshtyq. Adam óz úninen ózi shoshıtyn óli tynyshtyq.

— Shyqty! – dedi Esimbek jan daýsy shyǵa sybyrlap. – Shyqty ǵoı deımin...

Qarańdaǵan qos beıneni Báıten baıqady. Qashqan qyz sekildi emes, asyqpaı, toqtap – toqtap jyljıdy. Myna qalyptarymen bir bálege ushyraıtyndaı kórinip, kóńilge odan saıyn úreı toltyrdy.

— Apyr–aı, jetip bolmady – aý! – dedi shydamy taýsylǵan Esimbek daýsy qaltyrap.

— Tsh–sh–sh...

Ústerine shapan jamylǵan eki áıel jalp etip burylystan shyǵa kelgende, attar úrkip keıin shegindi:

Aldyńǵysy Shyraqjan eken, buryn jetken Esimbekke qolyndaǵy túıinshegin ustata saldy.

— Oıbaı, kógermegirler, tez ketińder endi! – dedi artqysy.

Báıten tańyrqap:

— Bátıma! – dedi ózine–ózi senbeı.

— Oıbaı, nemene?

— Seni kúıeýiń sabap taldyryp tastady degeni qaıda?

— Taldyrsa, taldyrǵan shyǵar. Óltirip tastaǵan joq qoı, áıteýir.

— Óı, sabazym – aı! – dep Báıten rıza kóńilimen eńkeıe tústi de, Bátımanyń kónekteı bolyp isip ketken bet–aýzyn kórdi. – Ólýge qapsyń ǵoı, jeńeshe – aý? Dátiń jetip qalaı keldiń?

Bátıma isikten syǵyraıǵan kózimen kisi kúlerlikteı jyrtıa qarap:

— Ne deıdi, bátir – aý, qyz alyp qashý ońaı dep pe eń endi, o nesi? – dedi kinálaı sóılep.

— Tiri bolsaq, jaqsylyǵyńdy aqtarmyz.

— Janyń shyqsyn, men saǵan jaqsylyǵymdy buldap otyrmyn ba? O nesi?

Esimbek aldymen Shyraqjandy qara jorǵaǵa mingizip, ózi lyp etip atyna otyrdy da, qaltasynan oramalǵa túıilgen aqsha alyp, Bátımanyń qolyna ustatty.

— Jeńeshe, yrym, yrym bolsyn. Joralǵy ǵoı...

Bátıma:

— Joldaryńdy alla ońǵarsyn! – dep betin sıpap, túıinshekti qaltasyna saldy. – Baqytty bolyńdar!..

Tún jamylǵan úsh atty saý jeldirip saı tabannan jazyqqa shyqty da, kókpekti qyratty bókterlep, Aqsýat qaıdasyń dep teristikke at basyn qoıa berdi.

Shyraqjan atqa shanshylyp ádemi otyrady eken, quıryq jaly súzilip, kósile shapqan qara jorǵanyń ústinde atpen birge jaralǵan músindeı qatyp qalǵan. Bes–alty shaqyrym uzaǵannan keıin, júrginshiler atty qystamaı, aýyzdyqqa súıep shoqytyp qana otyrdy. Qara jorǵa dóńgelenip jorǵasyna basty.

Qý shoqynyń tusynda Esimbek qolyn kóterip, «toqtańdar» dep belgi berdi. Ózi atynan túsip, Shyraqjannyń qasyna kelip, qara jorǵanyń shap aıylyn, tós tartpasyn qaıta tartty. «Aýylǵa jetkenshe jaraı ma» degendeı býsanyp, pysqyryna bastaǵan attarǵa kóz júgirtip qarap shyqty.

— Aýylǵa jaryq túskende baramyz, – dedi qalyńdyǵynyń qolyn attyń jalymen qosyp ustap. – Myna túrińmen qashyp kele jatqan qyz ekenińdi jurt birden biledi. Ústińdi jeńildet. Basyńdaǵy bir oramalyńdy alyp tasta. – Sodan keıin Báıtenge qarap. – Sen andaǵy orys beshpentiń men qalpaǵyńdy maǵan ber, – dep, syrt kıimin sheshe bastady. – Sen menikin kı.

— Nege?

— Bol, endi. Bizge kimniń kim ekenin jurttyń aıyra almaı jatqany kerek qoı. Bolsańshy endi.

Eki jigit kıimderin aýystyryp, atqa otyrdy. Esimbek alda. Sút pisirim ýaqyt shoqyraqtap otyrdy da, Qoımyret jaryǵynyń tusyna kelgende, taǵy da attyń basyn qoıa berdi.

Bir qabat teri alynyp, býsanyp alǵan attar tańǵy salqynmen jel turǵyzyp kósile shapty. Qos qaptaldaǵy qyrqalardyń tóbesinen qyltıǵan obalar kórindi. Qoımyret jaryǵy shuqyry kóp jyra – jyra tereń saı. Báıten qaýip qylyp, jan–jaǵyna qarap: «Apyr–aý, Esimbektiki ne, osynsha shapqylap, attyń aıaǵyn syndyrady – aý», – dep oılap úlgergenshe bolǵan joq, áldeqaıdan myltyq daýsy gúrs ete qaldy. Báıtenniń sodan keıingi baıqaǵany – alda kele jatqan Esimbektiń at–matymen omaqasa qulaǵan. Astyndaǵy býryl at qatty shoshynyp, ál bermeı ala qashyp, tizgindi syńar ezýlep tartýmen qyrqanyń tóbesine jetkende áreń toqtatty. Keri burylǵan Báıten áldeqalaı qalyń obalar tusynan saıda turǵan jabýly atty, oǵan qaraı aqsańdaı basyp, júgirip bara jatqan bir kisini kózi shaldy. Eshteńe paıymdaýǵa murshasy kelmeı, «óldi, óltirip ketti» degen oıdan esiriktenip, qulap jatqan Esimbektiń qasyna qalaı jetkenin bilgen joq. Onsyz da ytyrylǵan atyn ústi–ústine qamshylap, Shyraqjan da jetti. Shala esti kúıde shaýyp kele jatqan attan qarǵyp túsýge daıyndala bergen Báıten qalpaǵyn qolyna ustap, ózine qaraı qarsy júgirgen Esimbekti kórip ańyryp qaldy. Esimbek qatarlasa bere, erdiń artqy qasyna qol tıer – tımeste attyń artyna qarǵyp mindi.

— Tart! – dedi jantalasa aıǵaılap.

Artyna bir qaraǵanda Báıten basy qan–qan bop, dir–dir etip jatqan kúreń tóbeldi kórdi. Atty aıaýdyń ornyna, óziniń nege qýanyp turǵanyna túsinbeı qalyp, Esimbektiń «ıá, aqsary bas, qudaı saqtady» degen daýsyn estigende baryp, qýanǵan sebebin esine túsirip, soǵan kózin jetkizgisi kelgendeı, art jaǵynan qapsyra qushaqtaǵan qos qoldy óz búıirine qysa tústi.

Úsh jolaýshy mingen qos at yshqyna shaýyp, Qoımyret jaryǵynan uzaı berdi. Sol shabyspen olar Aqsýatqa jetkende bir–aq toqtady.

Qan sorpa bolǵan attar demderin basa almaı, bastaryn tómen salyp pysqyra beredi.

Esimbek jerge qarǵyp túsip, Báıtenge beshpenti men qalpaǵyn sheship berip:

— Sen baryp habarlaı ber, – dedi de, áli de qup–qý bolyp, ońala almaı turǵan qalyńdyǵynyń betine qarap: – Jettik, – dedi jymıyp.

Jol júris pen úreıden, ýaıymnan ábden qajyǵan Shyraqjan jan júıesi aıaq astynan bosap salǵan kezde, ózine–ózi ıe bola almaı, eki ıyǵy selkildep, oramalymen betin basyp, tunshyǵa jylady. Qatty jylaǵannan áli ketip, bylq–sylq etken qalyńdyǵyn Esimbek attyń ústinen jansyz birdeńeni aýdarǵandaı, qushaqtap jerge túsirdi. Qyzdy zorlyqpen alyp qashyp, bálesine qalǵan adamdaı eki jigit abdyrap bir–birine qarady.

— Shyraqjan, qoıa qoıshy, – dedi Báıten bala erkeletkendeı arqasynan qaǵyp. – Bireý–mireý kórse, uıat bolady...

— Sorly anam... – dep sóziniń aıaǵyn aıta almaǵan Shyraqjan qaıtadan kóz jasyna tunshyqty.

Qyz minezi balaǵa uqsas. Shyraqjannyń kóz jasy qýanyshty kúlkige aralasty.

— Al men kettim, habarlaýǵa, – dedi Báıten osy kezde atyna qarǵyp minip.

Jele jortyp, úıge taqaı bergen kezde áldebir jamanat kútkendeı úreılenip Bıken shyqty.

— Ne boldy, ne boldy? – deı berdi anadaıdan.

— Aldynan shyǵyńdar, Qamysbaı túbeginde tur. – Báıten burylyp, túbekti qamshysynyń sabymen kórsetti.

Bıken tap bulaı bolaryn kútpegendeı:

— Kótek ne deıdi?! – dep abdyrap, keıin júgirdi.

Úıden bir top adam shyqty. Túnimen uıyqtamaı, kútken sekildi.

— Aý, qýanysh pa? Ne, ne? – deıdi bireýler túsinbeı.

— Alyp kepti ǵoı. Túbekte turǵan kórinedi...

— Oı, bárekeldi! Qýanysh qutty bolsyn!

— Uzaǵynan súıindirsin!

Bir top áıel shymyldyq alyp, túbekke qaraı júgirdi.

Báıten jamyraǵan jurttyń arasynan:

— Kóke, beri kelińizshi, – dep Asqardy shetke shyǵaryp aldy.

— Ne boldy? Qýǵynshy boldy ma?

— Joq! Biraq jolda bireý bizdi myltyqpen atty.

— Tek!

— Oq Esimbektiń astyndaǵy atqa tıdi.

— Ne deıdi?! – dedi Asqar shúberekteı bop–boz bolyp.

— Mingesip qashyp qutylyp kettik. At qaldy.

— Qaı jerde.

— Qoımyret jaryǵynda.

Asqar Qoımyret jaryǵyn izdegendeı jan–jaǵyna alaqtap qarap:

— Apyr–aı, apyr–aı! – deı berdi. – Ol kim boldy sonda? Apyr–aı, qudaı saqtaǵan eken!

— Attyń óligi dalada qaldy, janyma bireýdi alyp ózim baraıyn.

Asqar áldenege oılanyp qaldy.

— Joq, sen barma, – dedi úzildi–kesildi. – Basqa bireýdi jiberemin.

Kóp uzamaı ý–shý bolyp, shymyldyq kótergen áıelder de jetip, tus–tustan qaýmalap qalyńdyqty otaýǵa kirgizdi. Jaýlyǵy qoqyraıǵan domalaq kempir sary maıdy otqa jaqty da, tabaldyryqtan attaı bergen qalyńdyqtyń betine jaǵyp, «Ata–eneńe jumsaq bol», – dep aıtyp úlgerdi.

Osydan keıin qazaqtyń belgili úılený toıy bastaldy da ketti. Sharýashylyq jaǵyndaǵylar abyr–sabyr: birine–biri kedergi bolyp, biriniń aıtqanyna biri túsinbeı, izdegen zattaryn tappaı, kúıip–pisip, aqyry bári de tabylyp, aıtylǵan sóz, istegen is oryn–ornyna kelip, qyzyqty dýman bas bilgen kólikteı kidirissiz júrip ketti.

Túske qaraı «qaıyrly bolsyn» aıtýǵa aýyldyń úlken adamdary keldi. Kempirler jaǵy anadaıdan «Úılerińnen toı ketpesin, uzaǵynan súıindirsin, bildiń be, shańyraqtaryń kóbeısin bildiń be» dep, batasynyń ózin urysqandaı qylyp, qum shashqan tentek balalar sekildi, shashýyn esik jaqta turǵan adamdarǵa laqtyryp, jurtty qyran–topan kúldirip, máz qylýda.

Kelesi kúni alystaǵy Sarbulaq, Óleńdi, Shaǵyrly, Jaman qopadan da qonaqtar keldi. Olar jeke tigilgen otaýǵa tústi. İshterinde beıtanys kisiler de bar. Eldiń bári Asqardy tanyǵan soń, bir–birine «sen kimsiń» dep jatqan eshkim joq, toı–dýmannyń qyzyǵymen tanysyp–bilisip–aq aralasyp ketti.

Báıten qostyń ishinde et daıyndap jatqan áıelderge kelip, esik jaqta otyrǵan aýyl jigitterine jeke tabaq jasaý kerektigin túsindirip turǵan, «Aý, taǵy da qonaqtar keldi ǵoı», – degen daýysty estip estip, syrtqa júgirip shyqty. Endigi qonaqtar jańa úıge túsýge tıisti edi. Báıten alǵashqy toqtaǵan bireýin atynan túsirip, kóligin kermege baılap, «bylaı, bylaı qaraı» dep, jol kórsetip júr. Kenet aldyndaǵy kisige qarap, qorqynyshty bir maqulyq kórgendeı, shoshyna ańyryp, qalshıdy da qaldy. Jańa ǵana ózi attan túsirgen adam aqsańdaı basyp, úıge kirýge bettep barady. Keshe tańerteń Qoımyret jaryǵynda qalyń obanyń qasynan kórgen adamnyń júrisi. Jańylysý múmkin emes. Denesiniń tórtbaqtyǵy, shoınańdaǵan dene qımyly... bir qaraǵanda – aq esinde umytylmastaı saqtalǵan. Bul kim sonda?!

Keshegi qorqynysh boıyna qaıta oralǵan Báıten júregi órekpip qoıa berdi. Aqsaq kisi úıge kirgen kezde júgirip Esimbekti izdedi. Esimbek qostyń ishinde eken.

— Syrtqa shyqshy, – dedi entigip.

Esimbek munyń túrinen shoshyǵandaı bolyp, dalaǵa atyp shyqty.

— Nemene?

— Qoımyret jaryǵynda bizdi atqan adam osynda keldi, – dedi Báıten úreılene sybyrlap.

— Ony qaıdan bildiń?

— Sen qulaǵanda oba jaqta saıdyń ishinde turǵan atty kórgem. Atqa qaraı bir kisi dál álgindeı aqsańdaı basyp, júgirip bara jatty. Tanyp turmyn, dál ózi.

Esimbek júgire basyp, qonaqtar túsken úıdiń qasyna keldi de, bosaǵadan syǵalady.

— Anaý buryshta otyrǵan ba?

— Dál ózi, – dedi Báıten sybyrlap. – Ol kim?

Esimbek oılanyp qaldy da:

— Toqtar, – dedi sybyrlap. – Janylmapsyń. Sonyń ózi boldy... Tek endi eshteńe sezdirme.

Jańa otaýdaǵylarǵa qyzmet qylýǵa Báıten úıge kirgen soń, ózine ázireıildeı kóringen Toqtarǵa qaramaýǵa tyrysty.

Etten keıin jurt tamaq baspaq bolyp, qaltalarynan bir–bir tis shuqyǵysh arshalaryn alyp, irgege shalqaıǵan kezde belgili ótirikshi Taıshyq áńgime bastady. Áńgimesi sekirgen kezde súrinip qulap, aıaǵyn syndyrǵan kıikti qalaı ustaǵany jaıynda eken. Onysy ras ta bolýy múmkin, biraq Taıshyq aıtqan áńgimeniń bári qalaıda ótirik bolýǵa tıis dep oılaǵan jurt senbeı, ony mazaq qylyp kúle bastady.

Kóp dabyrdyń ishinen:

— Oıpyrmaı, Taısheke, myna jurt ne bop ketken?

— Sizdiń áńgimeńizge menen basqa eshkim senbeı qoıdy – aý, – dep ázildeı sańqyldaǵan ashyq zor daýys aıryqsha estildi.

Báıten álgi daýystyń kimdiki ekenin aıyra almaı biraz otyrdy da, shydaı almaı Toqtar jaqqa kóz saldy. Shynynda da, jańaǵy ǵajap zor daýys sonyki bolyp shyqty.

— Oıpyrmaı, Taısheke, ne isteısiz endi, qasqyrdyń aýzy jese de qan, jemese de qan degen osy emes pe? – deıdi ap–ashyq únmen saq–saq kúlip. Kenet ol ózine tesilgen kózqarasty sezip, Bátenge jalt qarady. Júzin burǵanda anyq kórindi – murty tikireıgen jalpaq bet sary kisi eken. Baqyraıǵan kókshil kózderi qaltyrap, arsyz jymıyp, shimirikpen qaraıdy. Ańshynyń ańǵa qyzyqqany bir kózqaras...

Báıtenniń júregi dir etkendeı boldy.

— Qýanysh qaıyrly bolsyn, balalar baqytty bolsyn, Aseke! – dedi Toqtar onsyz da zor únin kótere sóılep.

— Aıtqandaryń kelsin! – dedi Asqar. – Áýmın!

Vİİ

Kóshpeli turmysty qosym balasy jaılaǵan Aqshoqy óńirinen qaıtadan úsh artel ashyldy. Ortalyqtary – Aqsýat, Úshqarasý, Shyǵyraly. Bul kezde jappaı otyryqshylandyrý saıasaty barlyq jerde júrip jatqan–dy. Otyryqshylandyrý komıteti men komısıalary quryldy. Oıdaǵy elde mal sharýashylyǵyn uıymdastyratyn pýnktter ashyldy. Alǵashqy traktorlar kele bastady. Jańa qurylǵan sharýashylyqtarǵa traktordyń kelýi – sadaq, qylyshpen soǵysyp jatqan eki áskerdiń birine kómekke zeńbirektiń kelgeni sekildi áser etti. Aýdandyq atqarý komıtetterinen oblystarǵa kolhozdastyrý jumysyn jetpis – toqsan prosent oryndadyq degen aqparlar aǵylyp jatty.

Áıtse de bir shańyraqtyń astyndaǵy adamdardyń da bólek–bólek muqtajy bolatyny bar edi. Atam zamanǵy qonystaryn en jaılap, kóship–qonyp júrgen qazaqtardy bir jerge jınaý – turǵyn úı, mal qoralaryn salý, qysqa jem–shóp daıyndaý, taǵy sol sekildi tolyp jatqan qyrýar sharýashylyq jıyndarda aıtýǵa ońaı bolǵanmen isteýge ońaı bolmady.

Birinshiden, quba tal, eshki tal, úshqat, jyńǵyl, tobylǵy, aragidik sekseýil ósetin bul ólkede úı salýǵa qajetti bórene, taqtaı tabylmaıtyn, qoly jetkender aǵashty dýannan, bolmasa, Áýlıekólden tasıdy.

Ekinshiden, Aqsýat boıynyń sý túser tabany osynsha eldiń syǵylysyp ketip, shóp shaýyp, egin salýyna jetpeıtin. Buryn myrzabolat ishinde bir ataǵa ǵana qaraǵan qystaý emes pe?..

Qazirdiń ózinde artelge elý úı kirdi. Aýdannan ákim úzilmeıdi. Artel basqarmasynyń jıyny bylaıǵy jurtqa qyzyq toı sekildi. Ókilder kelip, áli jasalmaǵan sharýashylyqtyń josparyn aıtyp jáne kóripkeli bardaı, kelesi jylǵy ónimniń qanshasy ókimetke, qanshasy kolhoz múshelerine qalatynyn qolmen qoıǵandaı sanap bergen kezde, jurt ertek tyńdaǵandaı, aýyzdaryn ashyp, máz bolyp, qýanysyp qalady.

Shildeniń ystyǵynda aýdannan basyna eski saban qalpaq kıgen, murtsyz jıren saqaldy uzyn boıly sary orys keldi. Sary orys – sý ınjeneri Iýrıı Ivanovıch Semenov edi. Kómekshi bolyp júrgen buıra bas qazaq jigitin ertip alyp, ózen boıyn bir apta aralady. Áldebir qural–saımandaryn alyp, jer bederin, sý deńgeıin ólshedi, topyraq qabatyn zerttedi.

Sodan keıin aýyldyń belsendileri men aqsaqaldaryn jınap alyp, jınalys ótkizdi.

Sý ınjeneriniń sheshimi mynaý edi. Aqsýat boıyna eldi qonystandyrý úshin, eń aldymen shabyndyq pen egistik jerdi keńeıtý kerek. Kóbeıtýdiń jalǵyz joly – ózen sýyn aryq arqyly tabanǵa shyǵarý. Jýaly túbektiń ar jaǵynda aryq qazýǵa laıyq bar. Teginde, erterekte ózen arnasy osy oıpańda bolǵan tárizdi. Keıin sý azaıǵanda jaǵalaýdaǵy sazdaýyt qyratqa sý tirelip, birte–birte qum jaqqa qaraı oıysqan. Eger sazdy jaǵalaýdy oryp, tabanǵa deıin aryq qazsa, kóktemde tasyǵan sý sonaý Aqjanǵa deıin jaıylyp, bir sheti Kóbektiń saıyna jalǵasady. Sonda tóńirekte eki artelge jetetin shóp shyǵady.

Aýyldyq sovettiń jınalysynda osy sheshim bir aýyzdan qabyldandy da, kóp uzamaı aryq qazý jumysy bastalyp ketti.

* * *

Alǵashqy kúnderi búkil aýyl taıly – tuıaǵymen jınalǵan. Eki–úsh kúnnen keıin eski syrqaty barlar jumysqa shyǵa almaı, aryq basynda otyzǵa jýyq adam qaldy. Olardyń kóbi áıelder. Injenerdiń kómekshisi (ınjenerdiń ózi aýdanǵa ketken) árkimge uzyny men kóldeneńin ólshep jer bólip berdi de, tereńdigin álsin–álsin ózi qadaǵalap otyrady.

Jaǵalaýǵa jaqyn tustaǵy bıikteý dóńeste óńkeı atan jilik kisiler – Baıbaq, Oljabaı, Saǵıdolla, Qaraǵul, Ábdiǵapparlar – jerdiń shańyn aspanǵa shyǵaryp, kóbirek istep, kóbirek shýlap jatqandar – solar. Ásirese Saǵıdollanyń aıqaıy jıi–jıi estiledi. Eńgezerdeı qarýly neme jaıshylyqta kúshi boıyna syımaǵandaı, qoıqalaqtap bir orynda tura almaıtyn; endi sol kúshin jumsaıtyn jer tabylǵanyna qýanǵandaı, qıqýlap qoıyp, uzyn sapty jalpaq ketpenin qulashtaı sermeıdi.

— O, áńgi! – deıdi oı jaqtaǵy áıelderdiń biri. – Mynany jyn qaǵyp ketken shyǵar.

— Qaıtsin endi, – deıdi ekinshi bireýi astarlaı sóılep, – qatyn joq, qýaty boıynda...

— Qatyn joq bolsa, qutyryp ketý kerek pe? Júr ǵoı myna Qotyrlar typ–tynysh.

Qotyr óz atyn estip, jumysyn toqtatyp, kelinshekterge qaraıdy.

— Ne dep ósek aıtyp tursyńdar – aý?

— Seni maqtap otyrmyz. Saǵıdolla sekildi jyndy emes dep.

— Qur maqtaǵansha, bireýiń tımeısińder me?

Ómirde bolmaıtyn birdeńe estigendeı, kelinshekter dý kúledi.

— Beıshara – aý, qatyn–balańdy qaıtyp asyraısyń? Otyzdan asqansha, ne úıiń joq, ne kúıiń joq.

— Úı degen, qatyn alǵan soń bolmaı ma? Jalǵyz ózime úıdiń keregi ne?

— Al qatynnyń keregi ne?

— Qatynnyń jóni bólek, – deıdi Qotyr mańdaı terin jeńimen súrtip. – Qatyn bala týyp beredi.

Áıelder betterin jyrtyp, bir–birine qarap, sylq–sylq kúledi.

— Áı, albasty!..

— Osyǵan sóz shyǵyndap...

— Sen bala týdyryp jarytpassyń, – deıdi saıqymazaq áıelderdiń biri.

Qotyr uzaq aıtysqa ketken adamdaı, ketpenin tastap, aryqtyń jaǵasyna shyǵyp otyrdy.

— Jabaı degen sheshenniń elýge kelgenshe balasy bolmaǵan eken, – dedi tizesiniń shańyn qaǵyp qoıyp, maqamdy únmen. – Sol eldiń aqsaqaly, ári bıi Taýsardan qý bas degen sóz estip, nazalanǵanda aıtqan eken:

«Janyń kúıip keıigende, Jabaıdy qý bas deısiń, Basyńa is túsip qysylǵanda, Jabaıdaı ul týmas deısiń, Qudaıdyń maǵan bereıin dese, balasy joq pa, Seniń balańdy alaıyn dese, bálesi joq pa», – dep. Sol aıtqandaı... – Qotyr onymen ne aıtqysy kelgenin umytyp qalǵandaı, oılanyp otyr.

— Baıǵus–aý, balany qudaı beredi, al qatyndy óziń almaısyń ba? Qudaı saǵan kókten qatyn tastaı ma? – dedi jaýlyǵyn kózine túsire oraǵan egdeleý áıel.

— Kúsh jetse, mal berip, baıaǵyda alar em. Áıtpese, osy júrgenderdiń, – Qotyr jan–jaǵyna burylyp jumys istep jatqandardy kózimen kórsetti. – Bir jeri menen artyq pa?

— Qap búldirdi – aý! – dedi erkekterdiń biri kúlip jiberip.

— Bir jeri... degeni nesi – eı mynanyń? O, májnún! – Kúlegesh Qamıdolla selkildeı kúlip, qaltasynan jaýlyqtaı oramalyń alyp, jylap otyrǵan adamsha betine basty.

— Kúlińder, kúlińder, – deıdi Qotyr ózine–ózi senimdi únmen. – Janymdy jaldasam da, kelesi jylǵa deıin qatyn alamyn. Sosyn baıımyn. Qarańdar da turyńdar... Aıtpaqshy, áńgimeniń aıaǵyn umytyp barady ekem ǵoı, jańaǵy Taýsardyń aqyry bes uly tegis ólip, dúnıeden qý bas bolyp ótip, Jabaı bala–shaǵaly irgeli shańyraq bolǵan eken. Sondyqtan «barmyn dep mastanba, joqpyn dep jasqanba» degen. Ómir qashan da aldamshy. Solaı emes pe? – dedi Qotyr janyndaǵy Toqanǵa kúle qarap.

Toqan nege ekeni belgisiz ózi qazyp jatqan aryqtyń túbine tizerlep otyra ketti de, – solqyldap jylap qoıa berdi.

Máz bolyp kúlip turǵan jurt sasyp qaldy.

— Esine birdeńe túsip ketti ǵoı. Jaraıdy mazalamańdar, – dedi áldekim dabyrlaı bergen jurtty basyp.

Birazǵa deıin ózine–ózi kele almaı, býlyǵa óksigen Toqan jumysqa qaıta kiriskende ǵana túınekteı qadalǵan berish qaıǵysy birte–birte saıabyrlap esin jıǵandaı boldy. Biraq álginde Qotyr aıtqan áńgime júreginde ınedeı qadalyp turyp aldy.

Toqannyń Arqa boıyn shýlatqan ataqty baı bolǵany ras edi. (Bul kúnde butyna teri shalbar kıgen, qoly basy kús–kús, erni jalaq alym–julym Toqandy ataqty baı kúıinde kózge elestetý múmkin emes sekildi.) Ózderi úsh aǵaıyndy bolatyn. Birinshi aǵasy segiz jyl bolys bolǵan; on altynshy jylǵy tizim kezinde kóterilisshiler óltirip ketti. Ekinshisi bı boldy. Ózi bolys, ıá bı bolyp kórmese de, abyroı ataǵy solardan kem bolǵan joq. Búkil Egindibulaq, Jarqamys, Astaýqopa – ata jaılaýlary, shóbi shúıgin, sýy mol – naǵyz jylqy ósiretin jer. Teginde, jaryq dúnıege shyr etip túskennen bastap, Toqan úshin tirshilik taýqymeti degen uǵym bolmaǵan sekildi. Balanyń kishisi bolyp, erke ósti. Jorǵa mindi, jastyqtyń jeligimen saýyq–saıran qurdy. Oqý oqyǵan joq, eshqaıda tyrysyp umtylǵan joq. Jan–jaǵy tirelgen dáýlet, raqat, qyzyq bolǵan soń, tipti ne úshin tyrysyp, nege umtylaryn bilmedi. Odan bergi ómiri – jaılaý qyzyǵy, jaqsylar bas qosqan jıyn toı, qysqy soǵym, jazǵy qymyz... Baılyq ne istetkizbeıdi – úsh áıel alyp, úsheýin úsh otaýǵa qoıdy. Qaıda júrse de, qurmet, asty–ústine túsip, oratylǵan qoshemetshiler. Baıaǵy uly jármeńkedegi jıynda Arqanyń talaı iri baılary yǵysyp, budan bir tize tómen otyrar edi.

Opasyz dúnıe bir kúngideı bolmaı ótti de ketti. Ásheıin bir kórgen tús sekildi.

Aǵasy urlanyp mal–jaıymen Qytaı asty. Eki uly qarap júrmeı, partıa quramyz dep áýre bolyp, aqyry úkimettiń quryǵyna iligip, aıdalyp olar ketti, óli, tirileri belgisiz. Kenjesi úkimet tárbıesine iligip, ózine qarsy shyǵyp masqara qyldy. Onyń da ómiri uzaq bolǵan joq – bandylarmen soǵysta qaza tapty.

Aqyry jalǵyz qalǵan Toqan soqa basyn súıretip, qańǵyp júrip, osy aýyldan bir–aq shyqty. Elden tym jyraq ketken sebebi – jaqsy ıt ólimtigin kórsetpes degen oı edi. Biraq buıryqsyz ólim kelmedi. Ómir shirkin bir úzim nanǵa tirelip jińishkergen saıyn, táttirek kórinetin sekildi. Tańerteńnen keshke deıin salpyldaǵan beınetke de eti úırendi. Beli talyp, kózi qaraýytyp, qý tirlikten kúder úzgen shaǵynda, esine bir kezdegi óziniń otymen kirip, kúlimen shyqqan jalshylar túsedi. Túsedi de, jaryq dúnıeniń jan bilmeıtin bir qupıasyn ashqandaı, áldenege qaıran qalyp, ózimen–ózi kúbirlep sóıleskendeı bolady. «Apyr–aý, – deıtin ol ishinen, – solardyń qalaı kún kórip júrgenin sol kezde nazar salyp baıqamaǵanym ba? Olar maǵan solaı bolyp týǵan, solaı bolyp óletin sekildi, jáne sol tirlikterine ózderi dán rıza sekildi kórinetin. Kıgen kıim, ishken astaryna qarap, tym bolmasa, bir ret ózimdi solardyń ornyna qoıyp nege kórmedim ekem?» Endi, mine, solardyń qataryna ózin qudaı ákep qosqan kezde, jaqsy men jamannyń, qaıyr men qıanattyń mán–maǵynasy múlde basqasha bolyp kórinedi. Kók eti jyrtylǵan saıyn, joqshylyq pen jalǵyzdyqtyń azabyn tatqan saıyn, sol jarly–jaqybaılarǵa jaqyndaı túsetin sekildi, álgilerge degen, bir kezde esine kelmegen, janashyr sezim júregine oralǵandaı bolady. Solar ózine tap qazir kezdese qalsa, teń qurbydaı otyra qalyp syrlasqysy keledi. Syrlassa jan dúnıesi tazaratyn sekildi... Toqannyń óz ǵumyrynda zerdesin qınap, birinshi ret ashqan qupıa jańalyǵy osy edi. Ózinen basqa eshkim bilmeıtin osy shyndyq (áıteýir, ózine solaı kórinetin) barǵan saıyn, túsingen saıyn jan azabyn jeńildetip, júregin jylytqandaı bolady. Sol sebepti eti qyzyp jumysqa kirisken kezde qabaǵy jazylyp, Aqsýattyń halqy ǵana biletin beınetqor, muńsyz Toqannyń qalpyna túsedi.

Tús áletinde aýyldan sýsyn kelip, jumyskerler qamystan jasalǵan jappanyń kóleńkesinde damyldap jatqanda, Toqannyń júzinde manaǵy qaıǵynyń izi de joq edi.

— Osy Toqan bir qyzyq adam, – dedi Qamıdolla til bilmeıtin maqulyqty áńgime qylǵandaı týra Toqannyń ózine qarap turyp. – Álginde ǵana jylap, esimizdi shyǵaryp, endi myna qarashy, túk bolmaǵandaı jymyńdap qymyz iship otyr.

— Qoıyńdar, áı neleriń bar Toqanda, basqa áńgimeleriń quryp qaldy ma? – degen janashyr daýys qaıta shyqty.

Sýsyn tasyp júrgen maıda balalardyń arasynda jalǵyz boı jetken qyz qozy–laqtyń ishine kirip ketken iri qara maldaı aıryqsha kózge túsedi. Ózi tym ajarly; aq quba júzi, únemi tańyrqap turǵan sekildi kórinetin keń janary, ásem jymdasqan qalyń balań erinderi kisi nazaryn ózine eriksiz aýdarǵandaı. Biraq jurttyń kóńilin baýraǵan nárse – qyzdyń aq jarqyn ashyqtyǵy edi. Árkimge sýsyn usynǵan saıyn emin–erkin syńǵyrlaı kúlip, jolda bir balanyń súrinip qulap qalǵanyn, odan tótelep júremiz dep temir tikenge tap bolǵandaryn, taǵy sol sıaqty jol boıynda kórgen qyzyqtaryn máz bolyp baıandaıdy.

Báıten tili qurǵaqsyp qatty shóldegen edi – alǵashqy keseni bir–aq urttaǵandaı, qaǵyp saldy.

— İshińiz taǵy da, – dedi boıjetken qıyla ótinip. – Qymyz ábden ólip pisilsin dep jol boıy sekirip júgirdik. Tup – tushshy shyǵar?

— Tushshy bolǵanda qandaı!.. – dedi Báıten qatty jutqannan entige sóılep.

— Mynalar meniń júgirgenimdi mazaq qylady. – Boıjetken serikterine qarap, jop–jorta ashýlanǵan boldy.

Báıten ekinshi keseni qaǵyp saldy da:

— Olar mazaq qylsa, bizge qosylyńyz, aryq qazamyz, – dedi jol–jónekeı únmen. – Kishkentaı balalardyń arasynan ne alasyz?

— Onda men qalaıynshy sizdermenen birge, – dedi boıjetken balasha qıylyp.

Báıten qyzdyń júzine qaıta qaraǵanda, onyń kózinde álgi aıtqan ótinishinen áldeqaıda artyq, ári maǵynaly tilekter turǵanyn kórdi.

Ózi jaınań qaǵyp, jaryq dúnıeni jańa ǵana kórip turǵandaı máz. Mynaý ashyq aspandy, kúndi, qazylyp jatqan aryqty bárin de bilgim keledi, sizben de tanysqym keledi dep turǵan sekildi.

Balalar bos ydyspen aýylǵa ózderi qaıtty da, boıjetken jappa irgesinde jatqan ketpenderdiń birin alyp, jumys basynda – qaldy.

Tabıǵatynda qaǵylez, sezimtal Shyraqjan bolǵaly turǵan, bálkim, bastalyp ta qalǵan áldebir qubylysty elden buryn sezip, jaqsy buıymǵa kózi túsken bazarshydaı aınalshaqtap, álgi qyzdyń qasynan shyqpaı qoıdy.

— Qalǵanyń durys boldy, qarap júrgenshe, eńbek – kún tabasyń. Atyń kim?

— Hadısha.

— Sen bizdiń qasymyzǵa kel. Sharshasań, mynalar kómektesedi. – Shyraqjan Báıtendi kózimen kórsetti de, bıkeshter ǵana túsinetin bir kózqaraspen Hadıshanyń júzine kúlimsireı qarady.

Hadısha Báıtenniń qatarynan jer aldy. Ketpendi qyzyq kórgendeı, ári–beri aınaldyryp, kúlip qoıady.

— Túk te etpeıdi, bir–eki kúnnen keıin úırenip ketesiń. Men de alǵashynda shydaı almaspyn dep em, qazir, mine, óz úlesimdi oryndap júrmin... Áı, Teteles, – dedi sosyn Báıtenge jaqyndaı túsip (Shyraqjan jeńge bolǵannan beri Báıtenge «Teteles» dep at qoıǵan), – sen endi eki adamnyń ornyna jumys isteısiń.

— Hadıshany ózim shaqyryp edim jumysqa, endi jurttan qalmaý jaǵyn óz moınyma alaıyn, – dedi Báıten estisin degendeı ádeıi daýsyn qataıtyp.

Hadısha basyn kóterip, buǵan týra qarady da:

— Raqmet! – dedi marjandaı tisterin kórsetip, jadyraı kúlip.

Báıten, shoshyp ketkendeı boldy. «Táńirim–aý, myna qyzyń sumdyq sulý ǵoı, – dedi ishinen, – buǵan teń bolýǵa men jaramaımyn ǵoı»...

Hadısha bir kórinse erkekteı kóringenmen, jumysqa sonshalyqty orasholaq emes eken, ketpen siltesi ózgelerden kem túspeıdi.

Báıten qyzdan kóziniń qıyǵyn almaıdy: jumysqa kiriskennen bastap, baısaldy bola qalǵan ádemi júzin, entikken kezde tanaýynyń sál deldıip, burynǵydan da ádemi bolyp ketkenin, býsanyp terleı bastaǵanyn, ketpenin qulashtap jerge qadaǵanda dir ete qalatyn tolyqtaý qos anaryn – bárin, bárin kórip tur.

«Qoı mynaý maǵan teń emes, – deıdi sosyn kúderin úzip. – Ásheıin erigip qylmyńdap turǵany da».

Shyraqjan kúrekpen topyraqty laqtyryp jatqan Esimbekti toqtatyp alyp, qulaǵyna sybyrlaıdy. Esimbek «mazamdy almashy» degendeı ıyǵyn qıqań etkizip, jumysyn isteı beredi. Shyraqjan erkelep kúıeýiniń arqasynan salyp qaldy da, onysy jurtqa ersi kórinip, bári de baıqamaǵan túr bildiredi.

Aryqtyń jıeginde nasybaı atyp turǵan Sonarbaı qısyq qolyn Aqjan jaqqa siltep:

— Qoltyqtan bastamańdar dep qudaıdyń zaryn qyldym, ana shyǵanaqqa jaqyndap qazǵanda, osy tóńirekte sý almaǵan jer qalmas edi, – dep bilgishsindi.

— Osynyń – aq sáýegeıliginen óldim – aý! – dedi Ábdiǵappar kúıip–pisip, – Aý, jer–dúnıeni sý alyp ketse, óziń sonyń betinde qalqyp júrmeksiń be?

— «Shyǵanaq óte bıik, qyrǵa sý shyqpaıdy» dedi ǵoı ınjener, aryqty shyńyraý qylyp qazbasań? – dedi Botbaı kúlip.

Sonarbaı – belgili daýkes:

— Ákel qolyńdy, osydan sý shyqpasa, men jaýap bereıin. Bás tigemin, – dep daýryqty.

Brıgadır Oraz jumyskerlerdi aralap árkimniń qazǵan jerin ólshep, qaǵazǵa túsirip júr. Alǵashqy kúnderi jerdi oıyp jiberetindeı bolǵan Saǵıdolla qazir azdap toqyraı bastaǵan.

Eńbek kórsetkishinen (bul sóz aýylǵa osy aryq qazý jumysyna baılanysty engen edi) birinshi orynda – Baıbaq, odan keıin – Toqan.

Baıbaq bilekteri tyrsyldap jeıdesiniń jeńine syımaı turatyn, denesi tym jalpaq bolǵandyqtan alasa kórinetin, murty tikireıgen, boz kóz, qyzyl kúreń kisi. Baıaǵy 1916 jylǵy kóteriliste, jurttyń aıtýyna qaraǵanda, asa úlken erlik kórsetken adamdardyń biri. Ataǵynyń úlkendigine qaramastan, óte momyn, kóp sóılemeıdi. Anda–sanda sóılese, daýsy – jińishke, jaǵymsyz. Bir kezdegi erligi áli asyrap júrgendeı – jurt ózin áli de qurmetteıtin sekildi, ózinen azdap qorqatyn da sekildi, óıtkeni bul kisiniń ekinshi ataǵy – jerdiń silkingeni sekildi, anda–sanda bir ret bolatyn jáne tejeýge óziniń de shamasy kelmeıtin ashýynyń qattylyǵy.

Toqsan bolsa, ómirge kelgendegi bar maqsaty osy aryq qazý sekildi, jan–jaǵyna burylyp ta qaramastan, jumysyn isteı beredi, ári soǵan ózi ábden kóndigip alǵan.

Eki úsh kúnnen keıin, Baıbaq pen Toqandy qýyp jetip, úzdikter qataryna Báıten qosylǵanda, bul jańalyqqa jurttyń bári qatty qaıran qaldy. «Apyr–aý, týǵaly jer qazýmen kele jatqan aptaldaı kisiler ere almaı jatqanda, myna muǵalim balany qaı sıqyr kóterip ketken. Bálkim, ótirik shyǵar?»

Biraq ótirik bolýy múmkin emes. Brıgadır Oraz ákesi tirilip kelip jalynsa da, eki eli jer eshkimge artyq qospaıdy...

Vİİ

Báıten keshki shaıyn asyǵyp ishti, apasynyń áńgimesi qashan biter eken dep áreń otyr.

— Baıaǵyda, – deıdi Qalaǵan shaı iship otyrǵan kók jolaq kesesin aqyryn shaıqap qoıyp. – Seniń birge de tolmaǵan keziń. Onda Shómishte otyramyz. Ákeń arǵy bette Jalaqtyń jylqysyn baǵady. Buryn ózimen–ózi ań aýlap júretin adam, sol jyly jylqy baǵam dep bolmady ózi. Sen týǵanda áıdik qýanyp edi... Sodan jazǵyturym sý tasyp jatqan kez. Seni emizip úıde otyrǵam. Aýyldyń adamdary áldenege shý ete qaldy. Júgirip syrtqa shyqsam, tasyp jatqan sýdyń ishinde bir atty adam bir batyp, bir shyǵyp jantalasyp júr, sonda da keri qaıtar emes. Jurt «óldi – aý, óldi – aý» dep shýlap tur. Aqyry qudaı jar bolyp, álgi baıǵus bir tustan jaǵaǵa shyqty–aý. Júgirip barsaq, – Qalaǵan osy tusta bir masqara bolǵandaı «Oıbýı, oıbaı–aı» dep betin jyrtty, – álgi atty adam – seniń ákeń! Álgi jerde otyra qalyp daýys qylaıyn. Munyń ne, oıbaı–aý, bizdi jetim qaldyrýǵa asyǵyp júrsiń be deımin ǵoı baıaǵy... Sóıtsem... «Báıtenjanymdy saǵynyp kettim, betinen súıeıin dep edim», – deıdi álgi shirkin... E – e, balaǵa degen yqylas ne istetpeıdi. Yqylas shirkin!..

— Men Qyzyl otaýǵa kettim, – dedi Báıten bosaǵada báteńkesin kıip jatyp. – Saýatsyzdarǵa beretin sabaǵym bar.

— Bara ǵoı, qulynym, – dedi Qalaǵan kishkentaı balany erkeletkendeı emirenip. – It qaýyp alyp júrmesin.

Báıten kıiz esikti serpip ashyp, syrtqa shyqqanda qas qaraıyp aýyldyń abyr–sabyry basylǵa shaq edi. Sonaý Shaıtankóń tusyndaǵy ottary jyltyraǵan kıiz úılerden kóńildi qytyqtap kúlgen daýystar estiledi. Sheshesiniń «ıt qaýyp almasyn» degen sózi esine túsip, Báıten jerden taıaq aldy. Sarybas, Baıdáýlet, Áýsaǵıttardyń úıiniń syrtymen júrip otyryp, Qyzyl otaýǵa keldi. Qaltasynan kiltin alyp, esik ashty da, sıpalap júrip, sham jaqty. Kóshkeli jatqan úıdiń surqyndaı jalańash keregeler kózge birden shalynady. Jerde qoshqar múıiz oıý salynǵan qara tekemet. Onyń ústine irgelete kórpe tóselgen. Baıaǵy konfıskege ilikken Ermannyń kıiz úıi ǵoı. Kútimi shamal bolsa da, synyn bir joǵaltpaıdy. Ortada bul eldiń saltynda joq alasa dóńgelek stol. Stol ústinde – gazet, jýrnaldar, oqýlyq kitaptar. Keregede eki plakat, qaýly basylǵan gazettiń qıyndysy, qabyrǵa gazeti. Oń jaq keregeniń basyna shaǵyn qara taqta ilingen. Stol ústindegi eski gazetterdi aýdarystyryp otyryp Báıten Hadıshany oılady. «Apyr–aı,ı – dedi ol ishinen, – búgin de kelmes pe eken? Álde kelgisi kelmeı júr me? Tym bolmasa sabaqqa nege kelmeıdi?.. Meniń jaǵdaıymdy túsinetin kezi bolǵan joq pa?..» – Daýsy qattyraq shyǵyp ketken Báıten shoshynyp esikke qarady.

Bıe saýym shamasynda saýatsyz kelinin ertip Dildabaı shal keldi.

— Tún qarańǵy, balam qorqatyn bolǵan soń, ertip keldim... Shyraǵym, onda otyrma, munda otyr. Myna bir qaǵazdardy bylaı ysyra salshy, – dep ózi oqytqandaı bılep–tóstep júr.

Álden ýaqytta qalbalaqtap, mańdaıshaǵa tóbesin soǵyp, kózine túsken jalbaıyn keıin ysyrýǵa bolmaıtyndaı, tóńirekke shalqalaı qarap, Ábáıilda shal kirdi.

Báıten ań–tań:

— Ábeke – aý, siz de oqıyn dep keldińiz be?

— Joq, oıbaı, qyzymnyń ornyna keldim.

— Oqıtyn qyzyńyz ǵoı?

— Iá, ıá.

— Endeshe, ol bala qaıda?

— Shyraǵym – aı, qoly tımeı jatyr. Sheshesi aýrý, shaı qaınatatyn adam joq.

— Al sonda, sizdiń ne keregińiz bar?

— Qaıdan bileıin, tizimge jazyp qoıǵan soń, bireý kelý kerek shyǵar dep...

Álipti taıaq dep bilmeıtin Dildabaı ózinen de nadan bireýdiń tabylǵanyna qýanǵandaı:

— Áı, sana joq–aý sende, sana joq, – dedi oǵan keńkildeı kúlip. – Baıǵus–aý, bul oqý ǵoı, kádimgi oqý. Oǵan seniń mıyń jete me? Al jaraıdy, qyzyńnyń qoly tımegen – aq shyǵar, endi albasty basyp, ózińniń kelgeniń ne? Men bolsam, serik bolyp kelip otyrmyn. Al sen she? Áı, májnún...

— Jaraıdy, Ábeke, siz qaıta berińiz, – dedi Báıten Dildabaıdyń sózin bólip.

Ábáıilda Dildabaıǵa mysqyldap qarap:

— Al endi otyr solaı kóziń kógerip, – dep dalbaıy kózine túsken kúıi shalqaqtaı basyp shyǵyp ketti.

Kóp uzamaı aýyldyń saýatsyz áıelderi jınala bastady. Óńkeı jas kelinshekter erkek pishindes at jaqty áıel emshektegi balasyn ala kelgen, bireýiniń qolynda urshyq, ekinshisiniń qolynda biltegesh – ásheıin áńgime aıtyp, bos otyrýǵa kelgen sekildi.

Saýjoı pýnktiniń ashylǵanyna jarty aıdan assa da, aýyl áıelderi sabaqqa túgel jınalyp kórgen emes. Bir kúni kelse, bir kúni kelmeıdi. Kele qalsa, bireýdiń sharýasyn istegendeı, rıza bolmaı, keıip otyrady.

— Bizge degende jurttyń bári qudaı, – dedi murny qaýsyrylǵan kók betteý kelinshek. – Otqa, sýǵa aıdaýǵa jarly – jaqybaıdiki jetedi deıtin shyǵar. Áıtpese, túk bitirip otyrǵan joq, ana Alakóz qaınaǵanyń kelini nege kelmeıdi.

— Smaıyldyń qatyny she?

— Báse, ıne jutqan qanshyqtaı buratylyp, oǵan ne joq? Onyń da kóziniń eti óseıin degeni me?

— Qaınaǵań ákim bolsa, seniń de kózińniń eti óser.

— Sálenge «sabaqqa júrmeısiń be?» dep edim, – dedi basyna úkili taqıa kıgen sary qyz Báıtenge kóziniń astymen qarap. – «Sen – aq oqyp ákim bola ǵoı», dep úıine kirip ketti.

— Onyń ádeti ǵoı, birdeńe aıtsań, yńǵaı keri shaptyryp sóıleıtin...

— Kimdi aıtasyń? – dedi osy kezde balasyn emizip bolǵan erkek pishindes áıel. – Sálen be? Ol kók doly úıindegi qaıyn enesin tildegende aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵatyn kórinedi.

— Táıiri, kúıeýiniń jamandyǵy da murnyn tesken ógiz qusap...

— Óziniń pańdyǵyn qaıtersiń. Sý alýǵa barsa, kıik minezdenip, oqshaýlanyp turǵany.

— Ádirem qal! – dedi kók bet kelinshek erni túrilip. – Kisige jaldanyp kún kórgeni keshe ǵana emes pe?

— Sálen ol kúndi umytqaly qashan!

— Ózi... – Kók bet kelinshek kenet ury kózdene jymyńdap, art jaǵynda otyrǵan balaly áıeldiń qulaǵyna áldeneni sybyrlaı bastap edi, anaý áıel ot basyp alǵandaı:

— Qoıshy ári! – dedi shoshynyp. – Obalyna qalarsyń, bekerge kúıdirip. Ondaıdy aıtpa. Qolyńmen ustap alǵan joqsyń, qaıdan bilesiń?

— Oıbaı–aý!.. – dep kók bet kelinshek qaıta sybyrlaı berdi de, esikke qarap jym boldy.

Jurttyń bári esikke qarady. Qyzyl otaýǵa toıǵa baratyndaı malynyp kıingen, dóńgelek júzdi bir áıel kirip keldi.

Báıten jurttyń jınalýyn kútip, oqý kestesin jazyp otyrǵan. Áıelder tym–tyrys bolǵan soń, basyn kóterip aldy da, kirgen áıeldi ol da kórdi.

— Joǵary shyǵyńyz, – deı berip, áıeldiń taısalmaı qaraıtyn, ár qıly uıatsyz janaryna shydaı almaı, tómen qarap, qyzaryp qoıa berdi.

«Qudaı atqyr osy minez qashan qalar eken, – dedi ol ózine–ózi yza bolyp, – qaradan–qarap, qylmysy bar adamdaı qyzaryp shyǵa kelem. Nege? Mynaý áıelge meniń qatysym qansha?» Báıten túk kinási joq adamnyń túrimen ishteı ózine–ózi qaıran qalyp otyrdy da, álgi kirgen Bıbátımanyń jeńil júrispen ataǵy shyqqan áıel ekenin, aýyldaǵy búkil kelinshek kúıeýlerin sodan qyzǵanatynyn, Bıbátımanyń erkekti arbap alatyn bir sıqyry bar degen ósek áńgimelerdi kóp estigenin, sol áńgimeler óziniń nápsi sezimin qytyqtaǵanyn esine alyp, óziniń oı kúnásinen qyzaryp otyrǵanyn moıyndaǵandaı boldy.

Áıelderdiń de aıaq astynan jym bolyp, ıt kórgen mysyqtaı jıyrylýy da óz kúıeýleriniń kórikti jesir áıel Bıbátımadan úmitsiz emes ekenin bilgendikten edi.

Bıbátıma ózgeniń qyzǵanyshyna aıyzy qanatyndaı, qyr kórsete, aıaǵyn kerbez basyp, dál tórge kesirlene otyrdy.

Báıten oǵan qaramaýǵa tyrysty. «Ony oılamas úshin, tezirek sabaq bastaýym kerek», – dep oılady ol.

— «S» árpi sandyq degende keledi, – dedi ol jurtty ózine qaratý úshin, dóńgelek stoldy tyqyldatyp. – Ony eske saqtaý úshin sandyqtyń qulaǵyn kóz aldaryńa elestetińdershi? Uqsaı ma?

— Uqsaıdy, – dedi erkek pishindes áıel erkek únmen.

— «T» árip tyrnaýysh degen sózdiń basynda kelip tur. Tyrnaýyshty báriń bilesińder ǵoı?

— Óziń bilseń, biz bilemiz ǵoı, – dedi art jaqtan áldekim.

— Sol tyrnaýyshty kózge elestetseńder «T» árpin esterińe jaqsy saqtaısyńdar.

Ol taǵy bir mysal keltirgisi kelip, tóńirektegi qural–saıman, dúnıe–múlikterdi esine túsirmek bolyp edi, oıyna eshteńe kelmedi. Óıtkeni ózine tesile qaraǵan Bıbátımanyń ótkir kózin denesimen sezip otyr edi. Oǵan bir qarasa – aq, búkil ar–uıatyn joǵaltyp alatyndaı, janaryn alyp qashyp, ishteı bir arpalysqa tústi.

Osy kezde syrttan áldekimniń aıaq dybysy estildi de, ile tabaldyryqtan Hadıshanyń ásem balǵyn denesi kórindi.

Báıtenniń osylaı otyryp Hadıshany kútkenine, bálkim, bir apta, bálkim, on kún. Sondyqtan kún saıyn aryq basynda kóz qarasyp, til jetpeıtin qupıa sezimder jaıynda únsiz áńgimelesip júrgen eki jastyń bir jolyǵýy kisi tań qalatyn da nárse emes. Biraq qýanyshty sátter adamǵa qashan da kútpegen jaıt sekildi bolyp kórinedi de jáne qýanyshty bolýynyń ózi sol kútpegendikten bolyp otyrǵandaı seziler edi. Báıten de óziniń qazirgi kúıin aıaq astynan altyn taýyp alǵan adamnyń oıda joq qýanyshy sekildi birdeńege teńedi.

Hadısha súıinshi suraı kelgendeı, qaraqat kózderi jaınań qaǵyp, jymyń–jymyń etedi. Báıten áldebir qaýip–qaterden bireý ózin aman alyp qalǵandaı sezindi. Sodan keıin óziniń qutqarýshysyna alǵysy men raqmetin tek kózimen bildirdi.

«Endi men eshteńeden qoryqpaımyn, – dedi ishinen Bıbátımaǵa ásheıin bir sandyqqa qaraǵandaı qarap. – Endi maǵan eshqaıdan qaýip joq.

Sabaǵyn odan ári jalǵastyryp, árkimniń qaǵazǵa jazǵan áripterin tekserip júrgen Báıten kenet bir zatqa qaıran qaldy. Hadıshanyń saýaty bar eken! Janyna kelip, áripterdi basynan bastamaq bolyp, «A» men «B» – ny eki joldyń basyna jazyp kórsetip edi, qyz óziniń qaryndashymen monshaqtaı tiziltip «Báıten» dep jalǵastyra jazyp shyqty. Onyń astyna «Hadısha» dep óziniń atyn jazǵanda, Báıten aıaq astynan taǵy da qyzaryp ketti.

Ózi bireý mazaq qylǵandaı yńǵaısyz halde turǵan jigit

— Qaınaǵań ákim bolsa, seniń de kózińniń eti óser.

— Sálenge «sabaqqa júrmeısiń be?» dep edim, – dedi basyna úkili taqıa kıgen sary qyz Báıtenge kóziniń astymen qarap. – «Sen – aq oqyp ákim bola ǵoı» dep úıine kirip ketti.

— Onyń ádeti ǵoı, birdeńe aıtsań, yńǵaı keri shaptyryp sóıleıtin...

— Kimdi aıtasyń? – dedi osy kezde balasyn emizip bolǵan erkek pishindes áıel. – Sálen be? Ol kók doly úıindegi qaıyn enesin tildegende aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵatyn kórinedi.

— Táıiri, kúıeýiniń jamandyǵy da murnyn tesken ógiz qusap...

— Óziniń pańdyǵyn qaıtersiń. Sý alýǵa barsa, kıik minezdenip, oqshaýlanyp turǵany.

— Ádirem qal! – dedi kók bet kelinshek erni túrilip. – Kisige jaldanyp kún kórgeni keshe ǵana emes pe?

— Sálen ol kúndi umytqaly qashan!

— Ózi... – Kók bet kelinshek kenet ury kózdene jymyńdap, art jaǵynda otyrǵan balaly áıeldiń qulaǵyna áldeneni sybyrlaı bastap edi, anaý áıel ot basyp alǵandaı:

— Qoıshy ári! – dedi shoshynyp. – Obalyna qalarsyń, bekerge kúıdirip. Ondaıdy aıtpa. Qolyńmen ustap alǵan joqsyń, qaıdan bilesiń?

— Oıbaı–aý!.. – dep kók bet kelinshek qaıta sybyrlaı berdi de, esikke qarap jym boldy.

Jurttyń bári esikke qarady. Qyzyl otaýǵa toıǵa baratyndaı malynyp kıingen, dóńgelek júzdi bir áıel kirip keldi.

Báıten jurttyń jınalýyn kútip, oqý kestesin jazyp otyrǵan. Áıelder tym–tyrys bolǵan soń, basyn kóterip aldy da, kirgen áıeldi ol da kórdi.

— Joǵary shyǵyńyz, – deı berip, áıeldiń taısalmaı qaraıtyn, ár qıly uıatsyz janaryna shydaı almaı, tómen qarap, qyzaryp qoıa berdi.

«Qudaı atqyr osy minez qashan qalar eken, – dedi ol ózine–ózi yza bolyp, – qaradan–qarap, qylmysy bar adamdaı qyzaryp shyǵa kelem. Nege? Mynaý áıelge meniń qatysym qansha?» Báıten túk kinási joq adamnyń túrimen ishteı ózine–ózi qaıran qalyp otyrdy da, álgi kirgen Bıbátımanyń jeńil júrispen ataǵy shyqqan áıel ekenin, aýyldaǵy búkil kelinshek kúıeýlerin sodan qyzǵanatynyn, Bıbátımanyń erkekti arbap alatyn bir sıqyry bar degen ósek áńgimelerdi kóp estigenin, sol áńgimeler óziniń nápsi sezimin qytyqtaǵanyn esine alyp, óziniń oı kúnásinen qyzaryp otyrǵanyn moıyndaǵandaı boldy.

Áıelderdiń de aıaq astynan jym bolyp, ıt kórgen mysyqtaı jıyrylýy da óz kúıeýleriniń kórikti jesir áıel Bıbátımadan úmitsiz emes ekenin bilgendikten edi.

Hadısha eshteńe jazǵan joq, qaryndashyn bulǵaqtatyp otyryp: «Endeshe, kelýimniń basqa bir sebebi bolǵany ǵoı», – degendi kózimen aıtty.

Aıaq astynan únsiz áńgimeniń bastalǵanyna qýanǵan Báıten qaıtadan qaryndashyn alyp: «Endeshe saýatsyz áıelderdi ekeýlep oqytatyn boldyq», – dep jazdy.

«Jaraıdy».

«Saǵan úlken bilim alý kerek».

«Basqa jaqqa qýǵanyń ba?»

Báıten shoshyp ketti:

«Joq, joq. Sen úlken bilim, úlken baqytqa laıyq jansyń... Sosyn aıtqanym ǵoı». Hadısha Báıtenniń asyǵys jazǵan sóılemin áreń oqyp shyqty.

«Úlken baqyt degen ne?» – dep jazdy sosyn ózi.

«Baqyt degen armanǵa jetý».

«Arman degen ne?»

«Arman degen...» – Báıten aıbaq – saıbaq jazýmen beti tolǵan qaǵazdyń qaı jerine jazaryn bilmeı sál turdy da, ekinshi betin aýdaryp: «Júregińdi bılegen bıik maqsat», – dep jazdy.

«Seniń júregińdi bılegen maqsat qandaı?»

Báıten osy jerde týra aıtyp jazsam ba eken dep bir turdy da, jazsam, qyzaryp ketem – aý dep júreksinip:

«Ony qazir jazýǵa batylym barmaıdy», – dep jazdy. Biraq Hadıshanyń ózine kúlimsireı qaraǵan ádemi qaraqat kózderin kórgende boıyna áldeqalaı erkindik bitip: «Sabaqtan soń shyǵaryp, salamyn», – dep túıdi ishinen.

Búkil áıelderdiń ózderine kóńil aýdaryp otyrǵanyn osy kezde baıqaǵan Báıten ornynan turyp, taqtanyń qasyna keldi. Qolyna bor alyp, áripterdi aıqyndap, qaıta jazyp shyqty da, árkimniń jazǵanyn jeke–jeke teksere bastady. Áıelderdiń jazýy ártúrli. Keıbir áripterdiń surqy kisi kúlerlik: bireýi sopaıyp, bireýi tyrbıyp, endi bireýleriniń ne ekenin adam aıyryp bolmaıdy. Bir qaǵazdaǵy áripterdiń bári teris jazylǵan.

— Mynaý kimniń jazǵany? – dedi Báıten álgi qaǵazdy joǵary kóterip.

Eshkim úndegen joq. Báıten suraǵyn ekinshi ret qaıtalady.

— Men, – dedi bala ustaǵan áıel.

— Áripterdi nege teris jazǵansyz.

Áıel nege olaı bolyp shyqqanyna tań qalǵandaı, qasyn kerip bir aýyq únsiz turdy da:

— Men teris qolymmen jazam ǵoı, – dedi sol qolyn joǵary kóterip.

Báıten eriksiz kúlip jiberdi.

— Sen ony teris deme, sol qol dep aıt.

Áıel úndegen joq.

— Nege úndemeısiń?

— Aıta almaımyn, atam aty ketip qalady.

— Jaraıdy, aıtpaı–aq qoı. – Báıten áıeldiń qasyna kelip, qolyna qaryndashyn ustatyp: – Mine, bylaı qaraı jazasyń, – dedi. – Bylaı qaraı jazýǵa bolmaıdy, kórip otyrsyń ba, áne?

Báıten áıelderge úıde oryndaıtyn tapsyrma berip, sabaqtyń bitkendigin jarıalady.

— Búgin tym kóp ustadyń ǵoı ózi? – dedi kók bet kelinshek Átıra shyǵyp bara jatyp. – Qansha sharýa qaldy, qudaıym–aı, oqý ne teńim edi meniń?

Jurttyń bári syrtqa shyqqan soń, Báıten Hadıshany shyǵaryp salmaq bolyp, esikti asyǵys kilttep jatqanda, bir top adam ý–shý bop «Qyzyl otaýdyń» aldyna jetip keldi. Bireýi Báıtenniń qurdasy – Qarataı, taǵy bireýi tyǵyrshyqtaı jalpaq bet kelinshekteý qatyn, qalǵandary aýyldyń boıjetken qyzdary. Kelinshektiń kim ekeni Báıtenniń esinde joq, túndi kóshirip jiberetindeı sambyr – sambyr etedi.

— Oıbaı, qaınym – aý, bizdi oqytam dep birdeńeńe tirkep ap, óziń qaıda ketip barasyń?

— Sabaq bitti ǵoı, erterek kelmeısizder me?

— Shyraǵym–aý, sharýany kim isteıdi? Óziń qatyn kórmegesin, qaıdan bileıin dep eń.

Qarataı kúlip jiberdi:

— Bul zar jaq qatyndy aıtysyp jeńe almaısyń, salǵylaspaı–aq qoı...

— Salǵylassa, qaınym ǵoı, osy sen kógermegir araǵa túspeshi.

Manadan beri ustazdyq etip, ózin úlken adamdaı sabyrly, salmaqty ustap júrgen Báıten, aıaq astynan bireý ózin qańbaqsha jep–jeńil domalatyp ala jónelgendeı sezindi.

Beımálim jeńgesi shydatar emes:

— Qyz–kelinshekke úıretetiniń qandaı nárse, óziń ashyp aıtty? – deıdi.

— Saýatsyzdy ashamyn.

— Kótek, ne bálemdi asham deıdi?

— Oıbaı, saýatyńdy ashady, basqa neńdi ashýshy edi, – dep kılikti Qarataı.

— Sen kirispeshi – eı, osy, asha ma, jaba ma, ózi biledi ǵoı.

Báıten betiniń dýyldap qyzaryp ketkenin sezdi. «Tún bolǵany qandaı jaqsy, – dep oılady ishinen. – Apyrmaı, mynaý maǵan erteń sabaq júrgizbeıtin shyǵar, ne degen saıqymazaq!»

— Úlken bilimge, árıne, kóp ýaqyt kerek, – dedi daýsyna ún berýge tyrysyp. – Meniń mindetim sizderge hat tanytyp, hat jazýdy úıretý.

— Qyz – qatynǵa hat jaza almaı, qor bop júr edi, myna baıǵusqa durys bolǵan eken, – dep kelinshek Qarataıdy arqasynan salyp qaldy.

— Qap, myna qatyndy – aı, á? – dedi Qarataı basqa sóz tappaı.

— Erkekterdiń sabaǵy bólek qoı, Qarataıdyń nege kelgenin qaıdam? – dedi Báıten de ázilge kóship.

— Kelmeımin dep edim, myna Urqıa qoıdy ma, sen barmasań dúnıe maǵan qarań dep turyp aldy ǵoı...

— O, kóktemegir, ótirikti nege aıtasyń – eı, – dep urqıa ótirik ashýlanyp, Qarataıdy qýyp berdi.

Qarataı Báıtenniń artyna tyǵyldy.

— Osy janyńdy shyǵaraıyn ba, kókteı solǵyr! – dedi Urqıa kijinip. Qarataıdy uram dep bir ret Báıtendi salyp qaldy.

— Oıbýı, qaınyma qolym tıip ketti–aý, myna jer jastanǵyrdyń qyrsyǵynan, – dep jon – jorta yńǵaısyzdanǵan boldy.

Jurt úıdi–úıine taraı bastady.

— Qoı senderden túk shyqpaıdy eken, men de qaldym, – dep, Urqıa syńǵyrlaı kúlip, Báıtenge qarady. – Myna qaınymnyń qyzyǵyn endi erteń kórermiz.

Eki jigit qaıda bararlaryn bilmegendeı, aýyldyń qaq ortasynda daǵdaryp turyp qaldy.

«Qap, taǵy da sóılese almaı qaldym–aý, men de bir talantsyz jan ekenmin», – dep, Báıten ózin Hadıshamen jolyqtyrmaı qoıǵan qyz–kelinshekterge, ásirese Qarataıǵa ishteı yza bolyp turdy.

— Júr, seni shyǵaryp salaıyn, – dedi Qarataı óz kinásin sezgen adamdaı keri burylyp.

— Meıliń...

Aı bultqa jasyrynyp, tóńirekti qarańǵylyq basty. Ózenniń arǵy betinen soqqan jel qataıa bastaǵan sekildi.

Áldeqandaı úıýli turǵan tezektiń tasasynan shyǵa kelgen bireý «Óı, ók, qaıda barasyń» dep umtyla berdi de, bulardy kórip, ańyryp turyp qaldy.

— Kótek, bu qaısyń? – dedi álgi adam jaqyndaı túsip. – Qarataımysyń? Óı, kóksoqqyr, qyz–kelinshek jaǵalap júrsiń – aý, a?

— Ólemiz be? – dedi Qarataı qýaqy únmen. – Siz de jas kezińizde etegińizge namaz oqymaǵan shyǵarsyz...

Álgi kisi qarqyldap kúlip jiberdi. Onysy «Qaıdaǵy namaz, jastyqtyń qyzyǵyn kim kórmedi deısiń» degendi bildirgendeı boldy.

— Durys, – dedi sosyn rıza bolyp. – Jas kezde osylaı bolý kerek. Ózimiz búkil jaz boıy uıqy kórmeıtinbiz... Durys, bárekeldi, – dep tezektiń tasasyna qaıta kirip kórinbeı ketti.

İH

Brıgadır Oraz kúndegi ádetimen kekili kózine túsken mástek tory attyń ústinde turyp:

— Aý, bu ne jatys? Bu ne jatys? Kún shyqqansha, uıyqtaısyńdar ma? Jumysty kim isteıdi sonda, oıbaı? Qyrylyp qalǵandaı bolyp jatqan túrlerin qarashy, – dep aıqaılaǵanda, aspannyń kún shyǵys beti aǵaryp tańnyń ábden atqan kezi edi. Aýyl jybyrlap oıana bastady. Erte turyp, sıyr saýyp júrgen birli jarymdy áıelder Orazben urysyp júr.

— Áńgúdik albasty! Balalardy oıatar ma eken.

— Brıgadır bolam dep, bıshara azǵantaı esinen aırylyp qapty.

— Ibáı, tuqymymen jyndy emes pe shash al deseń, bas salatyn.

Jurt myna túrimen eshqashanda oıanyp bitpesteı kórinip, jeke–jeke úılerge kire bastaıdy. Ol kirgen úıden:

— E, nemene, arteldiń jumysy maǵan ǵana qarap pa? Basqalardy nege oıatpaısyń? Kórpemdi julqylap, bul qaı basynǵanyń? – degen daýys shyǵady.

Basqa úıdiń ishinde de osyndaı urys–keris.

Uıqysy qanbaǵan aýylnaı úıiniń syrtynda turyp:

— Qudaı tóbeńnen qos qoldap ursyn, Oraz. Aýyldy jalǵyz óziń jaý shapqandaı qyldyń ǵoı, – deıdi kúlip. Onysy «meniń eshqandaı qarsylyǵym joq, osylaı jasaı ber» degen sekildi estildi.

Orazada sharshaý joq. Keıbir úılerdiń túndigin ózi ashyp, kıiz esigin kóterip ózi baılap, qojalaq etip júr. Biraq aıqaı–shýdan azdap beti qaıtqan.

— Tursańdarshy, jumysqa baratyn kez boldy. Ánekı, basqalar da oıandy. Uıat emes pe? – deıdi daýsyn jumsartyp.

Báıten tóseginde maýjyrap biraz jatty da, qazir jumys qasynda Hadıshanyń kóretini esine túskende, uıqysy shaıdaı ashylyp, ornynan atyp turdy. Sur galıfe shalbaryn, tumsyǵy bola bastaǵan etigin kıip, syrtqa shyqty da, esik aldyndaǵy qara sháýgimdi alyp, beti–qolyn jýdy. Shaıtankóń jaqtaǵy úılerge kóziniń qıyǵymen qarap qoıdy. Úıge kirip sheshesiniń daıyndap qoıǵan dastarqanynan maı jaǵyp, eki tilim nan jep, bir tostaǵan ashyǵan kóje iship, syrtqa qaıta shyqqanda, aryqshalardyń aldy qozǵala bastaǵan eken. Báıten aıaǵyn jyldamdata basyp, sol topty qýyp jetti.

Saǵıdolla Qotyrdy qajap keldi. Osy Qotyr menen artyq jumys isteı alady degenge adam sene me? Biraq abyroı osynyki, qabyrǵa kazıtinen bir túspeıdi, – dep Báıtenge qarap kózin qysyp qoıdy. Áı, Báıten – aı, kazıtti shyǵaryp jatqan ózińsiń, osyny sen Mámbetke jıen dep ádeıi kóteresiń ǵoı deımin...

— Ári jıen bolsa, ári jumysty ózgelerden artyq istese, nege kótermeske? – dedi Báıten kúlip.

— Áı, qaıdam, – dep Saǵıdolla áńgirleı týsti. – Qaljasynyń túri mynaý. – Saǵıdolla óziniń ıyǵyna da jetpeıtin Qotyrdyń boıyn shamalap qolymen kórsetti. – Buty bir tutam. Qulaǵyn qarańdarshy, qulaǵyn... – Saǵıdolla Qotyrdyń erbıgen qulaq júnin ustaǵysy kelip, onymen alysyp ketti.

— Sen anadaǵy túıeniń jarty etindeı bolǵan deneńe senesiń be? – dedi Qotyr Saǵıdollanyń qolyn ózine jaqyndatpaı. – Tamaq ishýden basqany bilmeıtin boq deneniń qajeti ne? Kúresesiń be óziń?...

Jurt keý–keýlep Saǵıdollany ıterdi.

— Qane, qane, kúresińder endi.

— I, mynaý qorqyp turǵannan saý ma? – dedi áldekim Saǵıdollaǵa yza bolyp.

— Qane, Qotyr, aldymen óziń ustashy.

Buryn kúreske shyǵyp júrgen Sháıkemel delebesi qozyp, julqynyp:

— Qane, qane, boldy, ustasyńdar endi, – dep Saǵıdollanyń qolyn silkip qalyp, jaı bir jipti baılaı salǵandaı, Qotyrdyń belbeýine qystyra saldy.

— Al, káne?..

— Qap, bárekeldi!

— Janbasqa sal.

— Aý, sen belden ustasańshy, shaptan nege tireısiń. Qotyr, saǵan aıtam...

Saǵıdolla men Qotyr jurt zorlaǵan soń, amalsyz ustasyp, enjarlaý qımyldap júrgen, biraq osynyń arty kóp uzamaı shyn kúreske aınaldy.

Áperbaqan Saǵıdolla qazir–aq alyp uratyndaı, apyr–topyr qımyldap, Qotyrdy ońdy–soldy aınaldyryp, dedek qaqtyrdy. Qotyr buqamen súzisken taıynshadaı kótkenshekteı qaǵysyp, qasha tússe de, shymyr neme jyǵylar emes; Saǵıdolla jerden týlaqsha kóterip alǵandaı sýdan shyqqan baqadaı eki aıaǵy tyrbıyp, jabysa qalady da, qalaı soqsa da, dik etip aıaǵymen jerge túsedi.

— Qotyrym, jaraısyń, – dedi top ishinen bireý rıza bolyp.

Kóp uzamaı eki palýannyń ekeýi de sharshap, jyǵysa almaıtyn dárejege jetkende:

— Aý, boldy endi, jumysqa baraıyq, – dedi Baıbaq jurtty ilgeri bastap. Sodan keıin bir jeri aýyrǵandaı betin tyrjıtyp, óziniń súıkimsiz jińishke daýsymen:

— Tula boıymnyń qurysyp kele jatqanyn qarashy, – dedi qatar kele jatqan qısyq qol Sonarbaıǵa.

— Kúshiń tasyp kele jatqan shyǵar, – dep qyljaqtady Soparbaı. – Qazir jumysqa kirisken soń, tarqaıdy.

Baıbaq ázilge mán bergen joq.

— Qaıdaǵy bir jynym ustap, bir bálege urynar kezde ústýshi edi, – dedi taǵy da kirjıip.

Baıbaqtyń minezin jaqsy biletin Sonarbaı shoshyp ketti:

— Ket – eı, myna dúleı ne deıdi? Oıbaı, menen aýlaq. – Sony aıtyp, oıyn – shyndy yǵysyp, toptyń kelesi qabatyna shyqty.

Alǵashqy top aryq basyna kelgende kún tusaý boıy kóterilgen edi. Báıten aldymen Hadıshaǵa bólingen jerdi qazýǵa kiristi. Eki basy tereńdetip, topyraǵyn syrtqa shyǵarǵannan keıin baryp, óz jerine kiristi. Osynyń bárin eshkim bilmes úshin, tez ketirýge tyrysyp, ketpenin qulashtaı sermep, janyn sala qımyldady.

Kóp uzamaı Hadısha da keldi. Ústinde shyt kóılek, aıaǵynda mási men shońqaıma kebis – toıǵa baratyn adamnyń túrine kóbirek uqsaıdy. Qulaǵyna syrǵa salypty. Báıten qarap:

— Sálem, – dep marjandaı tisterin kórsetip jymıǵanda, túrinen áldebir jasandylyq, ádeıi unasam degen bıkeshtik qylymsý baıqalyp turdy. Biraq sonysy Báıtenge qatty unaıtyn. Óıtkeni álgi jasandylyqtyń balalyqtyń, bıkeshtiń tájirıbesiniń joqtyǵynan ekenin jáne ústine kıgen kıimderi de, qulaǵyndaǵy syrǵasy da, shalǵaılaý shyǵyp jatqan bıkeshtik qylyqtary – bári–bári bir ózine arnalyp jatqanyn ishteı sezetin.

Hadısha jumysyna kirise berdi de, óz jeriniń ájeptáýir qazylyp qalǵanyn ańǵaryp, Báıtenge kóziniń qıyǵymen bildirmeı qaraıdy. Bildirip alsa, Báıtenniń qysylatynyn sezip, ótirik ekenin baıqamaǵan bolady.

Jurttyń eń sońynan Esimbek pen Shyraqjan kelip jetti.

Qarataı jumysyn doǵaryp, jeńimen mańdaı terin súrtip, belin jazdy da:

— Apyr–aý, Esimbek pen Shyraqjan keshikse, oqasy joq... Jańa úılengen adamdar, kúndiz de, túnde de jumys isteıdi. Sonda osy Tólemiske ne joq? Áldebir urlyǵy bar ma?

— Ketshi ári, kógermegir! – dedi Shyraqjan qyp–qyzyl bolyp.

Jastar jaǵy dý kúldi.

Tólemis te bir jaǵynan qabattasyp:

— Mal joǵaltyp, atańa nálet jalǵyz buzaý jer–kókke turmaıdy, – dep aqtalyp jatty.

Aryq basynda jumys qyza túsken.

Teristikten soqqan samal aryqshalarǵa shań qaptyrdy.

— It – aý, jyn urǵan adam qusamaı, topyraǵyńdy baıqap laqtyrsańshy. Jer–dúnıeni shań qyldyń ǵoı.

— Budan artyq ne isteımin, qolymmen aparyp qoıam ba?

— Ay, jurtqa aqyl aıtqansha, sen óziń baıqap istemeısiń be? Kózimizge topyraq kirip óletin boldyq, – degen sózder jıi estiledi.

Sáskeden ári áıelder jaǵy bojyraı bastady.

Shyraqjan aryqtyń jıegine shyǵyp jaıǵasyp:

— Biz úshin osylar istemegende kim isteıdi? Kel, demalyp al, – dep Hadıshany qasyna otyrǵyzyp aldy.

— Neǵyp otyrsyńdar? – dedi brıgadır jandarynan ótip bara jatyp.

Shyraqjan kózimen Esimbekti kórsetedi. Onysy – «men úshin istep jatqan adam bar, bólingen jerdi qazyp bitirsek, boldy emes pe» degeni.

Oraz Hadıshaǵa burylyp:

— Al sen nemenege otyrsyń? – deıdi.

Hadısha da kózi kúlimdep, qylyq kórsete Báıtendi nusqaıdy. Nusqaıdy da, ózinen–ózi qyzaryp ketedi. Sosyn osynysy ózine qyzyq bolyp kóringendeı, moıynyn ishine tyǵyp, Shyraqjanǵa qarap, tunshyǵa kúledi. Shyraqjan balalyq tentektigi ustap, ketip bara jatqan brıgadırdiń tý syrtynan tilin shyǵarady.

Súmekteı bolyp terlegen eki jigit demalýǵa aryqtyń jıegine shyǵyp otyrady. Osy kezde Shyraqjan ne istese, Hadısha da sony istep, Báıtenge terin súrtýge oramalyn berip, torsyqtan sýsyn quıyp usynyp, báıek bolyp júrgeni. Qara jumystan tula boıy balbyrap, aǵyl–tegil terlegen kezde Báıten óziniń áý bastaǵy tabıǵı qalpyna kelgendeı, orynsyz uıalshaqtyǵyn joǵaltyp, Hadıshanyń ottaı sharpyǵan janaryna týra qarap, ázil aıtyp, ózin emin–erkin ustaıdy.

«Eger ózimdi yńǵaı erkin ustaı alsam, Hadıshaǵa baıaǵyda–aq sóz aıtqan bolar em ǵoı, – dep oılady ol. – Onyń ózi de ket ári emes. Biraq osynyń bárin bile turyp, nege júreksine beremin? Jalpy meniń qazirgi kóńil dertimniń aty ne? Úılený qajetinen týǵan ásheıin tabıǵı sezimder me, álde dúnıanyń uǵymǵa syımaıtyn mahabbat degen qudiretti kúshtiń ózi me? Álde sol ekeýi bir–aq nárse me?» Osy tusta Báıtenniń esine Seıittiń mahabbat jaıly óleńderi túsedi.

«Perishtedeı tánim taza, arym móldir kózimnen,

Perǵaýynnyń mazaryndaı myzǵymaıtyn tózimmen.

Ant isherde aıtylatyn sezimmen

Súıip edim...

Jyldar jyljyp, aılar ótip, oısoqty bop kúni–túni,

Nár tambaǵan názik gúldeı saýlasa da úmitim,

Esim aýyp, arymnan da, jarymnan da seskenbeı,

Danyshpannyń jany ashyǵan aqylyńa esh kónbeı...

(«Jarymnan da?».. Sonda qalaı? Áıeli bolǵany ma? Iaǵnı mahabbattyń úılenýden da basqa túri bolǵany ǵoı...)

Ózgeni uqpas tas meńireý tilin kesken únsizdeı,

Eshafotqa qarsy júrip qasarysqan dinsizdeı,

Kesirlenip súıgen edim men seni..?

Seıittiń oryssha da jazǵan óleńderi bolatyn. Óleńderinde súıispenshilik jaıly jan tebirente syr aqtaryp, al aýyzeki áńgimede sonyń bárin joqqa shyǵarady. Qoryqsań, mahabbattan qoryq dep otyrar edi ár sózinde. Uly mahabbat eshqashanda adam balasyna baqyt ákelgen emes deıtin ol. Mahabbat degen qyryq pyshaq bolyp jatqan qan maıdanǵa óz erkińmen kirý degen sóz. Sol maıdannyń ishinen bireýdiń atqan oǵy ne siltegen naızasy tımeı, aman–saý shyǵa qoıam dep oılaý – balalyq. Olaı dep súıispenshilik shalyǵyna ushyrap, kózi qaraýytqan, aqylyn tuman basqandar ǵana aıta alady. Qozy men Baıan, Jibek pen Tólegen nege baqytsyz boldy? Biz ony Qodar men Bekjannan kóremiz. Olar da mahabbat dertine shaldyqqan jandar. Olardyń ornynda óziń bolsań, sen de sony ister ediń; Qozy da, Tólegen de seniń eń asyl sezimderińdi, armandaryńdy aıaqqa taptaýshy qatygez jandar bolyp kóriner edi. Sondyqtan jasalǵan qıanattyń sebebin adamdardan emes, mahabbattyń ózinen izdeý kerek.

Jo–joq, Seıit, qatelesesiń. Olardyń kórgen azaby baqytsyzdyq emes. Máselen, anań úshin, balań úshin ot pen sýǵa túspeısiń be? Biraq sol jolda kórgen azap, sen úshin laı kóńildiń ótkinshi raqatynan áldeqaıda artyq emes pe? Nemese sol kórgen azabyńdy anańa, balańa degen mahabbattan kórýge bola ma? Árıne, joq. Qaıta paryzymdy ótedim dep óz erligińe óziń súıiner ediń.

Eger mahabbattyń aıryqsha bir qadiri bolmasa, nege atpaldaı azamattar sol úshin ǵumyrlaryn qurban etip, uly erlikter jasaıdy. Nege atpaldaı azamattar arlaryn joǵaltyp, sol úshin jan túrshigerlik qylmysqa barady. Iaǵnı onyń úlken bir máni bolǵany... Menińshe, mahabbat degen adamdy dúnıe, maldyń esebinen shyǵa almaıtyn qumyrsqa sezim, kúıki tirliktiń qamaýynan bosatyp, aspan álem, máńgilik dúnıesine kóterip shyǵaratyn bir uly kúsh. Máselen...»

— Qoı, jumysqa kiriseıik, – degen Esimbektiń daýsy onyń oıyn bólip ketti.

— Siz ne oılap otyrdyńyz? – dedi Hadısha Báıtenniń jeńinen tartyp. Túrinde kishkentaı balany qyzyqtaǵandaı eresek jymıys bar. Báıten áldenege qyzaryp ketti de, sony bildirmeý úshin ketpenin ala salyp, jer qazýǵa kiristi.

Tús kezinde jumys basyna Jaqaı bastaǵan bir top salt atty saý ete qaldy. İshterinde sý ınjeneri Iýrıı Ivanovıch Semenov bar. Artel bastyǵy Sultan qoltyǵynan demep, attan túsirgennen keıin, Semenov aryq basyna kelip, qazylǵan jerge kóz jiberip, basyn shaıqap kóńildene ysqyryp jiberdi.

— Molodsy, aksýatovsy! Znachıt plan perevypolnáem. Zdorovo! V sledýıýshem godý zdes býdet ne artel, a raı. Sýlaı ma? – dedi Semenov qasynda turǵan Sultanǵa qarap qazaqshalap.

— Sýlaı, – dedi sasyp qalǵan Sultan da Semenovtyń sózin sol kúıinde qaıtalap.

Jurt dý kúldi.

— Bizdiń basekeń qazaqshany umytýǵa aınalǵan ba, qalaı? – dedi áldekim kúle sóılep.

Jurtqa qosylyp Sultannyń ózi de kúldi.

— Sýlaı, sýlaı, – dedi endi ádeıi aıtqan bolyp kóriný úshin.

Semenov qazaq tilin buza sóılese de, eshteńeden qysylmaı jurttyń bárin kúldirip, áńgime aıtyp tur.

Jumyskerler tegis sonyń qasyna jınaldy. Semenov árkimmen jeke-jeke sóılesip, jan – kúıin, sharýashylyǵyn, tipti qansha maly baryna deıin surady.

— Shyraǵym – aı, eki eshkiden basqa túgimiz joq, onyń ózin ne soıdyrmaıdy, ne sattyrmaıdy, – dep áldeneden dáme qalǵandaı, Sháıkemel zarlap qoıa berdi.

— Vse býdet, aqsaqal, bári shýlady. Sý bolady, shý bolady, mal býlady. Solaı ma?

— Solaı shyǵar, – deıdi Sháıkemel kózi jypylyqtap.

Semenov áıelder jaǵymen tipti kóńildi áńgimelesti, árqaısysynyń qolyn aldy. Áıelder, áıteýir, kúlýimiz kerek shyǵar dep oılaǵandaı, ol ne aıtsa, sonyń bárine kúle berdi. Semenov Báıtenniń qasynda turǵan Hadıshanyń qolyn alyp turyp:

— Da, nastoıashaıa krasavısa! – dedi basyn shaıqap tań qalyp. – Prosto prelest – Sodan keıin qazaqshalap: – Kelın, kelın, – dep Báıtenge qarady. – Semenov «mynaý sizdiń úıdegi kelin be» degendi aıtqysy kelip edi.

Oǵan jurttyń bári túsinip, bir túrli yńǵaısyzdanyp qaldy da, biraq Semenov endi basqa áńgimege kóshetin shyǵar degen oımen bári baıqamaǵan, ańǵarmaǵan túr baıqatty, Báıten de ıyǵyn kóterip eshteńe uqpaǵanyn bildirdi.

Semenov endi Hadıshaǵa tónip, qolymen Báıtendi kórsetip:

— Saǵan kúıeý, – deıdi, solaı ǵoı degendeı ózi basyn ızep. – Toje horoshıı.

Hadısha kúp–kúreń bolyp jerge qarady.

— Iýrıı Ivanovıch, vy smýshaete devýshký, – dedi Báıten osy tusta sózge aralasyp. – Ona ko mne ne ımeet nıkakogo otnoshenıa. Razve, chto vmeste rabotaem.

Semenov sasyp qaldy da, Hadıshanyń qolyn qaıta alyp:

— Prostı, dorogaıa, prostı, qaryndas! – dedi jalynǵandaı bir únmen. Semenovtyń aq jarqyn minezi jurtty baýrap alǵany sonshalyq, ol ne aıtsa da, keshirmeý múmkin emes edi.

Áıelder jaǵy jarmasyp:

— Oqasy joq, oqasy joq, bilmeı qaldy ǵoı, endi qaıtsyn, – dep Semenov pen Hadıshany birdeı jubatyp jatty.

Hadıshanyń júzi jylyǵan kezde Semenov bir báleden qutylyp shyqqan kisideı kóńildenip, alǵashqy jaıdarylyǵyna qaıta oraldy.

— Vse takı, kazashkı ochen krasıvye, – dedi sosyn Báıtenge qarap. – Skolko jenshın zdes? Vse onı krasıvye, posmotrı... – Semenov osy aıtqanym ras pa eken degendeı áıelderdiń júzine qaıta qarap shyqty. Jal, chto ıa jenat, a to obázatelno jenılsá by na kazashke.

Orysshaǵa túsinetin eki–úsh adam kúlip jiberdi. Qamıdolla da kúldi, biraq ol Semenovtyń ne aıtqanyna túsingen joq, jurt oryssha túsinedi eken dep oılasyn dep ádeıi kúldi. Áıelder jaǵy Qamıdollaǵa jarmasty.

— Aıtshy, jetpegir, ne dedi jańa?

Qamıdolla qybyjyqtap eshteńe aıta almady.

— Májnún – aý, endeshe, nege kúldiń?

— E, jurt kúlip jatqan soń...

— Albasty!

Semenov áıelderdiń áńgimesin túsinip:

— Perevedı, – dedi Báıtenge.

Báıten áıelderge Semenovtyń sózin túsindirdi:

— Iýrıı Ivanovıch qazaq áıelderi qandaı sulý dep tań qalyp otyr. «Átteń, úılenip qoıdym, áıtpese mindetti túrde qazaqtyń qyzyn alar edim», – deıdi.

Áıelder ne kúlerin, ne kúlmesin bilmeı bir–birine qarady.

Áldekim: «Qoı, qursyn, oıbaı» dep edi, sebep tabylǵanyna qýanyp, bári sol sózge dý kúldi.

— Janym – aý, mynaýyń bir ǵajap adam ǵoı, – dedi Botbaı Sonarbaıdy túrtip. – Aýdannan kelgen basqa ókilder oqtaý jutyp alǵandaı aıaǵynyń astyna áreń qaraýshy edi. Myna kisi týra ózimizdiń aýyldyń adamy sekildi.

— Aıtpa, deımin, – dep Sonarbaı kózin jumyp basyn shaıqady. Birdeńege qatty tań qalǵanda bul kisi óstýshi edi.

Semenov jappanyń astynda otyryp, jumyskerlermen birge tamaq ishti. Dalada otyryp, osylaı tamaq ishkendi jany jaqsy kóretinin aıtty. Keterinde Báıtenniń qolyn jibermeı:

— Slýshaı, ty jenıs na etoı devýshke. – Semenov abaılap Hadıshany kóziniń qıyǵymen kórsetti. – Ona tebá lúbıt. Eto ıa zametıl po ee glazam, – dedi manadan bergi sózim bir bólek, osy sózim bir bólek degendeı baısaldy pishinmen.

Aýylnaılar atqa qondy. Esepshi Qalı eńbekkún jazýǵa jumys basynda qaldy. Bul ózi qaıystaı qatqan shadyr jigit edi. Esepshi bolǵaly tipti shaıpaýlanyp alǵan. Ákimder ketisimen, osy máz bolǵandaryń jeter degendeı:

— Ay, ne turys, jumysqa kirisińder. Ár ákim kelgen saıyn jarty kún tursańdar, bıyl bitirmeısińder, – dep kúndegi ádetimen zekı jóneldi.

— Apyr–aı, – dedi Botbaı janyndaǵy Sonarbaıǵa qarap. – Jańaǵy ınjenermen salystyrshy mynany. Osy nemeler jurttyń apshysyn qýyra kelmese, dáreti júrmeı qalady ǵoı deımin.

— Aıtpa! – dedi Sonarbaı basyn shaıqap. Qalı Orazdy ertip alyp, qazylǵan jerdiń kólemin, tereńdigin ólshep, ólshegen jerin unatpaı, keıı sóılep, árkimge bir tıisip manadan bergi oıyn–kúlkini sý sepkendeı basty. Ózi qabaǵyn túıip alyp, men ózime berilgen jumysty ámánda osylaı isteımin, basqasha istetem dep áýre bolmańdar degen bir túrmen sazaryp, kisige qaramaı sóıleıdi.

Munyń bári kúndelikti jaıt, sondyqtan oǵan mán berip jatqan eshkim joq.

Biraq osynyń aıaǵy jaqsylyqqa aparmady. Kún ekindige aýyp, jurt aýylǵa áne qaıtamyz, mine qaıtamyz dep otyrǵanda ózen jaq bettegi aryqshylardyń arasynan shý shyqty. Jarysa aıǵaılasqan birneshe daýys, túsiniksiz ashýly sózder biryńǵaı boqtasýǵa ulasty da, kenet Sonarbaıdyń bireý baýyzdap jatqannan jaman baqyrǵan jaryqshaq úni jurttyń bárin selk etkizdi. Áıel, erkek tegis solaı júgirdi. Birneshe adam apyr–topyr, kimniń kimmen tóbelesip jatqanyn aıyryp bolar emes.

— Soneke, ne boldy? – dedi Báıten Sonarbaıdy kórip. – Men sizge birdeńe boldy ma desem...

— Oıbaı–aý, tóbelesip jatqan joq pa! – dedi Sonarbaı úki kózdenip.

Arashashylardyń kóbi Baıbaqty ustap júr eken. Qalǵandary esepshiniń tóńireginde. Baıbaq óziniń jińishke jalynyshty daýsymen:

— Ákeńniń aýzy... – degennen basqa eshteńe aıtpady.

Al Qalı qulaqty jarǵandaı ashshy únmen shańq–shańq etip:

— Ákeńniń aýzyn men de... – deıdi osy bir sózdi aıtý paryzdaı, Baıbaqtyń ár sózinen keıin múltiksiz qaıtalap. – Aıaǵynyń kókten kelgenin bilmeı qalarsyń! Murnyńmen jer tiretemin, bildiń be, murnyńmen!

Baıbaqtyń jińishke daýsy jurttyń dabyrynyń arasyna kómilip kete beredi. Bir tusta:

— ...óltiremin, – degen úni, bireý qylǵyndyryp jatqandaı býlyǵyp shyqty.

Bálkim, tóbeles osymen toqtar ma edi, eger esepshiniń artyq ketken bir aýyz sózi bolmasa. (Keıin jurttyń bári osy pikirdi aıtyp júrdi). Ol sózdi anyqtap estigen adam joqtyń qasy. Eki–úsh áıeldiń aıtýynsha, Qalı Baıbaqtyń qyzyna til tıgizgen. Jalǵyz qyzy Baıbaqtyń jalǵyz kúıigi edi. Kúıeýge bergeli otyrǵan jerinen eki qabat bolyp qalyp, óz úıinde otyryp bala tapty. Oǵan Qalıdyń ne dep til tıgizgenin bir qudaı bilsin, áıelder: «Qurysyn, ózimen ketsin», – dep álgi sózdi esterine de alǵysy kelmeıdi. Osy bir jurt estı almaı qalǵan qupıa sóz esepshiniń aýzynan shyǵysymen tóbelestiń sıpaty aıaq astynan ózgerdi.

Baıbaqtyń tóńiregindegi arashashylar shoq ustap alǵandaı serpilip jan–jaqqa qashty. Ortada pyshaq ustaǵan Baıbaq jalǵyz qaldy. Umtyla bergen Báıtendi Saǵıdolla toqtatty.

— Ol qazir eshkimdi tanymaıdy, – dedi ol ózi ilgeri shyǵyp.

Baıbaq qutyrǵan ańdaı esirik kózdenip, áldekimdi izdegendeı boldy. Qalıdy ustap turǵan kisiler de shoshynyp keıin shegindi.

— Ákeńniń aýzyn... – dedi Baıbaq túsi qara kúreń bolyp, qyryldaǵan bóten daýyspen.

Qalı arbalǵan baqaı qalshıyp turǵan ornynan qozǵalmaıdy.

Osy kezde kisi ólimi bolǵaly turǵanyn anyq sezgen Báıten Baıbaqtyń qasyna óziniń qalaı jetip kelgenin baıqaǵan joq. Artynan «Báıten» dep shyńǵyrǵan úreıli daýystyń Shyraqjandiki ekenin, ıá Hadıshaniki ekenin aıyrma almady. Kele Baıbaqtyń pyshaq ustaǵan qolyna jabysty. Baıbaq Báıtennen julqyna bosanyp, tura umtylǵanda, Qalı ólsem túrine qarap óleıin degendeı kózin Baıbaqtan almaı, táltirektep shegine tústi. Báıten artynan qýyp jetip, pyshaǵyn sermeı bergen Baıbaqtyń qolyna qaıta jarmasty. Pyshaq Qalıdyń jeńine tıdi. Osy kezde baryp, esi kirgen Qalı jan ushyra júgirip, jappanyń irgesinde turǵan atyna minip úlgirdi.

Baıbaq jeminen aırylyp qalǵan ańdaı alasuryp, qan túlenip, bir kezde Báıtenniń ózine tap berdi. Qarsylaspaı jaı turǵan Báıtenge pyshaǵyn kótere berdi de, kim ekenin tanyp qalyp, qalt toqtap, endi ózinen basqa qarý jumsaıtyn adam tappaǵandaı doldanyp, pyshaqty óziniń tóbesine saldy. Ekinshi ret sermegende Báıten onyń qolyna taǵy jabysty. Biraq áýletti qoldy ustap qala almady, pyshaqtyń tóbe súıekke qalaı qadalǵanyn dál janynan kórdi. Osynyń bári qas pen kózdiń arasynda bolǵany sonshalyq bireý bireýge aýzyn ashyp sóz aıtýǵa úlgere almady.

Qatar jetken Esimbek pen Saǵıdolla Báıtenmen qabattasyp úshinshi ret sermegen pyshaqty tıgizbeı, Baıbaqtyń qolyn ustap qaldy.

Basyn qan jaýǵan Baıbaq yńyranyp, denesi bosap, shóge berdi.

Óldi, óldi, – dep bir áıel shyńǵyryp jiberdi.

— Shýlamańdar! – dep jekidi Botbaı. – Qurym kıiz kúıdirip basý kerek. Bireýiń tez aýylǵa jetińder. Kimde kólik bar?

Myna oqıǵany kórip, atymen qaıtyp oralǵan Qalı álgi sózdi estı salysymen, aýylǵa shapty.

Esinen tanyp qalǵan Baıbaqty sulatyp jerge jatqyzyp, Báıten men Saǵıdolla qan saýlaǵan basyn jerge tıgizbeı qoldarymen ustap tur. Botbaı oramalyn alyp jaranyń aýzyna basty. Kóp uzamaı aýyldan kıiz keldi. Botbaı kıizdi otqa kúıdirip, esin jıa bastaǵan Baıbaqtyń tóbesine salyp:

— Taǵy da kıiz kúıdirińder, – dep ot jaǵyp jatqan áıelderge álsin–álsin aıǵaılap turdy.

Jaradan aqqan qan toqtap, abyr–sabyr saıabyrlaǵan kezde Shyraqjan Báıtendi qushaqtap jylap jiberdi.

— Maıyp bolsań qaıtesiń, – dedi ári renjigen, ári qýanǵandaı bir únmen. – Masqara bola jazdadyq qoı.

Osy kezde Hadıshanyń da kózi jasaýrap tur edi.

Kelesi kúni jurt kóńilin suraýǵa Baıbaqtyń úıine bardy.

Baıbaqtyń júzinde keshegi jan shoshytqan dúleılik joq, kózindegi ot sóngen, músápir pishinde qudaıǵa syıynǵany, amandasqany belgisiz – anda–sanda aýzyn jybyrlatyp qoıady.

— Áıteýir, aman qaldyń, aqyry qaıyrly bolsyn! – dep kelgender kóńil bildirip jatyr.

Baıbaq sonyń ózin dátke qýat qylǵandaı, rıza bolyp basyn ızeıdi.

Bas jaǵynda kımeshek kıip otyrǵan áıeli kim kelse de:

— Qudaıdyń ózi saqtaǵan ǵoı. Áıtpese ne degen sumdyq! Apyrym–aý, qalaı ǵana... – dep basyn shaıqap tutyǵyp, kúıeýin basqa bireý pyshaqtap ketkendeı áldekimge renish bildire sóıleıdi.

X

Úıge kelgen kisiler álginde ǵana tarap, Bıkesh shaıdyń dastarqanyn jınastyryp jatqan. Asqar jastyqqa qısaıyp, irgeden dombyrasyn aldy. Áldebir jan raqatyn tilegendeı, ózi shertken muńdy áýenge ózi eltip, kózin jumdy.

— Úıińe kelgen qonaqtaryńa shaı berýmen – aq sharshadym, – dedi Bıken keselerdi aıaqqapqa salyp jatyp. – Qansha sharýam qaldy. Qudaı–aı!

— Renjime, báıbishe, – dedi Asqar kózin jumyp otyryp. – Úıge kelgen qonaq ta bir yrysyń. Úıine eshkim barmaıtyndardyń kúni ne eken deseńshi!..

— Qudaıdyń qutty kúni topyrlaı bergende, birdeńe shyǵa ma?

— Áı, báıbishe, aqylyń bar edi ǵoı.

— E, qoıshy, – dedi Bıken shyn keıip. – Qashanǵy aqyldy bolamyn...

Asqar kózin ashyp, kúlip jiberdi.

— Ne deıdi myna, shirkin?

— Árqaısysyna shaı qaınatyp tańerteńnen keshke deıin otyrýǵa ýaqytym bar ma, shyraǵym–aý? Basqa da jumys jetedi úıde. Onyń ústine ózim aýyryp, óleıin dep júrmin. – Bıken aýrýynan shyn qorqatynyn bildirip, kózine jas aldy. – Eki qadam bassam, demigip shyǵa kelem... Tipti bireýge sóılesem de, renjisem de, júregim aýzyma tyǵylady, – dedi shalyna tańyrqaı qarap. – Úıde kómek beretin adam joq. Jalǵyz uldy qýanǵandaı qylyp, bólek úı etip ony jiberdiń. Qartaıǵanda kelin jumsap qyzyǵyn kórmeıtindeı qudaıǵa ne jazdym?..

Asqar dombyrasyn qaıta dyńyldatty. Bul kisiniń dombyrany aqyryn qaǵyp otyryp sóıleıtin ádeti bar edi.

— Jalǵyz uldyń jany qymbat pa, qara basyńnyń raqaty qymbat pa? – dedi kúrsinip.

Myna jumbaqqa túsinbeı Bıken oǵan taǵy da tańyrqaı qarady.

— Jaman aıtpaı, jaqsy joq, – dedi Asqar basyp otyrǵan pernesine kóziniń qıyǵymen qarap. – Bir kúni basyma bále kelse, oǵan balamdy ortaq qylyp qaıteıin. – Sodan keıin dombyrasyn doǵaryp: – Bizden de jamandar bar, báıbishe, – dep kóńildene daýystady. – Bosqa ýaıym qylma, basyń aman, baýyryń bútin, boldy emes pe?..

Budan keıin sóılegenim asylyq bolar dep qoryqqandaı Bıken úndemeı qaldy.

— Búgin bir jınalys bar dedi me? – dedi Asqar álgi áńgime sonymen bitsin degendeı bir únmen.

— Qaıdan bileıin, aýdannan adamdar kelipti ǵoı... Jóndep te estı almadym.

Asqar dombyrasyn dyńyldatyp otyryp qalǵyp ketken edi, áldekimniń sálem bergen daýsynan oıandy – kúlegesh Qamıdolla eken. Damylsyz kúlgennen bet–aýzy qyrtystanyp, kózi jasaýrap, qyzaryp júredi. Kúlýge sebep izdegendeı jan–jaǵyna jaltaqtaı qarap:

— Jınalysqa shaqyryp jatyr ǵoı, aǵa – aý, – dedi bosaǵada turyp.

— Ne jınalys eken, bildiń be?

— Bilmeımin, aǵa.

Asqar kıinip syrtqa shyqty. Basyna barqyt taqıa, ústine qara kók matadan tigilgen juqa beshpent, aıaǵyna jazdyq qurym etik kıip, boıyndaǵy aýrýy men káriligin bildirmeı, denesin tik ustap, ketip bara jatqan shoqsha saqaldy ajarly kisiniń júrisindegi kerbezdik pen tákapparlyq kisiniń nazaryn ózine birden aýdarady.

Osy júrisi men kıim kıisi boı basyna jarasatynyn ózi de biletin sekildi, jáne ózi soǵan ábden úırengen bolýy kerek, bul kisiniń sharýa kıimimen júrgenin eshkim kórgen emes. Shynyna kelgende, baıaǵy jastyq shaqtyń seriliginen qalǵan jalǵyz belgi osy sypalyq qana edi.

— Shirkin–aı, jigit kezinde qandaı boldy eken! – dep tańyrqaıtyn jastar jaǵy.

Al kelinder ony Kerbez qaınaǵa dep ataıtyn.

Asqar kelgende jınalys bastalyp ketken. Sonyń aldynda ǵana tazartyp, aqtap qoıǵan klýbtyń ishi siresken adam: kóbi jastar, qatyn–qalash, birli–jarym shaldar da otyr.

Tórdegi stolda otyrǵan beıtanys eki kisiniń murttysy sózin bitirip:

— Endi osy dinniń zıany degen taqyrypta lektor Tynyshbaev Saqtaǵan baıandama jasaıdy, – dep qasyndaǵy shashy tikireıgen sary jigitke sóz berip jatyr eken.

Asqar álgi sózdi estigende, mynaý men tyńdaıtyn áńgime emes eken–aý dep, ketýdi oılap turdy da, stol basynda otyrǵan Baıdáýlet: «Aseke, beri, beri, tórge shyǵyńyz», – dep ózine jurttyń bárin qaratqan soń, qyr kórsetkendeı bolmaıyn degen oımen shet jaqtaǵy Orazmaǵambettiń qasyna otyra ketti. Ol da qıpaqtap:

— Qap, muny bilgende... – dep jan–jaǵyna qarap qoıady.

Jınalys basqarýshy murtty jigit qaryndashymen stoldy tyqyldatty.

— Joldastar, tynysh otyrýlaryńyzdy suraımyn. – Sodan keıin bireý shyǵyp ketpesin degendeı: – Jaýyp qoıyńyzdarshy, – dedi esikti qaryndashymen kórsetip.

Baıandamashynyń aıtqany mynaý boldy. Din adam sanasyn ýlaıtyn apıyn. Ústem tap halyqty qanaý úshin dindi ózine qarý etti. Qudaı qaharymen qorqytyp, eldi ózine baǵynyshty, kiriptar qyldy rýhanı kemtarlyqqa ıterdi. Oktábr revolúsıasy halyqqa áleýmettik azattyq qana áperip qoıǵan joq, onyń aqyl–oıyna da bostandyq áperdi. Biraq eskiliktiń qaldyǵy áli de aıaqqa oralǵy bolýda. Elden qudaıdyń sybaǵasyn jınap, áli kúnge deıin qoja, moldalar semirýde. Nadan baqsy–balgerlerdiń eminen talaı aýrýlar qurban bolýda. Máselen, Jarbógettegi Ospan qoja ishirtki jazyp, úshkirip, dem salyp adam emdegen, soǵan aqsha alǵan. Jazylǵan bir adam joq, ólse qudaıdyń buıryǵy dep qazekeń keshire salady. Kelin–kepshik, jastar jaǵy Ospan qojanyń sarqytyna talasady eken... áýlıe dep. Al ol kisiniń ózi týberkýlez bolyp shyqty. Sonda qansha adamǵa aýrý taratqan deseńizshi?! Bólshevık» kolhozyndaǵy Zarlyq baqsy ystyǵy kóterilip sandyraqtap jatqan áıeldiń «ıektep turǵan jynyn qýamyn» dep, zikir salyp, kók ala qoıdaı qyp sabap, óltirip alǵan. Minekı, dinge senýshilerdiń hal–jaǵdaıy osyndaı. Endeshe, din bizdiń sosıalısik qurylysqa kúni búginge deıin zıanyn tıgizýde. Biz oǵan qarsy jumys júrgizýimiz kerek.

Saqtaǵan baıandamasyn aıaqtap, ornyna otyrdy.

— Baıandamashyǵa qoıatyn qandaı suraqtaryń bar? – dedi jınalys basqarýshy ózine keregi joq sózdi amalsyz aıtqandaı, nemquraıdy únmen.

Ózi Saqtaǵanmen sybyrlasyp ketti.

— Jańaǵy Ospan qoja men Zarlyq baqsyny ne istedińder? – degen daýys shyqty.

— Ekeýi de tıisti jazasyn aldy, – dedi Saqtaǵan.

Jurt onyń qandaı jaza ekenin bilgisi kelip, taǵy bir sóz kútip ańtarylyp tur.

— Sottaldy, – dedi jınalys basqarýshy turpaıylaý bir únmen, sosyn «bularǵa osylaı demeseń, túsinbeıdi», – degendeı jymıyp lektorǵa qarady.

— Dáriger joq bolsa, ne isteımiz?..

— Iá, deseıshi...

— Ólemiz be endi...

— Álmámbet molda jazyp bergen ishirtki, minekı, qaltada júr, – dedi áldekim «dárigerińdi tezirek jibermeseń, ishem de salam» degendeı buldanyp.

— Dáriger bolady, – dedi jınalys basqarýshy (daýsy taǵy da zekigendeı bolyp shyqty). – Bul másele aýdanda sheshilgen. Al ázirge aýdanǵa kelip emdelesizder.

Qarataı qol kóterdi. Baıdáýlet murtty jigittiń qulaǵyna sybyrlap:

— Belsendi komsomoldarymyzdyń biri, – dedi Qarataıdy kórsetip.

Ókil moınyn sozyp Qarataıǵa qarady.

— Nemene, jigitim, suraǵyń bar ma? Álde sóıleısiń be?

— Sóıleımin.

— Al sóıleı ǵoı.

Qarataı júreksinip, alaburtyńqyrap ortaǵa shyqty.

— Baıandamashyǵa qarady. (Saqtaǵan kúlimsirep basyn ızedi.) – Shynyn aıtsaq, dinniń zardabyn aıtyp synaǵanda myqtymyz, biraq osymen is júzinde kúresip júrgen joqpyz. Óıtkeni ózimiz áli sol dinniń yqpalynan shyǵa almaı júrmiz. Áli kúnge deıin otaý kótergenderdiń nekesin molda qıady. Aýylda quran oqytý, qudaıy jasaý, shek berý, qurban shalý jalpyǵa birdeı mindet sekildi. Jáne sodan komýnıserdiń ózderi de qashpaıdy. Máselen, ótken joly partorg Bákeńniń ózi balasyn pishtirtip, qudaıy jasady...

Qyzaryp ketken Baıdáýlet qulaǵynan shertken mysyqtaı basyn shalqaıtyp:

— Aý, endi... sen tipti... – deı berdi sasqalaqtap.

Ókil oǵan qarap kúlip jiberdi. Osy kezde tym–tyrys otyrǵan jurt ta «e, kúlýge bolady eken ǵoı» degendeı dý kúldi.

Qarataı yńǵaısyzdanyp, Baıdáýletke qarady.

— Aıta ber endi, – dedi Baıdáýlet zilsiz keıip. – Bolary boldy. – Sosyn jurtqa qarap: – Aıtyp otyrǵany – shyndyq, amalym qaısy, – dep ózi de kúldi.

— Máselen, – dedi Qarataı sózin jalǵap, – ótkende Qamıdolla ekeýmiz sýǵa túsip...

Baıdáýlet «osy neme taǵy birdeńeni búldirer me eken» degendeı oǵan qadala qarady.

— ...Sonda kórdim, moıynda tumar júr. Tumardyń qudireti shyn bolsa, baıaǵy Tájibaı molda nege sottaldy. Kim kóringenge jazyp berip jatqan tumary ózine jetpeı qaldy ma eken?.. Minekı, kúresimizdiń túri. Jańaǵy Qamıdolla ózi komsomol, ózi tumar taǵady. Biz dinge qarsy kúresý úshin eski nanym–senimnen aldymen ózimiz arylýymyz kerek.

— Janym – aý, mynaýyń sýyrylyp tur ǵoı, – dedi Orazmaǵambet oń jaǵyndaǵy jaǵy sopıǵan egde qara kisiniń tizesine qolyn tıgizip.

— Aǵasy aǵash belsendi Nazar emes pe, – dedi anaý kúńk etip, – soǵan tartqan shyǵar.

— Biraq sózi ándemdi... Qıystyryp–aq aıtady. «Oıymyz bir jerden shyqpaıdy eken» degendeı anaý adam úndemeı qaldy.

Qarataıdyń sózinen keıin jurt bir–birimen sóılesip, gýildep ketti.

— Moldańa da ynsap joǵy ras qoı.

— Aıtsa, aıtqandaı...

— Bizde ózi ustasatyn molda qaldy ma?

— Álmámbet molda – qorqaq, ustasqanǵa deıin ólip ketýi múmkin.

— Saspańdar, molda tabylady, – dedi Nazar jurttyń kúlkisin basa, daýsyn kóterip. – Kóziniń tirisinde ózine mazar saldyryp, shalqaqtaǵan dindarlar da bar.

Jurttyń bári Asqarǵa qarady. Asqar túk estimegen adamdaı sabyrly júzin ózgertpesten, otyra berdi.

Murtty jigit qýana jymıyp Saqtaǵanǵa burylyp:

— Baıqaısyń ba, osy jolǵy jınalysymyz jaqsy ótip jatyr, – dep sybyrlady, tap bir eń mańyzdysy – aıtylyp jatqan máseleniń ózi emes, jınalystyń jaqsy ótýi, ótpeýi ǵana sekildi. Sodan keıin basyn kóterip:

— Bálkim, taǵy da sóıleıtinder bar shyǵar, – dedi otyrǵandarǵa qaıta–qaıta kóz júgirtip. – Kánekı...

— Shyraǵym, men bir aýyz sóz aıtaıynshy, – dedi aldyńǵy qatarda otyrǵan Ólmes ornynan túsip.

Boıy ortadan bıik, qyr muryndy, úlken qoı kózdi, aqyl men parasatty bildirgendeı sál qaıqylaý keń mańdaıy ózine ádemi jarasqan Ólmeske ókil qyzyǵa qarady. Ólmestiń ajarynda aıryqsha qubylmaly qasıet bolatyn. Bul kisi qajet jerinde sabyrly oı ıesi, nemese týra aıtatyn ótkir, keıde saq, keıde elgezek kishipeıil de bolyp kórine alatyn. Sonyń ishinde týma qasıeti qaısy ekenin ózi umytyp qalǵan sekildi. Bul joly oıshyldyǵyna basyp, qoı kózderimen tóńiregine tunjyraı qarap biraz turdy.

— Bálkim, meniń sóıleıtin jónim de joq shyǵar. Biraq «sóılemese sózdiń ákesi óledi» deıdi eken. Sondyqtan bir aýyz óz pikirimdi aıtaıyn. Aıtpaǵym... – Ólmes «qazir seni maqtaıyn dep otyrmyn» degendeı, baıandamashyǵa qarady. – Jańa mynaý... – Jorta esine túsire almaı oılanyp: – Iá, Saqtaǵan inimniń sóılegen sózin estip, ózim qatty rıza bolyp otyrmyn. Qandaı tereń, qulaqqa qonymdy! Aqpa qulaq bireý bolmasa, túsinetindeı qylyp–aq aıtty. Qazaqtyń osyndaı bilimdi jastaryn kórgende ishińnen shúkirshilik qylasyń. Aınalaıyn... – Saqtaǵanǵa taǵy qarady. – Mereıiń óse bersin, biz sekildi nadan qazaqtyń sana–sezimin óstip oıata ber. Raqmet! Al endi myna jigitim... – Jınalys basqarýshy jigitke qarap: – Ápen dedi ǵoı deımin... Keshir qalqam, jas kelgen saıyn adam umytshaq bolady. Iá... el qamyn jegen azamattyń biri ekensiń, seniń de baqytyń órleı bersin! Jańaǵy dáriger týraly aıtqanyń bizdi shyn qýantty.

«Biz osyndaı ekenbiz ǵoı» degendeı eki ókil bir–birine qarady.

— Al endi jańaǵy aıtylǵan áńgimege kelsek... – Ólmes taǵy da oılanyp qaldy. – Men ózim bala kezimde Áketaıdyń Sarmoldasynan oqydym. Maǵan on jeti myń ǵalamdy jaratýshy – haq taǵala dep úıretken sol kisi. Ol kisi eshqaıda barmaǵan, ózimiz sekildi ǵana moldadan oqyp molda bolǵan kóp dúmsheniń biri edi. Al bizdiń aıtyp júrgenimiz solardyń sózi. Áıtpese, qudaıdy kórip kelgen bireý bar deısiń be? Al endi qazir úkimettiń arqasynda damyp, zaman ozyp jatyr. Bulardyń biletini bizden kóp, oqyǵandary kóp. Endi osylar din degen jalǵan, oıdan shyǵarylǵan nárse dep tursa, men qaısysyna senýim kerek. Dúmshe moldaǵa ma, álde qılymynyń sózine me? Árıne qılymǵa, oqymystyǵa senemin. Óz betimizben aqyl jetkize almaǵan jerde bilgenniń tilin alǵannan adaspaımyz, joldastar. Sondyqtan álgi sózden shoshymaıyq. – Ólmes sózin aıaqtaıtynyn bildirip, stol basyndaǵylarǵa týra qarady. – Sender halyqtyń sanasyn oıatý úshin eńbek etip júrsińder. Sender aıtqan keleli áńgimeden keıin, sanasy oıanǵan aǵalaryńnyń biri men dep bilersińder, qaraqtarym. Sol edi aıtaıyn degenim.

Ókil jigitter qatty rıza bolyp, qol shapalaqtap jiberdi.

— Mundaı jınalys esh jerde bolǵan joq, – dep Ápen Saqtaǵannyń qulaǵyna qýana sybyrlady.

Jurt tym–tyrys. Shaldar jaǵy qara bet bolǵan adamdaı bastaryn jerden kótermeıdi. Jastar Ólmeske tańyrqaı qaraıdy.

Osy kezde Asqar baıaý qımyldap ornynan turdy da, ózine tán syrbaz keıippen:

— Quldan da bir suraý, – dedi yńyrana sóılep.

Ápen jınalystyń ajaryn engizetin taǵy bir sóz kútip:

— Sóıleńiz, sóıleńiz, – dedi elpildep.

— Men sizderdiń árqaısylaryńyzǵa Ólmes qusap kópshik qoıǵaly otyrǵam joq. – Asqar daýsyn kenep qattyraq sóıledi. – Sizder aıtqan sózge qarsy daý da aıtqym kelip otyrǵam joq. Óıtkeni ár zamannyń zańy bólek, dini bólek... İske, saıasatqa zıan keltiretin nársege qarsy shyǵý, bylaısha aıtqanda, paryzdaryń. Oǵan eshkim de ókpeleı almaıdy. Jańaǵy Ospan qoja, Zarlyq baqsy sekildi dúmshe, alaıaqtarmen kúreskenderiń – halyq úshin qajet. Biraq myna bir zatty eskergen jón. Eger Zarlyq baqsy aýrý áıeldi óltirip alsa, qudaıdyń joqtyǵynan, dinniń jalǵandyǵynan emes, óziniń nadandyǵynan óltirip alyp otyr.

Óńderi kirmeı otyrǵan shaldar, «e, sóz jańa túzeldi ǵoı» degendeı bastaryn kóterip, Asqardyń aýzyna qarady.

— Ospan qoja eldi aldasa, oǵan da din kináli emes, dinniń sharıǵatyn saqtaı almaı otyrǵan Ospan qoja kináli. Ekeýin shatastyrýǵa bolmaıdy. Sharıǵattyń úkimetke qarsy jerin kórgem joq. Ótirik aıtpaý, urlyq qylmaý, baılyqqa qunyqpaı, kedeıge qaıyr, ǵaripke kómek – osynyń bári sharıǵatta bir nárse. Al munyń qaı jeri burys? – Asqar sózine jaýap tilegendeı jurtty kózimen sholyp shyqty. – Al endi qudaıdyń bar, joǵyn jınalysqa salyp sheshýleriń tipti artyq. Bul – adamnyń senimi. Senim júrekte bolady. Júregi sengen adamǵa qudaı – bar, júregi senbegen adamǵa – joq.

— Aqsaqal, siz tipti teris úgitke kettińiz ǵoı, – dedi Ápen túsin sýytyp.

— Bul teris úgit emes, jarqynym. Janymdy qorlaǵan soń, jaýabymdy aıtyp otyrmyn. Men senderge «qudaı joq» dep jaqsy atty kóringenmen, júregim qudaıǵa senip tursa, men ótirik aıtqan bolyp shyqpaımyn ba? Men shynymdy aıtyp otyrmyn. Shyndyq úshin jazǵyrý beker. Endi qalǵan azǵantaı ǵumyrymda dinimnen jańyldyrma dep tilep otyrǵan kempir, shal da bir qaýym el. Olar qańǵyp kelgen qaımana qazaq emes, osy eldiń ata–anasy. Al endi basqasyn aıtsaq, osy úkimetti ornatýǵa qatysqandardyń biri biz bolamyz. (Bul kisi «men» degendi keıde «biz» dep sóıleıtin).

— Endi qalaı bı bolǵanyńdy aıt, – dep kúldi Nazar.

Asqar Nazarǵa qaramaı:

— Saýdagerden sóz surasań, bergeni men alǵanyn aıtady, – dedi taqpaqtap: – Jıhankezden sóz surasań, qaıdaǵy men jaıdaǵyny aıtady.

Aqymaqtan sóz surasań, saıqymazaq qyljaǵyn aıtady, Aqyldydan sóz surasań, oıyńdaǵynyń ar jaǵyn aıtady, – degen eken burynǵylar. Seniń bilgeniń saıqymazaq – qyljaqtan bir aspaı qoıdy – aý, Esenbaıdyń Nazary. Taǵdyrdyń tálkegine ushyrap, ómiri kúder úzgen shaǵymda, janym kúıip, ózime kúmbez turǵyzǵanym ras edi. Sol shirkin seniń mazańdy ala berdi. Qyzyǵyn bereıin dep salǵan joqpyn, ólgende jataıyn dep saldyryp em soǵan óziń – aq baryp jata ǵoı...

Orazmaǵambet myrs etip kúlip jiberdi de, ózi sonysynan shoshyp ketip, kózi jypylyqtap, saqalyn sıpaı berdi.

Birdeńe deı bergen Ápendi Saqtaǵan túrtip toqtatty.

— Myna kisi tegin adam emes, – dedi sybyrlap. – Basqalarǵa sózińdi buǵan aıtýǵa bolmaıdy.

— Biraq Nazarǵa da ókpelemeımin, – dedi Asqar bir qalypty yńyranǵan únmen. – Meniń júregimdi ushyrǵan – Ólmestiń sózi bolyp otyr. Apyr–aı, ishi–syrtyńda biz bilmeıtin eshteńe joq – elde óstiń. Ómir súrýge yńǵaıly eń, dúnıe – túlkini tazy bolyp qalaı shalǵanyńdy talaı kórdik. Biraq paıǵambar jasyna kelgende ujdanyńdy saýdaǵa salar dep oılamap edim. Seniń atyńdy Ólmes dep durys qoıǵan, sirá da, ólmessiń. Biraq qudaıyńdy satyp kún kórgen tirligińe qyzyqpaı–aq qoıaıyn... – Asqar sózin doǵaryp, ózine–ózi, sabyrly qımylmen ornyna otyrdy.

Jurt taǵy da tym–tyrys. Jınalysty bulaı aıaqtaýǵa bolmaıtynyn sezgen Saqtaǵan qorytyndy sóz sóıledi.

— Aqsaqal, biz sizge dinnen bez dep otyrǵan joqpyz, – dedi de sóziniń aıaǵynda Asqarǵa qarap turyp. – Dinniń qazaq halqyna tıgizgen paıda, zıanyn tarazyǵa salyp otyrmyz. Aıtqanymyzdyń biri ómirde bolǵan oqıǵalar. Siz kózińiz ashyq adamsyz, al qarapaıym halyq úshin din degenimiz – Ospan qoja, din degenimiz – Zarlyq baqsy. Sondyqtan olardy biz dinnen bólip qaraı almaımyz...

— Osy sózdiń de jany bar–aý, – dedi bireýler jınalys tarqaǵan kezde klýbtan shyǵyp bara jatyp.

* * *

— El basyna talaı bále tóngende osynyń bir qylshyǵynyń qısaıǵanyn kórgem joq, – dedi Botbaı jastyqtan basyn kóterip alyp. – Baıaǵy tas meshinde maly qyrylmaǵan osy ǵana bolatyn.

— Oıbaı–aý, taýyq she, taýyq? Naǵyz aq sıraq jyldyń ózi emes pe edi? Sodan da aman shyqty ǵoı.

Asqar dombyrasyn doǵaryp:

— Ony qoıshy, aman qalsa sharýaqorlyǵy shyǵar, – dep áńgimege aralasty. – Meni tań qaldyratyn bir nárse – baıaǵy búkil eldi oıran qylǵan atty qazaqtardyń jylqy izdep osynyń aýlyna túsip, qalyń jylqysyna tımeı typ–tynysh attanyp ketkeni. Bul bir jumbaq...

— Men bilsem, osynyń kóz baılaıtyny bar, – dedi Sonarbaı bultartpaıtyn dálel keltirip otyrǵandaı, saýsaǵyn shoshaıtyp: – Aıtpady demeńder.

— Shynynda da, óziniń bir bálesi bar, – dep Maldybaı álgi sózdi quptaǵandaı boldy. – Birdeńe suraǵanda basyńdy qalaı aınaldyryp alǵanyn bilmeı qalasyń.

* * *

Ólmes osy kezde eki ókilmen birge Baıdáýlettiń úıinde shaı iship otyrǵan. Onyń ózin de, sózin de unatyp qalǵan Ápen men Saqtaǵan áńgime ústinde Ólmeske «jaǵdaıyńyzdy aıtyp, habarlasyp turyńyz» dep yqylas kórsetti. Ólmes surastyra kele, Saqtaǵanǵa jıen bolyp shyqty. Al Ólmestiń:

— Jaqsyda jattyq joq, shyraǵym. Qarǵa tamyrly qazaqpyz dep qazbalaı beremiz. Áıtpese, osy otyrǵan qaı – qaısysyń da bir – birińe bóten emessińder, – degenin jurttyń bári óte oryndy, taýyp aıtylǵan sóz dep uıǵarysty.

* * *

Ólmestiń ákesi Jamanqul álim–berim kún kórgen kedeı adam bolsa da, elge syıly, abyroıly kisi bolypty. Ólmestiń azan shaqyrtyp qoıǵan aty – Erjigit. Bala kezindegi pysyqtyǵyna qarap, jeńgeleri Ólmes dep atap, keıin birte–birte burynǵy esimi umytylyp, birjola Ólmes bolyp qaldy. Ata mekeni Shaǵyrly bolatyn. Sýynyń tushshylyǵy bolmasa, qara shaǵyry men kókpegi kóp, jaıylymy az, malǵa jaısyz jer edi. Ólmes ákesiniń quda túsip, úılendirmek bolǵan nıetine kónbesten, jalǵyz balaly jesir áıelge úılenip, sonyń azǵantaı malymen turmys qurdy. Sharýaqorlyǵynyń arqasynda keıin ájeptáýir mal bitti. Jaqsylarmen janasyp, bedel jınady.

Ras, Ólmes jaqsy men jamandy ózinshe túsinýshi edi. Kimniń tasy órge domalap tursa, sol – jaqsy adam dep esepteıtin.

Bireýden bireýdiń basy artyq degendi bul kisi moıyndaǵan emes. Oǵan ómirden keltiretin mysaly da kóp edi jáne osy oıdy boıyna sińirgen saıyn, baılaýly qoly bosaǵandaı, bir erkindikti sezip, istegen isine ókinbeıtin minez tapty. Qajet adamǵa kishilik kórsetip, qyzmet qylýǵa namystanbaıtyn boldy. Adam boıyndaǵy eń aıbatty qarý – jaǵympazdyq, jáne aıtpaǵany bolmasa, osy jurttyń bári biledi dep oılaıtyn. Biraq Ólmes jaǵympazdyqty shynaıy kóńildiń rıasyz peıili qusatyp sheber jasaǵandyqtan, anaý adamnyń ózi de bul jaıynda ámánda jaqsy pikirde júrýshi edi. Ol estip adam men zamannyń yńǵaıyn elden buryn tanyǵysh bolyp ósti. Qıyn–qystaý kezderde qutqarmastaı bolyp kezikken taýqymetten Ólmes eldiń bárin aıran–asyr qylyp, op–ońaı qutylyp kete beretin. Jurttyń bári aq taıaǵyn ustap qalǵan uly jutta Ólmestiń dáýleti shaıqalmaı qaldy.– Al atty qazaq tusynda aman qalýynyń azǵantaı syry bar edi. Ol kezde Ólmes Shaǵyrlynyń qyrynda otyrǵan. Bulardy saǵalap júrgen bes–alty qońsy úı bolmasa, qalǵandary óziniń týǵan–týystary. Úlken balasynyń úılengenine bir jyldaı bolyp qalǵan, ol da jeke shańyraq. Shildeniń aıaǵy bolatyn. Uly sáskede aýylǵa otyz shaqty atty ásker saý ete qaldy. Bastyq ajarly jas jigit eken, jeroshaq basynda júrgen qatyndarǵa qaıta–qaıta qarap qoıyp, qasyndaǵy tilmashqa orysshalap birdeńelerdi aıtty.

— Bul kisi aqsúıek qaýymynan shyqqan, mádenıetti adam – dedi tilmash qazaqsha men tatarshany aralastyra sóılep. – Aıtqanyn oryndaǵan adamdy zábirlemeıdi.

— Apyrym–aı, alla razy bolsyn, shyraǵym, – dep Ólmes batasyn berdi. – Óziń de musylman balasy ekensiń...

— Ári qaraı tyńda, – dedi tilmash «seniń bos sózińe ýaqyt joq» degendeı únin qataıtyp. – Bizge at kerek. Tap qazir bar jylqyńdy aıdap ákel. Tańdaǵanymyzdy alyp ketemiz. Aqysyna – janyń sadaǵa.

Ólmestiń mańdaıynan muzdaı ter burq ete qaldy.

— Apyrym–aı, taqsyr – aı, bizde jylqy qaıdan bolsyn, – dedi jylamsyrap.

— Sózdi qoı! – dep tilmash aqyryp qaldy.

— Taqsyr – aı! – dedi Ólmes endi bastyq jigittiń ózine qarap. – Bizde qaıdan mal bolsyn, kedeı adambyz. Myna jerde, qashyq emes, Shoshqakól degen jerde... – Ólmes kózi alaqtap Shoshqakól jaqty qolymen qaıta–qaıta kórsetti. – Ájibaı degen baıdyń aýly bar. Jylqysy kóp. Soǵan nege barmaısyzdar?

Tilmash Ólmestiń sózin bastyq jigitke jetkizdi. Sosyn ekeýi oryssha sóılesip biraz turdy.

— Áı, qazaq, – dedi bir kezde tilmash burylyp, – tez jylqyńdy jına! Aıtqandy oryndamasań, óz obalyń ózińe.

Eger oryndamasa, ne isteıtinin aıtqan joq, biraq daýsynyń yzǵarynan sumdyq birdeńe ekeni sezilip turdy.

— Taqsyr – aı, jaraıdy, – dep Ólmes basy jerge jetkenshe ıildi. – Qazir adam jibereıin, qazir... Tek ózderiń úıge túsip, dám aýyz tıińdershi...

— Raqmet, – dedi tilmash keketkendeı bir únmen. – Orys áskerin úıge túsirip alyp, qazaq aýlynyń qalaı qyryp jatqanyn estip kele jatyrmyz.

— Alla saqtasyn! – dep shoshyndy Ólmes. – Ondaı bálege aralasqan emespin. Alla saqtasyn...

Ólmes sasqalaqtap ár úıge bir júgirdi.

— Áı, Sadyr! Sadyr qaıda deımin, Sadyr, – dep aıqaılady jany shyǵa. – Sadyr!

Úıinen shyqqan Sadyrdy Ólmes júgirip kelip, qulaq shekeden salyp jiberdi. Sadyr Ólmestiń úlken uly edi:

— Oıbaı–aý, sizge ne bolǵan? – dedi túkke túsinbeı.

— Ne bolǵan deıdi ǵoı, aqymaq. Tez jylqyny ákel osynda! Tez! – dep qalshyldady Ólmes.

Sadyr nege taıaq jegenine aqyry túsinbegen kúıi jylqyǵa attanyp ketti. Alasurǵan Ólmes ásker bastyǵynyń janyna qaıtyp keldi.

— Taqsyr – aı, úıge túsińizshi, qudaı úshin, – dedi jalynyp. – Tym bolmasa qymyz ishińiz.

Jylqyǵa ketken adamdy kózimen kórgen ásker basy soldattaryna áldene dep aıqaı saldy da, ózi attan jep–jeńil qarǵyp tústi. Qalǵan áskerdi eki úıge bólip, ózi bes–alty jigitimen Ólmestiń úıine kirdi. Ólmes jan ushyryp júgirip júr. Sharamen qymyz ákelip, ózi bir kesesin iship, sodan keıin qonaqtarǵa quıdy. Kóp uzamaı qýyrdaq ta daıyn boldy. Ásker basy da Ólmestiń quraq – ushyp qyzmet qylǵanyna birte-birte jibı bastady.

Osy kezde Ólmes bosaǵan sharany alyp syrtqa shyqty. Áldeqalaı júregi tarsyldap, ekinshi otaýǵa kirdi. Úlken ulynyń kelinshegi Rahıma kilemniń artynda tyǵylyp jatqan – syǵalap atasyna úreılene qarady.

— Balam, qonaqtar otyrǵan úıge baryp, ydystardy jınap ala ǵoı, – dedi demikpesi bar adamdaı entigip.

Rahıma aıtqan sózge túsinbeı, kózi baqyraıyp otyra berdi.

— Bara ǵoı, qalqam, olar saǵan tımeıdi. Ydystardy jınap al. Olar da keteıin dep jatyr. Súıte ǵoı...

Rahıma basyndaǵy jaýlyǵyn kózine túsire baılady da, qulap ketetindeı eki qolyn jazyp, qaıta–qaıta súrinip, aqyry úlken úıdiń esigin ashyp, ishke kirdi.

Ólmes qonaqtardyń ústine kirýge asyqpady, kıiz úıge arqasyn tirep, júreleı otyrdy da, qaltyraǵan qolymen nasybaı atty. Urlap atyp otyrǵandaı, alaqtap jan–jaǵyna qarady.

Osy kezde úlken úıden shar ete qalǵan áıel daýsy shyqty. Ólmes óziniń qalaı atyp turǵanyn sezgen joq. Umtyla berip, esine áldene túskendeı, qalt toqtady. Áıel daýsy taǵy bir tunshyǵa shar etti de, basylyp qaldy. Ólmes úıge kirýge bata almaı, sendelip biraz turyp, ne de bolsa baıqaıyn degen oımen, jabyqtan syǵylady. Eshteńege túsinbeı, jabyqty keńirek ashty. Áldekimniń jaýyryny qalqalap tur eken, álgi bylaı ketken kezde, bolyp jatqan ýaqıǵany kózi shaldy. Óz tóseginiń ústinde shashy jaıylyp kelini shalqasynan sulyq jatyr. Ústinde teńkıgen bireý bet–aýzy tyrjıyp, sóleket qımylmen tyrbań–tyrbań etedi. Qolyna nagan ustaǵan bireý esikti arqasymen basyp tur. Manaǵy ásker basy, jumysyn bitirgen bolý kerek, qyp–qyzyl bop jymıyp terin súrtip, áldekimniń qulaǵyna sybyrlap qoıady. Kenet jańaǵy teńkıgen neme ólip qalǵandaı qımylsyz qaldy da, ile shaldarsha tońqańdap ornynan turǵan kezde, adamnyń júzi shydamaıtyn bir kórinisti kózi shalǵan Ólmes jabyqty túsirip jiberdi.

Jan qınaǵan tynyshtyq jylǵa sozylǵannan kem bolǵan joq. Ólmes ulynyń otaýyna kirip, istiń aqyryn kútti. Bir zamanda dabyr–dubyr sóılesken daýystar estilip, Ólmes syrtqa shyqty qonaqtar kóńildi. Ásirese ásker basy jas jigit jaırań qaǵady.

Búkil aýyldy basyna kótere birdeńe dep aıqaılap edi, basqa úıge ornalasqan soldattar dalaǵa shyǵyp, asyǵys atqa qondy.

Tilmash Ólmestiń qasyna kelip:

— Aıttym ǵoı men saǵan, – dedi óziniń bilip sóıleıtinine rıza bolǵan únmen, – bul jigit zıaly qaýymnyń adamy dep, kórsetken syı–sıapatyńa túsindi. Basqalary bolsa, túkirmes te edi. Biz endi senen eshteńe de almaımyz, jylqyń ózińe olja boldy. Aıttym ǵoı.

Ásker basy at ústinde turyp, Ólmestiń arqasynan qaqty. Áldene dep orysshalap, buǵan kózin qysty, sodan keıin tilmash ekeýi aýyl shetinen údere attanǵan soldattarynyń sońynan burqyldatyp shaba jóneldi.

Ólmes óli men tiriniń ortasynda meńireıip uzaq turǵan.

Úreıi ushqan Rahıma sodan aıyqpas aýrýǵa ushyrady. Qyzylobadan bir táýip kempir aldyryp, qys boıy emdetti. Biraq em qate boldy ma, aýrý ústine aýrý jamaldy. Onyń ne aýrý ekenine eshkim túsingen joq. Jaz shyǵa kelini qaıtys boldy.

Al Shaǵyrlydan attanǵan áskerdiń Shoshqakóldegi Ájibaı aýlyn oırandap ketkenin Ólmes eki kúnnen keıin estidi. Sonyń aldynda Ájibaı Ólmesti atty qazaqtardan saqtandyryp, óz aýlyn Shoshqakólge aparyp jasyrǵanyn aıtyp ketip edi.

Jańa ókimet ornaǵannan keıin de, Ólmes óz esebinen jańylǵan joq. Maldy azaıtty. Qalǵanyn mylqaý aǵasy Imanǵalıǵa jazdyrdy. Aýyl belsendileriniń aýzyn aldy, ýezegi ulyqtarmen boldym. Al jurt bolsa, «qyryq jyl qyrǵynnan qylshyǵy qısaımaıtyn Ólmes» dep muny ańyz qyldy.

Ólmestiń arqasyna batatyn ekinshi júk – kishi uly Qamzanyń taǵdyry. Qamza án aıtyp, dombyra tartyp, báıgege at qosyp serilikpen el kózine tústi. Ólmes sol kezdegi aýylnaı Kenjeǵuldyń úlken qyzyna quda tússem dep oılap júrgen. Kenjeǵuldyń dúrildep turǵan kezi. Túý degen túkirigi jerge túspeıdi. Onymen quda bolýdy kim arman qylmasyn?! Biraq Qamzasy qurǵyr, qas qylǵandaı, myrzabolat Súımentaıdyń shóp jelke qyzymen shatasyp masqara boldy ǵoı. Jastaıynan erke ósken tentek jigit aıtqan sózdi tyńdamaı, «ony almasam ólemin» dep, qasarysyp turyp aldy. Súımentaıdyń baı tuqymy ekeni ras. Biraq kóleńkesinen qorqyp allalap otyrǵan adamnyń baıaǵydaǵy baılyǵy kimge kerek?.. Ólmes endi basqa amalǵa kóshti. Jamaǵaıyn týysy Áıeshtiń balasyna «qysylsań qalyń malyn ózim tóleımin» dep, Súımentaıdyń qyzyn bir túnde alyp qashyp áperdi. Áıesh taqyr kedeıdiń ózi edi. Araǵa belsendiler aralasqan soń, Súımentaı aýzyn asha almady.

Biraq is munymen taman bolmady. Olaı bolar dep kim oılaǵan? «Ol qyz basqa bireýge qashyp ketipti, endi Kenjeǵuldyń qyzyna quda túskeli otyrmyn» dep balany shyn aınaldyrýǵa kiriskende, álgi neme jyn urǵan adamdaı elirip, basyn jerge uryp, kıimin jyrtyp, masqara bolmasy bar ma!.. Alasuryp, ustaǵanǵa kónbeı, pyshaqqa umtylǵanda otyrǵan elden záre qalmady. Shkaf ústinde turǵan ótkir lóketti alyp dalaǵa qashty. Mert bolar ma eken dep qorqyp, Ólmes sońynan qýdy. Syrtta balasynyń jan serigi – kúreń at baılaýly turǵan. Qulynynan osy ulyna atap edi. Kúreń at dese Qamza ishken asyn jerge qoıatyn. Balasy qulaıtyn adamdaı, qalbalaqtap kúreń atqa júgirgende, Ólmes eshteńege túsinbeı turyp qalǵan. Qamza qolyndaǵy pyshaqpen kúreń atty saǵaǵynan oryp jibergen kezde, Ólmes aıqaılaýǵa úni shyqpaı, tizerleı qulady. Qanǵa malynǵan at qorqyrap, sekirip baryp, tońqalań asty. Áldekimder kelip, Ólmesti ustady. Ý–shý... Jylaǵan áıeldiń daýsy. Baýyzdaǵan at jany shyqpaı, uzaq arpalysty, aqyry qansyrap baryp birjola qulady.

Balasy talyp jatyr eken. Esin jıǵan kezde, bóten adamdaı túsi ózgerip, ózinen–ózi kúle berdi. Biraq Ólmes balasynyń aýyrǵanyna sengen joq. Qystaýǵa kósherde taǵy alasuryp, dalaǵa qashqan soń, qatty ashýlanyp, balasyn qamshymen josadaı qylyp sabap, kıizge orap baılady da, jurtqa tastap ketti. Ólmestiń aıbarynan qoryqqan jurt Qamzanyń qasyna jolaı almady. Kúreń attyń kúıiginen áreń júrgen Ólmes astyndaǵy atyn borbaıǵa bir salyp, «tart, káne» dep kóshtiń basyn qystaýǵa burǵyzǵan. Árıne, ishinde «áke ashýyn sezip, sabasyna tússin, artynan qaıtyp kelip, alyp ketermiz» degen oı turdy. Biraq qystaýǵa jetkennen keıin, jibergen adamy: «Arqan men tekemet qana jatyr, Qamza joq», – dep tún ishinde qaıtyp keldi. Endi mine... bir kezde oıyn–saýyqtyń kórki bolǵan sol Qamza qazir bir aýyldyń belgili jyndysy bolyp, jaıaý qańǵyp, dalaǵa túnep, tentirep júr. Anda–sanda úıge soǵady. Qolynda qaǵazy men qaryndashy bar, ár úıge kirip, adamdardyń sanyn alyp, «salyq salyp», sandyraqtap sóılep, bala–shaǵanyń ermegine aınalǵan.

Osynyń bári Ólmestiń janyna batpaıdy desek, shyndyqqa syıymsyz bolar edi. Biraq Ólmes «adamnyń ary syrt kıim sekildi» dep oılaıtyn. Máselen, japadan jalǵyz tyr jalańash turǵan adam ózinen–ózi uıalmaıdy, al osy kúıinde jurt kózine túsýden uıalar edi. Iaǵnı uıat syrt kózge ǵana baılanysty. Nemese, basqa bireýdiń áıelimen ashyna bolý masqara emes, masqara – sonyń jurtqa jarıa bolýy ǵana. Endeshe, jurt bilmeıtin ishtegi dúnıe ar emes, ol – adamnyń syry. İshtegi syrǵa sot joq. Tek sony kóterýge óz beliń jarasa jetip jatyr.

Ólmes bala kezinde qum arasynda kesirtke qýyp kóp oınap edi. Qýyp jetip, quıryǵynan basqanda, kesirtke quıryǵyn tastaı qashatyn. Sonda deneden aırylǵan quıryq jany shyqpaı birazǵa deıin jeke maqulyq qusap shorshyp jatar edi. Qý tirliktiń qupıasy osyndaı sadaqa zańyna qurylǵan sekildi. Qaýip–qaterden sadaqa bermeı qutyla almaısyń. Ólmes keıde ózin kesirtkege, al ózinen qıanat kórgen adamdardy óziniń quıryǵyna teńeıtin, sonda jańaǵy kishkene jándikshe bul da jaratýshynyń yqtıarymen is qylǵandaı bolyp, sottalǵan adamnyń birjola aqtalyp shyqqanyndaı bir sezimge keletin.

Biraq barsha maqulyq pen barsha zattyń bir kórim kórinisi ǵana baǵalanatyn at ústi tirshilik tusynda Ólmes te bir kıer kisilik shapanyn jarqyratyp kıip shyǵýdan eshkimge aqysyn jibergen emes. Ólmespen juǵysqan adam onyń kishipeıil, aq kóńil minezine, qonaqjaılyǵyna rıza bolyp, osy eldiń at basyn tireýge bolatyn azamaty dep júrgen jerinde áńgime qylyp, aıtyp júrer edi.

XI

— Teteles – aý, júr, aqsúıek oınaımyz. Bizdiń jaqqa adam ketispeı jatyr. Bol! – Eki kózi ottaı janyp, balasha elirip alǵan Shyraqjan ekpindeı kirip, jartylaı qarap: – Áje – aý, bári sonda. Rahıa apam da júr, – dedi asyǵys taýyqsha jutynyp. Sodan keıin ózinen–ózi ishegi qata kúlip, qalaı kelse, solaı úıden qaýyrt shyǵa jóneldi.

Qalaǵan ernin zilsiz sylp etkizdi.

— Meniń osy kelinim erkek – shoralaý ma, qalaı? Tapyraqtap basyp kete jazdaıdy. Tipti bala! – dep ezý tartyp jymıdy da: – basqa–basqa, Rahıaǵa ne joq? – dedi onsha jaqtyrmaı.

Qolyn jaıyp, as qaıyrǵan soń, nandy sharaǵa salyp, dastarqandy jıyp aldy.

— Barsań baryp kel, bir ýaq boı jazyp, – dedi onsyz da kıinip jatqan balasyna qarap.

Báıten qara sáten kóılegin kıip, belin býdy da, báteńkesiniń baýyn muqıat baılap, sheshesiniń «ústińdi búldirip alma» degen sózine jaýap bermeı, dalaǵa shyqty.

Aı sútteı jaryq. Túbek jaqta aýyl jastary ý–shý bolyp, birin–biri qýalap oınap júr. Máz bolyp aıqaılaǵan erkek daýsy, qyz daýsy. Áldekim kúrpildetip óristen kesh qaıtqan sıyryn saýyp jatyr.

Báıten kelgende jastar eki jaq bolyp, áldenege kelise almaı, aıtysyp jatyr edi.

— Bizge Erboldyń keregi joq. Ony qaıtemiz?

— Bizge de keregi joq, – deıdi áldekim shińkildep.

Eshkimge keregi joq Erbol yrjıyp ortada tur.

— Jaraıdy Erboldy biz – aq alaıyq, biraq sender Saqyshty alasyńdar.

— Saqyshtyń keregi joq, onan da Erboldy bizge berińder.

— Joq, Erboldy ózimiz alamyz.

Baǵasy artqan Erbol onan saıyn yrjıady.

Bireý Báıtendi tanyp:

— Oıbaı, mynaý Báıten be? Kel, bizge kel, – dedi aıǵaılap.

Áldekim Báıtendi qolynan julqyp qaldy. Shyraqjan eken.

— Neǵyp omalyp qaldyń? Mana aıtqan joqpyn ba?..

Tasqynǵa ilesken jańqadaı Báıten yrdý – dyrdýdyń ishine qosyldy da ketti. Aı sáýlesinen qyzdardyń osynsha sulý bolyp ketetinin ol buryn baıqamaǵan edi. Kúlkiden ishegi qatqan bir jandar, nege kúlip júrgenin bir qudaıdy? ózi bilsin! Báıten moınyn sozyp jan–jaǵyna qarady. Hadıshanyń daýsyn estigen sekildi edi, biraq ózin kóre almaı tur.

— Kánekı, qatarǵa turyńdar! – dep aıqaılady oıyn basqaryp júrgen tolyq qara jigit. – Al, kánekı! Kóldeneń qosylǵan eshkim joq pa?

Birin–biri qýalap, qyr asyp ketkender ahylap–ýhilep qatarǵa turyp jatyr.

— Men aqsúıekti myna jyndyda eken dep, sońynan qýa bermeımin be, – dedi uzyn boıly jas kelinshek tazy sekildi jylmaqaı jigitti qolymen kórsetip. – Ólip–talyp ustasam, kógermegirdiń qolynda túk joq.

— Ózim ǵoı toqtaǵan, áıtpese qaıdan ustaısyń? – Jylmaqaı jigit namystanǵandaı boldy.

Kishkentaı sary qyz áldekimmen ursyp qaldy.

— Ońbaǵan, aram, yńǵaı qaralyq jasaısyń!

— Ne qaralyq jasadym?

— Ustaǵannan keıin nege bermeısiń aqsúıekti?

— Oı, joq bolsa, nemdi beremin?

— Iá, joq! Kórmedi deısiń be, shalbaryńnyń ishine salyp jibergenińdi.

— Kórseń, sol jerden nege almadyń?

— Ońbaǵan, jyndy, albasty!..

— Aý, qoısańdarshy! – dedi oıyn basqarýshy aıqaılap. – Ulbosyn, qoıshy, shyraǵym. Káne, turdyńdar ma? Bireý, ekeý, úsheý...

Oıyn basqarýshy eki jaqtyń adamyn sanap boldy da, aýylǵa jelkesin berip, tórt–bes qadam ilgeri shyqty, qolyndaǵy aq júnnen istelgen judyryqtaı kıiz Dopty bar pármenimen qulashtaı laqtyrdy. Sol sol–aq eken, oıynshylar toby báıge attaryndaı andyzdap, ý–shý bolyp, aqsúıek túsken jaqqa jarysa júgirdi. Alǵa túsken bes–alty eresek jigit osy – ay degen tusqa kelgende, toqtaı qalyp, jan–jaǵyna alaqtap, kúdiktileý jerdi qolymen sıpap, aıaǵymen túrtip, aqsúıek dep atalatyn kıiz dopty izdeýge kiristi. Keıde bul oıyndy aqsúıektiń ózimen de oınaıdy. Biraq kóldeneń tabylǵan súıekter jurtty shatastyryp, daýdy kóbeıtken soń, bul tóńirekte kóbine aq júnnen istelgen kıiz doppen oınaıtyn. Bireýler aqsúıek izdep júrse, bireýler qarsy jaqtyń adamyn ańdyp júr. Kenet áldekim tapyraqtap tura qashty da, ony tóńirektegiler qaýmalap ustap alyp edi, álginiń súıek tapqany ótirik bolyp shyqty. Bul qarsy jaqty aldaý, shyn tapqan adamǵa jol ashý úshin jasalǵan aıla. Ony ákki jigitter jaqsy biledi. Al ý–shý bolyp bosqa júretinder – qyz–qyrqyn, kelinshekter jaǵy. Olarǵa oıynnyń jeńisinen ý–shýy qyzyq sekildi. Jurt shashyrap sıreı bastady. Aqsúıekti bireý tapqan bolýy múmkin. Biraq ushqyr balalar men eresek jigitterdiń toby sóre jaqty bógep, tosqaýyl jasap júr.

Báıten odaǵaılaý ósken qara shaǵyrdyń túbine júrelep, shóptiń arasyn qolymen sıpalaı bastap edi, munyń qasyna bireý entelep júgirip keldi. Onyń Hadısha ekenin Báıten qaramaı–aq bilip tur. Manadan beri bir–birine qalaı jaqyndaýdyń retin taba almaı júrgen. Hadısha qarsy toptyń adamy bolǵandyqtan:

— Shynyńyzdy aıtyńyz, taptyńyz ba? – dedi bul arada tanktyń júrmeıdi degendeı daýsyn kótere.

— Joq, Hadısha, – dedi Báıten sybyrlap, – tapqan joqpyn, tapqan joqpyn...

Báıten osy sózdi maǵynasyz qaıtalap, Hadıshanyń kózine týra qarady. Onyń bóten sózdi ádeıi yntyq kóńildiń maqamymen aıtyp turǵanyn, al, shyn máninde, bar maǵyna sózdiń ózinde emes, maqamynda ǵana ekenin qyz sezbeı qalmady. Hadısha jaqyn kelip, qara shaǵyrdy tasalap, qumǵa tizerleı otyrdy. Aı sáýlesimen mármárdaı bozarǵan júzinen alyp – ushqan qýanysh – kúlki lezde joǵalyp, «álginiń bári jalǵan qýanysh, al, shyn máninde, kóńilim osyndaı ǵarip, muńdy» dep turǵandaı tunjyraı qaldy. Osy bir únsiz qaras sóz qudiretinen áldeqaıda bıik edi. Ekeýi de bir–biriniń til qatpaǵanyn tiledi. Biraq mynaý jyn – oınaqtyń ishinde búıtip uzaq turý múmkin emes edi.

— Munda bireýler otyr ǵoı, – dep áldekim dál qastarynan aıqaı saldy. – Dáýde bolsa, tegin emes...

İle bulardy tórt–bes jigit qorshap aldy. Olardyń óz adamdary ekenin tanyǵan Hadısha:

— Aqsúıek osynda, maǵan bermeı qoıdy. Tezirek ustańdar, – dep jar sala, ornynan atyp turdy.

Birneshe adam Báıtenge bas saldy.

— Durystap tintińder, – deıdi gújildegen bireýi.

— Qolynda turmasyn...

— Shalbar jaǵyn jaqsylap...

Jigitter qansha tintse de eshteńe tappady.

— Múmkin emes, osynda, – deıdi Hadısha óp–ótirik órshelene.

Báıten eriksiz kúlip jiberdi, ishteı Hadıshanyń álgi isine súısinip turdy. Jurt shashyrap taǵy da bet–betimen ketti. Osy kezde qarsy bette jer sıpap júrgen aq jeıdeli jalań aıaq bala Báıtenge jaqyndap kelip, basyn kótermesten:

— Aǵa, aqsúıek mende, – dedi sybyrlap. – Men sizge beremin de, ózim myna jaqqa qashamyn. Siz myna jaqpen júgirińiz...

Bala óte berip, kıiz dopty Báıtenniń qolyna ustata saldy. Ózi eńbektep jylystaǵan kúıi jıyrma qadamdaı uzap bardy da, sórege qaraı bar pármenimen zymyraı jóneldi. Jan–jaqtan qaýmalap bir top jigit balany qorshaı qýdy.

— Usta, oıbaı, usta!

— Jiberme!

— Myna júgirmek qaıtedi – eı!

Báıten endi keshikkenim bolmas dep, ornynan tura bergen edi, qaıdan kelip qalǵany belgisiz, bireý tý syrtynan bas saldy. Qapelimde qaýqar qyla almaı, etpetinen tústi de, ushyp turyp, jańaǵy jabysqan báleni ústinen úıirip laqtyryp jiberdi. Biraq sol sátte–aq álginiń Hadısha ekenin tanyp, qaıta oralyp, jany yshqyna, qushaqtaı aldy.

— Qaraǵym – aı, bir jeriń aýryp qaldy ma? Ne boldy?

Ony elep jatqan Hadısha joq, Báıtenge taǵy jarmasyp:

— Mynda, mynda, – dep túndi basyna kóterip shyńǵyrdy.

Ózi munsha taramys bolar ma, bir qoly ajyrasa, ekinshi qolymen jarmasyp, aırylar emes. Sol eki ortada tobymen júgirgen ańdar sekildi on shaqty jigit jalańdap jetip keldi. Kele umar–jumar ekeýiniń ústine qulady. Báıten qolyn qaıyrtqyzbaı uzaq arpalysty. Kıiz dopty óz adamdarynyń birine bere salmaq bop, tyrysyp edi, biraq myna nópirdiń ishinen kimniń kim ekenin ajyratý múmkin bolmady. Bir kezde áldekimniń álýetti qoly Báıtenniń qolyn artqa qaraı qaıyryp áketti. Odan ári qarsylasýǵa shamasy kelmegen Báıten kıiz dopty qoıa berdi de, opyr – topyrda bireý jazym qylmasyn dep, Hadıshany denesimen qorǵap, eki qolymen jer tiredi.

Kıiz doptyń kimde ekeni belgisiz, eki jaqtyń oıynshylary birin–biri áreń tanyp, yrsyldaǵan, qyryldaǵan, kúlgen, kúshengen – ár túrli dybystar shyǵaryp, birin–biri jibermeı julqysyp jatyr. Báıten:

— Aý, bizdi jiberińder, – dep aıqaılap edi, ony eshkim estigen joq.

— Anany usta!

— Jiberme dedim ǵoı, jiberme!

— Onda joq, ótirik.

— Mynada, minekı...

Ý–shýdyń arasynan Hadıshanyń: «Basym, basym...» – degen daýsy shyqty. Báıten ony baýyryna qysyp:

— Ne boldy? – dedi shoshyna.

— Bireýdiń aıaǵy tıdi...

Báıten Hadıshany qushaqtaǵan kúıi, ústindegi adamdardy ıtere – mıtere, toptyń arasynan sytylyp shyqty.

— Qane, qaı jerińe tıdi?

Hadısha qaraqusyn kórsetti. Báıten qyzdyń shashynyń arasyna saýsaqtaryn batyryp, qaraqusyn sıpaı bastady. Sıpap otyryp óziniń shyn qoryqqanyn sezdi. Ony Hadısha da baıqady.

— Aýyrǵany basyldy, – dedi ol birazdan keıin burynǵysha qaıta kúlimdep.

Báıten de jymıdy. Álgi bir qorqynysh ekeýin burynǵydan da jaqyndastyryp jiberdi. Beımálim ospadardyń Hadıshany basynan teýip jibergenine endi ekeýi de rıza sekildi máz bolyp otyr edi.

Alystaǵy máreden eki–úsh balanyń aıqaıy qatar shyqty.

— Mynda, mynda. Aqsúıek mynda.

Oıyn basqarýshy oń qolyn kóterip, upaıdyń oń jaqtaǵy topqa beriletinin kórsetti.

— Beri kelińder! Qaıta bastaımyz.

Birin–biri ılektep alysyp jatqan top túkke túsinbeı, ańtarylyp qaldy.

— Aý, qalaısha?

— Biz sonda aqymaq bolyp, nemenege talasyp jatyrmyz?

— Qap, atańa nálet, áne bir júgirmektiń aldap ketkenin kórmeısiń be? Mana aıttym, bireýiń sodan kóz jazbańdar dep... Tyńdadyńdar ma?

Jurttyń bárin jer soqtyrǵan «júgirmek» – eń alǵash aqsúıekti taýyp alǵan aq jeıdeli jalań aıaq bala eken. Aqsúıekti janyndaǵy bireýge bergen bolyp jurttyń bári soǵan jabylǵanda ózi máreden bir–aq shyqqan. Talapaıǵa túsken jigit:

Maǵan bergeni mynaý ǵoı, – dep kishkentaı aq oramaldy kórsetti.

Bireýler ony qaralyq dep tapty. Biraq oıyn basqarýshy aıtqanynan qaıtqan joq, «qolyńnan kelse, sen de jasa» dedi.

Oıyn alma–kezek jeńispen ótip jatty. Eki jaqtyń da júırikteri, jer soqtyrǵysh ádisqoılary, jabylǵan qyz–qyrqyn, balalardy sol kúıi súırep júre beretin qarýlylary bir–birimen teń túsýde.

Báıten oıynnyń dyrdýyna endi aralasqan joq. Hadısha ekeýi qosaqtasqan maldaı bir–birinen uzamaı qoıdy. Báıten jurtqa sezdirmeı qyzdyń qolynan ustasa, ol da munyń qolyn qysyp, jaýap bergendeı bolady. Áıtse de Hadısha oıynnyń qyzyǵynan da qur qalǵysy kelmeıtin sekildi, anda–sanda áldekimderge jarmasyp, jaqtastaryn kómekke shaqyryp, shyńǵyryp, ózin domalatyp ketken eresek balanyń sońynan «kógermegir, jyndy ǵoı mynaý» dep bir qarǵap, ústiniń shanyń qaǵyp, ornynan turyp jatady.

Báıten kóp uzamaı keýdesi tyrsıǵan alasa qara qyzdyń qyr sońynan qalmaı júrgenin sezdi.

— Bizdi ańdyp júr, – dedi ol Hadıshaǵa sybyrlap.

— Bilem, – dedi Hadısha basqa jaqqa qarap turyp.

— Men seni aryqtyń jıeginen kútem. – Báıten de basqa jaqqa qarap turyp sóıledi. – Estip tursyń ba?

Hadısha jaýap bergen joq. Báıten tarydaı shashylyp, qymǵýyt bolyp júrgen elirme toptan jylystap, aryqqa qaraı bettedi. Aıqaı–shý birte–birte alystap, ózen jıeginen baqalardyń túngi shuryly aıqyn estildi. Qamys arasyndaǵy qustardyń barqyldaǵan, qanatymen sý sabaǵan, tez–tez tańdaı qaqqandaı taqyldaǵan ár túrli dybystary bulardyń óz qyzyǵy ózderine jetip jatqanyn baıqatqandaı. Qarasýdyń ózenge taqaǵan eteginen jaıylǵan jylqylar kórinedi. Shildeniń mamyrajaı aıly túni.

Báıten jıektegi maıda qumǵa júrelep sál otyrdy da, aryqtyń ishine qarǵyp tústi. Murnyna shań ıisi keldi. Ol oıyn jaqqa qaramaýǵa tyrysty. Keıde aıqaılaǵan daýystar dál janynan estilgendeı bolyp, selk ete qalady.

«Bálkim, kelmes», – dep oılady ol. – Bálkim, bári de ázil bolar. Jańaǵy bir kózqaras, jibekteı tolqyǵan qolań shash, jumsaq alaqan, bári de ásheıin eles shyǵar...» Ýaqyt ótken saıyn, ashtyqqan kóńili birte–birte sýynyp, eger ol kelmeı qalsa, (kelmeı qalýy endi anyq aqıqattaı kórindi,) soǵan ishteı daıyn bolýym kerek dep oılap, Hadıshanyń kelmeıtinine ózin sendire bastady. Kenet qurǵaq jýsandar sytyrlap, jaqyn mańnan adam aıaǵynyń dybysy estildi. «Keldi! Keldi ǵoı!» Álgi kúdik lezde kólge ushqandaı joq bolyp, manadan beri keletinine kámil senip otyrǵandaı, «aıttym ǵoı keledi dep, aıtqanym keldi me?!» degen bir qýanyshty sezim júregin atsha týlatty. Báıten sabyrdan aırylyp, jalt qaraǵanda, shılerdiń arasymen buǵa túsip, kele jatqan Hadıshany kórdi.

— Hadısha! – dedi áldebir túıinshek tamaǵyna keptelip.

Hadısha shoshynǵan adamdaı toqtaı qaldy, oıyn júrip jatqan jaqqa bir qarap, shapshań basyp aryqtyń jıegine keldi.

— Beri, beri... Qolyńdy ber, túsirip alaıyn.

Báıten qolyn berip, aryqqa qarǵyp túsken qyzdy, qýanysh qyzýymen qushaqtaı aldy. Qyz qarsylyq jasamady, biraq ózi yńǵaı bildirgen joq. Kóńilimen taý qulatardaı bolǵan Báıten tap osy arada ne aıtaryn bilmedi. Asaý maldyń boıyn úıretkendeı, eppen sıpap, shashynan ıiskep, bolmashy aımalaǵan boldy. Betine betin tıgizdi. Qyz «kim ekenińdi óziń de kórsetersiń, baıqaıyq» degendeı, qozǵalmaı únsiz tur. Jigit «ne qurydym, ne baqytty bolam» degen eki ushty táýekelmen qyzdyń erinine qaraı jaqyndady. Qarsylyq bilinbedi. Qyzdyń dymqyl erinin sezdi. «Aıtqanym keldi me, keldi me!» degen qýanyshty sezim taǵy da atoı qaldy. Tańǵajaıyp bir tolqyn boıǵa tarap ómirinde bilmegen bir jan raqatyn sezdirgendeı boldy. Qarsy emes! Qozǵalmaı tur. Ras boldy... Ras...

Qyz tunshyǵyp basyn shalqaıtty. Aýzyn ashyp, tereń dem aldy. Sodan keıin «oıynyń ba, shynyń ba» degendeı, jigittiń kózine týra qarady.

Aqsúıek oınaǵandardyń aıǵaı–shýy tolastar emes Aýyl jaqtan áldekimdi atyn atap shaqyrǵan, keıigen daýystar estiledi. Qarasý jaqta jaıylyp júrgen jylqylar oqyrandy.

Aryq ishinde qushaqtasqan eki jasta áli ún joq. Ǵasyrlar boıy eshkim baıqamaǵan bir qısapsyz qazynanyń ústinen shyǵyp, qyrýar oljaǵa batqan jandardaı ekeýi de ári tańyrqap, ári qýanyp, ári abdyrap tur edi. Aspandaǵy juldyzdar «senderge deıin de talaı adam talaı qazynanyń ústinen shyqqan, shyǵa da beredi, sender birinshi de, sońǵy da emessińder» degendeı bularǵa qarap jymyń qaqty.

XII

Saýytbaı aǵasynyń úıine ekindi shamasynda keldi. Dáýitbaı tóseginiń ústinde qara sur júzi qabaryp, oısoqtylaý bolyp otyr eken. İnisiniń sálemin kóńilsizdeý alyp, «úıdemisiń» degennen basqa eshteńe aıtqan joq. Aǵasynyń tekke shaqyrtpaıtynyn onsyz da biletin Saýytbaı bul joly da bir habardyń bolǵanyn jáne onyń jaıly habar emes ekenin sezgendeı.

— Úshqarasýdaǵy Shoranyń Maqaty ustalypty, – dedi Qaramergen óz bilgeniniń ishinen osy bir habar kádege jarap qalar degen úmitpen ákesine qarap.

— Kimnen estidiń? – dedi Dáýitbaı tiksinip.

— Sol aýyldan Omardyń kúıeý balasy kelgen.

— Tomaılardan aǵaıyndy Esqara, Dosqaralardyń ustaǵany ras boldy ma?

— Ras.

Dáýitbaı «estip otyrsyń ba» degendeı Saýytbaıǵa qarady.

Saýytbaı úndegen joq. Ol Esqarany da, Dosqarany da jaqsy biletin ómir boıy urlyqpen kisige kisini aıdap salýmen kún kórgen pysyqtar edi ustalǵanyna renjigen joq, biraq tabalaǵysy da kelmedi.

Dáýitbaı jótkirinip, sóıleýge daıyndala berip, syrttan kúbi kóterip kirgen Qaratazdy kórip, úndemeı qaldy. Qarataz osy úıdiń bir adamy bolyp ketken asyrandy balasy, biraq isteıtini – malaıdyń qyzmeti. Dáýitbaı sodan kózin almaı otyrdy da:

— Barar jer, basar taý qalmady, – dep álgi shyǵyp ketken soń, áńgimesin bastady. – Aýdandaǵy arqa súıer úlken jıen Ahmetbek qyzmetten bosapty... Bul bir úlken jaǵdaısyz is bop tur. Qosymnyń qos tireýiniń biri atanǵan Jarasbaıdyń urpaǵy ek, táńirim nesibesiz qylǵan joq. Biraq myna balapan basyna, turymtaı tusyna ketken zamanda atadan qalǵan abyroı túske de kirmeıtin boldy. El buzyldy. Eki aýyz sózdiń basyn qosa almaıtyndar elge bılik aıtyp, qatynǵa tilin aldyra almaıtyndar eldiń qojasy bolyp otyr.

Dáýitbaı qaıta kirgen Qaratazǵa qarap taǵy da úndemeı qaldy.

— Endi búıtip otyra berýge bolmaıdy, – dedi Qaratazdy kózimen shyǵaryp salyp. – Áreket, qam jasaý kerek.

— Qam qylǵanda ne isteımiz? – dep Saýytbaı aǵasyna tańyrqaı qarady.

— Osy otyrysymyzdyń ózi qam qylǵannyń arqasy emes pe? – dedi Dáýitbaı keıı sóılep. – Áıtpese baıaǵyda keter ek... Men jaqsymyn degenniń bári qoıdaı kógendelip ketip jatyr. Al sen ákeń Jarasbaıdyń tiri kózindeı oısyz, muńsyz júrgen júrisiń mynaý... Tym bolmasa, artymyzda qalatyn mynalardyń qamyn oılamaımyz ba? – Dáýitbaı jalǵyz uly Qaramergendi qolymen kórsetti.

Saýytbaıdyń júregi shym ete qaldy – ul balasy joq edi. Biraq sezdirmeýge tyrysty.

— Úkimettiń quryǵy uzyn, qarsy turyp abyroı tappaısyń.

— Abyroı tilep júrgen men joq. Týlasam, arqama er batqan soń týlaımyn. Al arqasyna er batqan – jalǵyz men be ekem? Batpaqty jaqtaǵy baılar bas qosamyz dep jatqan kórinedi... Álgi jer aýyp jatqan kisilerdiń bári erteń sonda barady. Túbi bizdiń de barar jerimiz – sol, esińde bolsyn.

Al baralyq... Sonda ne bitiremiz?

Ne bitiretinimizdi allanyń jazýy biledi. Ondaǵylar da aqymaq jandar emes.

Saýytbaı kúrsinip únsiz basyn shaıqady.

Dúnıe, malyńdy tartyp alyp, ózińdi qańǵytyp jiberse, sol ǵoı keregi saǵan shamasy? – Dáýitbaıdyń kózi baǵjań etken onysy shyn ashýlana bastaǵany.

— Meni qańǵytqanda úkimetke ne túsedi? Alatyn malyn, dúnıe kerek bolsa, ony da alsyn. Aıdap jiberetindeı men ne isteppin?

— Ana jaqtaǵy úlken úkimet seniń kim ekenińdi de bilmeıdi. Seni qurtatyn osyndaǵy belsendiler. Anaý Nazar, Botbaı sekildiler. Solardyń bárine Jarasbaı áýletiniń tizesi batqan. Endi olar saǵan tizesin batyrady... Keshegi Qambardan áýlıe kim bar? Túnde kekirigi azyp, aldyndaǵy sary qymyzdan bir urttaýǵa erinip otyratyn. Aqyry aıdalada qańǵyp júrip, ashtan óldi onyń kebin kı demeksiń be?.. – Dáýitbaı inisine taǵy da baǵjań etip bir qarady da, onyń únsiz qalǵanyn raıynan qaıtqany dep uǵyp: – Qudaıdyń bos sózin sóıleısiń, – dedi daýsyn jumsartyp. – Onan da... dep otyrǵanym – sol. Osyny aıtaıyn dep shaqyrttym. Ekinshisi, Áýkeńe habar berý kerek. Ol da óz qamyn jsasyn. Qaraqumǵa ketkeli áli habar joq. Soǵan óziń bar.

— Tańerteń júreıin, – dedi Saýytbaı myna habardan shyn shoshyǵandaı bolyp.

— Shaı ish, – dedi báıbishe qaınysynyń tura bastaǵanyn kórip.

— Joq.

Kebeje, sandyqtardan shyqqan zatta esep joq. Qundyz ton, cap jaǵa shapan, top–top mata, bóriktiń neshe túri. Dáýitbaı álgilerdiń bárin keregi joq múlikteı kórpeniń ústine shashyp tastady da, óńkeı asyl buıymdardy bir bólek jınady. Asyl buıymdar ár sandyqtyń túbinen bir shyǵady múıizdi burama altyn syrǵa, aıaqty syrǵa, aı syrǵa, japyraq syrǵa, kúmisten jasalǵan kógildir órme bilezik, jalpaq bilezik, oıýly bilezik; altyn–kúmisten qosyp jasaǵan alqa, qaýsyrmalar, tebingideı sholpy, shashbaýlar...

Asyl tastan kóz salǵan saqına, júzikterdi kórgende jas toqaldyń múlde esi shyqty.

— Alla – aı, osynsha dúnıe qaıdan kelgen? Ne degen sumdyq!

Dáýitbaı shydaı almaı myrs etti:

— Peri tastap ketken! – dedi zilsiz keıip. – Kókten tústi dep pe eń? Ata–babadan qalǵan dúnıe–múlik. Eshqaıdan urlap alǵan joqpyz.

Dáýitbaı álgi zattyń bárin úlken qobdıǵa syıdyryp, onyń ústine kúmis kise, eki–úsh eski medal, aq sary noqalardy qosa saldy da, aýzyn japty. Sodan keıin shynjyr baýly qalyń bylǵary tumardy qolyna alyp, duǵa qylyp, moınyna asty.

— Jarylqaı gór arýaqtardyń kıesi, jelep jebeı gór, qasıetti qara tumar, – dedi qaıta–qaıta jalbarynyp.

Tumar ájeptáýir salmaqty edi, onyń ishinde atadan qalǵan ósıet boıynsha úsh buryshty altyn saýyt, onyń ishinde áldebir asyl tas bolýǵa tıisti, Al óz ákesi Jarasbaı bir sózinde «asyl tas emes, bir atym nasybaıdyń kólemindeı kúshti ý bar» degen edi. Biraq onyń ishin ashyp tekserýge eshkimniń batyly jetpeıdi. Qara tumar kıesi bul úı úshin quranmen birdeı.

Jýan báıbishe de, toqal da, Qaramergen de qara tumarǵa minajat qylǵandaı telmire qarap qalypty.

— Munyń úlken tarıhy bar, – dedi Dáýitbaı tumardy keýdesine basyp. – Uly atamyz Shákirden qalǵan jalǵyz mura. Áýletimizdiń quty yrysy... – Osyny aıtqanda Dáýitbaıdyń meıirimsiz kesek júzi asa bir jumsaq dindar adamnyń keıpine túskendeı boldy. – Shákir atamyz moınynan tastamaıdy eken. Talaı shapqynshylyqta qatyn–bala, úı – ormannan aırylǵanda da, osydan aırylmapty. Keıin bir tarshylyq zamanda altyn tumardy sart saýdagerge satyp jiberedi. Arada birneshe jyl ótken soń, álgi tumardy qaıtadan satyp alaıyn dese, sart bermeıtin kórinedi. Óıtkeni osy tumardy alysymen, ol da qatty baıysa kerek. Tumar ketken soń, atamyzǵa da baq qonbaǵan. Ólerinde balasy Qasymǵa: «Pálenshe degen sartta kıeli boı tumaryń bar, dáýletińniń ıesi – sol, sony qalaıda óziń al», – dep ósıet qaldyrǵan. Qasym sol tumardy... aqyry altyn berip satyp alypty... – Dáýitbaı osy tusta oılanyp úndemeı qaldy. Óıtkeni tumardyń arttan qaıtýy jaıynda taǵy bir áńgime estigen edi. Osydan kóp jyl buryn ataqty áńgimeshi Oraqbaı shal kelip. Qasymnyń serýende júrip qansha tonalsa da, baılyqtan arylmaı qoıýy kıeli alatyn tumardyń arqasy kórinedi, al ol tumardy bir sart saýdagerdi óltirip qolǵa túsirgen eken dep ańyz – ósektiń shetin shyǵardy. Onyń ras, ótirigin bir qudaı bilsin. Biraq altyn tumar Qasymnyń áke – murasy. Óz múlkiń – óz balań sekildi. Ol úshin ter tógý qylmys emes. Osy oı ózine óte dáleldi bolyp kóringen. – Sodan keıin–aq atamyz yrysy tasyp, baıyp júre bergen eken, – dedi daýsyn kóterip. – Baq–dáýlettiń kıesi bolǵan qara tumar, endi seni men asaıyn moınyma. Jar bola gór!..

Tumarǵa syıynǵan álgi sózder bir jaǵynan kóńilge medet qylsa, ekinshi jaǵynan áldebir ýly qaterdiń tym jaqyn kelgenin shaqyryp úı ishine úreı ákeldi.

Túnniń bir ýaǵynda Dáýitbaı men Qaramergen atqa otyrdy. Qymbat buıym salǵan qobdıdy Qaramergen aldyna óńgerdi. Betteri – Jarasbaı túbindegi eski qystaý. Jol boıy Dáýitbaı áýlıe – ámbıelerge syıynýmen boldy. Alystan álde birdemeler qarańdaǵan sekildenip, Qaramergenge: «Kóziń bar ǵoı, durystap qarashy, bizdi ańdyp júrgen bireýler bolmasyn», – dep úreılendi.

Jolaýshylar Jarasbaı túbegine jatar mezgilde jetti. Tóbesi opyrylyp ishine túsken eski qystaý dáýreni ótken, baǵy taıǵan tirshiliktiń belgisindeı bolyp tún qushaǵynda múlgip tur. Dáýitbaıdyń júregi shymyrlap aýyrǵandaı boldy. Onysy bir mezgilde osy úıde ótken baqytty kúnderdiń azasy ma, álde qystaýdy sońǵy ret kórip turǵan joqpyn ba degen jymysqy oıdyń qorqynyshy ma – ol arasyn ózi de tolyq aıyra almady. Qystaýynyń dál irgesine kelip, atynan túsken Dáýitbaı:

— Kánekı, shuńqyr qaıda? – dedi entigip. Qaramergen eski úıdiń ekinshi qabatyna toqtady.

— Mynda, mynda.

Dáýitbaı Qaramergennen qobdıdy alyp, shuńqyr jıegine keldi taǵy da duǵa oqydy. Sodan keıin kórge adam salyp jatqandaı, qoly qaltyrap, qobdıdy shuńqyrǵa túsirdi de, jan–jaǵyna taqtaı tirep, betine de taqtaı jaýyp, nyǵarlap kóme bastady.

— Jaratqan qudaı, – bir ózińe syıyndym. Ózimizge buıyrta gór!

Dáýitbaı jerdi tegistep, betine eski qorda da tókti de, tóńirekke kóz júgirtip, ózi turǵan jerdi ishteı mejelep turdy.

— Qaramergen, – dedi burynǵydan da entige túsip, – jadyńa saqta, umytyp qalma, janym, úıdiń kún shyǵys irgesi ǵoı... Meniń kózim jumylǵan kúni osy qazynaǵa óziń ne bolasyń.

Dini qatty ákesiniń júregin tósep, osynsha eljiregenine Qaramergen ishteı tań qaldy.

* * *

Saýytbaı jurt kózine túskisi kelmeı, aýyldan tań aldynda shyqqan edi. Sol kúni Sholaqsaıdaǵy laq qypshaq Úketaıdyń úıine kelip qonǵan. Ol úıden tań aldynda attanyp, aqsora, terisken, e bólek, seleý, júzgen ósken sheksiz–shetsiz shól dalamen sýyt júrip otyryp, Jalǵyzbeıitte az ǵana aıaldap, attyń belin sýytyp, tús aýa aq sary, qyzǵylt jasyl beldeýleri saǵym tolqynymen teńselgen Aqırek taýynyń etegine jetti. Saýytbaı taýǵa tike kóterilip, jolsyzben tartty. Dál janynda turǵan aýyldy kórsetpeıtin ury saılardyń arasymen aınala adasyp, kún bata oıpańda turǵan jalǵyz kıiz úıdiń ústinen shyqqanda Saýytbaı esi bútin adam kelmeıtin mynaý elsiz mekennen shyn qorqa bastaǵan edi.

Kıiz úı ıesiz qalǵan sekildi, qybyr etken pende joq. Qudyq tóńiregi tolǵan mal – jylqy, sıyr, áregidik qoı–eshki. Sıyrlardyń ókirgen daýsy bir jaısyz oqıǵanyń habaryndaı estiledi.

Saýytbaı jele jortyp, úıdiń irgesine bir–aq toqtady da, qarǵyp túsip atyn beldeýge baılady. Áldeqalaı júregi tarsyldap, aýzyna tyǵylyp, ne de bolsa jamanatpen tezirek júzdeskisi kelgendeı, júgire basyp úıge kirdi.

Oń jaqta kórpe jamylyp irgege qarap jatqan Áýbákir júzin áreń buryp, inisin kórdi de:

— Saýytbaımysyń? – dedi sybyrlap. – Jettiń be, jan baýyrym... jaryǵym... – Áýbákir kemseńdep, odan ári sóıleı almady.

Saýytbaı tósektiń qasyna tizerleı eńkeıip, aǵasynyń qolynan ustap, únsiz jubatyp, bir aýyq otyrdy. Aǵasy oramalymen kóziniń jasyn súrtip, ózine–ózi kelgen kezde:

— Haldaryń qalaı? – dedi eńkeıe túsip. – Bul ne, aýyryp qalǵansyń ba?

Áýbákir taǵy kemseńdeı berdi de, ózin–ózi toqtatyp, biraq onysy ońaıǵa túspegendeı, ýhilep tereń kúrsindi.

— Haldiń túri osy, – dedi bir kezde álsiz únmen. – Bala ketken áıelimen... Aıdalada aýzyma sý tamyzatyn adam tappaı... – Osyny aıta berip, Áýbákir áldenege selk ete tústi de: – Qalqam, tez, tezirek, – dedi úni shırap. – Úsh kún boldy maldardyń sý ishpegenine... Sýaratyn adam joq. Ólip te jatqan shyǵar. Tezirek sý quıshy astaýǵa... qaraǵym... Sosyn sóılesermiz.

Saýytbaı syrtqa shyqqanda: «Baıqa, maldyń bári taǵy bolyp ketken ǵoı, qolyńa bir taıaq al», – degen aǵasynyń daýsyn estidi. Qolyna uzyn quryq alyp, ókirip júrgen sıyrlardy aıǵaılap qýalap, qudyq basyna keldi. Shólden qatalap, qaryndary qabysqan maldar ıin tiresip, birin–biri tistep, teýip, múıizimen jaıqap, astaýǵa umtyla túsedi. Saýytbaı qudyqtan qaýǵamen sý tartyp, alǵashqy shelekti astaýǵa quıǵanda qoı–eshkiler jylqylardyń aıaǵynyń astynda qaldy. Olardy qutqarýǵa shamasynyń kelmeıtinin sezgen ol qaýǵany bar kúshimen qulashtaı tartyp, sýdy quıa berdi. Lezdiń arasynda ústi–basy syǵyp alǵandaı ter tókti. Júregi tarsyldap, kózi qaraýytsa da, bir sátke oqtaǵan joq. Shólderi qansa da, astaý basynan ketkisi kelmeı turǵan quryqpen qýalap, qoı–eshkilerge jol berdi. Mal sýarýmen et pisirimge jýyq ýaqyt arpalysty. Shala–jansar qalǵan eki toqtyny baýyzdap, úıdiń qasyna apardy. Qazanǵa et salyp, shaı qoıyp, úıge kirgende, tún jarymy bolyp qalǵan mezgil edi.

— Saýytbaıjan, osy úıde sham joq, – dedi Áýbákir yńyrsyp.

Saýytbaı keseniń túbine tońmaıdan shyraq jasap jaqty. Dastarqandy eki búktep, aǵasynyń aldyna jaıyp, shaı jasady. Bir–eki kese shaı ishkennen keıin ǵana Áýbákir áńgime aıtýǵa jarady.

— Balanyń qaıda júrgenin bilmeımin, – dedi ol ýhilep otyryp. – Bir túnniń ishinde joq boldy da shyqty. Áıel men balasyn senimen birge ala ketti. Onyń aldynda qaıta–qaıta: «Myna ıesiz qalada turǵansha, qaıyrshy bop elde júrgenimiz artyq», – dep júretin. Aqymaq neme. Ómir boıy eńbek qylyp jınaǵan mal–múlkiń kóringenniń qolynda ketse, qaıtyp kún kórem dep oılaıdy eken? Qur jer basyp júrgen ıt tirlik kimge kerek? Beınetim ińgen shaǵyn dáýletti saqtaý úshin, elden bezip, elsiz Qaraqumǵa keldim... Apyr–aý, – dedi sosyn áldenege tańyrqap, – úkimet bop, kedeı bop, bireýdiń mal–múlkin bireýge tartyp áperip jatsa, birine dáýlet kerek bolǵandyqtan emes pe? Áıtpese bireýdiń atyn – balasy bireýge qajet bop jatqan joq qoı... Ony bizdiń bala túsingisi kelmedi. Qaıteıin, qudaıdyń basqa salǵany shyǵar... – Daýsy qubylyp taǵy da únsiz qaldy.

— Qudaıbergen qaıda? – dedi Saýytbaı, aǵasynyń ol týraly eshteńe aıtpaı otyrǵanyna ishteı qaıran qalyp.

— Myna qý tirshilikte ne bolyp jatqanyn bilý úshin, Maılytóbe jaqqa jiberip em. Byltyr bir ret ózim baryp qaıtqam. Qazir aýrý meńdep... Tósekten tura almaımyn. Tula boıym kótertpeıdi. Júrek qaǵady... Apyr–aı, janyma batqany jaıy boldy. Shólge shydamaı, ólip keter me eken dep em.

Sóziniń arasynda qaıta–qaıta kózi jasaýrap, kóńili buzylyp otyrǵan aǵasyna qarap: «Apyr–aı, bul kisi de qartaıǵan eken», – dep oılady Saýytbaı.

Áýbákir óz tuqymyna tartpaǵan, shaǵyn deneli, shoqsha saqaldy, alasa jalpaq muryny kúlgende betimen birdeı bolyp ketetin qyzǵylt júzdi, jumsaq shyraıly kisi. Únemi tuqjıyp tómen qarap júretin, endi joǵary qaraýdy tipti qoıǵan adam sekildi, sóılegende basyn jerden kótermeıdi. Eldiń amandyǵyn da kóp suraǵan joq. «Dáýitbaıdyń ne oılaǵany bar?» – dedi de, óz suraǵyna ózi jaýap kútpeı, basqa bir áńgime bastap ketti. Osy jer mal baǵýǵa taptyrmaıtyn qolaıly jaıylym eken. Qysy, jazy, – birdeı, jaýǵan qar sol kúıinde erip kete beredi. Qur qaýyl, aýyl» dep búkil jurt aqymaq bolyp júrgen sekildi. Óıtkeni munda mal tez otyǵyp, tez semiredi. Qora salyp, shóp shaýyp áýre bolmaısyń. Mal qańǵyp ketpeıdi, keletin jeri qudyq, basqa jerde sý joq. Qandaı raqat. Muny bilgende, Ábekeń osynda baıaǵyda kóship kelgendeı eken.

Saýytbaı aǵasynyń sózinen qatty shoshyndy. «Ózi saý ma» degendeı betine barlaı, uzaq qarady. Maldan basqa áńgimesi joq. Aınalyp kelip, osy tóńirektiń shóbin maqtaıdy. Áýbákir myńdy aıdaǵan baı bolyp kórgen emes. Meshinge deıin úsh júz jylqysy bolǵan. Sodan jutaı – jutaı azaıyp, qazir qolynda eki aıǵyrdyń úıirine jetpeıtin jylqy qalypty. Sol úshin búkil adam balasynan bezip, kelip otyrǵan jeri mynaý. Óziniń osy tirliginde endi eshqandaı maǵyna qalmaǵanyn ózge sezbeıtin sekildi.

Qudaıbergen kelesi kúni túste keldi. Azǵantaı qant–shaıy, sógi bar. Ózi ashyq jaıdary jigit bolypty. Denesi balqash, baıaǵy qozy sońynda júretin jalań aıaq Qudaıbergenge uqsamaıdy. Saýytbaımen terezesi teń adamsha sóılesip, jańalyǵyn surap, óziniń ár neden habary bar ekenin bildirip qoıady. Osy úıdiń ıesi sekildi. Áýbákirge de batyl sóıleıdi. Onyń kir kıimmen otyrǵanyna namystanyp, sandyqtan jańa kıim alyp kıindirdi. Eki toqtynyń ólgenin estigende: «Áttegen–aı. Maılytóbede ne ákemniń ǵana quny bar edi, ózim bolǵanda, munyń biri de bolmaıtyn edi, ózim bolǵanda, áttegen–aı...» – dep, áldekimdi kinálaı, jazǵyra ókindi. «Mynaýyńnyń maljandylyǵy Ábekeńnen asyp túspese, kem emes qoı», – dep Saýytbaı ishinen tań qaldy.

Áýbákir óz betinshe oılaýdy qoıǵan sekildi. Saýytbaıǵa soıatyn maldy da Qudaıbergenmen aqyldasty.

Kóp uzamaı japandaǵy jalǵyz úıdiń ishi gý–gý áńgimege keneldi. Qarqyldap kúlgen daýystar estildi. Qudaıbergen eken. Maılytóbege barǵan saparynda jurt maqtaǵan jomart úıge baryp, ash qalǵanyn, odan keıin bir ataqty sarań úıde etke ábden toıǵanyn aıtyp aǵaıyndy ekeýin kúldirip otyrdy. Álgi sarań úı muny aýdannan kelgen ókil dep oılasa kerek. Óıtkeni sonyń aldynda ǵana qondyrmaı jibergen bir adamy úlken ókildiń ózi bolyp shyǵypty. Qudaıbergenniń aıtýynsha, ol jaqtaǵy kolhozdardyń sharýasy da, turmysy da jaqsy. Shópti traktormen jınap jatqan kórinedi. Áýbákir oǵan sengen joq, sebebi traktordyń ne ekenine, qansha aıtsa da, túsinbedi.

Saýytbaı aǵasynyń úıinen kún shyǵa attandy. Jol boıy aýyr oıdyń qushaǵynda boldy. Aǵasy aıyqpas dertke ushyraǵan adam sekildi. Onyń sanaýly–aq kúni qalǵanyn ózinen basqanyń bári biledi. Al ózi aqyly jetilmegen jarymes bala sekildi eshteńe de sezbeıdi. Bir kezde oıdaǵy tasy qyrǵa domalap, irgesi shaıqalmas – aq degen uly shańyraqtyń ǵumyry osylaı bop bitetin boldy. On segiz myń ǵalamnyń tereńine qansha súńgiseń de, mańdaıyń tireletin bir ǵana qupıa bar, ol – qý dúnıeniń baıansyzdyǵynan basqa túk te emes... Basqa túk te emes... Baq ta, dáýlet te ótkinshi... Ólim ǵana haq...

Kelesi kúni shańy shyqqan borbas qumnyń boıymen atyn sary aıańǵa túsirip, qalyń oıdyń qushaǵynda kele jatqan Saýytbaıdyń kóńilinde kútpegen bir kúdik paıda boldy. «Apyraý, – dedi ol aǵasynyń jaǵdaıyn kóz aldyna qaıta elestetip, – osy Qudaıbergen maǵan tym pysyq kórindi, ózi úkimetpen baılanysy bar naǵyz jansyzdyń ózi bolyp júrmesin?.. Kolhozdy aıtqan kezde aýzynyń sýy quryp maqtaıdy. Bilmeıtin jańalyǵy joq... Osy kúni bireýden bir sabaq jip ala almaısyń, al sonda qant–shaı men aqtaǵan sókti ol qaıdan alyp júr?..» Qudaıbergenniń ár sózin, ár qımylyn esine túsirgen saıyn, oıǵa alǵan kúdiginiń dáleli kóbeıe túskendeı boldy. «Sorly, Ábekem! – dedi ol kúızele kúńirenip, – tuzaqqa birjola túsipsiń ǵoı. Ańǵal baıǵus – aı... Baladan da, basqadan da aırylyp, elden bezip, saıa tapqan jerińniń túrin qarashy. Apyrym–aı, ne degen baqytsyz ediń?..» Saýytbaı qaıta baratyndaı atyn buryp, kelgen jaǵyna qarady. Bir kúndik jol ótip ketti. Qaıta jetý múmkin emes. Saýytbaı daǵdaryp uzaq turdy. Kóńilindegi kúdikti taǵy da ishteı tarazyǵa saldy. Al jaqsy, qaıtyp baryp, kúdigin aıtyp, aǵasynyń kózin ashty. Janyndaǵy – jany ashyr jaqynyń emes, mal–múlkińdi toryp júrgen tonaýshyń dedi. Sonda ne bolmaq? Álgi tuzaqtan aǵasyn qutqaryp shyǵa ala ma?.. Báribir onyń barar jer, basar taýy qalǵan joq. Kempiri óldi, bala ketti. El–jurt alysta. Endi oǵan keýdesinen jany shyqqansha, qasynda otyratyn, jany shyqqan soń, aparyp kómetin bir adam kerek. Baýyrdyń da, balanyń da qolynan kelmeı otyrǵan osy bir isti jańaǵy Qudaıbergen atqaryp otyrǵan joq pa? Qala berdi, kózin ashqaly sol úıdiń otymen kirip, kúlimen shyqqan, ana maldyń bárin baǵyp–qaqqan sol emes pe? Tap qazir Áýbákirge sodan jaqyn eshkim joq. Endeshe murageri Qudaıbergen bolmaǵanda, kim bolady? Odan keıin ol ony kolhozǵa tapsyra ma, qalaǵa tapsyra ma – óziniń sharýasy.

Osy bir oıǵa tirelýi muń eken, Saýytbaıǵa aǵasynyń jaǵdaıy tipti ózinen áldeqaıda jaqsy bolyp kórindi. Anadaı jany jumsaq adamnyń tap bolýy – baıǵustyń talaby shyǵar. Ólerde osyndaı bir rızashylyq sezim ózińmen birge ketse, odan artyq ne arman bar?

«Al men she? – Aǵasynyń jaǵdaıy biryńǵaılanǵandaı bolyp kórinip, ol endi ózi týraly oılaýǵa kóshti. – Óler aldymda jubanysh eter nem bar?..» (Ol osy oıdy buryn da kóp oılaıtyn). Osy tusta Saýytbaı tisi aýyrǵan adamdaı kózin jumyp, qabaǵyn túıdi. Aǵasynyń taǵdyryn sarapqa salyp otyryp, óziniń jan jarasynyń ústinen qalaı shyqqanyn bilmeı qaldy. Saýytbaıdyń jan jarasy – ul balasynyń joqtyǵy. Jas kelgen saıyn osy ýaıym úlkeıip, kóńiline úreı ákeletindi shyǵardy. Bul dúnıeden keter shaǵyńda baýyr etiń balańnyń qolynan ustap, kózine qarap, aryzdasyp, tútin tútetken shańyraǵyńdy soǵan tastap ketýden artyq baqyt bar ma? Sonda ǵana janyńmen janyń jalǵasyp, o dúnıege tek tániń ǵana ketkendeı, arman–maqsatyń aman qalǵandaı nemese máńgi ǵumyr keshetin bir dúnıege tap bolǵandaı bolmas pa eń? Ólmeý degen osy emes pe?..

Taǵy da tisi aýyrǵan adamdaı qabaǵyn túıe bergen Saýytbaı qalt toqtap, áldenege tańyrqaǵandaı boldy. Bulań quıryqpen otyrǵan Saýytbaı tórt qudyqtyń tusyna kelgende attyń basyn kún shyǵysqa burdy. Kóp uzamaı sor kól, odan keıin ózen jıeginde otyrǵan shaǵyn aýyl kórindi. Bular basqa aýdanǵa qaraıdy. Rýlary – taz. Ejelden kedeı el. Aýyl shetindegi áne bir eski qystaýda alty aı jaz búrgege jem bolyp, tiginshi Estek otyrady. Osynsha shalǵaı jerden Saýytbaıǵa at basyn burǵyzǵan da – sol úı..

Estektiń áıeli Dámetken Jarasbaıdyń Dańǵyl degen jalshysynyń qyzy edi. Jas kúninde kózi kúlimdegen dóńgelek júzdi, qara torynyń ádemisi bolyp ósti. Óziniń kórikti ekenin sezgen soń ba, áıteýir, jalshynyń qyzy ekenmin demeı, emin–erkin júretin. Ol kezde Saýytbaıdyń jigit shaǵy. Atastyrǵan qalyńdyǵy aıaq astynan qaıtys bolyp, úılený toıyna jasalǵan qam – áreket toqtap qalǵan. Tanymaıtyn, bilmeıtin bir qyzdyń ólgenine Saýytbaı qýanbasa, renjigen joq. Dál osy kezde Dámetken ekeýiniń arasynda azǵantaı ýaqyt bir qupıa tamasha ómir bastalyp, qyz eki qabat bolyp, elge ósek tarady. Osy oqıǵany estigen kúni Jarasbaı qatty ashýlanǵannan qany tasyp aýyryp qalǵan edi.

— Oı, shirik neme! – dep qalshyldady balasyn aldyna shaqyrtyp alyp. – Shirik neme! Esigińde júrgen kúnnen basqa eshteńe tappaı qaldyń ba, shirik neme?.. Oınap kúlgeniń óz aldyna, endi alamyn degeniń ne, táńiri qarǵaǵan ıt? Joǵal, kózime kórinbe! Endi sol saıqal týraly bir aýyz sóz aıtsań, ekeýińdi de óz qolymnan óltiremin, bildiń be? Óz qolymnan... – Ákesi umtylyp aldyndaǵy taıaǵyn alǵysy kelip edi, qoly jetpedi. Jarasbaı ómiriniń sońǵy kezinde tym semirip ketip edi. (Úlken dáretke qolynan bir balaǵa ustatqyzyp qoıyp otyratyn). Onsyz da kúıip–pisip otyrǵan shal taıaqqa qoly jetpegennen keıin, endi qalaı ashýlansam da erkim bar degendeı, boqtyq sózdiń birinen soń birin toǵytty. Ashýlanǵannan kópke deıin qalshyldaýyn qoımady.

Ákesi budan keıin ýaqytty kóp sozǵan joq, ataqty Álshoraz baıdyń Kúláıim degen qyzyna quda túsip, apyl–qupyl úılendire salǵan. Al Dámetkendi ata–anasy eki qabat kúıinde qatyny ólgen taqyr kedeı Estekke qosty. Sóıtip jastyqtyń jeligi birjola umytyldy.

Saýytbaı atyn tebine tústi. Kesheden beri qalyń oıdan jany jadap, jalǵyzsyrap kele jatqandiki me – osynaý eski qystaýǵa bir soǵyp ketýdi ózine paryz sanady.

Úıde Estek joq eken. Dámetken pesh túbinde jún tútip otyr. Saýytbaı kirip kelgende aýyl adamynyń birine amandasqandaı, isin toqtatpastan, aýzyn jybyrlatyp otyra berdi.

— Mal–jan aman ba, Dámetken? – dedi Saýytbaı tórge jaıylǵan eski qıyqsha kórpege otyra berip.

Dámetken estiler–estilmes birdeńe dedi – «shúkir» degeni bolý kerek.

— Esekeń bir jaqqa ketken be?

— Qısyq moıyn qaınaǵanyń aýlyna ketip edi. Byltyr sol úıdegi Domalaq eneme qamzol, balasyna ishik tigip bergen. Soǵan bir tusaq atap edi. Áli bergen joq. Odan beri bir jyl ótti. Qaryzdanyp, qaýǵalanyp bittik. Qyzylsyrap óletin bolǵan soń, mana ketken... Ne jarylqar deısiń? – Dámetken aǵarǵan samaı shashyn jaýlyǵynyń astyna tyǵyp, qaıtadan jún tútýge kiristi.

Saýytbaı bálen dep sóz qystyrýdyń retin tappady da, aqyryn kóziniń qıyǵymen barlap, Dámetkenniń júzine qarady.

Kóziniń aınalasyna, mańdaıyna ájim túsipti. Ústindegi kıimi – ádeıi kıgen sharýa kıimi me, álde bary sol ma – júdeý. Jarylyp ketken qoldary búkil ǵumyrynyń beınetpen kele jatqanyn bildirip tur. Tipti osy áıel bir kezde búldirshindeı jap–jas qyz bolyp, áldekimge erkelep, oınap kúldi deýge sený qıyn sekildi.

Áldeqalaı jarymjan kóńil bolyp otyrǵan Saýytbaı osynaý jabyrqaý tirshilikti ótken ómirdiń bir elesimen serpiltkisi kelgendeı;

— Esińde me, Dámetken, – dedi daýsy jaryqshaqtanyp, – ekeýmizdiń bir kezdegi jastyǵymyz?.. Ol da bir dáýren eken–aý.

Saýytbaı osyny ózi úshin aıtqan joq, ómirden sharshaǵan baqytsyz áıeldiń kóńilin kóterý úshin aıtty.

Dámetken munyń sózine túsinbeı, basyn kóterip, kózin jypylyqtatty:

— Neni aıtyp otyrsyń?

— Ekeýmizdiń aramyzda bolǵan sonaý bir oqıǵany aıtyp otyrmyn.

Dámetken áli de tolyq túsinbeı, sharaly qońyrqaı kózderin keń ashyp, Saýytbaıǵa týra qarady.

— Taǵdyrdyń jazýy ǵoı... Biraq, qudaı kýá, minekı, sonyń birin umytqam joq... – Bireýdi sózben eritpek bolyp otyrǵan Saýytbaıdyń osy arada óz kóńili buzylyp, daýsy qubylyp shyqty.

— Ne deıdi? – dep Dámetken osy kezde daýsyn shyǵara kúlip jiberdi. – Qoı tasta, qaıdaǵyny aıtyp... – Aıtylǵan sózden buryn, Saýytbaıdyń aqylsyzdyǵyna, shalalyǵyna kúlip otyrǵan sekildi. – Bul ne aıtyp otyr dep oılaımyn... Qurysyn tasta...

— Imandaı shynym, – dedi Saýytbaı qamyǵyp.

— Qoı deımin, – dep Dámetken jalynǵan adamdaı qolyn sozdy. – Uıat bolady. Qashanǵy nárse ol... – «Mynaý áli bala eken ǵoı» degendeı taǵy kúldi. – Qudaı osy jaman Estekten jarylqasyn. Basqanyń maǵan keregi joq.

Saýytbaı ne derin bilmeı qaldy. Áldekim ózin jazyqsyz keleke qylǵandaı, tipti qorlaǵandaı bir ásermen ishteı sýynyp, sabasyna tústi. Beker aıttym – aý álgi sózderdi degen ókinish turdy kóńilinde.

— Apyr–aý, bala she? Bala bar ǵoı aramyzda – dedi aqyrynda sharasyz únmen.

Dámetken úndegen joq. Eshteńe estimegendeı, júnin tútip otyra berdi. Saýytbaı qaltasynan shaqshasyn alyp, nasybaı atty. Sodan keıin manadan bergi sózdiń ásheıin sandyraq ekeni ózine de shúbásiz kórinip, túsin sýytyp, jolaýshynyń jol–jónekeı únimen:

— Balanyń aty Shómishbaı ma edi, – dep surady.

— Iá.

— Ne istep júr? Ózi... úlken jigit bolǵan joq pa?

— Bala oqýda ǵoı.

— Á–á?

— Baıaǵyda osynda kelgen Tóre qaınymyzǵa qosyp orys mektebine jibergenbiz. Sony bitirip, sol jaqtan álgi nemene edi...eki jyldyq sovet – partıa mektebi degenge túsken. Jańaǵy qaınymyzdyń arqasy shyǵar... Oqýy bitken kórinedi. Endi qashan keledi dep kútip otyrmyz. Sol kelip, birdeńe bolmasa... kúıimiz osy.

— Kimge jazylady?

Dámetken Saýytbaıǵa ajyraıyp tańyrqaı qarady.

— Kimge jazylýshy edi? Estekke! – dedi sondaı suraq bola ma degendeı daýsyn jip–jińishke qylyp.

Tipti balany Saýytbaıdan tapqanyn shyn umytyp qalǵan sekildi. Álden ýaqytta «oıbaı» dep shoıyrylyńqyrap ornynan turdy da, qazandyq jaqtan beti jabylǵan meske men tostaǵan ákelip, sýsyn quıa bastady.

— Jurt sekildi baılaǵan bıemiz joq. Kedeı adambyz, bizde qymyz bolmaıdy. Ashyǵan kóje ish.

Qansha shaqyrsa da, balasy ózin tanymaı qoıǵan ananyń sezimindeı bir áserde otyryp, Saýytbaı sýsyn ishti. Bala týraly taǵy da suraǵysy kelip edi, ol oıynan tez qaıtty. Óıtkeni Dámetken sóılegen saıyn jattanyp, alystaı berdi. Endi kishkeneden keıin Saýytbaıdyń ózin esine túsire almaı qalatyn sekildi. Dámetkenniń osynsha bóten bolyp ketkenine, ári óziniń beıshara kúıge túsip kúlki bolǵanyna kúıingen ol aınalasyn sıpalap, qolyna qamshysyn aldy da, ornynan turdy.

— Al, qosh.

Dámetken bir sát jún tútkenin toqtatyp, kórshi úıdiń adamymen erteńge deıin ǵana qoshtasqandaı, aýzyn jybyrlata saldy.

Saýytbaı tunjyraǵan kúıi atqa otyrdy. «Apyrym–aı, túrin bir kórer me edim, – dedi jol boıy tek Dámetkenniń balasyn oılap. – Túri kimge tartty eken? Al eger menen aınymaı qalǵan bolsa she?..»

Saýytbaıdyń júregi dúrsildep qoıa berdi. Kesheden beri eńsesin basqan shyrǵalań oıdan shyǵar joldyń sheti kóringendeı qýanysh oty kókireginde mazdap qoıa berdi. Jyldar boıy ańsaǵan, biraq ne ekenin ózi bilmegen beımálim jalǵyz muraty aıaq astynan ózi shyǵa keldi. «Shirkin, kórsem, aıtpaı–aq tanyr edim, – dedi ol taǵatsyzdana kúbirlep, – Áıteýir, on eki múshesinde bir jeri maǵan tartatyny haq qoı... Janym–aı, jalǵyzym – aı, úlken jigit boldyń–aý, á? – dedi kórip turǵandaı tańyrqap. – Meni ǵoı bilmeısiń?.. Bilseń de, bálkim, keshirmeıtin shyǵarsyń?.. Biraq qansha keshirmeseń de, seniń keýdeńde saıalap turǵan shybyn jannyń meniki ekenine qudaı kýá. – Sál qolyn sozsa, ǵajap baqytty bolyp ketetindeı áserde turǵan Saýytbaı óz armanyna ózi eltip, tebirenip, kúbirleı berdi. – Janym–aı... bul dúnıede endi senimen tabysar kún bolsa... basqa eshteńe tilemes em... Júzińdi bir kórsem...» – ishteı aınalyp–tolǵanǵan Saýytbaıdyń balasyna degen ǵaıyptan paıda bolǵan ákelik mahabatty jan dúnıesin tegis sharpydy.

Rasynda da, onyń júregin jylytqan nárse balasynyń dúnıede barlyǵy emes, óziniń sol balany ishteı moıyndaýy bolatyn. Moıyndaýy muń eken, búkil dúnıe aıaq astynan qulpyryp shyǵa keldi. Osy bir ańsaǵan tilegine tezirek jetkisi kelgendeı, shylbyryn jınap:

— Shý, – dedi ol atyn tebinip qalyp.

XIII

Tamyz aıynyń basynda, shóp naýqanynyń qaınaǵan kezinde Aqsýatqa Nıazdyń Nurbegi keldi. Nurbek qoıbaǵardyń az atasynyń birine jatatyn. Áke–sheshesinen erte aırylyp, apasy Raıhannyń qolynda júrgen jerinen úkimet jetimhanaǵa aldy. Sol jaqtan saýatyn ashyp, odan dýanǵa baryp oqydy. Aýdanǵa qyzmetke turǵanyna kóp bolǵan joq.

Baıaǵyda bireý músirkep basynan sıpasa, jylap jiberýge daıyn turatyn jasqanshaq áljýaz balanyń ornyna muntazdaı kıingen symbatty jas jigitti kórgende aqsýattyqtar aýyzdaryn ashyp tań qaldy. «Jas óspeı me, jarly baıymaı ma» dep maqaldady shaldar.

Nurbek artel sharýashylyqtaryn tekserýge kelgen eken, jaqyn týysqandarynyń úıine kirip shyqqannan keıin, qasyna aýyldyq keńestiń tóraǵasyn alyp, «Bostandyq» pen «Birlikti» aralaýǵa attanyp ketti.

Ol ketisimen aýyl adamdarynyń áńgimesi – Nurbek boldy.

— Apyr–aı, qandaı ádemi bolyp ósken...

— Qandaı sabyrly...

— Minezin aıtsaıshy, qyz minezdi...

— Óte tárbıeli bala bolǵan eken.

Biraq Nurbek jaıly áńgime eki kúnnen keıin basqasha sıpat aldy.

Nurbek Aqshoqy boıyn aralap kelgennen keıin, aýyl aktıvterin Qyzyl otaýǵa jınap, jınalys ótkizdi. Sózi mirdiń oǵyndaı. Túsi surlanyp, «aǵaıynshylyq óz aldyna, al myna tusta men eshkimdi de aıamaımyn» dep turǵandaı, tóńiregine sýyq qaraıdy.

Berilgen josparlar oryndalmaǵan, ásirese súıek jospary. Artel sharýashylyǵynyń jaıy jaqsy emes, qysqa daıyndyq jasalmaı jatyr. Shóp naýqany sylbyr. Mal qoralary salynbaǵan. Baı–kýlaktarǵa qarsy kúreste tabandylyq joq. Ymyrashyldyq basym. Aýyl adamdary, burynǵy atqaminerlerdiń yqpalynda júr. Aýyldyq keńes jumysy nashar.

«Ózimizdiń bala ǵoı» dep ishteı jaqynsyrap qýanyp júrgen Jaqaıdyń jan teri shyqty. Qylmysy ashylyp, qolǵa myqtap túsken adamdaı basy salbyrap, úmitsiz kúıde otyr.

— Kóktemde tuqymdyq astyq jınaý kezinde Aqshoqyda taǵy da jospar oryndalmady, – dedi Nurbek túsin jylytpaı. – Minekı, búgin úshinshi kún boldy, nansyz otyrǵan bir úı kórgen joqpyn. «Bostandyqta» taqyr kedeıdiń biri degen soń, Áshir degen kisiniń úıine baryp ek, bir tabaq qylyp ettiń nanyn alyp keldi. Astyq joq bolsa, onyń bári qaıdan kelip jatyr? Endeshe, kezinde durys aqpar berilmegen. Qaýly boıynsha jumys jasalmaǵan. Aýyl basshylary aǵaıyngershilikke, kóńil jyqpastyqqa salynǵan, taǵysyn taǵy.

Shashyn shalqasynan qaıyrǵan, (jymdasqan juqa erinderi qatal da, qaısar minez tanytqandaı) bet – pishini juqa, qara tory óńdi Nurbek ár sózin qadap, salmaqtap, zilmen, yzamen aıtty. Onsyz da qarshyǵadaı shymyr, jınaqy jigit ashýlanǵanda múlde tas túıin bolyp alady eken. Biraq osy bir jınaqylyq pen shymyrlyqtyń ar jaǵynda «jurttyń bárin tań qaldyrsam» degen maqtan súıgish sezimniń de joq emes ekeni baıqalady, jáne sonysy ózinin jastyǵyna, albyrttyǵyna úılesip, jarasyp ta turǵan sekildi.

— Myna jigittiń siltesi múlde bólek qoı, – dep sybyrlady áldekim art jaqtan.

— Aıtpa deımin.

— Apyrmaı, tildisin – aı.

— Oqý kóp qoı, – dep ańǵarympazdyq kórsetti taǵy biri. – Álginiń bárin aıtqyzyp turǵan oqý ǵoı...

Nurbek búkil respýblıkadaǵy kollektıvtendirý jumysyna toqtalyp, jartylaı kóshpeli mal sharýashylyq aýdandarynda 272 840 mal sharýashylyqtaryn biriktirgen 2 745 kolhoz bar ekenin, taǵy sol sıaqty tolyp jatqan sıfrlardy aıtyp, jurtty odan arman tań qaldyrdy. «Sonsha kolhoz jer betine syıýshy ma edi?» – dep bireý kúńkildep senbegendeı boldy.

Kenet Nurbek aýylnaıǵa buryldy da:

— Jáke, siz aýyldyń tóreaǵasysyz, bárin de bilýge tıissiz. Aıtyńyzshy, búgin túnde osy aýylda qandaı oqıǵa bolýy múmkin? – dedi júzinen kekesin kúlki bilinip.

Jaqaı túkke túsinbeı:

— Qaıdan bileıin, – dep jerge qarady.

— Endeshe, kóńilińizge kelse de aıtaıyn, aýyl ómirinen beıhabarsyz. Kimniń jaý, kimniń jaý emes ekenin bilmeısiz. Bilmegennen keıin, partıa men úkimettiń tapsyrmasyn oryndaýǵa shamańyz jetpeıdi. Al men bilemin... – Nurbektiń yzǵarly úni osy tusta jumsaryp, eshkim bilmeıtin habardy ózi ǵana biletinine nasattanǵandaı bir nyshan paıda boldy. – Aýdannan kelgenine eki–aq kún bolǵan adamnyń bilgenin sizdiń bilmeýińiz... – Nurbek sózin aıaqtamaı doǵara saldy, óıtkeni «bilmeýińiz uıat» degisi kelip edi, ol sóz ózine tym jeńil, zilsiz bolyp kórindi, al odan ótkirirek sóz qapelimde aýzyna túspeı qaldy.

Nurbek túnde bolatyn oqıǵanyń ne ekenin aıtpastan, jınalysty japty da, shyǵyp bara jatqan toptyń arasynan Báıtendi toqtatty.

— Siz kidire turyńyz.

Qyzyl otaýdyń ishinde Nurbek, Jaqaı, Baıdáýlet, Báıten, Qarataı beseýi qaldy.

Máseleniń anyǵy mynaý boldy: Qorǵan túbektegi eski qorymǵa ura kómilgen. Biraq dál qaı jerde ekeni belgisiz. Búgin túnde sol ura ashylady. Urany da, ura kómgen adamdy da qolǵa túsirý kerek.

— Men ózim baramyn, – dedi Nurbek osyndaı bir qaterli istiń tabylǵanyna qýanǵandaı júzi janyǵyp. – Aıtqan habarymnyń rastyǵyn ózim dáleldeımin. Al ózimmen birge... – Ol juqa erinderin jymqyra túsip, qalǵan tórteýine barlaı qarady da, Báıtenge toqtap: – Sizdi áketemin, – dedi «osyǵan dátiń jeter me eken» degen kekesin únmen.

— Qalqam, Báıtendi qaıtesiń, men ózim baraıyn, – dedi Jaqaı qazir baratyndaı qopańdap. – Sosyn, jaman aıtpaı jaqsy joq, úsh jigit ala ketkenimiz jón.

— Siz sol eki–úsh jigitińizben osynda qalasyz, – dedi Nurbek úzildi–kesildi. – Al men Myrzabekov joldasty ertip Qorǵan túbekke baramyn. Myltyq bar, qansha adam bolsa da, ustaımyz.

Báıten basyn kóterip qaterqumar Nurbektiń júzine qarady. Nurbektiń sál tompaqtaý kelgen ótkir kózderi ózine tesile qarap tur eken, «men ólimnen qoryqpaımyn, basymdy báıgege tikken adammyn, al seniń janyń tátti, sondyqtan sen men jasaǵan erlikti eshqashanda jasaı almaısyń» dep turǵan sekildi. Báıten tóbelesqumar adamǵa tap bolyp, endi sodan qalaı qutylaryn bilmegendeı, daǵdaryp esikke qarady. Nurbek oǵan súımeıtin mezgil, jaqpaıtyn as sekildi áser etti. Biraq ol qoınyńdaǵy jaryńdaı, kókiregińdegi armanyńdaı, qashan da ózińmen máńgi birge bolatyn, qateńdi keshirmeıtin, syrtqy ómirdi bylaı qoıǵanda, jan dúnıeńdegi ár qadamyńdy qalt jibermeıtin, biryńǵaı beınetińe kóringen, ómirlik juldyzy qarsy janmen júzdesip turǵanyn ol áli sezgen joq edi.

Nurbek pen Báıten ishine tal ósken tórt qulaq tamnyń ishine ornalasty.

— Má, mynany sen al, – dedi Nurbek myltyǵyn Báıtenge qaraı jyljytyp, – men olarǵa myltyqsyz baramyn. Sen osynda qalasyń.

— Nege?

— Qashyryp alýymyz múmkin. Ne qaqtyǵys bolyp, qan tógilýi múmkin. Al men eń bolmaǵanda, tústerin tanyp qalamyn. Odan keıin kókke ushsa da, qutyla almaıdy.

— Jazym qylsa qaıtesiń?

Nurbek ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Budan qıyndy da bastan keshkenbiz. Janyńdy shúberekke túımeseń, eshqashanda erlik jasaı almaısyń. Al qazir bizge alys–jaqyndy bilmeıtin temirdeı prınsıp pen kózsiz erlik kerek.

Ala bulttyń arasynan aı qyltıyp, tóńirekti lezde jaryq qylyp jiberdi de, Nurbektiń áldenege tistengendeı juqa erinderin jymqyryp alǵan eregispe sup–sur júzi jaqyn jerden ap–anyq kórińdi.

— Temirdeı tártip ótkir qarý sekildi. Ótkir qarýdy janǵa kóp serik qylýǵa bolmaıdy...

Nurbek Báıtenniń sózin bólip jiberdi:

— «Sóz sizdiki, joldas Maýzer», – degen proletarıattyń bir aqyny.

— Óte urys, – dedi Báıten basyn ızep, – sózdiń maýzerge berilýi durys edi, óıtkeni tarıhı máselelerdiń maýzersiz sheshilmeıtin kezderi bolady. Biraq maýzerge sóz berý, endi ómir baqı tek maýzer sóılesin degen sóz emes qoı. Ekinshiden, maýzer jaýǵa jumsalǵanda ǵana jaqsy, al ózińe baǵyttalǵan kezde sonshalyqty súıkimdi emes.

— A – a, ýaǵyz, nasıhat deısiń ǵoı? – Nurbektiń qatty shyqqan úninde «kim ekenińdi jańa bildim ǵoı» degen astar jatty. – Úkimetti úgitpen ornatpaqsyń ǵoı, qan tókpeı, eshkimdi renjitpeı, aǵaıyńdy arazdastyrmaı... – dedi kekesin únmen. – Jo–joq. Ondaı úgitpen shyn zulymdyqtyń mańyna da bara almaısyń. Ony tek qarý ǵana ala alady... Qamaldy qalaı alýǵa bolady? Zeńbirekpen ǵana. Al ishine urlanyp enip, úgit taratyp soǵystyń olar tarapynan ádiletsiz ekenin aıtyp, on soldatty, tipti elý soldatty óz jaǵyńa shyǵararsyń. Biraq qamaldy onymen ala almaısyń. Sen tek ýaqyt ótkizesiń Al bul kezde qarsy jaq zeńbirekterin túgel oqtap úlgiredi. Túsinemisiń, baýyrym.

— Túsinemin, – dedi Báıten beıittiń qabyrǵasyna arqasyn tirep. – Áreket etýge qansha qaırat kerek bolsa, ustamdylyqqa da sonsha qaırat kerek... Kúrestiń bári qamal alýdan turmaıdy.

Men óz boıymdaǵy kemshilikpen de kúresýim kerek. Sonda oǵan da maýzer jumsaımyn ba?..

— Memlekettik zańdy buzý men óz boıyńdaǵy kemshilik – eki bólek nárse. Al áńgime zańdy buzýshylar jaıynda. Men, máselen, ózimniń muǵalimimdi ustatqan adammyn... Aıtýǵa qandaı jaman... Biraq men oǵan ókinbeımin. Óıtkeni ol bizdiń ıdeıanyń adamy emes edi. Týra bıde týǵan joq. Árkim óziniń jaqyny úshin ómir súretin bolsa, ǵasyrlar boıy ańsaǵan qoǵamǵa eshqashanda jetpeımiz. Pendeshilikten qol úzip, qoǵamdyq múddege birjola baǵynǵan kezde ǵana kez kelgen jaýǵa toıtarys beretin qýatty memleket jasaı alamyz. Al memleket degenimiz – zań. Belgili bir zańmen ómir súrý. Zańdy buzǵan adam ózinen–ózi jazalanýǵa tıisti. Oǵan bas qatyrýdyń qajeti joq. Al jer betindegi barlyq qylmystyń, tártipsizdiktiń paıda bolýy – álgi zańdy moıyndamaǵandyqtan. Al janashyrlyq aǵaıyngershilik, kóńil jyqpastyq – qazaqtyń ejelden kele jatqan mańdaı qyrsyǵy – memlekettik daǵdynyń joqtyǵy, zańdy bilmeıtindigi.

Bul jigit zańdy moıyndap qana qoımaıdy, zańdy janyndaı jaqsy kóredi dep oılady Báıten Nurbektiń júzine tesile qarap. Adamdy aıaý jáne sol boıynsha áreket jasaý, ony tirshiliktiń basty saıasatyna aınaldyrý, bular úshin, memlekettiń joqtyǵynan saqtalyp qalǵan qoǵamdyq kertartpa daǵdy. Óıtkeni zańnyń statásynda ondaı pýnkt joq. Mundaı adamdy ádette tóńiregindegiler jaqsy kórmeıdi. Biraq odan qara úzip te kete almaıdy. Adamnyń úı salýyna, odan qala turǵyzyp, aqyl–oı qabiletiniń ósýine sebepshi bolatyn qatal tabıǵat sekildi bular da janǵa jaısyz, jaǵymsyz. Bular mazasyz jandar, sol sebepti jurtqa da maza bermeıdi. Adamnyń qaraqan basynyń múddelerin túgeldeı joqqa shyǵarady. Bularmen ómir súrý qıyn. Biraq osyndaı qatal da prınsıpshil adamdar qoǵamǵa kerek. Adamnyń ómir súrý qabiletin shyńdaýǵa taǵdyrdyń qattylyǵy qandaı qajet bolsa, bular da sondaı qajet. Unamsyz, biraq qajet. Ne isteısiń?..

— Menińshe... – dedi Báıten daýsyn soza oılanyp, – adamdar memleket úshin jaralmaıdy, memleket adamdar úshin jasalǵan. Al sen adamdardyń sana–sezimin, ádet–ǵurpyn, tarıhyn bir–aq syzyp, birinshi orynǵa memlekettik prınsıpterdi qoıasyń. Aqshoqy halqy ǵasyrlar boıy óz ǵurpymen, óz zańymen ómir súrip keldi. Qoǵamdyq menshik degenniń ne ekenin bilgen joq. Óz mańdaıyna bitken maldy óz balalaryna nege soıyp berýge bolmaıtynyna óltirseń de túsinbeıdi. Qoryqqanynan soımaýy múmkin, biraq túsinbeıdi, óıtkeni saýaty joq, nadan. Ura qazǵan qazaqtar da sondaı. Astyqty baılar ǵana emes, kedeıler de, ortashalar da jasyrady. Olar onyń qazirgi jaǵdaıda qylmyspen teń ekenin túsinbeıdi. Bala–shaǵany qalaıda asyraý kerek – sosyn qustyń uıa salǵanda oılanbaıtyny sekildi oılanbastan astyǵyn jasyrady. Al olardyń kózin jetkizip, kókiregin ashyp almaı, birden jazalaý bizdiń isimizdi ilgeri bastyrady dep oılamaımyn. Máselen Afrıkada, bir oqymysty jigitten estip edim, jynystyq qatynasty ashyq jasaý ádepsizdik emes, al ashyq tamaq ishý ádepsizdik bop esepteletin el bar eken. Sonda bizdiń zańmen sol adamdardy sottaýǵa bola ma? Nemese jurt kózinshe tamaq ishetin mádenıetti eldiń adamyn sol eldiń zańymen sottaýǵa bola ma? Menińshe joq. Jerden egindi óndirip alý úshin aldymen egindi sebý kerek. Zańdy talap etý úshin aldymen zańdy boıǵa sińirý kerek. Sol sebepti áleýmettik sanany kóterý qazirgi bizdiń jaǵdaıda eń úlken máseleniń biri bolýǵa tıisti.

— Sen óziń qaýipti adam ekensiń, – dedi arqasyn talǵa tirep otyrǵan Nurbek Báıtenge eńkeıe úńilip. – Osy kezge sheıin bizben soǵysqan tap jaýlarynyń bárin de, bálkim, aqtap alý kerek shyǵar. Olar da bizdiń zańymyzdan beıhabar bolatyn...

— Jo–oq, ol kúres – taza soǵys bolatyn. Soǵysta eshqandaı ereje, zań bolmaıdy. Al qazir jaǵdaı basqa...

— Quıyrshyq! – Nurbek ysyldap, tóbelesetin adamdaı julqynyp Báıtenge tóne tústi. – Men seniń kókeıińde ne turǵanyn bilmeıdi dep oılaısyń ba? Men bárin de bilemin. Kimderge búıregińniń buratynyn, kimniń soıylyn soǵatynyńdy – bárin de, bárin de... Men seni beker alyp shyqqam joq, tekserýge alyp shyqtym. Minekı, endi kim ekenińdi óziń de kórsetip otyrsyń.

— Nurbek, – dedi Báıten ishtegi qaınaǵan ashýyn áreń basyp, – sen eń aldymen sovet úkimeti bir ózińe ákeńnen qalǵan muradaı ıemdenip sóıleýińdi qoı. Úkimet halyqtiki, oǵan ekeýmizdiń qatysymyz birdeı. Al túbi qaısymyzdyń eńbegimiz kóbirek sińedi, ony ýaqyt kórsetedi. Ekinshiden, shyndyqty moıyndatý úshin, qorqytpaıdy, dáleldeıdi. Dáleli joq adam ǵana zorlyqqa kóshýi múmkin. Seniń qorqytý tásilińnen adam sanasyndaǵy progres qansha jyldarǵa keıin sheginetinin túsinesiń be? Sosıalızm qalalar men dalalarda ǵana emes, adamnyń sanasynda da ornaýǵa tıisti. Al sen sanadaǵy sosıalısik qurylysqa zıan tıgizýshisiń...

Nurbek basqa amaly qalmaǵandaı Báıtenniń jaǵasynan ala tústi. Tórtqulaq tamnyń ishi apyr–topyr boldy. Eki jigit yrs–yrs etip, birin–biri ala almaı, teke tiresti de qaldy.

— Ómirdiń sıpaty ózgergennen keıin, sana ózinen–ózi ózgeredi, – dedi Nurbek osy kúıinde daýdy jalǵastyryp. – Al men ómirdiń sıpatyn ózgertý úshin kúresemin...

Báıten kúlip jibere jazdady. Óıtkeni tóbelesip júrip, saıası taqyrypqa áńgimelesý tym qolaısyz edi.

— Al sen... – dep Nurbek taǵy birdeńeni aıta bergen edi, osy kezde at tuıaǵynyń dúbiri estildi. Birinshi qoıa bergen Nurbek boldy.

— Kelip qaldy, – dedi ol entige sóılep. – Sen osynda qalasyń. Men qystaýdyń mańyna jasyrynamyn.

Nurbek tam syrtyna qarǵyp túsip, júgire basyp, shetki molanyń tasasyna tyǵyldy.

Dúbir basyldy, biraq attylar kórinbeıdi, shamasy ózen jaǵasyndaǵy jarqabaqqa jasyrynǵan bolý kerek. Álden ýaqytta zırattyń ekinshi qabatynan dybys bilindi. Ashyqta qalǵan Nurbek eńbektep, dybys shyqqan jaqqa qaraı jyljydy. Eshkim kórinbeıdi. Apyraý, ura qaı jerde bolýy múmkin, sý barmaıtyn qyrat jer jalǵyz osy emes pe? Álden ýaqytta qorym shetindegi qazyq qaǵylǵan tustan (mana Nurbek «osy qazyq tegin qazyq emes» dep qolymen yrǵap kórip edi) qarańdaǵan adam beınesi kórindi de, ile joq bolyp ketti. Nurbek qaıda jyljyryn bilmeı daǵdaryp, bir sheti opyrylyp ishine túsken molanyń tasasynan basyn qyltıtyp, jan–jaǵyna qaraı bastady. Qaraı bastady da, qaıta buǵyp, molaǵa jabysa qaldy. Osy kezde qarańdaǵan adam beınesi ekinshi ret kórinip, kúrekpen jerdi qaza bastaǵan edi. Nurbek moladan molaǵa jasyrynyp jaqyndaı tústi. Báıten «jalǵyz adamnyń jarasy jeńil ǵoı» dep júreginiń dúrsilin basyp, kóńili jaılana bastaǵan, kenet Nurbektiń tý syrtynan shekpenniń etegi jer syza búkeńdep, soıylyn kezep, kelip qalǵan bireýdi kórgende, shoshyp oıanǵandaı selk ete tústi. Bir sát esinen tanǵan adamsha qalshıyp turyp qaldy da, endi bir sekýnd keshikse, qapy qalatynyn ańǵaryp, qasynda súıeýli turǵan myltyqqa jarmasty. Gúrs ete qalǵan dybystan myltyqty ózi atqanyn sezip, qosaýyzdyń uńǵysyn joǵary qaratqan kúıi ekinshi shúrippesin basyp qaldy. Ústi–ústine eki ret atylǵan myltyqtyń úni búkil Qorǵan túbekti dúr silkindirdi. Báıten esin jıǵan kezde atylǵan myltyqtyń kimdiki ekenin bile almaı jarty molaǵa jabysyp jatqan Nurbekten basqa eshkimdi kórmedi. Álgi eki adam kórgen tús sekildi zymqaıym joq bolyp ketken. Ózen jaqtan shapqan attyń dúbiri estildi.

Báıten beıittiń qabyrǵasyna atsha minip, jerge qarǵyp tústi de Nurbektiń qasyna keldi. Nurbek basyn kóterip, ań–tań bolyp, Báıtenge qarady.

— Myltyq atqan kim? – dedi ol áli de eshteńe uǵa almaı.

— Men.

— Nege attyń? – Nurbektiń úreıden bozarǵan júzine ashý yzǵary úıirile bastady.

— Nege attyń deımin?

Báıten Nurbektiń ashýyn qyzyqtaǵandaı betine únsiz qarap tura berdi.

— Sen ne istegenińdi túsinemisiń? – dedi Nurbek atyp turyp. – Sen ádeıi istediń...

— Men eki sekýnd keshikkende, – Báıten alty–jeti qadam jerde jatqan uzyn soıyldy kórsetti, – basyń mylja–mylja bolyp, osy molanyń túbinde qalatyn ediń.

Nurbek aǵaryp jatqan soıylǵa ańtaryla qarap turdy da, qasyna baryp, ózine qandaı zaqym jasaı alatynyn teksergisi kelgendeı, qolymen salmaqtap kórdi.

— Ekeý eken ǵoı? – dedi jaǵdaıǵa túsingenin bildirip.

Báıten quptap basyn ızedi.

Eki jigit molalardyń ústin baspaı, aınalyp ótip, bolmashy qazylǵan uranyń basyna keldi. Kúrek jas topyraqtyń ústinde qalypty. Báıten kúrekti alyp jerdi qaza bastady. Kóp uzamaı uranyń beti ashyldy. Betinde eki qapshyq, jan–jaǵy qoǵamen qymtalǵan. Tary kók ıistenip qyza bastapty, eptep bý shyǵady. Bar–joǵy eki–aq qapshyq astyq eken.

— Sorly kedeıdiń tyqqany boldy ǵoı, – dedi Báıten sońǵy qapshyqtyń aýzyn baılap jatyp.

— Ony qaıdan bildiń?

— Eki qapshyq astyqty osynsha jerge kedeıden basqa kim tyǵýshy edi...

— Kedeıdiki bolsa, oqasy joq, báribir ózine buıyrady, – dep kúldi Nurbek.

Nurbektiń kúlgenin Báıtenniń birinshi kórýi edi, betiniń ushy shuqyraıyp, balasha súıkimdi bolyp ketedi eken. Biraq ol álgi raıynan tez qaıtyp, óziniń kim ekeni esine túskendeı, áý bastaǵy sazarǵan keıpine qaıta tústi. Tal arasyna baılanǵan attardy alyp kelip, qapshyqtardy erdiń artqy qasyna teń artyp, qanjyǵadaǵy qaıyspen býyp baılap, attyń belin maıystyra erge otyryp, sary aıańmen Aqsýattyń topyraǵy burqyraǵan qara jolyna túskende de, eki jigit bir–birine lám–mım dep til qatpady.

— Sen meni bir qaterden qutqardyń, – dedi aqyry Nurbek juqa erinderin jymqyra túsip. – Ras. Men de osylaı istegen bolar edim... Biraq... aıtpady deme... túbi seni áshkere qylatyn adam men bolamyn.

Báıten kúlip jiberdi.

— Meniń nemdi áshkere qylasyń?

— Kúlme, kúlme. Men saǵan kúletin sóz aıtyp otyrǵan joqpyn.

— Endeshe, tap qazir nege áshkere qylmaısyń?

— Asyqpasań, kezegiń keledi... Biz aldymen revolúsıa jaýlaryn, odan keıin Sovet ókimetiniń jaýlaryn qurttyq. Odan keıin baı–shonjarlardy qurttyq. Endi kýlaktardy qurtyp, úkimettiń negizin bekitip alsaq, sodan keıin partıany sen sekildi lıberaldardan tazartamyz. Óıtkeni endigi isti taza proletarıat qana jalǵastyrýǵa tıisti, sendermen odan keıin bir tabaqqa syıa almaımyz, solaı baýyrym.

— Tabaqtyń ishinde kim, syrtynda kim qalatynyn ýaqyt kórseter, – dedi Báıten áli de oınaqylaý únmen ázilge saıyp. – Oǵan kúni buryn bal ashpaı–aq qoı.

— Kólgirsime, qaıtesiń, – dedi Nurbek daýsyn qataıtyp. Ózińshe meni kóp belsendiniń biri kóretin shyǵarsyń. Esińde bolsyn, qoǵamdyq maqsat jolynda men qandaı iske de bara alamyn. Men soldatpyn. Bizdiń prınsıpshildigimizdi sender qatygezdik dep oılaısyńdar... Meıli, oılaı berińder. Biz úshin, eń keregi – oıǵa alǵan maqsatqa jetý.

Báıten Nurbekpen budan ári talasqysy kelmedi, óıtkeni ony sózben jeńe almasyn bilip otyr. «Tek qana maqsatqa jetý me? – dedi endi ol álgi talasty ishteı jalǵastyryp. – Qalaı jetý degendi qaıda qoıasyń? Máselen, osy júrgen kedeıler birneshe jyldan keıin ne ishem, ne jeımin degendi oılamaıtyn bolady. Turmysy jaǵynan qazirgi kýlaktardan asyp túspese, kem bolmaıdy, biraq aıyrmashylyǵy sol baılyqqa qaısynyń qaı jolmen kelýinde emes pe...?» Biraq bul oıyn ol syrtqa shyǵarmady, óıtkeni Nurbektiń de osyndaı bir kóńilge qonymdy myqty dálel taýyp aıta alatynyna onyń kúmáni joq edi.

XIV

Kelesi kúni Aqsýat boıynda tań atpaı ábigershilik bastaldy. Túnimen aýyryp, bet–aýzy isinip ketken aýylnaı búkil belsendilerdi jınap alyp, jospar máselesin talqylady.

Eń aldymen – astyq daıyndaý kezinde jibergen kemshilikterdi túzeý, ol úshin komısıa quryp, úılerdi tekserip, ura tintý, maldy kisilerge jeke salyq salý qajet. Ekinshi mindet – shıkizat daıyndap, súıek josparyn oryndaý. Muny búginnen qaldyrýǵa bolmaıdy. Aýylnaı osy tusta: «Keshe ómirimde estimegen sóz estidim, endi bylqyldaǵandy, qoıamyz, aǵaıyn, bildiń be», – degendi qaıta–qaıta sóziniń arasyna qystyrýmen boldy.

Sheshim qabyldandy, úsh aýyldaǵy baılardyń bárine malyna qarap, jeke salyq salyndy. Súıek máselesi de sheshildi. Jarbıdaıyqta turatyn Toqmyrza degen kisiniń aryq kári túıesi aýyldyq keńestiń ruqsatymen soıylyp, súıekteri ókimetke tapsyryldy.

— Aýylnaı, tegi, iske myqty kiristi ǵoı, – desti aýyl adamdary bastaryn shaıqap.

— Qaıtsin jany qysylǵasyn.

— Aýdannan kelgen basqa ákimderge qyńq demeýshi edi, osy joly Nurbek qatty qysty – aý ózin.

— Nurbek ózimizdiń bala ǵoı, kóz qylyp aıtatyn shyǵar.

— Kóresini osy ózimizdiń baladan kórermiz.

* * *

On–on ekiler shamasyndaǵy jalań aıaq eki bala aýyl úıdi jaǵalap habar taratyp júr. Ekeýi de uıalshaq. Birin–biri ıterip, birin–biri túrtip:

— Áýsaǵıtttyń úıi shildehanaǵa shaqyryp jatyr, – degendi áreń aıtady.

Áýsaǵıt bir áýletten jalǵyz, myrzabolattyń ishinderi az atanyń biri. Ákesi Jalaqtyń qoıyn baqqan, ózi bertinge deıin kisi esiginde júrip, sovet úkimeti ornaǵan soń, belsendi bolyp, odan qosshy odaǵyna saılanyp el qataryna qosyldy.

Keshkilik kóleńkege kórpe tósetip, salqyndap otyryp áńgimeleskendi unatatyn qoly bos shaldar ótip bara jatqan balalardy toqtatyp alyp, qaıta suraıdy:

— Áı, toqtashy, ne dep kettińder?

Balalar túsiniksizdeý mińgirlep, alǵashqy aıtqandaryn qaıtalaıdy.

— Ne deıdi? – dep shal túsinbeı ajyraıyp mańaıyna qaraıdy.

— Áýsaǵıt bar emes pe? – dep áldekim sózge aralasty.

— Iá.

— Sonyń áıeli ul taýypty, shildehanaǵa shaqyryp kelip tur.

— Ibijardyń Áýsaǵıty ma? Ol da el shaqyryp, shildehana jasaıtyn bolǵany ma?

— E, ne bopty, – deıdi áldekim shamdanyp. – Shildehanany da qudaı Qozǵan áýletiniń mańdaıyna jazyp qoıyp pa?

Shal shaqshasyn shyǵaryp jatyp:

— Úkimettiń arqasynda, neshe túrliniń bári adam sanatyna qosyldy ǵoı, – deıdi álde ázil, álde shyn.

Kún bata jurt shildehanaǵa jınala bastady. Áýsaǵıtqa bálenbaı atadan qosylatyn Jolaman sońǵy kezde úılerin qatar tigip, týys bop, qatty aralasyp júrgen, búgin toı ıesi ózi bolyp, shaldardy bir bólek otyrǵyzyp, jastar jaǵyn óz úıine jiberip, áldekimderdi qaıta–qaıta jumsap, jeroshaq basyndaǵy áıelderge tapsyrma berip, bárin ózi bılep júr.

Jolamannyń bes qanat boz úıiniń qaq tórinde – Nurbek otyr, ádeıi úlkender jaǵyna barmaı, boıdaq bolǵan soń, qyz–qyrqynǵa kóz salý úshin osynda kelgen, burynǵy ákim qalpyna uqsamaıdy, kózi kúlimdep, elmen jyly ushyrap sóılesedi. Oǵan taıaý – aýylnaıdyń hatshysy Qamıdolla, jaqynda komsomolǵa ótken jastar – Torǵaı men Qaıyrbek, tórdiń shet jaǵynda – Báıten. Shymyldyq tusyna óńkeı qyzdar jınalǵan, aralarynda birli–jarym kelinshekter bar. Tómengi jaqta – Ábdiǵappar bastaǵan bir top bozbala. Ábdiǵappar dombyrasyn bezildetip, bir eki án saldy. Qyzdar barynsha ádepti bolýǵa tyrysyp, sybyrlasa sóılesip, tálimsip, kózderiniń astymen anda–sanda Nurbek jaqqa qarap qoıady.

Ortaǵa oıyn bastaýshy Qamıdolla shyqty. Jurtty kúldirgisi kelip aıqulaqtanyp, árkimge bir ákireńdeıdi.

— Qane, kórshi oınaımyz, – dedi sosyn uratyn adam izdegendeı, qol toqpaq oramalyn bilemdeı túsip. – Myna otyrys bolmaıdy. Qyzdar aralasyp otyrsyn. Káne, Bıǵaısha... Bol, tez.

— Ibaı, eshqaıda barmaımyn.

— Nege barmaısyń? Tur dedim ǵoı. – Qamıdolla ojarlanyp, aıtqanyn oryndaı qoımaǵandardyń bárin ul demeı, qyz demeı, tompyldatyp sabaı bastady. (Neǵurlym sabaǵan saıyn, oıyn qyzyq bola túsedi dep oılaıtyn sekildi.)

— Oıbaı, myna májnún óltire me?..

— Aıamaıdy ǵoı adamdy...

— Qoı kettik...

— Oıbaı... – degen daýystar shyqty.

Oıyn basqarýshy qyz–qyrqyndy qoı–eshkideı topyrlatyp qýǵanda, Hadısha Báıtenniń janyna kelip otyrǵan.

— Joq, sen tórge otyr, – dedi oǵan Qamıdolla Nurbektiń qasynan oryn kórsetip.

Hadısha basyn shaıqady.

— Bolmaıdy, bolmaıdy. Káne! – Qamıdolla qol toqpaǵyn kezene bastady.

— Nege men onda barýym kerek? – dep Hadısha oǵan tańyrqaı qarap.

— Kóp sóıleme, barasyń! – dep kúsh jumsaı bergen Qamıdolla áldekimniń:

— Aý, áli talaı aýysamyz ǵoı, onyń nemenesine shúıliktiń, – degen sózinen keıin ǵana raıynan qaıtty.

Nurbek qasyna kelip otyrǵan, qaıqy muryn, jalpaq bet qyzǵa kóziniń qıyǵymen qarady da, kóńili tolmaı, juqa erinderi jymdasyp, sazara qaldy.

Tómengi jaqta áldenege talasyp opyr–topyr bolǵan bozbalalardy oıyn basqarýshynyń qol toqpaǵy lezde jónge túsirdi.

Jastar tegis qosarlanyp, kórshilerin tapqan kezde (qyz jetpeı, kórshisiz qalǵan eki jigitke oıyn basqarýshy «bireýiń qyz bolasyń» dep bastaryn qosyp, birge otyrǵyzdy) Qamıdolla alqa–qotan otyrǵan «kórshilerge» shetinen bastap suraq qoıýǵa kiristi.

— Kórshińmen arazsyń ba, tatýsyń ba?

— Tatýmyz, – dep jymıdy bitik kóz qara jigit janyndaǵy qyzǵa qarap.

Qyz tymyraıyp úndegen joq.

— Tatýlyǵyńdy nemen dáleldeısiń?

— Dáleldeý degen nemene? – dedi jigit jorta túsinbeı.

Qamıdolla ony qol toqpaqpen jon arqadan salyp ótti.

— Bol tez.

Jigit buıryqqa kónip, tatýlyqtyń belgisin bildirý úshin, kórshisiniń betinen súımek bolyp edi, qasyndaǵy qyzy bas bilmeıtin jylqydaı shapshyp, qol tıgizbedi. Qamıdolla ony da qol toqpaqpen sabyrǵa keltirip, ekeýinen ne aırylysýdy, ne oıynnyń shartyn oryndaýdy talap etti. Aqyry jigit asaý qyzdy tý syrtynan qushaqtap, súıgen bop yrymyn jasady.

— Nemene, mindetti túrde betten súıý kerek pe? – dedi áldekim oıynnyń shartyna rıza bolmaı.

— Ol óz erkiń, – dedi Qamıdolla kelesi kórshini tergep jatyp.

— Súıgiń kelse, súı, bolmasa dúre qabylda.

Torǵaı kórshisin mensinbeı, Ámirtaıdyń kórshisin surap, ol: «Kórshimdi oǵan bergenshe, qolymdy tóbeme qoıyp qańǵyp ketermin», – dep kúmpildep, biraq tartatyn jazasy – ortaǵa shyǵyp, óleń aıtý bolǵan soń, ómirinde áý dep kórmegen baıǵus: «Dám jazbaǵan shyǵar, qalqam, bara ǵoı», – dep kórshisimen amalsyz qoshtasty.

Oıyn barǵan saıyn qyzyp, qyran–topan kúlki údeı tústi. Bireýler ortaǵa shyǵyp óleń aıtty, dombyra tartty, endi bireýler alaqandary bileýdeı bolyp, dúre jedi, óziniń shyntaǵyn tistep, tilin murnyna jetkizbek bolǵandar da bar. Oıyndy kórýge jeroshaq basynda júrgen kelinshekter de keldi.

Qamıdolla Nurbekke jaqyndap:

— Kórshińmen arazsyń ba, tatýsyń ba? – dedi jumsaq únmen.

— Ýdaı arazbyn, – dedi Nurbek kóziniń qıyǵymen qasyndaǵy qyzǵa qarap.

— Kimniń kórshisin qalaısyń?

— Báıtenniń kórshisin.

Qamıdolla Báıtenge buryldy:

— Kórshińdi beresiń be?

— Bermeımin.

— Bermeımin deıdi, – dedi Qamıdolla endi Nurbekke qarap.

— Bermese, jıyrma dúre.

Báıten qolyn tosa berdi. Qamıdolla túrpideı qatty bop shıratylǵan oramal toqpaqty qulashtaı siltedi.

— Bir... eki... úsh...

— Aý, shamalasańshy, – dedi shet jaqta otyrǵan Qarataı, – jún sabap jatqan joqsyń ǵoı.

— Alty... Seniń sharýań emes. Jeti...

— Mynaýyń qaıtedi – eı?..

— «Soqyrdyń qolyna, sańyraýdyń astyna túspe dep»...

— Al mynanyń astyna tússeń de, ústine shyqsań da, ońbassyń, – dedi Ábdiǵappar Qamıdollany ıegimen kórsetip.

Jurt dý kúldi.

— On segiz... on toǵyz... jıyrma.

Báıten narttaı qyp–qyzyl bolǵan alaqanyn sıpap, osynyń bári sen úshin degendeı, jymıyp Hadıshaǵa qarady, biraq óziniń áreń shydaǵanyn sezdirgen joq.

Kelesi aınalymda Nurbek Hadıshany taǵy surady.

— Bermeımin, – dep bezerdi Báıten.

— Otyz dúre.

Jastar shýlap, keý–keýlep, ekeýiniń arasyndaǵy eregistiń nemen biterin kútýde.

Báıten taǵy da qolyn sozdy.

— Bálkim, óleń aıtyp berermin.

— Keregi joq, – dep kesip tastady Nurbek.

Qamıdolla qol toqpaǵyn órshelene silteıdi. Báıten onyń ádeıi jandy jeri – bilegine tıgize uryp jatqanyn bilse de, úndemedi. Dúre bitken kezde qolynyń dombyǵyp isip ketkenin kórdi.

Nurbek Hadıshany úshinshi ret suraǵanda, bul oıynnyń astarynda shyn eregis jatqanyn jurttyń bári ańǵardy.

— Men Báıtenniń kórshisin qalaımyn, – dedi Nurbek ótinishin qaıtalap. – Bermese nege bermeıtin sebebin aıtsyn, sosyn tıisti jazasyn alsyn.

Oıyn basqarýshy qol toqpaǵyn bulǵaqtatyp:

— Kórshińdi nege bermeısiń? – dedi Báıtenge.

— Tatýmyz, sosyn bermeımin.

— Endeshe, qyryq dúre.

— Aý, senderdiń mynalaryń ne? – dedi Qarataı Nurbekke qarap.

— Mynaý oıyn emes qoı...

— Sen aqyryn ursańshy, – dep qyzdardyń biri Qamıdollanyń eteginen tartty.

— Seniń sharýań emes. – Qaıqaıa kerilip, qolyndaǵy oramal toqpaqty endi silteı bergen Qamıdolla aldynan Hadıshanyń súırik saýsaqty kishkentaı alaqanyn kórip, qalt toqtady.

— Ura ber, ura ber, – dedi Hadısha ekinshi qolymen Báıtenniń qolyn ustap turyp. – Bul jolǵy kezek meniki... Soq dedim ǵoı.

Oıyn basqarýshy abyrjyp, Nurbek pen Báıtenge kezek–kezek qarady da, artynan óz mindeti esine túskendeı, qaıta kújireıip:

— Maǵan báribir, qaısyń bolsań da, – dep qyzdyń názik alaqanyn aıaýsyz soqqynyń astyna aldy.

Báıten men Hadısha alaqandaryn birinen–biri asyra, kezek–kezek tosyp, qyryq dúreniń bárin de ótep shyqty.

Shet jaqta otyrǵan kelinshekter:

— Onysy nesi, jurttan uıalmaı ma? – dep Hadıshanyń álgi qylyǵyn ersi kórdi.

Esikten taqıasyn ustap eńkeıe kirgen Jolaman úıge qansha tabaq tartý kerek ekenin anyqtaý úshin, mal túgendegendeı qolyn shoshaıtyp, kúbirlep otyrǵan adamdardy sanaı bastady.

Kenet Nurbektiń keregege basyn tirep otyrǵanyn kórdi de:

— Áı, mynaý qaısy? – dedi esik jaqta otyrǵan bireýdi tanymaı. – Bergini aıtam... Otarbaımysyń? Tur. Nurbektiń artyńa taǵy bir jastyq tastashy. Bol. Osy kúngi jastar kisige qyzmet qylýdy bilmeıdi. Áı, naǵashyń Musı ǵoı, qaıda baraıyn dep eń.

Dý kúlgen jastarǵa nasattana qaraǵan Jolamannyń júzinen ózin osy toıdyń zańdy ıesimin dep biletini, jáne soǵan ábden rıza ekendigi sezilip turdy.

Jolaman ketken soń, kidirip qalǵan oıyn qaıta jalǵasty. Oıyn basqarýshy Nurbektiń aldyna tórtinshi ret kelip:

— Kórshińmen... – deı berdi túsiniksiz mińgirlep. Onyń tilegin oryndaı bere almaǵanyna ózin kináli sanaıtyn sekildi.

— Aıtqanym, aıtqan – men Báıtenniń kórshisin qalaımyn... Taǵy bermeımin dese... – Nurbektiń kózi Hadıshaǵa tústi, Kórshisi Báıtenniń betinen súısin.

Qamıdolla Hadıshaǵa buryldy:

— Káne, kórshińniń betinen súı, bolmasa, anda barasyń, – dedi qol toqpaǵymen Nurbek jaqty kórsetip.

Hadısha bir shama ne isterin bilmeı, irgege tyǵylyp, úndemeı otyrdy da, kenet áldenege eregisken adamsha ilgeri julqynyp, Báıtenniń betinen shóp etkizip súıip alyp, irgege qaıta tyǵyldy. Kútpegen jaıttan jurttyń bári, – Báıten de, tipti Nurbek te sasyp qaldy.

Qyzdar uıalyp betin basty.

— Oı, kókjal! – dedi súısingen bireý esik jaqtan.

— Bul ekeýin qudaı aıyrmasa, adam aıyrmaıtyn boldy, – dep qaljyńbas Ábdiǵappar onsyz da qyp–qyzyl bolyp irgege tyǵyla túsken Hadıshany odan saıyn uıaltty.

Nurbek kúreńitip tómen qarady.

Dámnen keıin «Han qalaı», «Oramal júgirtpek», «Saqına salmaq» sekildi qyz–jigitti jarastyrýǵa arnalǵan oıyn–saýyq bastaldy. Oıyn qyzyǵyna elikken jastar yrdý–dyrdýmen túnniń bir ýaǵynda áreń tarady.

Juldyzdar samsaǵan aıly tún, boı sergitken salqyn aýa, qyzdardyń syńǵyrlaǵan ásem kúlkisi árkimniń kóńiline búgingi dýman bitpese eken degen bir tilek ákelgendeı. Jastar ekeý–ekeýden bóline bastady.

Ońasha qalǵan Báıten men Hadısha aýyl ishimen júrýdi yńǵaısyz kórip, ózen jaqqa qıystaı bergende jerdeı shyqqandaı bolyp, aldarynan bir adam shyǵa keldi. Nurbek: Jalǵyz emes sekildi, alystaý jerde taǵy bireýler qarańdaıdy.

— Qaryndas, bir mınýtqa kidirińizshi, – dedi Nurbek Hadıshaǵa qolyn sozyp.

Báıten eshteńe aıtýdyń retin tappaı, qyzdyń ózi bilsin degen oımen ilgeri ozyp ketti.

— Bir aýyz sózim bar, – dedi Nurbek jumsaq únmen. Sál ǵana toqtaı turyńyzshy.

Báıten artyna qaraı yńǵaısyzdanyp, qyzdyń daýsy estilmegen soń, apyr–aı, qalyp qoıǵany ma, degen qorqynyshpen jarqabaqqa túse bergen.. Osy kezde aıaq dybysy estildi de, ile artynan qýyp jetken Hadısha munyń qolynan ustap, oıǵa qaraı dedekteı júgirip, sý jıegine kelgende bir–aq toqtady.

— Nege tastap barasyń? – dedi qyz Báıtenge jylamsyraı qarap.

— Kim? Men be? – Báıten tańyrqaǵan túrmen qasyn kerip, ıyǵyn qýshıtty. Ol saǵan toqta dedi. Ne isteý keregin sen óziń sheshsin dep oıladym. – Jigit qyzdyń jylap turǵanyn sezip, eljirep, qushaqtaı aldy. – Men qaıdan bileıin, seniń kimdi qalaıtynyńdy? Ol da jas jigit, onyń ústine úlken ákim, ataǵy bar... Seni álde qaıtedi dep oıladym. Artymnan qýyp jetkenińde qatty qýandym... Raqmet...

— Jeksuryn, – dedi Hadısha erkelegen sábı únmen.

Báıten Hadıshanyń betine betin tıgizdi. Murnyna balanyń ıisindeı kisi eltitken janǵa jaıly qońyr – jupar qyzdyń ıisi keldi. Boıy balqyǵan jigit qyzdyń erinine súlikshe qadaldy. Qyz bulqynyp áreń bosandy. Ekeýi de bir aýyq eseńgirep, esterin jıǵan tusta:

— Uıatsyz, – dedi qyz jigittiń qolynan ustap turyp.

— Nege?

— Yńǵaı aýyzdan súıesiń...

— Oıbaı–aý, jurttyń bári súıetpeı me?

— Nemene sen solarmen súıisip kórip pe eń?

Báıten shyn sasty.

— Ketshi, – dedi aqyry basqa sóz taba almaı.

Qyz jigittiń omyraýyna betin basyp tunshyǵa kúldi.

— Júr, keteıik, – dedi bir kezde Báıten tóńirekte áldebir qarańdaǵan beınelerdi kórip. – Bireýler ańdyp júrgen sekildi.

Hadısha qorqyp ketti.

— Endi qaıttik? – dedi dirildep Báıtenniń qolynan aırylmaı.

Qyzdy jetelep, shiliktiń arasymen Shaıtankóńge qaraı tike tartqan Báıten taǵy da aldan qarańdaǵan beınelerdi kórip, toqtaı qaldy. Áldekimderdiń ózderin toryp júrgenine onyń kúmáni qalmady.

— Júr, keıin kettik.

Báıten men Hadısha jıektegi boryq qoǵalardyń tasasymen sýattyń tusynan qyrǵa shyqty da, júgirgen kúılerinde oqshaý turǵan Qyzyl otaýdyń qasyna keldi. Báıten qaltasynan kilt alyp, esik ashty.

— Tez, tez kirseńshi, – dep Hadıshany ıtere – mıtere, ishke kirdi de, qolyn esiktiń kózinen ótkizip, qulypty syrttan qaıta japty.

— Endi bizdi eshkim de taba almaıdy, – dedi qarańǵy úıdiń ishinde qaltyraı entikken qyzdy baýyryna qysyp.

Ońasha qarańǵy úıdiń áseri me, álde qaýipten qutylǵanyna qýandy ma – Hadısha jigittiń aımalaǵanyna tez eridi. Óne boıy dirildep, talyqsyp, aıaǵyn basýǵa shamasy kelmedi. İrgege jaıylǵan kórpeniń ústine qısaıǵan kezde qyzdan múlde sabyr ketti. Boıdaǵy erikti joǵaltyp, táýekel men qushtarlyqtan basqa serigi qalmaǵan Hadısha keýdesin basqan jigit salmaǵynan esi ketip, eki ıininen alqyna dem aldy. İstiń nasyrǵa shabýǵa jaqyn qalǵanyn sezgen jigit esin birinshi jınady.

— Hadısha, – dedi ol alqyna sybyrlap, – sál sabyr etshi, esińdi jıshy.

Syrttan áldekimderdiń kúbirleı sóılesken daýystary estildi. Hadısha selk ete qaldy – qushtarlyq dirili, qorqynysh diriline aýysty.

— Osy tusqa kelgendeı bolyp edi, – deıdi kúshengen qońyr daýys.

— Men de baıqadym.

— İshke kirgen joq pa?

Qoryqqannan ún shyǵaryp qoımasyn dep, Báıten qyzdy baýyryna qysyp, shashynan sıpap, sabyrǵa shaqyrdy.

Bir adam Qyzyl otaýdyń esigine kelip, qulypty kórip, bir–eki ret saldyrlatyp, julqyp kórdi.

— Joq, – dedi sosyn kúńk etip, – munda joq. – Endeshe, ózen jaǵynda qaldy. Júrińder, sol jaqtan izdeımiz.

Beımálim qýǵynshylardyń dybysy óshken kezde: – Kettik, – dedi Báıten Hadıshany qolynan demep.

XV

Tańerteń Báıtendi apasy oıatty.

— Qalqam, tura ǵoı, aýylnaı shaqyrtyp jatqan kórinedi.

Báıten beti qolyn jýyp, jyldam kıinip, keńsege keldi. Keńse ishinde Smaıyl, Áýsaǵıt, Saǵıdolla qaǵaz jazyp otyrǵan aýylnaıǵa anda–sanda bir qarap qoıyp únsiz otyr.

— Osy Nurbek júrip ketti me? – dedi bir kezde Áýsaǵıt suraýly júzben jan–jaǵyna qarap.

— Qashan! – dedi Smaıyl kózin jumyp. – Baıaǵyda attanyp ketken.

— Durys qoı onysy, – dedi Áýsaǵıt Nurbektiń «baıaǵyda» attanyp ketkenin oryndy kórip. – Kún ysymaı, joldy óndirip alyp, Qojaıdikine tústenip alsa, keshtetip qalaǵa jetip barmaı ma...

— Ras, ras, – dep Saǵıdolla da basyn ızedi.

Aýylnaı jazyp otyrǵan qaǵazynan basyn kóterip, Báıtenmen amandasty da:

— Senderdi komısıanyń múshesi etip alyp otyrmyn, – dedi otyrǵandarǵa barlaı qarap. – Keshegi jınalystyń sheshimi boıynsha. Aýdannan komısıa keledi dep, qol qýsyryp otyrýymyz uıat. Joǵarydaǵylar tapsyrmany bizge berip otyr. Endeshe, ózimiz oryndaıyq. Al aýdannan kelgen komısıa ne isteıtinin ózi bilsin, solaı emes pe?

— Óte durys, – dep qulshyndy Smaıyl.

— Durys bolsa, biz osy qazirden bastap iske kirisemiz. Keshegi tizim sol kúıinshe, basqa habar bolǵan joq. Kettik.

Aýylnaı bastaǵan komısıa iske kirisip te ketti, tizim boıynsha qystaýdaǵy shoshalany tintti, kúdikti jerlerdi súımenmen qazyp, ura izdedi; tabylǵan astyq jańa soıylǵan maldyń eti; sary maılardy qoımaǵa jóneltti. Jetkizýshilerdiń sózi ras bolyp shyqty: Dáýitbaı, Saýytbaı, Turshabaı, Omarlardyń uralary tegis ashyldy. Komısıanyń júrgen jeri aıqaı–shý urys–keris, eki jerde tóbeles shyǵyp, oǵan akt jasalyp, aýdannan mılısıa shaqyrylatyn boldy.

Aýyldyń bos júrgen adamdary men bala–shaǵanyń qorshaýynda úlke top bolyp úıden úıge jyljyǵan tekserýshiler Kóbendikine bettegende jurt ań–tań bolyp, ózara kúńkildese bastady.

— Ay, bul belgili taqyr kedeı ǵoı...

— Arteldiń múshesi emes pe?

— Bar bále sonda bolyp tur ǵoı.

— Ol ne bále?

— Osydan bir aı buryn buzaýy joǵalǵan, sóıtse onysy beker eken, ózi jasyryp, soıyp alypty ǵoı.

— Baıǵus, bala–shaǵasynyń qarny ashqan soń, qaıtsin.

— Jurttyń bári arteldiń malyn soıyp ala berse, ne bolady?

— Ras–aý, óziniki degen aty bolmasa, shynynda da, arteldiki ǵoı.

Bul kezde Kóbenniń úıi de bir qaterdiń taıap qalǵanyn sezip, ózderinshe áreket jasap jatty. Kóbenniń aýzy salpıǵan qyzyl bet áıeli Sátish qolyndaǵy sońǵy shujyǵyn qaıda tyǵaryn bilmeı, yshqyrynan dambalynyń ishine túsirip jibergende, komısıa adamdary da úıge kirip úlgergen edi. Smaıyl «oı, ákeń»... dep, «biraq ol bul sózdi bireýdi boqtaý úshin emes, ózin–ózi jigerlendirý úshin aıtýshy edi) áıeldiń qasyna júgirip keldi de, kóılegin joǵary túrip jiberip, áıeldiń jan daýsy shyǵa, shyńǵyrǵanyna qaramastan yshqyr baýyn tartyp qaldy; baýy úzilgen ish kıim tómen syrǵyp aldymen áıeldiń tyr jalańash buty, odan keıin eki búktelip ushyn qosqan dóńgelek jýan shujyq kórindi. Shujyq top etip jerge túskende, qalshıyp qatyp qalǵan áıel esin jıyp, oıbaılap daýys qylǵan kúıi jantalasa kóılegin túsirip, syrtqa júgirdi. Yńǵaısyz jerden shyqqan taǵamdy jerden kóterýge eshkimniń batyly barmaǵandaı, jurt sostıyp – sostıyp turyp qaldy. Ózi tapqan zatty ózi kóterý mindetti sekildi bolyp, Smaıyl shujyqty qamshynyń sabymen ilip alyp, áldekimderge usynyp edi, eshkim qozǵalmaǵan soń: «Qazir alamyz ǵoı», – dep, alashanyń ústine tastaı saldy.

Úıdiń ishi astan–kesten boldy. Buzaýdyń eti kilem men keregeniń arasynan tabyldy.

— Sorly, tyqqan soń, durystap tyqpaı ma? – dedi esik jaqta turǵan áldekim keıı kúbirlep.

Etti qoımaǵa áketerde qapshyqtyń aýzyn býyp jatqan Saǵıdollaǵa:

— Manaǵy shujyq ishinde ketti me? – dep sybyrlady Smaıyl.

— Iá, ishinde.

— Tsh–sh, aıǵaılama. Nege bólek salmadyń? – Smaıyl ananyń taǵy áńgirleı jóneletin syńaıyn sezip: – Boldy, boldy, jaraıdy, apara ber, dedi daýystap.

— Oı, allaı, shujyqty dambalynyń ishine... – dep bireý selkildeı kúldi.

— Shyraǵym, kúlme, – dedi shaldaý kisi. – Jetiskennen istep otyr deısiń be..?

Tekserýshiler dúrligip Asqardyń qystaýyna keldi. Bıken senektiń ishinde qysqa jınap júrgen tezekterin qalastyryp jatqan. Topyrlaǵan jurtty kórip, qoryqqannan sileıip, úni shyqpaı turyp qaldy.

— Esensiz be? – dedi aýylnaı urysqan adamdaı jekı sóılep.

Tóbesine ár tustan tireýler qadaǵan qorjyn úıge tek komısıa músheleri ǵana kirdi. Aýylnaı tór úıdiń tereze jaq buryshynda bul meniń oılap tapqan sharýam emes, – dedi Jaqaı alǵashqy qatqyl únin ózgertpesten. – Úkimettiń tapsyrmasy osylaı. Erteń aýdannan komısıa kelip tekserse, jazasy aýyryraq bolady, bildińiz be? Biz tekke kelip otyrǵan joqpyz, – kórsetýmen kelip otyrmyz. – Sodan keıin aıaq astynan ashýlanyp Saǵıdolla aıqaı saldy. – Qaz anaý eki buryshty.

Aýylnaıdyń nege ashýlanǵanyna túsinbegen Saǵıdolla apalaqtap qolyndaǵy istik temirdi jerge suqqylap, topyraǵyn qopara bastady. Biraq eki buryshtyń ekeýinen de eshteńe tabylmady.

— Endi ana buryshty, – dedi Jaqaı. Saǵıdollanyń degbirin qashyryp.

Báıten peshke súıengen kúıi eki kózin aýylnaıdan aıyrmaıdy. Uranyń dál Jaqaı otyrǵan kebejeniń astynda ekeni aıdan anyq – qopsyǵan topyraqtyń ózi aıtyp tur. Biraq sonyń bárin aýylnaıdyń óp–ótirik sezbegen bolyp otyrýy túsiniksiz jumbaq. Saǵıdolla da bul jáıtke túsinbeı, jerdiń topyraǵyn qoparyp jatyp, kebejeniń astyndaǵy bos topyraqqa qaıta–qaıta qarap qoıady.

— Aýyz úıdi tekserińder, – dep bastyrmalatty aýylnaı. – Onda bolmasa, qoranyń ishin tintińder.

Jurt topyrlap aýyz úıge ótti, odan birshama ý–shý bolyp, dalaǵa shyqty. Aýylnaı kebejeniń ústinde áli otyr. Bıken de, Báıten de qaqqan qazyqtaı oryndarynan qozǵalmaıdy. Kenet Jaqaı uıqydan oıanǵan adamsha silkinip, is bitti degendeı alaqanymen tizesin sart etkizdi de, lám–mım demesten shyǵa jóneldi.

Tústen keıin tekserý taǵy júrdi. Bos turǵan qoıma astyq pen tamaqqa tolyp ketti.

— Sorly basym, áýelden osylaı istesemshi, – dep ókindi aýylnaı. – Sonda jospardyń bárin baıaǵyda oryndaıdy ekem.

Tekserý boıynsha ótkizilgen keshki jınalysta komısıa óz mindetin tolyq atqaryp shyqty degen sheshim qabyldandy. Kúni boıǵy tintiste tek Ólmestiń ǵana urasy tabylmady. Kórsetilgen eki jerdiń ekeýi de jańylys bolyp shyqty.

— Ólmes mundaı jerden ura qazsa Ólmes bola ma? – dep Jaqaı kúldi de qoıdy jáne osynyń bári adamnyń kóńilin kóterip, bul úıde aıtylǵan áńgime, ázil–qaljyń aıryqsha mándi de, maǵynaly bolyp shyǵatyndaı áser etedi.

Jaqaı dombyrasyn tyńqyldatqan kúıi Báıtenge qarap, daýsyn kótere:

— Qatyn – eı, shaıdy tezdet, – dedi.

Syrttan:

— Qazir, qazir, – degen áıeldiń kóńildi daýsy estildi.

— Shaıǵa tym kesh bop ketti ǵoı, – dedi Báıten yńǵaısyzdanyp. – Men tek aldyńgúngi pochta sizdiń úıde qaldy degen soń, ala keteıin dep... Kúndiz qol tımeıdi.

— E, alasyń ǵoı, – dedi Jaqaı oǵan onsha mán bermeı. – Úıge kúnde kep júrgen adam emessiń, shaı iship ket. Daıyn tur. Osy úıde azǵantaı dám de bar shyǵar.

Esikten samaýryn kóterip Zlıha kirdi, kerneıden shyqqan tútin kózine kirip, basyn qısaıta, betin tyjyraıtyp, sonysy ózine qyzyq bop kóringendeı, kúlip keledi.

Dastarqan jaıylyp, qıyqsha nan men qorytqan qant tastaldy.

Jaqaı shaıdy jastyqqa shyntaqtap jatyp ishti.

Kenet Zlıha qolyndaǵy kesesimen selkildeı kúlip:

— Búgingi shujyqty ne istedińder?– dedi kúıeýine.

— Qaı shujyq?

— Álgi Sátishtiń bir jerinen shyqqan...

— E – e, – dep Jaqaı da kúlip jiberdi. – Qoımaǵa jóneltken shyǵar. Erteń ózine qaıtyp berermiz.... Ústip qorqytpasań taǵy bolmaıdy, – dedi óziniń aýylnaı ekeni esine túskendeı, resmı baısaldy únge kóship. – Bireýi bastasa, erteń bir–bir eshkiden bári soıyp alǵaly otyr. Sonda ne bolmaq? Artel qulaıdy degen sóz ǵoı.

— Áıtse de Kóbenniń áıeline obaldaý boldy, – dedi Báıten kúndizgi oqıǵany kóz aldyna elestetkende ózinen–ózi qyzaryp.

— Obal bolsa, óziniń týysy ǵoı. Enesi tepken qulynnyń eti aýyrmaıdy dep... Erteń–aq umytyp ketedi. Al ony seni men men jasasaq, arazdyq tuqymymyzǵa keter edi. Sondyqtan komısıa ádeıi spısoktegi adamdardyń týysqandarynan jasadym.., Endi túsindiń be, seni nege engizgenimdi?

Báıten basyn ızedi.

Jaqaı óziniń Tapqyrlyǵyna rıza bolyp, saqyldap kúlip jiberdi de, ile ózinen de tapqyr bireýdiń bar ekenin moıyndaǵandaı jaýap bere qoımaǵan soń:

— Tizimge ilikkenderdiń ishinde ol da bolatyn, – dedi Báıten sózge aralasyp. – Biraq urasyn izdep taba almadyq.

— Ólmes ólmeı, qolǵa túspes, – dedi Jaqaı kúshene sóılep. – Men de biraz sońyna túsip edim, bolmady.

— Sonda ne isteıdi?

— Ne istesin, qutylyp kete beredi.

— Qalaı?

— Qalaı? – dedi Jaqaı jónsiz suraqty tańyrqaı qaıtalap. – Kádimgideı. Máselen, kóktemde ár jerde shashyrap júrgen malshylarǵa qosqan, árkimge saýynǵa bergen, kórshi aýylǵa asyryp jibergen maldaryn tegis jınatyp, aktilep, endi quryǵan shyǵar dep ek. Sóıtsek, álgi maldyń bárin mylqaý aǵasy Imanǵalıǵa jazdyryp júr eken. Al onyń aǵasy degen aty bolmasa, esiginde júrgen malaıy ekenin bárimiz de bilemiz. Biraq qaıtip dáleldeısiń. Beıshara mylqaý, «mal seniki me deseń» basyn ızeı beredi. Sóıtip, Ólmestiń ornyna aǵasy bodaýda ketti.

Ańyryp qalǵan Báıten Zlıhanyń:

— Qaınym – aý, shaıyńdy ish, – degen daýsynan shoshyp oıanǵandaı, apyl–qupyl sýyp qalǵan shaıyn iship, kesesin podnosqa qoıdy da:

— Apyr–aý, sonda qalǵan jurt ne bitirip otyr? – dedi áli de túkke túsinbeı.

— Jurt. Jurt. – Jaqaı áldebireýdi keketkendeı myrs etti. – Jurt degen ne? Sen tımeseń, men tıme, badyraq kóz. Árkimniń bir bylyǵy bar. Sondyqtan «báleden mashaıyq qashypty, tapsa úkimet ózi tabar, tappasa meniń sharýam qansha» deıdi. Al jany taza bireý bolsa, eshteńe búldirmeı–aq aryzdyń astynda qalar edi.

Báıten aýylnaıdyń sheshilip sóılegenin birinshi ret kórip otyr. Óńinen de, daýsynan da kel syrlasaıyq, ishimizdeginiń bárin aqtaraıyq, soǵan men daıynmyn degen yqylas baıqalady.

Shaıdy jınap, Zlıha syrtqa shyqty. Jaqaı osy sátti kútip otyrǵandaı, basyn kóterip túzelip otyrdy da:

— Seniń qoıa almaı otyrǵan suraǵyńdy, men sezip otyrmyn, shyraǵym, – dedi tamaǵyn qyrnap alyp. – Sen meniń Asqar úıindegi urany nege jasyryp qalǵanyma túsine almaı otyrsyń. – Jaqaı «qalaı oıyńdy dál taptym ba» degendeı Báıtenniń júzine týra qarady. – Sen áli jassyń, oqyǵanyń bolsa da, kórgeniń az. Al men jaqsy – jamannyń birazyn kórdim. «Dúnıe túlki bolsa, tazy bolyp bir shal» deıdi ǵoı qazaq. Biraq dúnıe árqashanda túlki bola bermeıdi, keıde tazy bolyp ózińdi shalýy múmkin. Sondyqtan kisilik pen kishilik qaısybirde adamnyń óz basyna baılanysty bolmaı qalady. – Jaqaı jastyq aǵashqa shalqaıa súıenip, ilýli turǵan beshpentiniń qaltasynan múıiz shaqshasyn aldy da, óziniń eshqaıda asyqpaıtynyn bildire, bappen nasybaıyn atyp, astyńǵy erini bultıyp otyryp, áńgimesin jalǵady. – Bizder qazir úkimettiń adamymyz. Úkimettiń aıt degenin aıtamyz, iste degenin isteısiz, solaı ǵoı endi. Al úkimet degen aýyl úshin men, men úshin aýdan, osylaı kete beredi. Al meniń túsingenim – qolynan is keledi degen atqa ıe bolý úshin, shash al dese, bas alǵandaı, eki ıyǵyńdy julyp jep otyrýyń kerek. Al ony isteı almasań, isteı alatyn ekinshi adam saǵan joldy bosat deıdi. Qudaıǵa shúkir, qolymyzdan is keletinin talaı dáleldedik... Biraq keıbir kezde attaı almaı qalatyn tabaldyryq bolady eken. – Jaqaı osy tusta daýsyn ózgertip: – Kez kelgen tabaldyryqtan attaı berý úshin Ólmes bolý kerek qoı, – degendi sóziniń arasyna qystyryp qoıdy. – Al endi Asekeńdi attaýǵa, shynymdy aıtaıyn, meniń dátim barmady, – dedi alǵashqy únine aýysyp. – Asekeńniń qunyn bir kisi ǵurly men de bilemin. – Jaqaı osy sózine qarsylyq izdegendeı Báıtenge tergeı qarady. – Bilgende qandaı! Óte jaqsy bilemin. Bilgen soń, istedim. Ras, meniń ol jaqsylyǵym zańǵa syıyp turǵan joq. Zańsyz. – Jaqaı tań qalǵan júzben kózin baqyraıtyp, Báıtenniń de osylaı tań qalýyn talap etkendeı suraýly júzben oǵan taǵy qarady. – Biraq men zańnyń syrtynda da ómir bar ekenin jaqsy bilemin. Sondyqtan da ne de bolsa, sol bir iske táýekel ettim. Ekinshi bir oılaǵanym – Asekeń artelde joq jeke sharýa, onyń ústine ózi áńgimelenip júr. Biz Kóbendi qansha jalańashtasaq ta, óshirmeımiz – ózimizdiń adam, al Asqarǵa qıyn bolýy múmkin. Áıtse de, minekı, tún jamylyp otyrmyn, men bul jaqsylyǵymdy Asekeńniń ózine eshqashanda aıtpaımyn, – dedi ol Báıtenge muńaıa qarap, biraq daýysyndaǵy «sen aıtyp bar, Asekeńniń bilgeni men úshin qajet degen» tilekti jasyra almady. – Aıtpaıtyn sebebim, bul aýyz toltyryp aıtatyn úlken erlik emes. Úlken erlikke men bara almaımyn.. Meniń de syrtymnan talaı domalaq aryz túsip jatyr...

Osy kezde úıge Zlıha kirdi. Jaqaı bul endi áıeldiń kózinshe aıtatyn sharýa emes degendeı, sheginip otyrdy da, daýsyn kilt ózgertip:

— Áı, báıbishe, karta qaıda osy, taýyp bershi, dám piskenshe ermek eteıik, – dedi áıeline.

— Qaıda, qaıda degenshe izdemeısiń be? – dep Zlıha jańa zaman áıelderine tán erkindikpen kúıeýine tur demesten, astyndaǵy tekemettiń arasyna qolyn suǵyp jiberip kartany sýyryp aldy.

Jaqaı kartanyń óz astynan shyqqanyna yńǵaısyzdanǵandaı, jazyqty keıippen jymıyp, qaıtadan Báıtenge jaqyndap otyrdy.

Báıten kartany nashar biletin, sondyqtan oıynnan góri Jaqaıdyń úı ishindegi minez–qulqyn, áıeli ekeýiniń ázil–qaljyńdaryn kóbirek qyzyqtap otyr. Jurt aýylnaıdyń balasy joǵyn áńgime qylǵanda, semásynda esh qyzyq joqtaı, músirkep aıap sóıleıtin. «Al mynalar bala bolmasa da, baqytty jandar ǵoı», – dep Báıten ishteı tań qaldy.

Zlıha qazan kórýge syrtqa shyqqanda, Jaqaı manaǵy áńgimesin qaıta qozǵady.

— Osy Nazardy jalshylyqtyń qamytynan qutqaryp, belsendi qylǵan ózim edim. Áıeldi de ózim alyp berdim. Baıǵus jasynda qorlyqty kóp kórdi ǵoı. Shynymdy aıtsam, týǵan inime mundaı jaqsylyq jasamaǵan shyǵarmyn. Endi qazir osydan qaldym bálege. Óńkeı aryzqoılarǵa qosylyp alyp, qazir ózimniń sońyma túsip júr... Álde meniń ornym kerek bop júr me bireýlerge?.. Bilmeımin... Nurbek keterinde aýdanǵa shaqyryp ketti. – Jaqaıdyń júzinde qorqynysh kóleńkesi paıda boldy. Áıeli estip qalmasyn degendeı jaltaqtap esik jaqqa qaraı beredi. – Al endi saǵan aıtaıyn degenim mynaý... olar seniń de sońyna túsip júr. Seni túbi aýylnaı bop kete me degen qaýipteri bar sekildi. Muny maǵan sol áńgimeniń qalyń ortasynda bolǵan adam jetkizdi. Olar aldymen Asqarǵa tıisedi. Biraq negizgi kózdegeni – sen. Seni aǵańa ara túskizip, ekeýińdi bir qaqpanǵa túsirmekshi. Esińde bolsyn, olardyń úlken tiregi – Nurbek. Ol osal jaý emes, onyń súıenishteri áride jatyr. Sondyqtan aldymen óziń saq bol. Arandap qalma. Basyńa qansha qıyndyq tússe de, dúnıe osymen bitti dep oılama. Tózim kerek. Sebebi aman erdiń aty shyǵady dep, aman bolsań ǵana, tóńiregińe paıdań tıedi. Al men bolsam... – deı bergen Jaqaı kirip kele jatqan áıelin kórip: – Ták, ták, – dep óp–ótirik oılanǵan bola qaldy.

— Zlıha:

— Tastańdar kartalaryńdy, – dep buıyra sóleıdi de, shylapshyn men quman ákelip, ekeýiniń qolyna sý quıdy. Sodan keıin et salǵan tabaqty aldaryna qoıyp jatyp:

— Ózimizge ǵana asyp ek, azdaý boldy, – dep aqtaldy.

— Jetip jatyr ǵoı, – dedi Báıten óziniń joq jerden qystyrylyp qonaq bolǵanyna ishteı yńǵaısyzdanyp.

Zlıha sharaǵa quıyp sorpa ákeldi de, tabaqqa jaqyndaı otyryp, týralǵan ettiń dámdilerin Báıtenniń aldyna qaraı jyljytyp:

— Qaınymyz úıge birinshi kelgende, ettiń az bop qalǵanyn qarashy, – dep ýaıym qylýmen boldy. Júris–turysynan, sóılegen sózinen úı sharýasyna ábden berilgen, ózin osy shańyraqqa kelgen adamǵa tamaq istep berýge jaralǵanmyn dep esepteıtin áıel ekeni ańǵarylady.

Dámnen keıin Báıten aýdannan kelgen gazetterdi alyp, qaıtpaqshy boldy. Jaqaı syrtqa birge shyqty.

— Aıtylǵan áńgime ishińde bolsyn, – dedi ol qoshtasyp turyp. – Al jaqsy, kelip tur úıge.

— Saý bolyńyz.

Báıten úıine kelgende Qalaǵan aýyryp jatqan. Ulynyń kelgenin sezip:

— Janym–aı, shaıyńdy qoıyp ishshi, quman shoqta tur. Basy qurǵyrdyń kótertpeı qalǵanyn kórmeısiń be? – dedi óziniń aýyryp qalǵanyna emes, ulyna shaı qoıyp bere almaǵanyna ókinip.

— Jata ber, apa, men shaı iship keldim.

Báıten salýly turǵan tósegine kelip jatty.

Álden ýaqytta Qalaǵan qaıta qozǵalyp.

— Báıten – aı, – dedi yńqyldaı sóılep.

— Ne, apa?

— Búgin úı teksergenderdiń ishinde sen de bolypsyń. Ondaı jerde júrgende artyq is, artyq sóz kóp bolady ǵoı. Kóbenniń Sátishine Smaıyl obal jasapty dep estidim. Kishkentaı kezińde Sátishtiń emshegin emip ediń. Baıqamaı seniń de tiliń tıip ketken joq pa eken dep, qatty qorqaıyn. Emshek sútiniń kıesi bolady deýshi edi, jaryǵym, sondaı jerde saq bolshy.

— Jaraıdy, apa, saq bolaıyn. Biraq ázirge eshkimge tilim tıgen joq.

Báıten apasynyń búkil áýlıe – ámbıelerge syıynyp kúbirlegen daýsyn estip jatyp, óziniń qalaı uıyqtap ketkenin sezbeı qaldy.

XVI

Ólmestiń alty qanat keń úıiniń tórinde eki qabat kórpeniń ústinde qoıbaǵardyń endigi aqsaqaldary Taýman men Súıindik, oǵan taıaý Nazar, oǵan taıaý Ábil shal jaıǵasqan. Taýman men Súıindik kez kelgen syıǵa boıy úırengen qalyp bildirip, yńyrana sóılep, emin–erkin otyr. Al Ábil bolsa, mynandaı azýy alty qarys shaldardyń ortasyna qalaı kirip ketkenine túsinbeı, bireý jetektep shyǵaryp jiberetindeı, jan–jaǵyna jaltaqtaı qaraıdy. Qysylǵannan shaıyn da durystap ishe almaı otyr. Sony sezgen Ólmes:

«Aralaspasa – aǵaıyn jat, barmasa – bata qaza» deıdi eken burynǵylar, – dedi tórdegi eki shalǵa kezek–kezek qarap. – Birinshi tilek – bastaryńdy qosyp, dám tattyrý. Týǵan inimnen kem kórmeıtin mynaý otyrǵan Nazarǵa da úı kórsete almaı, qysylyp júretinmin. «Jaqsyda jattyq joq» deıdi. Onyń ústine bárimiz bir qosymnan taraǵan urpaq emespiz be? Aqyry, qoıbaǵar kim, enembalasy kim? Bólip–jaratyn túgi joq. (Taýman shal «sóz–aq» degendeı, basyn ızep, maquldap qoıdy.) Anada Nurbek keldi. Shirkin, jigittiń tóresi ǵoı. Sóz qandaı, is qandaı! Tek til–kózden aman bolǵaı. Bárimiz de qýanyp jatyrmyz. Qoıbaǵarǵa baq qonsa, bizdiń de bótendigimiz joq, dalada qalmaspyz, – dep bir toqtady.

— Oıbaı, ne degeniń! – dedi Súıindik álgi sózdiń daýsyz ekenin ekilene quptap.

— Iá, jaqsymen janasqanǵa ne jetsin, – dep Ólmes sózin jalǵap Ábilge qarady. – Mynaý otyrǵan Ábil qaı jaǵynan qarasań da, bóten emes. Meniń sheshem osylardyń elinen. Qudalyǵymyz taǵy bar. Osylardyń atasy emes pe baıaǵyda Qoshqar batyrmen ilesip baryp, qalmaqty elin shaýyp, qyzyn alyp qaıtatyn? Osal tuqym dep kim aıtar? Iá. Sondyqtan ózderińmen dámdes bolsyn dep, ádeıi aldyrttym, – dedi Taýmanǵa qarap.

— Durys – aq, – dedi Taýman tisine jumsaq bolý úshin nandy shaıyna salyp jatyp.

Álgi áńgimeden keıin, buryn esikten ári uzamaıtyn Ábildiń tóbesi kókke eki–aq eli jetpeı qaldy. «Áı, jurtta da ıman joq–aý, – dedi ishinen keıigendeı bolyp. – Osy Ólmesti bák–shák dep, ósek qylyp, syrtynan san saqqa júgirtedi. Bireýdiń aýzyndaǵy yrysyn tartyp alyp júr me eken bul sonda? Óz dáýleti ózinde. Qudaı mańdaıyna jazbasa, ol nesibeni qaıtip tabady? Mysaly, myna eki shal men Nazar men shaqyrsam, keler me? Meni qaıtsin. Olardyń kebisin tastaǵan jerge bara almaımyn. Teń teńimen tezek qabymen degen osy. Olardyń teńi – Ólmes. Endeshe, ol nege jaman bolady». Ábil óziniń osy otyrysyna shúkirlik etip, qudaıǵa toba qyldy. Oǵan tórde otyrǵandardyń ár sózi ulaǵatty kóringeni sonsha, shaı iship otyryp, keıbir sózderin baıqamaı jiberip alar ma ekem dep qoryqty. Taýmannyń áldenege baılanystyryp: «Jamannan jaqsy týar adam aıtsa nanǵysyz, jaqsydan jaman týar bir aıaq asqa alǵysyz» dep maqaldaǵany sonyń ózi oılap tapqan naqyl sózdeı áser etip:

— O, shirkin, sóz–aq qoı! – dep estirte qoshtap qoıdy.

Taýman óz atalarynyń artyqshylyǵyn bildiretin uzyn–sonar áńgimege túsip ketti. Biraq sodan basqa áńgimesi de joq eken, shaıdan keıin múlde únsiz qalyp, sóz kezegin Súıindik aldy. Súıindiktiń jasy Taýmannan kishi bolǵanmen, saqal–shashy qudaı, qyr muryndy kerbezsinip otyrǵandy táýir kóretin synalaý kisi. Tamaqty kóp jemeıdi, bir kesek qantpen bir samaýryn shaı ishedi degen aty shyqqan. Sony dáleldegisi kelgendeı, jańada qorytylǵan cap qanttan anda–sanda bir tistep qoıyp, shaıdy jurttyń eń sońynda qalyp ishti.

— Mynaý jaman taban aıaq Erman shal, – dedi Súıindik aıtyp otyrǵan adamynyń túkke turmaıtynyn bildire mańdaıyn tyrjıtyp. – Anada Jetpisbaıdyń kempiri ólgende: «Birmaǵambettiń shaldary turǵanda qoıbaǵarǵa bas ustaý qaıda», – dep byljyrap otyr. – Osy kezde Súıindik shyn ashýǵa mingendeı kózi shatynap: – Áı, Erman, dedim, – dedi ekilene, – seniń arǵy atań Birmaǵambet bolǵanmen, jeńgedeı kelgen shesheleriń qaınysymen oınap qoıyp, eki qabat kúıinde kelgen. Oınastan týǵan ońbaǵan, men turǵanda, saǵan jol qaıda, ákel beri basty dedim... – Súıindik qatyrǵan joqpyn ba degendeı maqtanshaq boz kózderimen jan–jaǵyna ajyraıa qarady.

Tyńdaǵan jurt qyran–topan kúlkige batty.

— Áı, bul shal ma, bul shal sózden jeńilmeıdi ǵoı, – dep Ólmes kópshik qoıa sóıledi.

— Saýap bolǵan eken, – dedi Taýman. Jurt kúlgenge masaırap, aı – qulaqtanyp alǵan Súıindik: – Men basqa qazaq qusap bultalaqtaǵandy bilmeımin dedim. Aıtatynymdy týra aıtyp, qarap otyramyn dep jaýlyqtaı oramalymen moınyn súrtti.—Odan anada Beregendi de bir qatyrdym...

Súıindiktiń munysy da alǵashqy áńgimesine uqsas bolyp shyqty.

Aıaq jaqta otyrǵan kempirler:

— Sóz qalaı, a? – dep tań qalyp bir–birine qarady.

Aldyǵa et keldi. Ólmes eshkiniń basyn jeke shaǵyn tabaqqa salyp Taýmannyń aldyna tartty.

— Aǵaıynnyń atqa mingeni nege jaman bolsyn. Myna Nazarjannyń ezýligi bar, – dedi shaldyń qolyna pyshaq ustatyp jatyp. – Áıteýir, osylardyń arqasy ǵoı birdeńeni qaǵystyrýǵa shamanyń kelip jatqany. Dáýlet kórsetý emes, kóńil bildirý, kóńil.

— Durys – aq, durys – aq, – dep Taýman rızashylyq bildirdi de, janyndaǵy Súıindikke selqos qarap: – Kóńilden artyq eshteńe joq qoı ózi, – dedi aıtyp otyrǵan sózine ózi onsha mán bermeı.

Óz úıinde tiske basar qyzyl joq Ábil beıshara: «Apyr–aý, bárimizdiń jutap otyrǵanymyz mynaý, osylar soıýǵa maldy qaıdan tabady eken», – dep ishteı qaıran qaldy. Yryzdyq, nesibe, árkimde ártúrli dep jubatty artynan ózin–ózi.

Etke toıǵannan keıin Ábildiń kóńili jaılanyp, arqasy keńı tústi. «Osyndaı adamdarmen ilik – jilik bolyp júrýdiń ózi qandaı baqyt, – dep oılady. – Aıtqan áńgimeleriniń ózi nege turady? Tórde teń otyrmaı–aq, osylardyń tóńireginde qyzmet qylyp júrýdiń ózi raqat emes pe?»

Ábekeń aǵaıynǵa jutań shańyraqtyń biri edi. Jaqyn degende, jalǵyz nemere inisi bolatyn. Ózderi qaýenderge kirme, qıt etse «Jaman shómeı, saǵan ne joq», – dep aýzynan qaǵyp, sóıletkizbes edi. Ózi kózin ashqaly Amanǵalı baıdyń jylqysyn baqty. Otymen kirip, kúlimen shyqty. Aıtqanyn eki etpeı, baıdyń báıbishesine jaqty. Solardyń kómegimen qatyn aldy. Biraq kisi qabaǵyna qaraǵan jaltaqtyq ómir boıy minez bolyp boıynda qalyp qoıdy. Jalǵyz qyzy Hadıshany nemere inisi baýyryna salyp asyrap alǵan. İnisi ólgen soń, kóktemde kelini basqa bireýge tıip ketti de, boıjetken qyzyn qolyna alyp, balaly bolǵany osy jaqynda ǵana. Kedeılikke boıy úırengen Ábil eshteńeni ýaıym qylmaıtyn. Búgingi qonaǵasy kóńilin qydyqtap, «shirkin, osyndaı dáýlet mende de bolar ma eken» degen oı týdyrdy.

Qonaqtar bastaryn irgege bere, shalqaıyp jatyp, tisterin shuqyp, tamaq basyp, kór–jerdi áńgime qylyp otyr. Osy kezde Ólmes áıeldershe bir tizesin qushaqtaı otyryp:

— Al, aqsaqaldar, aıtatyn bir áńgime bolyp tur, bastaryńdy kóterińder, – dep daýystady.

Qonaqtar «ne bop qaldy» degendeı, bastaryn kóterip, moldasoqynyp otyrdy.

— Baıaǵyda Yrymkeldi degen bir batyr mergendikke bástesip, bir bıdiń balasyn óltirip alǵan eken, – dep Ólmes áńgimeni áriden bastady. – Sodan el búlinetin bolǵan soń, álgi batyr qashyp, basqa jaqqa ótip ketedi. Elden el kezip júrip, bir baıdyń aýlyna tap bolady: Sonda júre bergen. Ol kezde jaýgershilik zaman bolsa kerek. Elge qalmaqtyń bir batyry shabýyl jasap, bar jylqyny aıdap alyp ketipti. Artynan qýatyn adam bolmaı, el kúderin úzip otyrǵanda, kelesi kúni qalmaqtar jaǵynan shań kórinedi. Qaıta shapqan jaý jaman dep, elden záre qalmaıdy. Sóıtip otyrǵanda búkil jylqyny zyryldaýyqpen aıdap, ol kezde zyryldaýyq degen bolady eken ǵoı, jańaǵy Yryskeldi batyryń jetip kelgen. Sonda sol eldiń Sary degen bıi: «Aý, halaıyq, qoınyńdaǵy qatynyńdy berseń de, osy jigitti elińde qaldyr. Erteń almaǵaıyp zamanda elińniń panasy bolar», – degen eken. Sóıtip jańaǵy Yryskeldini baıdyń ózi qyzyn berip, bala qylyp alypty. Mynaý Besqopa jaqta Yryskeldi degen rý bar. Sol jańaǵy Yryskeldi batyrdyń urpaǵy kórinedi, – dep bir toqtady.

— Túý! Jańaǵy bıiń ne degen kóregen adam edi. – dedi Súıindik ekilenip.

— Burynǵynyń adamy sol ǵoı, – dedi Taýman.

— Sol aıtqandaı, – dep áńgimeniń endi bastalǵanyn bildirip, Ólmes jóndelip otyrdy, – aýylymyzǵa eldiń panasy bolatyn bir jigit keldi anada. Ol ózimizdiń az ata Qoıbaǵardyń atqa mingen azamaty – Nurbek. «Azdyń atasy bir» deıdi qazaq. Nurbektiń kelgenine bárimiz de qýandyq. Jetim ósken bala edi, basyna baq qonyp, úlken ákim boldy. Biraq áli salt bas, sabaý qamshy kúıde eken. Jalǵyzdyq qudaıdan basqaǵa jarasqan emes. Osy tusta aǵaıynnyń bir kórinetin jóni bar sekildi.

Taýman qart áli de sózdiń tórkinine túsinbeı, ańyraıyp, Ólmestiń aýzyna qarap otyr.

— Eldiń jigiti emes pe? – dedi Ólmes áńgimesin jalǵap, – el bop sol jigitti úı qylyp, shańyraǵyn kóterip bersek, dushpan kúıinip, dos súıinip qalmas pa edi? – Ólmes aıtqan sóziniń áserin bilgisi kelip, otyrǵandarǵa jaǵalaı qarap ótti.

Ábilge álgi aıtylǵan sózdiń oryndy bolyp kóringeni sonshalyq, daýryǵa sóılep:

— Oıbaı–aý, mynaýyń ataly sóz ǵoı, – dep kıip ketti.

— Oqyǵan bala seniń úı qylam degenińe kóner me eken? – dep qaýip bildirdi Súıindik.

— Qansha oqysa da, ózimizdiń bala ǵoı, aıtqanymyzdan shyǵyp qaıda barar deısiń, – dedi manadan únsiz otyrǵan Nazar osy áńgimeniń basy–qasynda óziniń de bar ekenin bildire.

— Endeshe, osy arada bóten kisi joq, – dedi Ólmes daýsyn nyqtap, – óz basym Nurbekke osy Ábekeńniń balasynan basqa eshkimdi laıyq kórip otyrǵam joq.

Ábil Ólmestiń sońǵy sózine qulaq qoıyńqyramaı, aldyńǵy aıtylǵan áńgimeni qoshtap, bir–eki aýyz sóz qystyrǵysy kelip oılanyp otyrǵan: «Ábekeńniń balasy» degen sózdi estigende, kimdi aıtyp otyrǵanyna túsinbeı, taǵy bir Ábekeń bar ma degen adamsha jan–jaǵyna alaqtaı qarady. Jurttyń bári ózine tesile qarap otyrǵanyn kórgende álgi «Ábekeńniń» basqa emes, ózi ekenine kózi jetip, soǵan ne dep jaýap bererin bilmeı qatty sasty.

Sasqan sebebi, Hadısha jalǵyz qyzy bolǵan soń, betinen qaqpaı, óziniń súıgenine berermin dep, ózinshe qazaqy ǵurypqa qarsy shyqqandaı bolyp júretin. Ekinshi sebebi, Hadısha men Báıtenniń arasyndaǵy aýyzǵa iline bastaǵan áńgime qulaǵyna jetkende: «Myrzakeńniń balasy aqyldy bala ǵoı, dám buıyrsa, barǵan jeri jaman bolmas», – dep ishteı soǵan qoryp qoıǵan edi. Endi aıaq astynan mynandaı áńgime bolary úsh uıyqtasa, túsine kirgen emes. Kóz aldyna birese Báıten, birese Nurbek kelip, ekeýi «men jaqsymyn», «joq men jaqsymyn» dep kezek–kezek aıtysyp turǵan sekildi.

— Áı, Ábil, Nurbek saǵan kúıeý bala bop buıyratyn bolsa, qudaıyna qoı aıtarsyń bildiń be, – dedi Súıindik ekilenip. Sodan keıin «qalaı aıttym» degendeı mańaıyna ajyraıyp maqtana qarady.

Ábilden ter shyqty. Másiniń tabanyn shuqylap otyryp, birdeńe dep mińgirlegen boldy, oǵan ózi de túsingen joq.

Taýman ashýǵa basty:

— Áı, sen ne dep jaýǵa urynyp, jabaǵyǵa súrinip otyrsyń? Osynda qyzyńdy jetpistegi shalǵa surap otyrǵan bireý bar ma?

— Joq, endi... Men tipti bilgem joq... Balanyń ózi...

— Óı, mynaýyń bir keshshe ǵoı sózge túsinbeıtin.

— Jaraıdy, bul kisini endi qystamaıyq, – dep araǵa Ólmestiń ózi túspegende, shaldar Ábildi tútip jep qoıǵandaı edi. – Úıinde kempiri bar, ózderi aqyldassyn, bala eshqaıda qashpas, óziniń teńi. Iá... Baıqap otyrmyn, Ábekeń bárine de túsinip otyr, biraq ishten shyqqan balany kim salǵan jerden qıyp, al jaraıdy desin... Sondyqtan, Ábeke, sen qysylma, qabyrǵańmen keńes, sodan keıin qudaı buıyrtsa, osynda aǵaıyn jetedi, qalǵan salmaǵyn ózimiz kóterip alyp ketemiz, solaı emes pe, Nazar?

— Árıne, ǵoı, Nurbekten nemizdi aıaıyq, – dep Nazar másele birjola sheshildi degendeı sheginip, jastyqqa shalqaıdy.

Shaldar basqa áńgimege kóshti. Bireý tizesiniń syqyrlaıtynyn, kóziniń shala kórinetinin, ekinshisi qulaqtan qalǵanyn aıtyp, muńdaryn shyqty.

— Mynaý Esdáýlettiń sheshesi ne degen bále? – dep Taýman tóńiregine tańyrqaı qarady. – Anada kórsem, tezek terip júr. Jaǵamdy ustadym. Sol ózi toqsanǵa kelip qalǵan joq pa?

— Toqsannyń tórteýinde tur, – dedi Súıindik óz qolynan týdyryp alǵandaı, ár sózin shegelep.

— Apyr–aı, á. Súıegi asyl bolǵany – aý?

— Durys aıtasyz, kóp jasaý – súıektiń asyldyǵy ǵoı, – dep manadan beri esin áreń jıǵan Ábil de óziniń osy úıde otyrǵanyn bildirgendeı boldy.

— Biraq súıegi asyl degen jaı sóz, – dep Taýman alǵashqy sózin qaıtyp aldy. – Qudaıdyń bergen ǵumyrynan artyq kim jasaýshy edi? Dám–tuz qashan taýsylady, sol kúni elesiń de qalasyń.

— A, ıa, solaı eken–aý ózi, – degenmen basqa eshteńe aıta almady Ábil.

Shaldar bata berip, oryndarynan turdy. Ábil jurttyń sońynan erýge daǵdylanǵan ádetimen qonaqtardyń shyǵýyn kútip turǵan. Janyna Ólmes kelip:

— Ábeke, tura turyńyzshy, men myna kisilerdi shyǵaryp sap keleıin, – dep asyǵys syrtqa shyqty.

Ábil ne ári, ne beri ketpeı, aıaqqa oralǵy bolyp, bosaǵada turyp qaldy.

Ólmestiń áıeli:

— Bylaı shyǵyp, otyra tursańyzshy, – dep edi.

— Joq, osy jer bolady, – dep tyrtysyp turyp aldy.

Álden ýaqytta syrttan Ólmes kirdi.

— Shaldar biriniń qolynan biri ustap ketti, adasyp ketpese boldy, – dedi kúle sóılep. – Áı, báıbishe – aı, – dedi sosyn daýsyn báseńdetip. – Álgi azǵantaı taryń qaıda, sodan bir shelegin Ábekeńe bershi, bala–shaǵasy taryǵyp qalmasyn.

Ábekeń shoshyp ketti.

— Oıbaı–aý, shyraǵym–aý, – dedi abdyrap. – Bir shelek tary kisi quny ǵoı, Onyń ne?

— Óle jegenshe, bóle je degen, – dedi Ólmes jadyraı sóılep. – Qysylmańyz, Ábeke. Áli talaı aralasamyz ǵoı.

Ólmestiń áıeli bir shelek taryny qapqa salyp alyp keldi. Ábden sasqan Ábil raqmet aıtýdy da umytyp, qapshyqty ıyǵyna asty da, úıden shyǵa jóneldi.

— Qap, uıat boldy–aý, – dedi bylaı shyqqan soń, ózine–ózi keıip. – Tym bolmasa, alla razy bolsyn desemshi.

EKİNSHİ BÓLİM

I

Aqshoqy halqynyń aryzqoı degen aty bul kúnde búkil aýdanǵa málim. «Búlingennen búldirgi alma degen, ol elge baryp bastyq bolǵansha, birjola qarap otyrǵannyń ózi artyq», – dep, buryn atqa mingen kózi ashyq kisiler óz ara áńgime qylar edi.

Osy sózdi rastaǵandaı, kúzem kezinde Kóbegenniń Jaqaıy ústinen aryz túsip, isti bolyp, qyzmetten bosady da, maı tasyp júrgen Nazar onyń ornyna aýyldyq keńestiń aǵasy bolyp saılandy. Kóp uzamaı úsh arteldiń bastyqtary: Qusaıynov Sultan, Maqashev Tursyn, Sálimov Kákimbek oryndarynan tústi. Sóıtip aýyl tirligi aıaq astynan kúrt ózgerdi. Igi jaqsymyn dep júrgender ıgi jaqsy bola almaı qaldy, sálem almaı júrgender sálemge zárý boldy. Gý–gý áńgime. Ósek–aıań. Bireýlerge osynyń ózi qyzyq sekildi.

— Talaı soraqyny kózimiz kórip edi, biraq maı tasýshynyń aýylnaı bolǵanyn birinshi kórýim, – dep tań qaldy unatpaǵandar.

— Buǵan deıingilerdiń de ońyp turǵany shamaly edi ǵoı, báribir emes pe? – degender de boldy.

Endi bireýler:

— Bas qamynan basqany oılamaıtyn bylqyldaqtardan múıiz shyqsa, kórdik qoı talaıyn. Onan da betiń bar, júziń bar demeıtin ózimizdiń Nazardyń ózi durys. Munyń bir betkeı minezi bar, sosyn ózgelerdeı boıkúıez emes, iske jan salyp kirisedi ǵoı, – dep ashyq quptap, qýanyp júrdi.

Qýanǵandardyń ózi birkelki bolǵan joq, bireýleri – Nazarǵa shyn jany ashyp, onyń qýanyshyn óz qýanyshym dep, týy birligin tanytqandar bolsa, ekinshileri – buryn joly bolmaı, osy tusta jolym bolar ma eken dep dáme qylýshylar edi. Sońǵylary – kóbine aýyzdaryn baǵyp, kimniń durys, kimniń burys ekenine pikir bildirmeı, Nazardy jamandaýshylarǵa da únsiz basyn ızep, Nazardy jaqtaýshylarǵa da basyn ızep, osy arqyly ózin úlken paıda taýyp júrmin dep oılaıtyn jolbıke toptar bolatyń.

Biraq osylardyń bári de Nazardyń úkimet bolýy Nurbektiń arqasynda degen pikirdi bir aýyzdan taratyp júrdi. Bul tusta da bireýler: «ádilik qaıdan bolsyn, árkim jaqynyn súıregen zaman ǵoı», – dep narazy kóńil tanytsa nemese: «táıiri, jalǵyz sol deısiń be, bári de súıtedi», – dep pálsapa – kelisimge shaqyrǵa, endi bireýler: «degenmen azamat eken, qanyna tartpaǵannyń qary synsyn degen, sóıtpese bola ma», – dep, osy bir isten ózinshe adamgershiliktiń nyshanyn baıqaǵandaı bolady.

Jańa saılanǵan aýylnaıdy óz adamy etpek bolǵandar áldebir ıesiz qonysqa ornyǵyp almaq bolǵan paıdakúnemdershe nemese qajet múlikti qolǵa túsirmek bolǵan bazarshydaı jantalasyp, elden buryn qımyldaýǵa tyrysty. Zorlyqshyl memleketterdiń birin–biri basyp alǵysy keletini sekildi, adamdar da birin–biri basyp alyp, bılikterin júrgizgisi keledi ǵoı. Biraq bul kúreste ámánda kúshi basym jeńe bermeıdi, keıde kúshtini álsizder de jeńip kete alady. Ol jolda álsizdiń eń úlken qarýy – jaǵympazdyq.

Alaıda osy tusta kóńildestik týyn joǵary kóterip, «qonarasy» dep atalatyn aýyr artılerıany iske qosyp, «Nazar» atty qamalǵa shabýyl jasap jatqandar ózderin jaǵympaz ekenbiz dep tipti de oılaǵan joq. Olar óz áreketterin rıasyz kóńildiń adal yqylasy dep, soǵan ózderin sendirgisi keldi jáne solaı bolsa eken dep tiledi. Al qoıbaǵar áýleti ózderin qudaı aldynda da, adam aldynda da osy qýanyshtyń zańdy ıesimiz dep eseptedi. Nazar úıine qaıyrly bolsyn aıta kelgen jurt dám iship, tún jarymda taraı bastaǵanda, óńkeı qoıbaǵardyń qupıa aıtatyn áńgimesi bardaı, qozǵalmaı otyryp qalýynyń negizgi sebebi de osy edi.

Taýman shal qaıta–qaıta jótkirinip, qasynda otyrǵan Ómiráli qoıbaǵarǵa jatpaǵan soń, ashylyp áńgime aıta almaı kibirtiktep otyr. Aqyry, ol da ketti–aý. Endi tek et jaqyn týystar ǵana qaldyq degen túrmen Taýman saqalyn sıpap qoıyp, bir uzaq áńgimege kóshken syńaı bildirdi.

— Shyraǵym, Nazar, osy otyrǵandardyń bári ózińniń et jaqyn baýyrlaryń, bóten eshkim joq, – dep shal taǵy saqalyn salalap, jan–jaǵyna qaraǵan kezde, buryshta otyrǵan Ólmeske kózi tústi.

Ólmes onyń kidirip qalǵanyn baıqap:

— Oıbaı, aqsaqal, aıta berińiz, – dedi kúlip. – Meniń bótendigim joq, týǵan jıenmin, qajet bolsa, qoıbaǵar – aq bolaıyn.

Bul sózge jurttyń bári máz bolyp: «Bárekeldi, mine, taýyp aıtylǵan sóz, qandaı tamasha!» – dep qýanysyp qaldy.

Sátibek degen kisi daýryǵyp úıdi basyna kóterdi:

— Al, aǵaıyn, kórdińder ǵoı, Ólekeń búginnen bastap qoıbaǵar boldy. Kýásińder ǵoı...

— Kýámiz, kýámiz...

— E, shyraqtarym – aı jarasyp, óstip otyrǵandaryńnyń ózi nege turady? – dep shaldardyń biri shúkirshilik qyldy.

Sózi bólingen Taýman tómen qarap, únsiz otyrdy da:

— Qoıbaǵarǵa da teńdik tıetin kún bar eken–aý, – dedi daýsy jaryqshaqtanyp. – Atamyzdyń atyn Qoıbaǵar qoıǵanda, sodan basqa kásipti qımady ma, álde eldiń jamany bolar dep oılady ma eken... Qosym balasynda qoıbaǵardyń bılik aıtqan kúni joq. Toı–tomalaqta toqaldan týǵandaı tórden tómen otyrar ek... Bul kúndi de kóretin kún bar eken... Táýba, qudaıǵa táýba. Jas óspeı me, jarly baıymaı ma depti ǵoı. Endi, mine, el bılediń, shyraǵym Nazar. Búkil úsh aýyl, úsh rý aýzyńa qarady, qaıyryń tıer–tımes, bizge ataǵyń da jetip jatyr... Áıteýir, aman júr, abroıyń arta bersin, jaryǵym... Qoıbaǵardyń arýaǵy da bir qýanyp jatqan shyǵar... – Shal kóziniń jasyn irkip aldy.

Jurttyń kóbiniń kóńili buzyldy.

— Mynalarǵa jaqsylyq jasaımyn dep, ana jaqtaǵy abyroıyńnan aırylyp qalyp júrme, – dedi Taýman daýsynan bekitip. – Bulardan birdeńe shyǵady deısiń be, táıiri?.. Sen aman bol. Osylardyń kez kelgeni ózińnen sadaǵa.

— Tákeńdiki altyn sóz.

— Táken durys aıtady, – degen daýystar estildi.

Taýmannan keıin bir sóılep qalýdy óziniń mindetindeı kóretin Súıindik:

— Al endi osy ornyń baıandy da qutty bolsyn, Nazar shyraǵym, – dedi ekilenip. – Basqa qonǵan baq qoı bul ózi. Ony qadirlep, qasterleı bilý kerek. «Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi» deıdi qazaq. Aýyz birlikti bolyńdar. Iá. Óz atasyn syılamaǵan ózgeniń atasyn ne qylsyn deýshi edi baıaǵyda meniń ákem jaryqtyq. Ózińdi syıla, sonda ózgeni de syılaısyń. Seni myna otyrǵandar arqa tutady, shyraǵym. Osylardyń basy endi ózińsiń. Biz qoıshy... Biz endi osy ketkenimiz, ketken. Senderdiń qyzyqtaryńdy kórip, tilekshi bop, qalqaqtap júre tursaq, odan basqa ne kerek?

Nazar aýdan basshylarynyń: «Rýǵa bólýdi atymen qoıý kerek», – degen tapsyrmasyn jadynda qatty saqtap qalsa da: «Baıǵustar, qýanbaı qaıtsin, bularǵa teńdik tıgen kún bar ma? Ár atadan oqyǵan azamattar shyǵyp, atqa minip jatqanda, qoıbaǵardy janqurly kórgen eshkim boldy ma? Rý–rý bolyp jan baqqan qazaqtar jaqynynan jaqsylyq kútpegende, kimnen kútedi» – degendi oılamaı qala almady.

Taýman men Súıindik bir–birine qarap, Nazardyń ákesin áńgime qyldy.

— Esekeńmen kishkentaıymyzdan birge óstik qoı, kisige záredeı qıanaty bolmaıtyn.

— Óziniń ójettigi de bar edi ǵoı?..

— Oıbaı, ondaı adamdar qaıda qazir? – desti kezek–kezek tańyrqap.

Jastardyń ishinen qyzbalaý bireýi:

— Atańa nálet, myrzabolat teńdikti bir bermeı kelip edi, endi solardyń kózin qurtý kerek aldymen, – dedi julqynyp.

— Qoı, bos sóz sóıleme.

— Túk te bos sóz emes. Atqa tek myrzabolat minsin degen, úkimettiń zańy bar ma? Adammen durystap sálemdese almaıtyn jaman Turaptaryna deıin sklad ustap otyr. Al biz sol ǵurly joqpyz ba?

— Aıtsa, aıtqandaı...

— Áı, sender óıtip Nazardyń basyn qatyrmańdar, – dedi Sátibek jurtqa ursa sóılep. Sátibek elýlerdi alqymdap qalǵan, ózin osy atanyń eti tirileriniń birimin dep esepteıtin, iri sóılegendi jaqsy kóretin shaqarlaý kisi. – Bul – oıyńa kelgendi isteı beretin baıaǵynyń zamany dep otyrsyń ba? Senderge salsa, osy jerden sovet ókimetin emes, qoıbaǵar ókimetin ornatqylaryń keledi ǵoı, shamasy? Munymen sender Nazardy tekke jarǵa jyǵasyńdar. Abaılaý kerek. Abaılaý kerek – dedi osy sózdiń astarynda tereń maǵyna bardaı, kózin syǵyraıta oılanyp.

— Durys aıtady.

— Sátekeńderdiń kórgeni kóp qoı, – dep kópshik qoıdy oǵan bireýler.

— Bizdiki nadandyq eken ǵoı, – dedi taǵy bireýi aqyly endi kirgendeı bolyp.

Qoıbaǵar degen aty ǵana bolmasa, bir–birimen qatynaspaı ketken aǵaıyndar da et – baýyrlary eljirep, ózderiniń qatygezdikterine ishteı renish bildirip, budan bylaı týystyqtan jazbaıtyndaı bolyp, aqyry osyndaı sheshimge kelgenderine ózderi qatty qýandy endi osydan ári qaraı ómir qulpyryp sala beretindeı kórindi bárine.

Qozydaı shýlap, qoshemet bildirip jatqan týysqandaryna Nazar tis jaryp eshteńe aıtqan joq. Óıtkeni onyń ishinde budan góri mańyzdyraq áli sheshilmeı jatqan máseleler kóp edi. Ol buryn «el bılegen adam qyzmet sharýasyna jan salyp kirisse boldy, basqa eshteńeniń keregi joq» dep esepteıtin. Sóıtse, onyń syrtynda jańaǵy bıliktiń ózi úshin kúresý degen qosalqy maqsat alǵashqy muratyńnan túk te emes eken. Kóp adamnyń kúsh–jigeri, ýaqyty jańaǵy bılik úshin kúresten aspaıtyn sekildi. Bul Nazar úshin kútpegen jańalyq edi.

Ótkende, aýdanǵa barǵan saparynda Nurbektiń úıinde qonaqta otyryp, jón biletin úlken kisilerdiń áńgimesin tyńdap, kózi jetken bir shyndyq osy boldy.

— Aý, sender áńgimeni basqa jaqqa buryp jiberdińder ǵoı, – degen Nurbek áldeneden yńǵaısyzdanǵandaı bolyp. Onan da bul kisige paıdaly bir áńgime aıtpaısyńdar ma?

Elimizde ne bolyp jatyr? Negizgi saıasat ne? Qandaı qaýly bar? İsti neden bastaý kerek degen sekildi...

Shashyna aq kire bastaǵan qara tory tolyq kisi:

— Árıne, árıne, negizgi sharýa sol ǵoı, oǵan daý bar ma? Biraq muny ǵana bilip, anany bilmese, taǵy bolmaıdy, – dep astarlap sóılegen.

* * *

Ańyzaq pen aptaptan, shybyn–shirkeı, masadan eldiń zyqysy shyǵyp, taı qazan sút sýymaıtyn qysqa tańda es jıyp úlgere almaıtyn mazasyz jaz da taýsylyp, kúz nyshany baıqaldy. Mal toǵaıdy. Shóp naýqany áli júrip jatyr. Kúzem alýdyń bitken kezi.

Aqsýattyń basynan eki úı, bir qora salynǵan. Kórshi aýyldan kelgender «Aqsýat qala bop ketipti», – dep ańyz qylyp barypty. Ásirese qyrattaý jerge odaǵaılata salynǵan keńse úıi eski kóń, jerkepelerdiń arasynda han saraıyndaı kórinedi. Eski kóńniń tóńiregi tolǵan aýyldyń qańǵybas eshkileri men baýyrlaryna kúıek baılaǵan laq – tekeler, enelerin embes úshin tumsyqtaryna qańyltyr istik baılanǵan arda buzaýlar. Keńse aldyndaǵy bóreneniń ústinde birneshe adam áldenege rıza bolmaı, kúńkildesip sóılesip otyr.

Nazar aýylnaı bolǵan bir aıdyń ishinde elde kóp nárse ózgerdi. Sonyń bári keńse tártibi. Sharýasy bar adam kezek kútip, aýylnaı bosaǵansha, esik aldynda kútip turady. Buryn–sońdy mundaı ádetke qalyptaspaǵan aqshoqylyqtar «aqyry muny da kórdik – aý» degendeı osynyń ózin úlken áńgimege aınaldyryp otyr.

— Bul qaıdan shyqqan óner? – deıdi tyshqan kóz kóse shal qasyndaǵy kózi baqyraıǵan tolyq jigitke syǵyraıa qarap. – Keńsede otyryp ap, adamdy bir–birlep shaqyrý degen ne bále? Bireýdi sottap jatqandaı...

Kózi baqyraıǵan jigit oǵan unatpaı alara qarady.

— Jarbıdaıyqtyń halqy shetinen nadan degeni ras eken ǵoı, – dedi basqalarǵa da solaı alara qarap. Sosyn shalǵa qaıta buryldy. – Bul seniń naǵashyńnyń úıi emes qoı, basa–kóktep kire beretin. Úkimettiń úıi. Shańyraqqa qara.

Kóse shal úırektiń qyrqyldaǵanyna uqsas bir dybyspen selkildeı kúlip, qasynda otyrǵan adamnan nasybaı surady.

— Oıbaı, qoıdyq, – dedi tisiniń arasynan shyrt túkirip. – Bul kúnde qoıbaǵardan jaqsy eshkim bolmaı tur ǵoı.

— Qoıbaǵardyń jaman bolǵanyn qashan kórip eń? – dedi áldekim shamdanyp.

— Sorly – aý, óz atań jetisip turǵandaı, kisige tıisý neńdi alǵan?

— Senderdiń atalaryńda sharýam joq. Biraq Nazar aýylnaı bolǵaly, elge tártip ornaǵany ras, – dedi alǵashqy alań kóz qara jigit laǵyp bara jatqan áńgimeni jolǵa salyp.

— Onyń ras elge úkimet ornady. Al Jaqaı ne bitirdi, qur et jep, qymyz ishkennen basqa?

— Jaqaı baıǵus túrmede eken–aý, – dedi áldekim kóńil aıtqandaı bir únmen.

— Keshegi jan balasyna taqymy tolmaıtyn Dáýitbaılaryń qazir qalaı júr? – Qara jigit taǵy da tóńiregine qarady. – Betegeden bıik, jýsannan alasa bolǵan joq pa? Qaı aýylnaıdyń áli kelip edi solarǵa?

Áńgimege keńse aldynda otyrǵandardyń bári aralasty.

— Apyr–aı, Dáýitbaı ómirinde ondaı qorlyqty kórmegen shyǵar?

— Aıtpa deımin.

— Nazar da qasqyr – aý, «ket degende ıt te ketedi, shyq jınalystan, bul sen otyratyn jer emes», – dedi ǵoı.

— Sol jerde bir aıyzym qandy – aý, ne de bolsa...

Osy kezde ishten bulqan–talqan ashýlanyp Botbaı shyqty. Nazardan qandaı sóz estigenin qudaı bilsin, qylǵyna sóılep:

— Oıbaı–aý, oıbaı, qudaı qaıda dep júrýshi em, qudaı mynda otyrady eken ǵoı, – dedi keńseni qolymen kórsetip. – Óziniń bir atym nasybaı sekildi murty bolady eken...

Tili ashshy Botbaıdyń Nazardy aıtyp otyrǵanyn sezip, otyrǵan adamdar ún shyǵarmaı, selkildeı kúldi. Botbaı eski tyrmanyń dońǵalaǵyna baılaýly turǵan atyn sheship alyp, aıaǵymen úzeńgini áreń taýyp, erdiń qasynan ustap, eki–úsh ret umtyla «qap» dep ózine–ózi dem berip, atqa qarǵyp mindi de, keńse aldynda otyrǵandarǵa qarap:

— Qudaı sandaltyp qoıǵan soń, ne shara? – dedi shaǵynǵandaı bir únmen. – Maǵan baıdyń quıyrshyǵysyń deıdi. Aý, men qaıtip quıyrshyq bolamyn, a? Aı, aqymaq, Májnún, keńkeles...

Ózi aıtqan sózi óziniń ashýyn qozdyryp, Botbaı mástek torysyn baýyrǵa tartyp – tartyp jiberdi.

— Májnún...

Tory at ıesine bir jaman sóz aıtqysy kelgendeı, shaıpaýlanyp, qulaǵyn jymıtyp, basyn kegjeńdetti de, shoqalaqtaǵan arbadaı qolq–qolq jortyp keńseden uzaı berdi.

— Osy shalǵa – aq adam balasy unamaı qoıdy, – dep kúńk etti áldekim.

— Báıten, seni shaqyryp jatyr, – degen Qamıdollanyń daýsy estildi.

Bóreneniń shetinde otyrǵan Báıten ornynan turyp, aýylnaıdyń kabınetine kirdi. Nazar tereze aldynda túregep tur eken. Báıtendi kórip, stolyna kelip otyrdy. Ústindegi sur gımnasterka, belindegi bylǵary belbeýi, galıfe shalbary men qurym etigi ón boıyna áskerı pishin berip yzǵarlandyra túsken. Bul kúnde Nazardyń júrgen júrisi, sóılegen sózi jurt aýzynda jıi aıtylatyn áńgimege aınalǵan. Onyń tún ortasyna deıin keńsede otyryp, jumys isteıtinine, elmen aralaspaıtynyna, kúlmeıtinine, sharshamaıtynyna taǵy sol sıaqty qasıetterine aqshoqylyqtar qaıran qalady. Tipti Nazardy jek kóretinderdiń ózderi: «Osynyń uly naǵashysynda bir el bılegen bireý bolypty dep estýshi ek, sol bolar tartyp júrgen, bolmasa osynsha iskerlik munyń basyna qaıdan keledi?» – dep amalsyz moıyndaǵandaı bolar edi.

Nazar sózdi neden bastaryn bilmegendeı, bir aýyq únsiz otyrdy da, «aqyry, taptym – aý ne aıtarymdy» degen sekildenip, júzi sergip:

— Qazir elimizde tap kúresi júrip jatyr, – dedi salmaqty únmen, – ony óziń de bilesiń. Baılar men olardyń quıyrshyqtaryn qurtpaı, biz jańa qoǵamdy túbegeıli ornata almaımyz. Partıa men ókimet bizge osyny aıtady. Jaýǵa qatal, ymyrasyz bolýdy talap etedi bizden. Al bul kúresten shetkeri qalatyn bir de bir sovet adamy bolýǵa tıis emes...

Báıten óz qulaǵyna ózi senbedi. «Mynaý sóılep turǵan shynymen Nazardyń ózi me? Sóz saptasy múlde bólek qoı».

— Bala oqytý, saýatsyzdyqty joıý, bul da taptyq kúrestiń bir túri, – dedi Nazar tyńdaýshysyn tań qaldyra túskisi kelgendeı, resmı daýsyn ózgertpesten. – Barlyq kúsh–jiger qazir partıanyń uranyn júzege asyrýǵa arnalyp otyr. Endeshe, seniń de, meniń de ılep otyrǵanymyz bir–aq teriniń pushpaǵy.

Báıten «ol ras» degendeı, basyn bolar bolmas ızep qoıdy.

— Biz búkil aýdan boıynsha eń artta qalǵan aýyl bolyp otyrmyz. Artel degen atymyz ǵana, al zatymyz joqtyń qasy. Qum jaqtaǵy «Birlik», «Bostandyqtyń» jaǵdaılary tipti soraqy. «Bostandyq» arteline bes at, bir arba, tórt soqa, bes aǵash tyrmadan basqa túk joq. Al basqa aýylda... – Nazar stol ústindegi qaǵazdardyń arasynan bir gazetti sýyryp aldy. – Basqa aýylda tipti basqasha. Burynǵy Jarbóget qazirgi Lenın kolhozy tuqymdyq astyq josparyn eki ese artyǵymen oryndapty, okrýg boıynsha eń úlgili sharýashylyq dep jazypty. Bizde nege olaı emes? Sebebi biz baılarmen kúresti durys júrgize almaı otyrmyz. – Nazar osy tusta sózimniń resmı bóligi osymen bitti degendeı óziniń tabıǵı daýsymen: – Biz endi baılardy tap retinde joıýǵa birjola aıanbaı kirisemiz, – dedi Báıtenge qadala qarap. – Saǵan beriletin tapsyrma: Dáýitbaıdyń, Turshabaıdyń, Omardyń nemerelerin, Kúnderbektiń, Bazarbaıdyń balalaryn mektepten shyǵarasyń...

Báıten selk ete qalǵandaı boldy.

— Nege? – dedi shoshynyp.

— Óıtkeni olar baıdyń balalary.

— Balalar áleýmettik ómirge áli kelgen de joq qoı. Olardyń tap kúresine qansha qatysy bar?

— Joq, shyraǵym, sen ondaı qıturqylyǵyńdy qoı. Eger meniń qoıymdy qasqyr jep ketken bolsa, men sol qoıymdy jegen qasqyrdyń ózin ǵana izdep júre almaımyn, men barlyq qasqyrǵa kúres ashamyn. Baılardyń ózin semásynan bólip qaraý durys emes. Dáýitbaıdyń búkil tuqymy tek Daýitbaısha oılaıdy. Bóltirik asyrap, abroı almaısyń, shyraǵym. Mektep kedeıler úshin ashyldy ma,– endeshe, tek kedeılerdiń balasy oqysyn.

— Durys aıtasyz, mektepte eń aldymen kedeıdiń balalary oqýǵa tıisti. Biraq baılardyń balalary oqymasyn degen nusqaý joq. Meniń uǵymymsha, baılardy tap retinde joıý, baılardy adam retinde joıý degen sóz emes. Eger olar óz kinálaryń túsinip, bizdiń qoǵamǵa shyn kóńilmen qosylǵysy kelse, eshkim olardy betinen qaǵýǵa tıis emes. Óıtkeni osy arqyly–aq biz olardy tap retinde joıyp otyrmyz.

— Jo–joq, olar eshqashanda óz erkimen qosylmaıdy, al eger qosylsa, tek iritki salý úshin qosylady.

— Bálkim, solaı da bolar. Men oǵan talasyp otyrǵan joqpyn. Men baılarǵa qarsy kúresimizdiń prınsıpin ǵana aıtyp otyrmyn. Eger biz olardyń balalaryna sovettik tárbıe beretin bolsaq, bul da olardyń ishine iritki salý degen sóz. Komsomolǵa engen jastardyń ishinde sovet úkimeti úshin óz áke–sheshesine qarsy shyqqandary bar. Óıtkeni olar bizdiń tárbıege qoly ilikken kózi ashyq jastar. Shyndyq pen ádildiktiń kim jaǵynda ekenin jaqsy biledi.

— Senimen qyzyl sóz jarystyryp otyrýǵa ýaqytym joq, shyraǵym. Meniń biletinim – osyndaǵy baılar. Olardy elden alastatpaı, biz sovet úkimetin ornata almaımyz. – Nazar qyp–qyzyl bolyp stoldy judyryǵymen salyp qaldy. – Arqa etiń arsha, borbaı etiń borsha bop, kisi esiginde júrip kórseń, kórer em ne aıtqanymdy. Onda basqasha sóıler ediń... Eki–úsh kitap oqydym dep, maǵan aqyl aıtqyń keledi. Sen bozala tańnan tańdaıyń keýip qoı sońynda júrýdiń ne ekenin bilesiń be? Ashtyq pen jalańashtyqtyń ne ekenin bilesiń be? Aýzy–murnyń qan bolyp, taıaq jep kórdiń be, a? Al men osynyń bárin basymnan keshtim. Biz nege olardy aıaýymyz kerek?... Jo–joq, shyraǵym, jarapazanyń ózińe. Men ondaı byljyraǵyńa kóne almaımyn...

Ashý qysqan Nazarmen tájikelesip eshkimniń de paıda tappaıtynyn jaqsy biletin Báıten endi qaıtyp oǵan qarsy sóz aıtqan joq, alatyn emes. Qaıta–qaıta tizimderdi tekserip, maza kórmeıdi. Birdeńelerdi jazyp, ózinen–ózi kúbirlep sóılep otyrady – shamasy jınalysta sóıleıtin sózine daıyndalatyn bolýy kerek.

Qamıdolla anda–sanda Nazarǵa kóziniń astymen qarap qoıady. Qozǵalatyn túri joq. «Bizdiń úı keshki shaıyn baıaǵyda–aq ishken shyǵar, – dep oılady ol kúrsinip. – Endi qashan shyǵamyz, janym – aý? Tańerteńnen tún jarymǵa deıin keńsede otyrý ne degen sumdyq? Úı sharýasy degen dalada qaldy. Jurt kókpek shaýyp, tal qıyp, qys qamyna kirisip jatyr... Qoı, myna jumystan aryz berip qutylmasam bolmas». Kúnde osylaı oılasa da, aryz berýge Qamıdollanyń batyly barmaıdy. Barmaǵanda, bireýden qoryqqandyqtan emes, mynaý oryndy qımaıdy.

Aýylnaı myqty bolsa, jurt onyń hatshysynan da yǵady. Ásirese Nazardyń tusynda Qamıdollanyń bedeli myqtap ósti. Eptep Nazarǵa elikteıtin de sekildi. Nazarsha ashýlanyp, ursatyn boldy. Dóreki sóıleýdi úırendi. Aldynda otyrǵan adamnyń qarsy sóz aıta almaı, ózinen yǵyp otyrǵanyn kórý bir túrli unaıtyn. Óziniń osynsha batyl ekenin buryn qalaı baıqamaǵanyna ózi tań qalatyn. (Jáne bul minezge boıy tez úırenip, ózgelerdiń ázil–qaljyńdary yńǵaı ashýyn qozdyratyn boldy.)

Osydan keıin qansha tıimsiz bolsa da, bul qyzmetti tastaǵysy kelmeıdi. Nazardyń kún saıyn ósip kele jatqan bedelinde munyń da úlesi bardaı kórinedi. Tek osy bir túnimen otyratyn minezi ǵana Nazar qabyrǵada ilýli turǵan gazet tigindisin stolǵa burq etkizip tastaı salǵanda: «Bitti, endi tún ortasy aýǵansha otyratyn boldyq», – dep oılady Qamıdolla kúderin úzip. «Qoı, myna jumystan ketpese, bolmaıdy eken». Biraq Qamıdollanyń kúdigi zaıaǵa ketti. Nazar tigindiniń arasynan bir gazetti tórt búktep, qaltasyna saldy da:

— Al kettik, – dedi ornynan turyp.

Qamıdolla da atyp turdy.

— Sońǵy spısokti kóshirip bitip pe eń?

— Bittim, bittim, – dep apalaqtady Qamıdolla, senbeı qoıar ma eken dep qoryqqandaı, qaǵazdy qaıta–qaıta kórsetip.

— Sońǵy jınalystyń qaýlysy bar ma?

— Bar. Iá... Osy sońǵy jınalystyń ba? – Sońǵy jınalys ekenin Qamıdolla jópeldemede esine túsire almady.

— Saılaý pravosynan aıyrý týraly qaýly she?

— Á, ıá, ol bar ǵoı.

— Baıqa, tizim bireýdiń qolyna túsip qap júrmesin.

— Alla saqtasyn.

— Allany qaıtesiń, óziń saqtan.

Qamıdolla kúlip jiberdi. Onysy bastyǵynyń tapqyr sózine súısingenin bildirip turdy.

Kún jelkemdeý eken. Kók júzindegi oıqy–shoıqy qorǵasyn bulttar taý kóshkendeı baıaý jyljyp barady, syǵyraıǵan juldyzdar bir jalt etip arasynan kórinedi de, qaıta joq bolady.

— Bıyl qys erte túspese neǵylsyn, – dep qaýip bildirdi Nazar.

Qamıdolla ne derin bilmedi, aspanǵa bir–eki ret qarady da qoıdy.

Sıyr qoranyń tusyna kelgende Nazar ońǵa buryldy.

— Úıge deıin shyǵaryp salaıyn da, – dedi Qamıdolla ere túsip.

— Qoı, júresiń be aınalyp. Ózim – aq baramyn. – Nazar toqtaǵan joq.

Qamıdolla amalsyz solǵa buryldy. Ol álgi sózdi Nazar úshin emes, ózi úshin aıtyp edi. Aýyl ústimen aınalyp barý qashyq bolsa da, qaýipsiz. Al tóte júrgen adamǵa ıesiz kóńderdiń arasynan ótýge týra keledi. Qamıdolla nátinde qorqaq edi, shaıtan dese, záresi qalmaıtyn. Osy aradan ótken saıyn ımanyn úıirip ótedi. Bul joly da ár dybysqa qulaǵyn tigip, sekem alyp kele jatqan. Kenet «a–a–a» dep baqyrǵan bir dybys dál kóńniń ishinen shyqqandaı bolyp, jany murnynyń ushyna kelgen Qamıdolla oıbaılap keıin qashty.

— Nazar aǵa, toqta, Nazar aǵa...

Áldebir shuqyrǵa aıaǵyn tyǵyp alyp, murttaı ushty. Jan dármen túregelip, qaıta júgirdi.

— Nazar aǵa, qaıdasyń?

Aldynan qarańdaǵan beıneni Nazar eken dep oılaǵan Qamıdolla álginiń qystaý jaqqa qaraı qashqanyn kórgende túkke túsinbeı, ańtarylyp turyp qaldy. Qarańdaǵan beıne ekeý bolyp shyqty. Qamıdolladan taǵy záre ketti. «Astapyralla! – deı berdi qalsh–qalsh etip. – Óziń saqta, alla taǵala». Júgire túsken ol dál janynan yńyrsyǵan dybysty estip, toqtaı qaldy. Adam ekenin sezgen soń, júregin bekitkendeı boldy. Jaqyndap kelip úńilgende, Nazardyń qurym etigin kórdi. Birdeńeni basyna búrkep alǵan sekildi, búk túsip jatyr.

— Nazar aǵa.

Qamıdolla osy kezde ańǵardy, Nazardyń basyna qap kıgizip tastapty. Yńyrsyǵan dybysy tunshyǵyp shyǵady. Qamıdolla qapty jantalasa sypyryp, Nazardyń basyn joǵary kóterdi.

Nazarda ún joq. Álden ýaqytta:

— Qamıdollamysyń? – dedi baıaý ǵana. – Iá, ıá, – dedi Qamıdolla eńkeıe túsip.

Nazar táltirektep qolymen jer tiredi.

— Myqtap usta.

Qamıdolla Nazardyń bir qolyn moınyna asyp aldy.

— Aqyryn, aqyryn...

Úıge jaqyndaǵanda Nazar esin jıyp:

— Endi qoıa ber, – dedi sybyrlap. – Bıbiniń záresi ushyp keter. Ózim júrip baraıyn, tek demep otyr.

Qamıdolla úıge kirgende kórdi, Nazardyń shekesinde qan bar eken. Qandy kórip, daýys qyla jónelgen áıelin Nazar ózi toqtatty.

— Dymyńdy shyǵarma dedim ǵoı sen qatynǵa?... Aman qalǵanyma qudaıy ata.

Bıbi jantalasyp júrip, sandyqtan aq mata alyp jyrtyp, kúıeýiniń basyn tańyp, tósekke jatqyzdy.

— Túrlerin tanı almadym, – dedi Nazar birazdan keıin sál–pál kóńildengendeı bolyp. – Basyma qapty kıgize salyp, soıylmen urdy. Óltirip–aq tastaıtyn edi, myna Qamıdolla bolmaǵanda. Jan daýsy shyǵa aıqaılap, osy kelgesin, álgiler qashyp ketti ǵoı... Osy qaınyńa qaryzdarsyń...

Qamıdolla aıaq astynan abyroıǵa ıe boldy. Óziniń qorqyp qashqanyn jasyryp qaldy. «Daýysty estı salysymen, Nazekeńe birdeńe bolyp qaldy ma dep, júgirdim ǵoı», – dep bastaıtyn boldy áńgimesin. Keıin osy áńgimesine ózi de shyn senip ketti.

II

– Soqqyǵa jyǵylǵan Nazar úsh kún tósek tartyp jatyp tórtinshi kúni basy tańýly kúıinde keńsege keldi. Burynǵy ashý ashý ma, qaharyna ábden mingen, aýyl belsendilerin jınap, tegis atqa otyrǵyzdy. Úıinen óziniń myltyǵyn aldyrdy. Jurt ań–tań. Nazardyń kabınetine Baıdáýlet kirdi.

— Nazar – aý, mynaýyń ne, jaýǵa shabatyndaı, eldiń bárin dúrliktirgeniń?

— Ózimiz de jaýǵa shabamyz.

— Jónińdi aıtsańshy endi.

— Dáýitbaılar qashqaly jatyr.

— Ony qaıdan bildiń?

— Bildim ǵoı, áıteýir. Úıde qarap jatqam joq. – Nazar saýsaǵymen tańýly basyn kórsetti. – Mynaý da solardyń isi. Ony sol kúni–aq bilgenmin. Endi búgin ústinen túspesek, aırylamyz.

Nazar bastaǵan onshaqty adam sáske áletinde Tólek saıynda otyrǵan Dáýitbaıdyń aýlyna saý ete qaldy. Tasada otyrǵan tórt – on bes úı myltyqtary bar bir top adamnyń ústerinen qalaı shyqqanyn baıqamaı qaldy. Úreıi ushyp, eki kózi atyzdaı bolǵan kishkentaı toqal:

— Oıbaı, milısa! – dep úıge júgirip kirgende Dáýitbaı Qaramergenge shashyn aldyryp otyr edi. Ustara tıgen tóbesi aq qasqa bolyp, ornynan atyp turdy.

— Ne dep tursyń? – dep aqyrdy toqalyna.

— Milısalar kep qaldy...

Dáýitbaı sylq etip otyra ketti.

— Áttegen–aı! – dedi zarlanyp. – Qapyda qaldym–aý, áttegen–aı!..

Osydan eki kún buryn Batpaqtydan Saýytbaıdyń qudasy Qasymhan kelip, ózara qupıa – keńes quryp, áldebir táýekel iske bel býǵan edi.

«Batpaqtydaǵy baılar úlken kóteriliske daıyndalyp jatyr, ishterinde Myrzakereı men qaz Áınekibaı, sosyn ataqty Seıdaly qaraqshy bar», – degen Qasymhan. Seıdalynyń atyn aıtqanda aǵaıyndy ekeýi de arqa súıer adam tapqandaı, áldeneden dámetip qaldy. Seıdaly bul jaqtyń adamdaryna otqa salsa janbaıtyn, sýǵa salsa, batpaıtyn baıaǵynyń batyrlaryndaı kórinetin. Túnimen aqyldasyp, toqtaǵan sheshimderi mynaý boldy. Bir–eki kúnniń ishinde Dáýitbaı men Saýytbaı jasyryn Qaraqum kóshpek. Sodan ári jyljyp otyryp, Betpaqdalaǵa ulasar jerde Qasymhanmen qosylyp, qum ishinde qystap shyǵady. Qudyǵy bar, shóbi shúıgin, elden jyraq – bir qysqa jarap jatyr. Onyń ber jaǵynda myna jelikken baılar kóterilis jasap, (aıtýlaryna qaraǵanda, basqa kórshiles halyqtar da úkimetke qarsy áreketke daıyndalyp jatqan sekildi) dúnıeni tóńkerip jatsa, ony kórmek, al eger odan eshteńe shyqpasa, jaz shyǵa elsizben kóship otyryp, Balqashty tóńirektep, Alakóldetip, Qytaı asady. Qytaı ótetin joldy jaqsy biletin adam bar. Saýytbaı aldynda bul pikirge qosylmap edi, Dáýitbaı keýdelep inisiniń aýzyn ashyrmady. Qasymhannyń: «Amandyq bolyp óte qalsaq, ákemniń naǵashylary qalyń qytaı sol jaqta turady. Olardyń ishinen bizdi eshbir jaý ala almaıdy», – degen kóńilinde qurannyń sózindeı bolyp jattalyp qaldy. Osy baılamǵa kelgeli Dáýitbaıdan taǵat ketti. Eki kún boıy kóshtiń jaıyn oılap, uıqy kórmedi. Búkil áýlıe – ámbıelerge syıynyp, qudaıǵa minájat qylyp, oń sapar tiledi. Sóıtken sharýanyń aqyry endi osyndaı boldy... Dáýitbaıdyń ókinishinde shek joq.

Komısıa adamdary topyrlap úıge kirgende, Dáýitbaı sol ókinishten áli esin jıa almaı otyrǵan.

— Tasta qolyńdaǵyńdy, – dep aqyryp jiberdi Nazar Qaramergenniń qolyndaǵy ustarany kórip.

Saǵıdolla Qaramergenniń qolynan ustarany julyp aldy da, ózin ıterip jiberdi, sodan keıin, barmaǵymen ustaranyń qylpyp turǵan júzin kórip:

— Bul maǵan kerek dúnıe eken, – dep qaltasyna sala saldy.

— Mynaý ne? – dedi Nazar Dáýitbaıǵa býýly turǵan teńderdi qamshysymen kórsetip.

— Ol ásheıin býyp qoıǵan nárseler ǵoı, – dedi Dáýitbaı mińgirlep, – Qystaýǵa kóshemiz be dep ek...

— Qonys aýdarǵanyńa úsh kún bolmaı jatyp pa?

— Iá, ıá, sondaı bir oı kelip...

— Áı, Qarataz, – dep aıqaı saldy Nazar.

Syrttan kertpe tanaý qara jigit jetip keldi.

— Mynaý neǵylǵan teńder? – dedi Nazar oǵan da júkti qamshysymen kórsetip.

Qara jigit jerge qarap oılanyp turdy da:

— Dáýken Qaraqumǵa kóshýge búgin túnde daıyndalyp jatqan, – dedi ár sózin shegelep nyq daýyspen. – Keshe Batpaqtyda turatyn Qasymhan degen qudalary kelip ketti. Ne ekenin bilmeımin, áıteýir, bir kelisimderi bar.

«Buǵan ne aıtasyń» degendeı Nazar Dáýitbaıǵa shanshyla qarady.

— Áteńe–laǵne–e–e–et, qul! – dedi Dáýitbaı ıttiń yryldaǵanyna uqsas bir dybys shyǵaryp. – Sen ekensiń ǵoı bárin istep júrgen. Eki dúnıede ońbaǵyr! Óz qolymnan adam qylyp e–e–em...

Qaratazǵa umtyla bergen Dáýitbaıdy Nazar qamshymen tartyp ótti. Ómirinde denesine taıaq tıip kórmegen Dáýitbaı «ah» dep yshqynyp, jalt burylǵanda, júzinen áldenege túsinbeı, tańyrqaǵan sekildi bir nyshan baıqaldy. Alǵashqy ekpinimen táltirekteı, taǵy umtyla bergen Dáýitbaı qamshy ekinshi ret tıgende, etpetinen tústi. Nazar ony aıaǵymen aýdaryp, shalqasynan saldy da:

— Baıeke, qalaı eken qamshy degen? – dedi óz ashýyn ózi zorǵa basyp. – Sen ana Qaratazdy es bilgeli qamshydan kóz ashyrmap eń, dúnıe kezek degen osy, endi sen de qamshynyń dámin tatyp kór, azǵyn tóbet. – Nazar jem kórgen búrkitteı kózi jaınap, shalqasynan jatqan Dáýitbaıdyń keýdesinen aıaǵymen basa tústi. – Shyn bekzat ekenińdi bileıin. Jarasbaı tuqymy, ólshi, káne, namystan. Ólshi, káne, jarylyp. Basyńa kóktasty ózim qoıaıyn... Óle almaısyń ba, a? Qalaı eken qorlyq degen? Sen ana Qaratazdyń sheshesin sartqa satyp, ózin mal esebinde ustap eń, sonyń kegin qaıtaratyn kez keldi, mine. Bul dúnıede qaıtpaıtyn eshteńe joq, Dáýitbaı. Biz qazir seni arbaǵa jegip, ústine Qaratazdy otyrǵyzamyz. – Nazar «shynynda da, sóıtsek qaıtedi» degendeı janyndaǵylarǵa qýana qarady.

Nazardyń túrin kórip shoshyp ketken Baıdáýlet:

— Esińdi jı, saǵan ne bolǵan, – dedi onyń qulaǵyna sybyrlap. – Arbaǵa jegý degen ne sumdyq?

Nazar raıynan qaıtsa da, ashýyn birden toqtata almady.

— Aramtamaq, jalmaýyz, – dep Dáýitbaıǵa taǵy shúılikti. – Ómir boıy jasaǵan qylmysyńnan qashyp qutylmaq ekensiń ǵoı. Tapqan ekensiń ońaı ádisti... Tura tur bálem, osydan úrim butaǵyńdy qurtpasam, Nazar atym óshsin...

Jurt topyrlap syrtqa shyqty. Dalada jýan báıbishe esiriktengen adamdaı, shashyn julyp, daýys qyla bastady.

— Oıbaı, jurtym–aý! Elim – aý! Aǵaıyn – aý! Arýaqtyń oryny edik qoı, bularyń ne? Barmysyń kókte patsha qudaı? Búıtkenshe nege almaısyń?

— Asyqpa, báıbishe, – dedi Nazar kekesin únmen. – Kóp uzamaı óziń de bararsyń. Baıyń ekeýiń qudaıdyń eki jaǵynda shanıyp jatatyn bolarsyńdar.

Myna sózdi estigende, báıbisheniń ımany qasym boldy. Júregin ustap, áldekimnen kómek tilegendeı, jan–jaǵyna alaqtap qaraı beredi.

Saǵıdolla men Qarataı Saýytbaıdy aldaryna salyp aıdap alyp keldi. Ústine shı barqyt beshpent kıgen, qıaqtaı qara murty bar, uzyn boıly sulý júzdi Saýytbaı aıaǵyn asyqpaı basyp, Nazardyń qasyna keldi.

— Amansyń ba, Jarasbaıdyń qatyn qumar serisi, – dep Nazar oǵan kúlimsireı qarady. – Qaraqumnyń ıesiz dalasynda ne bitiresiń? Onan da túrmege bar, sol jer saǵan kóńildirek bolady.

— Jarasbaıdyń balasy ekenim ras, – dedi Saýytbaı sabyrly únmen. – Biraq kisige jasaǵan zábirim joq... Qudaıdyń jazýy osy bolsa, qoryqqannan jan qalmas. It jekkenge aıdatsań da, erkiń bilsin. Biraq qorlama.

— Ekeýin de qamańdar Berkimbaıdyń kóńine, – dep Nazar komısıa múshelerine aıǵaı saldy. – Qarǵaǵanyn qoımasa, ana jýan báıbisheni qosa qamańdar.

Jýan báıbishe shoq basyp alǵandaı, sharyldap, úıge qaraı qashty.

Dúnıe–múliktiń bári hattaldy. Akt jasaldy. Dáýitbaıdyń Tórtqudyqtaǵy jylqysyna kisi jiberildi. Baıdyń esiginde júrgen jalshylardyń bári jaqyn týystary edi. Biraq ómir boıy ishterine kek saqtap kelgenderin tegis jaıyp saldy.

Jalshylarǵa sol jerde dúnıe–múlikten zat bólindi. Qalǵandary qoımaǵa jınaldy. Dáýitbaı men Saýytbaıdyń semásyna eski–qusqy tósek oryn, eki qarasha úı men bir sıyr qaldy.

Kelesi kúni tańerteń bir–birine qosaqtalyp baılanyp, aýdanǵa jaýapqa aıdalyp bara jatqan Dáýitbaı men Saýytbaıdy bir top myrzabolat aǵaıyn qyrǵa deıin jaıaý shyǵaryp saldy.

«Qazaq degen atymyz bar edi ǵoı, tym bolmasa, bir kún kidirt, qoshtasyp qalaıyq» degen tilekke Nazar qulaq asqan joq.

III

Jaz boıy nár tambaı, qatalap jatqan Aqshoqy dalasy qyrkúıektiń ortasynda qalyń jańbyrdyń astynda qaldy. Aspannyń túbi tesilgendeı aptalap jaýdy. Joldy jolsyzdyń bári mı batpaq bolyp ezilip ketti. Qorǵasyn bulttar baýyrymen jer syzardaı qalyqtap, Jylandy ózenniń ústimen teristikke qaraı jóńkilip jatty. Mal baqqan baqtashy men kókpek shaýyp, tal qıǵan birli–jarymdy sharýalar ústi bastary malmandaı bolyp, osy tóńirektegi ózinen basqanyń bárin sybap, boqtap, kúıip–pisip júrgeni, biraq onysy ashýdan góri adamnyń jalǵyzsyraǵan kezde ysqyryp nemese óleń aıtyp ermek qylǵanyna kóbirek uqsaıdy. Bul kezde syrtqa shyǵa almaı úıde qamalyp otyrǵan qart kisiler: «Jaýsyn, jaýsyn jaryqtyq, naǵyz jaýatyn kezi ǵoı, kúzde jańbyr mol bolsa, jerde toń bolady, toń bolsa, keler kóktemde sý jerge sińbeı, shabyndyqqa jaıylady, raqat emes pe? – dep qýanyp otyrar edi.

Túnde jańbyr basylǵan bolatyn. Tańerteń kún ashyq boldy. Qara jer shóli qanǵan adamdaı jipsip, býy burqyraı raqattanyp, balqyp jatty.

Asqar jańbyr bastalǵaly beri súıek súıegi syrqyrap, basy qańǵyryp, mazasy bolmaı júrgen. Kúndegi ádetimen tań atpaı turyp, kúnniń ashyqtyǵyn kórgen soń, syrtqa shyqqan. Boıy ájeptáýir sergip qaldy.

Buryn tańǵy serýende túbektegi qystaýdan asyp kórgen emes. Bul joly ózen jaǵasymen shyǵanaqqa deıin bardy. Jıektegi quba taldan «nasybaıǵa kúl alaıynshy» dep, bes – altaýyn qıyp aldy. Ózin–ózi jubatatyn, aldandyratyn ermek izdedi. Úırenshikti aýrýdyń syrtynda Asqardyń mazasyn alyp júrgen basqa da jaıttar bolatyn. Ol – Nazar ekeýiniń arasyndaǵy aty–jóni belgisiz arazdyq. Ekeýi zaýqaıyr kezdese qalsa, amandyqtan asyp, sóılesip te kórgen emes. Bir–birine aıtatyn sózderin kóldeneń bireýden estıdi. Bálkim, ózi de kináli shyǵar. Nazar aýylnaı bolypty degen habardy estigende, qarap otyrmaı: «Áıel degen kisi Jandardy bolys saılasaq qaıtedi degende: «Eliń onda tegis ury bop keter – aý» degen eken, sol aıtqandaı Nazar aýylnaı bolsa, kóp uzamaı qyryq – pyshaq bop, eki úıdiń arasyna jol túspeıtin shyǵar», – dep edi. Sol arada bóten eshkim joq bolatyn, biraq ózim dep júrgenderdiń bireýi osy sózdi Nazarǵa jetkizipti. Onsyz da ıt tıgen tabaqtaı tyjyrynyp qaraıtyn Nazar osydan keıin: «Eń úlken jaýym Asqar», – deıtin kórinedi. Qulaqtardyń spısogine kirgizipti deıdi. Sonda osynyń bárine kim kináli? Álgi sózdi aıtqan men be?

Álde... Biraq meniń aıtqanym shyndyq bolsa, qaıtemin?..»

Shetki úıdiń qasynda jer qazyp, laı aıdap jatqan birneshe adam tustarynan bir shoq tal súıretip, ótip bara jatqan Asqardy áńgime qyldy.

— Pah, shirkin, tal súıretip bara jatyp, bir eńkeımeıdi – aý!

— Kerbez qaınaǵa dep beker atady deısiń be?

— Baıǵus bu da qajydy ǵoı..

— Nege?

— Nazar sońyna tússe, qajymaǵanda qaıtedi.

— Nazarǵa ne istepti?

— Qarap júrmeıdi. Bireýdi shaǵyp sóıleıdi. Nazardy syrtynan jamandaıtyn kórinedi.

— Onysy durys emes qoı.

— Odan keıin Nazar aıaı ma? Saılaý pravosynan aırylǵandardyń spısoginde júr dep estidim.

— Qurydy deseńshi.

— Iá, bul da qurıtyn boldy. Zamanynda órlep edi, qaıtesiń.

Asqar úıiniń qasyna kelgende Bıken bıe baılap jatyr edi.

Qasynda júrgen áıeldi tanı almaı biraz turdy. Jaqyndaǵanda kórdi – Zlıha eken.

— Amansyń ba, shyraǵym? – dedi tańyrqaǵanyn jasyra almaı – Jaqaıdan habar bar ma?

— Anada bir habar alǵanbyz, soty keıinge qaldy degen. Odan keıin habar joq.

— Sáti alladan, qaıtesiń endi? – dedi Asqar onyń qaıǵyly júzine qınala qarap.

Zlıhanyń tolyq denesi ysylyp, ájeptáýir júdep qapty. Kıgen kıimi de jadaý.

— Ýaıymǵa erip tym júdeme, shyraǵym? – dedi Asqar sóz arasynda. – «At jaqsysyn kermeden, er jaqsysyn túrmeden kór» degen. Er adamnyń basyna ne kelip, ne ketpeıdi? Dos bar, dushpan bar degendeı, ezile berme. Sen qazir sol shańyraqty ustap otyrǵan joqsyń ba?»...

Shaı ústinde Zlıha tis jaryp eshteńe aıtqan joq. Dastarqan jınalǵan kezde:

— Qaınaǵa – aı, aıypqa buıyrmasańyz, sharýa aıta kelip otyrmyn, – dedi tekemettiń oıýyn qolymen sıpap otyryp. – Ózińiz bilesiz, Jaqaıdy, kisige zıany joq, aq kóńil edi. Ońashada ózińizge jan teńgermeı otyratyn. Bir kezde kóz maıyn bergen joldastary bul kúnde bókselerin syrtqa saldy. Qýynatyn, izdenetin adamy joq. Dúnıeniń qorlyǵy jalǵyzdyq eken. Qudaı qarǵady ma, men baıǵusty bir japyraq etten qysty. Olaı–bulaı bolyp ketse, shańyraǵyna ıe bolar eshkim joq. – Zlıha kóz jasyna tunshyǵyp, jaýlyǵynyń ushymen betin basty.

— Bıken de kóńili buzylyp, qaltasynan oramalyn alyp, kóziniń jasyn súrtti.

— Sizden basqa endi járdem surar eshkimim joq, – dedi Zlıha daýsy qaltyrap.

Asqar sasyp qaldy.

— Shyraǵym–aý, mende ne qaýqar bar? – dedi qolyn jaıyp – Men kimge tutqa bolǵandaımyn? Dúrdıgen syrtyma qarap, jylandy qyryq kesse, kesirtkedeı quny bar deıtin shyǵarsyń. Kesirtke qunnyń bul kúnde eshkimge keregi bolmaı qaldy. Bizden baıaǵy kún ótken. Erteń Dáýitbaı men Saýytbaıdyń aıaǵyn qusham ba dep, shynymdy aıtsam, tún balasyna uıyqtamaı shyǵamyn. Qartaıǵan shaǵymda basym osylaı bazarly boldy, shyraǵym. Men saǵan... – Ol «qol ushymdy bere almaımyn» degen sózdi aıtpaq edi, osy kezde aldynda otyrǵan Zlıhaǵa kózi túsip, álgi sózdi aıtsa, áıeldiń saǵyn bir jola syndyratynyn sezip, tilin tistep qaldy. «Bular meni áli pana kóredi eken–aý», – dep oılady ishinen.

Zlıha eki ıyǵy selkildep, jaýlyǵynyń shetimen betin basa tústi. Álden soń búkil júzi jaýlyqtyń astynda qalyp, kórinbeı ketti. Tek selkildegen ıyǵyna qarap, onyń jylap otyrǵanyn sezýge bolar edi. Úı ishinde janǵa batqan uzaq únsizdik ornady.

— Shyraǵym, sabyr etshi, – dedi Asqar basyn kóterip. – Ýaıymyń – beınetiń ǵana. Áıteýir, basyń aman, baýyrynyń bútin ǵoı. Jylama. Qolymnan kelgenniń bárin isteıin, qaıratym kemip, baǵym taıdy demeıin, jarqynym, jylama.

Asqar osyny aıtyp otyryp, sonda ne isteıtinin ózi de bilgen joq edi. Zlıha ketken soń:

— Bátir – aý, sonda ne istemeksiń? – dedi Bıken shalyna tańyrqaı qarap. – Qaıtip qýynasyń?

— Ony ázir oılastyrǵam joq, báıbishe. Bir jóni bolar. – Asqar qalyń oıdyń qushaǵynda uzaq otyrdy. – Búıtip otyra berýge bolmaıdy, – dedi bir kezde ózimen–ózi sóıleskendeı kúbirlep. – Qam jasaý kerek, qam... Senderdiń tilińmen de bir sóılep kóreıin, ne bolar eken?..

— Túsinsem buıyrmasyn, – dedi Bıken shyǵyp bara jatyp.

Keshke qaraı Asqar bala jumsap, kúreń atyn aldyrdy da, ózen jaǵasyna aparyp arqandady. Qaıtyp kelip, buıyrǵandaı bir únmen:

— Ymyrt jabylǵan soń Maldybaıdy shaqyrtyp alyp, qara toqtyny soıyńdar, – dedi Bıkenge. – Sosyn balalarǵa beretin birdeńeń bolsa, ony da daıyndarsyń. Aýdanǵa júrem.

Shalynyń mundaı daýyspen óte sırek sóıleıtinin jaqsy biletin Bıken qarsy sóz aıtpaı, aıtqanyn oryndaı berdi.

* * *

Eleń–alańda Asqar atqa otyrdy. Kúreń attyń jol jorǵasyna raqattana terbelip, tula boıynyń qurysqanyn, basynyń aýyrǵanyn tez umytty. Jolǵa ne joryqqa shyqqanda adamnyń arqalanyp, shıryǵyp ketetin ádeti emes pe, Asqar da osy sátte eńsesin basqan aýyr oıdan arylǵandaı boldy. Ózen jıegindegi qaraýytqan maıalardy kórip: «Shyraǵym–aý, arteldiń jaǵdaıy jaman emes qoı, – dedi kúbirlep. – Tek nege ózenge jaqynyraq kep, shappady eken. Kezinde sý boldy–aý, shamasy...»

Qaraýytyp bóget kórindi. Túbindegi aǵashtar qalyń toǵaı sekildi. Ony ádeıi ekken eshkim joq, ózendi bógegen kezde, tóselgen taldar ǵoı. Qazir sodan ósken butaqtar, japyraqtary jelbirep úlken aǵash bolyp tur. «Shirkin–aı, álde de bir qabat bıikteter me edi. Qansha myqty degenmen, tabıǵatqa senim bar ma, bir kóktemde bir jeri jyrylyp ketse, osynsha eńbektiń zaıa ketkeni emes pe?» Bul bógettiń salynýy Asqardyń ómirindegi eń bir umytylmas oqıǵalardyń biri edi. Sol sebepti álgi «osynsha eńbektiń» qansha eńbek ekenin jáne qanshalyqty máni bolǵanyn ol bes saýsaǵyndaı biledi. Al bógetti salýdyń qıyndyǵynda tipti shek joq dese de bolǵandaı. Ol kezde iri baılardyń bar kezi. Aýylnaı Jarbıdaıyqtaǵy qaýen Tólepbergen ǵoı. Eki kúnniń birinde: «Aǵa, ne isteımin. Meni zorlap aýylnaı qyldyńdar. Al men túk bilmeımin. Qarap júrgen meni óltirdińder ǵoı», – dep Asqarǵa keledi de turady. Qorqaqtyǵy bolmasa, júregi taza, jaqsy jigit edi. Aqyry, «meni túsirińder» dep bolmaǵan soń, Asqar oǵan bylaı dedi.

— Shyraǵym, sen túsýge asyqpa. Bir kúni óziń de túsesiń. Sonda seniń artynda bir is qalý kerek emes pe, jurt aıtyp júretin. Áıtpese tekke jatqan jigitke tóbeden teginnen–tegin ataq kele me?..

— Oıbaı–aý, men ne isteımin sonda, jer órteımin be? – dep kúıip–pisti Tólepbergen.

— Joq, sen jer erte me... Sen meni jaqsylap tyńdap al... Meniń baıaǵy jastaý kezimde, elge qaıtip atymdy shyǵarsam eken, qaıtip eńbegimdi sińirsem eken dep ataq ańsap júrgen kezimde oıǵa alǵan bir armanym bolýshy edi... Ol armanym – Jylandyǵa úlken bóget salyp, sýdy ózekpen qyrǵa shyǵaryp, osy eldiń bárine bolmasa da, jartysyna jetetin shabyndyq ósirip, qańǵyǵan jurttan aýyl jasaý. Óziń bilesiń, Jylandynyń sýy kóktemde toqtamaı aǵyp, jaz ortasynda úzik–úzik qara sýǵa aınalady. Al kóktemgi sol sý ásheıin dalaǵa ketýde. Ol sýdy qolǵa túsirsek, osy tóńirek jumaqtaı bolyp qulpyrar edi. El bop, basymyz biriger edi. Biraq ol ataq maǵan buıyrmady. Óıtkeni ony jasaıtyn mende bılik te, kúsh te bolǵan joq. Odan beri, minekı, zaman ozyp, basymyzǵa qarttyq keldi. Al qart adamǵa ataqtyń qajeti joq. Qart adamǵa ómirdiń basqa jaǵy qymbat. Osy armanymdy saǵan bereıin. Seniń qolyńda úkimet bar ǵoı. Durystap paıdalana alsań, osydan bir is shyǵarýǵa bolady. Qolymnan kelmeıdi dep qoryqpa. Taýqymetin birdeı kóteremiz.

Sodan bir kúni: «Aýdan qoldap, ózimdi maqtady, qysqasy úkimettiń kómegi daıyn, endi eldiń basyn qosýdy ózińiz qolǵa alyńyz», – dep Tólepbergen keldi.

Sodan kúnde jınalys. Qym–qıǵash aıtys. Jurttyń kóbi: «Qoı, mynaý bala bolmaıtyn sóz, oǵan kólik qaıda, kúsh qaıda?» – dep bezip shyqty. Jan shyqty degende jurtqa dáleldep, bóget salmaı el bolmaıtyndaryna kózderin jetkizip, mámilege kelip otyrǵanda, «biz qosylmaımyz» dep baılar qısaıdy. Áıteýir, úkimettiń kúshimen olar da qosyldy – aý.

Aqyry búkil Aqshoqy halqy ózekke jınalyp, árkim óz kóligimen – ógiz jekken, at jekken, tipti sıyr jekken arbalar, jaıdaq arba, dereben arba, tarantas, qol arba da bar – kedeıler taıly – tuıaǵyna deıin qalmaı, qalyń nópir bolyp, bóget salýǵa kirisip te ketti. Eń qıyny sýdy bir toqtatyp alý eken. Qum salǵan aýyr qapshyqtar sý túbine júzdep tastaldy. Aıaǵan túbekten qyrýar tal qıyldy. Biraq sýdy toqtatý ońaı bolmady, shymnan býǵan «qara býralardy» tastaǵan soń ǵana, beti qaıtyp bógetti kóterý bastaldy. Kooperatıvten zat alyp, jumyskerlerge syılyq taǵaıyndalyp, onyń syrtynda normamen sók berilgennen keıin, jumys ábden qyzdy. Keıbireýler syılyq alamyz dep túnge qalyp, jumys isteıtin. Baılar synap salyp, bógetti buzbaqqa birneshe ret áreket jasady. Asqar baılarmen aıqasqa aıanbaı kiristi. Túnimen kúzette ózi turdy. Ýezen mılısıa shaqyrtyldy. Sonymen ne kerek, kúzdiń basynda ózektiń tusynan ózen sýyn ekige bólip ǵajaıyp zor bóget paıda boldy. Asqardyń qýanyshynda shek bolǵan joq. Bógetti kúnine bir kórmese, tura almaıtyn. Keıde tún ortasynda kelip, óziniń bir qymbat múlkin ustaǵandaı, jalǵyz ózi bóget ústinde otyryp, alaqanymen topyraqty sıpaıtyn. «Shirkin, endi kelesi kóktemde sýdyń búkil alqapqa qalaı jaıylǵanyn kórsem», – deıtin qýana kúbirlep. Kelesi kóktemde qulaq estip kóz kórmegen sý boldy. Omar men Dáýitbaıdyń sıyrlary sýǵa ketip boldy. Kóp úı aralda qaldy: Sý Aqjannyń qyrynan asyp ketti. Biraq eń úlken qaýip bógetke tóngen edi. Halyq qaıtyp jıyldy. Taǵy tal qıylyp, topyraq salǵan qapshyqtar men «qara býralar» tastaldy. Bir kúni bógettiń arǵy qabatynan sý jyryp, masqara bolmasyn de? Jan daýsy shyqqan Asqar muzdaı sýǵa óziniń qalaı qarǵyp túskenin de bilgen joq.

— Qapshyq ákelińder, qapshyq, – dep aıqaılady ol sý jyrǵan jerdi denesimen bitep.

Dúleı sý bostandyqqa shyǵatyn sańylaýdy bitep tastaǵany úshin qaharyn tókkendeı, Asqardy tunshyqtyryp kómip tastady. İle tastaǵan qum toly qapshyqtar jyrylǵan jerdi bitedi de, talyp qalǵan Asqardy adamdar sýdan shyǵaryp aldy. Aqyry kóptiń tilegi bolyp, bóget aman qaldy. Keıin álgi bóget Tólepbergen bógeti atanyp ketti. Sodan bylaı qaraı el ómiri de osynaý kilt burylǵan ózen sýyndaı múlde basqasha sıpat aldy: en shabyndyq, qamysty qol, qalyń qopasy bar ózen jaǵasyna el jınalyp, Aqsýat degen úlken aýyl paıda boldy. Sol uly ózgeristiń ishinde óziniń de bir úlesi bar ekenin sezgendikten Asqar júreginde rızashyl, qýanyshty sezim oınaıdy.

Jolaýshy terbelgen kúreń jorǵanyń ústinde erge bir jambastaı otyryp, artyna buryldy. Tólepbergen bógeti tym alysta qalǵan eken, kórinbedi.

Tús kezinde Asqar Qojaıdyń úıinen bir shaı ishti de, kidirmeı júrip otyryp, qaladaǵy qyzynyń úıine tún ortasynda at basyn bir–aq tiredi. Tóbesine qamys japqan kirpish úıdiń qorasyna kirip, kúreń atty jaılaǵannan keıin, esik qaqty. Ar jaqtan tarpyldaǵan aıaq dybysy estilip, erkek úni: «Bul kim?» – dep surady da, jaýap kútpesten, ilgeshekti saldyr etkizip, esik ashty. Asqar kúıeý balasynyń betinen súıdi.

Áp–sátte úı ishi abyr–sabyr boldy. Aýyz úıde túri Asqarǵa tartqan aq sary kelinshek qonaqty qushaqtaı alyp, balasha kemseńdep jylap jiberdi.

— Nege jylaısyń? – dedi Asqar qyzynyń arqasynan qaǵyp.

— Saǵyndym, – dedi Salıqa erkelegen únmen.

* * *

Tańerteńgi shaıdyń ústinde Asqar:

— Búgin keshke qorjyndaǵy toqtynyń etin asyp, Qabıdyń Nurahmetin qonaqqa shaqyr, – dedi kúıeý balasyna qarap.

— Nurahmeti kim? – dedi Seıilhan tańyrqap. Sottyń aǵasy ma?

— Iá, sonyń aǵasy:

— Ony qaıtip shaqyramyn? – dep Seıilhan abyrjyp qaldy. – Ózimen durystap sálemdesken de emespin.

— Meniń de aldyna barmaspyn degen ajarsyz adamymnyń biri edi...

Endeshe, onyń keregi ne?

— Keregi bolmasa, shaqyramyn ba? Perishte moınyn burmasa, shaıtannan da járdem suraıtyn kez bolady eken. Ádeıi sol úshin keldim ǵoı. Azdap ishetini de bar edi, araq–sharabyńa menen aqsha al, bul sender salmaǵyn kóteretin sharýa emes. Keıin aıtyp túsindiremin... Sosyn Nurahmetke meniń kelgenimdi aıta sal.

— Jaraıdy, – dedi Seıilhan «siz aıtsańyz amal bar ma» degendeı ıyǵyn qıqań etkizip.

Seıilhan jumysyna ketti, Salıqa úı sypyryp, qorjyndaǵy etti tuzdy sýmen jýyp, qazanyn qyryp, keshki qonaqqa daıyndala bastady. Asqar kúni boıy kóshege shyqqan joq, aýlanyń ishinde sendelip júrdi de qoıdy: Túste tórgi bólmede myzǵyp aldy. Dombyra tyńqyldatyp biraz jatty.

— «Kókem qartaıaıyn degeni me, dalaǵa shyǵýdy qoıypty – aý», – dep oılady Salıqa.

— Syrtqa shyǵyp, boı jazbaısyń ba, kóke? – dedi úıge bir kirgende.

— Syrttan ne alaıyn?..

— Qaınaǵalardyń úıine barýshy edińiz ǵoı buryn... Álde keshke qaraı ol kisilerdi de shaqyraıyq pa?

— Joq, qalqam, basqa eshkimdi de shaqyrma.

Salıqa ákesine ańyraıyp qarap qapty. Asqar sony baıqap:

— Qazir sóz kóbeıip júr, – dedi jastyǵynan basyn kóterip. – Bireýge bireýdiń aıdalada júrip bálesi tıip jatady. Sondaıdan aman bolsyn degenim ǵoı. Áıtpese olarǵa eshqandaı ókpem joq. Osy senderge kelgenimniń ózin eshkim bilmese eken dep otyrmyn...

* * *

Keshke qaraı kempirin ertip Nurahmet keldi. Alpystyń qalyń ortasyna kelgen, saqal–shashy kók býryl, eńkishteý kisi. Tós qaltasynan saǵatynyń shynjyr baýy jarqyrap, zıaly adamdarǵa tán daǵdymen asyqpaı qımyldap, asyqpaı sóıleıdi. Kempiri ózinen tym kári, ájim basqan júzinen qarttyq pen naýqastyń taby qatar bilinedi.

Nurahmet Asqarmen sabyrly júzin ózgertpeı amandassa da, onymen ózin teń sanaı almaıtyny sóılegen sózinen, kózqarasynan ap–aıqyn kórinip turdy. Uzaq únsizdikke shydamaı, qaıta–qaıta eldegi ózgeristi, áldekimderdiń amandyǵyn surap, elpildeńkirep otyr. Asqar bolsa, qonaǵym eken–aý dep, ıiletin túri joq, qaıta ony óziniń mensinbeıtinin bildire túskisi kelgendeı, anda–sanda yńyrana sóılep, kóbine ún qatpaıdy.

Shaı ústinde áńgime Nurahmet pen Seıilhannyń arasynda ǵana boldy. Nurahmet óziniń qala jańalyǵynan habardar ekenin bildirip, kózge túsip, qyzmette júrgenderdiń qaısysynyń orynynan túskenin, ol orynǵa kimderdiń taǵaıyndalatynyn, olardyń kimmen tamyr–tanys, týystyq qarym–qatynasta ekenin, kimdi kim qoıyp otyrǵanyn áńgime qyldy. Sóılegende únemi kúlimsirep turatyn júzinen osynaý tirshilik zańy óziniń oılaǵanyndaı bolyp, óziniń kózqarasyna sáıkes kelip jatqanyna ishteı qýanyshty ekeni de baıqalyp turdy. Óıtkeni ol ádildik pen ádiletsizdikti bılik pen kúsh jasaıdy, kim jeńse, sonyki ádil degen pikirdi barlyq jerde ashyq jarıalap júretin, sonysyn óziniń shynshyldyǵy men týralyǵy dep esepteıtin adamdardyń biri edi. Nurahmettiń eskishe táp–táýir saýaty bolatyn. Keıin óz betimen oqyp, zań – zakúndi birqydyrý meńgerip aldy. Sodan bergi kásibi – bazardaǵy deldaldaı isti bolǵan, sotqa tartylǵan adamdardyń daýyn daýlap, isin buzdyrý. Sovet úkimeti ornaǵanǵa deıin biraz ýaqyt Orynborda turyp, ulyqtarmen tanysyp, ózinshe dáýirlep turǵan kúnderi boldy. Jer daýy, jesir daýy,– kisi quny dep elden barǵandardyń bári osynyń úıine túsetin. Biraq kómeıi ulyqtardyń kómeıinen kem emes, jemqor degen aty shyqty. Osy bir jamylǵan at bolmasa, qalǵan tirshiligi eshkimnen kem emestin. Qazaqtyń ıgi jaqsylarymen de alys–beris jaqyn boldy. Tek janyna jaqyndatpaı qoıǵan osy Asqar edi. Seriligimen, sheshendigimen aty shyqqan baıaǵy tóńkeris kezinde Uly Sardardyń oń qoly bolǵan osy bir tákappar kisini Nurahmet ishteı moıyndaıtyn, ári kúndeıtin, sol sebepti jaratpaıtyn. Ekeýiniń maqsaty da, muraty da bir taıaqtyń eki ushyndaı bir–birimen eshqashanda qosylmaıtynyn jaqsy biletin. Baıaǵy. Shegirtorynyń daýy tusynda Asqar Orynborǵa kelip, búkil qazaqtyń basyn qosyp, qonaq qylyp, Nurahmet ǵana shaqyrmap edi. Ózi týraly Asqardyń: «Aqysyn bermese, ákesiniń de kórin qazbaıtyn saýdagerdiń ózi bolar–aý», – degen sózin de bireýler jetkizgen. Odan beri kóp jyl ótti. Árkim óz bilgenimen ómir súrýde. Nurahmettiń de óz bilgeni ózine kem bolǵan joq. Jalǵyz inisi Rahmetti oqytyp sot qyldy. Bedeli eshkimnen kem emes. Qudaıǵa shúkir.

Bir tusta Shegirtorynyń tarıhy tilge tıek bolyp, sózge Asqar da aralasyp, úı ishinde áńgime–dúken birte–birte qyza tústi.

Et keldi. Bylqyp pisken baǵylannyń eti, qart adamǵa jaıly tıetin ótken kún jaıly qyzyq áńgime, jarasty ázil–kúlki qonaqtardyń kóńilin kóterdi. Dámnen keıin Nurahmettiń kempiri Salıqamen áńgimelesip, basqa bólmege ketti de, erkekter ońasha qaldy. Osy kezde Asqar yńyranyp otyryp, áńgime bastady..

— Qazaq aıtady eken, – dep tyńdaýshysyn kúttirip qoıyp, asyqpaı nasybaıyn atty. – Qazaq aıtady eken, – dedi sosyn alǵashqy sózin qaıtalap, – «sút suraı kelip, shelegińdi jasyrma» dep. Sharýamdy aıtaıyn. Óziń de estip jatqań shyǵarsyń, bizdiń jaqta Eseneıdiń Nazary aýylnaı bolǵan. Úsh aýyldan artel ashyldy. Aqshoqy halqy bas qosyp, mal qosyp, el bop jatqan jaılary bar. Biz bolsaq qartaıdyq sonyń bárine syrttan qarap otyrǵannan basqaǵa qaýqar joq... Nazar degen jigitimiz myqty boldy. Ákesi kóp sóılemeıtin momyn edi, biraq bir aıtary bar týra, adal kisi bolatyn. Balasy naǵashysyna tartty ma, aqylynan ashýy basym, oıynan isi shapshań áýpirimdeý. Onyń basqasyn qoıshy – eki dúnıede obaly joq Dáýitbaıdy, qajet bolsa, pisirip jesin, jazyqsyz bireýlerge qıanat jasap, sonysy qıyn bop tur... Buǵan deıin aýylnaıymyz Kóbegenniń Jaqaıy bolatyn, myrzabolat qoı, biletin shyǵarsyń. Osy Nazar ekeýi qarshadaılarynan kisi esiginde ósip edi. Keıin Jaqaı erte qara tanyp, atqa mindi de, Nazardy da ózine tartyp, el qataryna qosty. Sol Jaqaı qazir túrmede jatyr. Baıǵustyń bireýge jasap tastaǵan zalaly joq. Biraq qýynatyn eshkimi bolmaǵan soń, isi sol kúıinde qozǵalatyn emes. Ózi atadan jalǵyz edi, onyń ústine áıeli bala kótermedi. Shańyraǵy qulaǵaly tur... «Asharshylyqta bergen as kóriner, jaıaýshylyqta bergen at kóriner» degen eken burynǵylar...

— Oı, shirkin, sóz–aq qoı! – degen Nurahmettiń daýsynan ózin osy maqaldyń oryndaýshysymyn dep biletini baıqalǵandaı boldy.

Asqar tarshylyqta jasaǵan qaıyrmen kózge túskisi kelip otyrmaǵanyn ádeıi basyp aıtqysy kelip edi, biraq maqal Nurahmetke qatty unap qalǵan soń, álgi oıyn ishine búgip qaldy.

— Óteýsiz jaqsylyqty ómirime maqsat etip, sodan aınymasqa sert etip em, – dedi áldeqalaı daýsy qubylyp, – sol sert qazir aýyr júk boldy... Shyndyqqa joldas bolyp tapqan paıdam az. Biraq azǵantaı ǵana ǵumyr qalǵanda, soǵan shydap baǵaıyn dep júrmin. Eki týyp bir qalǵanym bolmasa da, sol Jaqaıdyń joqtaýshysy bolyp, qoıymdy soıyp, qolymdy qýsyryp, ózińdi shaqyryp otyrǵan jaıym osy... Qaıratymnyń barynda pendeshilik degen bir myqtymen arpalysyp kelip em, endi qazir qartaıǵanda ózgeniń yǵyna jyǵylyp, kishireıip, tilek aıtýǵa namystanbaıtyn boldym. Bul meniń qazirgi kúıim. Basqa amalym joq... Jol–jónekeı ótinishtiń biri eken dep oılama... Qyl kópirdiń aýzynan, qalaı qutqarsań da, talaı adamdy qutqaryp eń. Sonyń biri bolsyn. Mindetiń moınymda. – Asqar Nurahmetke týra qarady. – Saýdyraǵan súıegimdi súıretip, ıt arqasy qıannan erikkennen kelgem joq, Nurahmet. Meniń jaıymdy túsingeısiń.

Nurahmet qıyn iske tap bolǵan adamdaı oılanyp qaldy. Biraq, shyn máninde, túk oılanyp otyrǵan joq. Ómir boıy ózin elemeı ótken Asqardyń aldyna kelip kómek suraǵanyna ishteı qýanyp otyrǵan.

— Biz de óziń sekildi kisige qaıyr qylam dep, talaı dodany bastan keship, endi qudaıdan ıman surap qana otyrǵan adamnyń birimiz, – dedi, Nurahmet daýsyn Asqardyń daýsyna uqsata sóılep. – Óziń tilek etip kelgen soń, nesin aıanaıyn, qolymnan kelgeniń bárin istep baǵam da.

Osydan keıin Nurahmet kóp sóıledi. Orynborda júrgende ıt jekkenge aıdalǵaly turǵan bir qazaqty qalaı qutqarǵanyn, ol úshin orystyń ulyǵyn neshe kún neshe tún qymyz ben etke bóktirip, syı–syıapat bergenderin áńgime qyldy. Aqyry sóz arasynda azǵantaıdan urttap otyryp, araqqa ájeptáýir qyzyp qaldy. Tumandanǵan kózimen Asqarǵa mólıe qarap:

— Ata qazdaı kekireıip ómiri bir mensinbeı ketip eń, – dedi tili kúrmele. – Dúnıe kezek degen osy ǵoı. Aqyry aldyma keldiń be?.. Týǵannan kúnáhar adam balasyn sen qansha sútten aq, sýdan taza qylam deseń de, ol sen oılaǵandaı bola almaıdy, bildiń be? Meni alaıaq de, saýdager de, báribir jurtqa jaqsylyq jasadym. Ras men jaqsylyqty qudaı úshin jasaǵam joq. Tıisti sybaǵamdy aldym. Óıtkeni maǵan da bireýdi satyp alý qajet boldy. Men ony jasyrmaımyn. Men ulyqtardy satyp aldym. Bul ómirdiń zańy. Minekı, endi sen de meni satyp alyp otyrsyń... Iá, ıá, satyp alyp otyrsyń... Aınalyp kelip, aqyry meniń zańyma panaladyń. Meniń búgingi eń úlken jeńisim de, qýanyshym da osy. Bul úshin men seniń aıtqanyńnyń bárin oryndaımyn. Maǵan túk te qaryzdar bolmaı–aq qoı. Osy kelgen kelisiń jetip jatyr. Men muny ólsem de oryndaımyn, – dedi ol kijinip.

* * *

Qonaqtardy úıine aparyp salyp, qaıtyp kelgen Seıilhan:

— Apyr–aı, myna shalyńnyń araqty siltesi sumdyq qoı, – dedi kúle sóılep. – Men kóbine bildirmeı tógip tastap otyrdym, sonyń ózinde ilese almadym.

— Úırengen ǵoı, – dedi Asqar kekesin únmen. – Ómir boıy kásibi osy bolsa, qaıtsin... Densaýlyǵy jaqsy shyǵar. Jany aýyrmaǵan adamnyń táni aýyrýshy ma edi?..

Salıqa taǵy shaı ákeldi. Asqar shaı ústinde: – Óz jaǵdaılaryń qalaı? – dedi kúıeý balasyna, «sendermen tildesýge mursham jańa jetti ǵoı» degen adamsha qarap.

— Jaǵdaı... qandaı bolsyn... – Seıilhan jaǵdaıynyń qandaı ekenin umytyp qalǵandaı bir sát daǵdaryp qaldy. – El qatarly júrip jatyrmyn...

Seıilhan gazette isteıtin. El ómirin kóp jazyp, kózge erte tústi. Joǵarǵy jaqta ótetin jınalystarǵa qatynasyp júredi. Jurttyń bári «bir ósse, ósetin jigit – osy, iskerligi de, adamgershiligi de mol» dep áńgime qylatyn. Biraq, nege ekeni belgisiz, sońǵy kezde aýyzǵa ilikpeı, eleýsiz júr. Osyny oılaǵan Asqar:

— Qyzmetiń qalaı? – dedi kesesin podnosqa qoıyp jatyp.

— Qyzmet jaman emes.

— Jaqsy bop jatqany da shamaly, – dep osy kezde áńgimege Salıqa aralasty. – Bolǵaly turǵan bir qyzmetten aırylyp qaldy.

— Salıqa, – dedi Seıilhan oǵan kinálaı qarap. Kúıeýiniń kózqarasyndaǵy: «Bul kisiniń óz ýaıymy ózine jetip jatyr, endi bizdiń ýaıymdy arqalatqanda ne tabasyń?» – degen sózdi Salıqa uqpady. Óıtkeni ol barlyq qyzdar sekildi ákesiniń qudiretin qudaıdyń qudiretinen kem kórmeıtin.

— Jasyratyn nesi bar; kóke – aý? – dedi Salıqa osyny aıtýym óte oryndy degen sheshimmen. – Gazettiń redaktory Hamıttyń ketkenine eki aı boldy. Onyń orynyna Seıilhan bolady dep jurt shýlaǵaly qashan. Endi aıtsyn – aıtpasyn jón osynyki ǵoı... Sóıtip júrgende óziniń dosy Oraq degen kisi ústinen aryz jazyp, qyzmet túgili qaraqan basyn áreń qaldyrdy... Kóke – aý, – dedi ákesin ózine qaratyp, – myna kúıeý balańnyń ómirge ıkemi joq. Qur «shyndyq, shyndyq» dep alǵan betinen qaıtpaı júre bergisi keledi. Oqtaý jutyp alǵandaı bop, burylmaı júre bergen adam shyndyqqa jetedi degendi oılap tapqan kim?... Jáne qarap júrmeı, ózinen úlkenderge qarsy kelip, sóz aıtady. Onymen kimge jaǵasyń? – Salıqa muny saǵan aıtyp otyrmyn degendeı kúıeýine qarady. – Aýzyna saq bol dep qudaıdyń zaryn qylamyn... Biraq meniń aıtqanymdy bul tyńdaýshy ma edi?

— Al jaqsy bárimiz aýzymyzǵa saq bolaıyq, sondaǵy jetetin muratymyzdyń aty qaısy? Bárimiz úndemeı dymymyzdy ishimizge saqtaǵannan, ádiletke, shyndyqqa tıetin paıda bar ma? – Seıilhan ashýlanyp podnosqa kesesin tóńkere saldy.

— Áne, áne, – dedi Salıqa aıtqanym keldi me degendeı kúıeýin saýsaǵymen kórsetip, – Taǵy da bastady... Qıt etse, aıtatyny osy.

Seıilhan basyn shaıqap, kúrsinip sheginip otyrdy.

«Shyraǵym – aı, sen de ózim sekildi ekensiń – aý, – dedi Asqar ishinen. – Jolyńnyń aýyr bolyp júrgeni osy eken ǵoı».

— Qyzmette turǵan ne bar deısiń, – dedi ol álden soń basyn kóterip. – Bas aman bolsa boldy da. Tek jańaǵy bir aryz degen báleń qaıdan shyqqan nárse?..

— Keńsede otyr edim... – dedi Seıilhan qaıyn atasy men áıeline kezek–kezek tańyrqaı qarap, – bireý jetip kep, «raıkomǵa shaqyryp jatyr» dedi. Barsam, saǵat on birde búro bastalǵaly jatyr eken. Hosh. Búro bastaldy. Maǵan kirsin dedi, kirdim. Sodan al kep, shúıliksin maǵan bári de. Jappaǵan bálesi joq. Jetpisbaev Seıilhan urlap qoı soıǵan, at óltirgen, karta oınap, boza ishken, Aımýrzın ekeýi birigip kostúm tiktirgen (Aımýrzın – anada ustalyp ketken Aımýrzın ǵoı), ne kerek, aıtpaǵandary qalmady. Partıadan shyǵarý kerek dedi. Men de aıanǵam joq, taǵylǵan aıyptyń bárin de moıyndamadym. Biraq meniń sózimdi tyńdap jatqan eshkim joq. Qurydym dep otyrmyn. Osy kezde okrýgten kelgen ákim ornynan turyp: «Fakt dáleldengen joq, komısıa qurylsyn», – degeni ǵoı. Álgi jerde komısıa qurylsyn dep qaýly alyndy. Sóıtip, abyroı berip, álgiden aman ketkenim. Artynan tekserý kezinde bildim, aryz jazǵan ózimniń Oraǵym eken.

— Komısıa bitti me?

— Bitýin bitti – aý, biraq taǵy da mazalap júrgeni. Raıkomdaǵy Nurbek degen kisi sońymnan qalmaı qoıdy.

Asqar qyzyl matamen tystalǵan qus jastyqty qushaqtap, qumalaq salǵan adamdaı tuqjıyp uzaq otyrdy.

— Bul ómirdiń jaqsy – jamanyn kóp kórsem de, maǵynasyn áli uqqam joq, – dedi ózimen–ózi sóıleskendeı tómen qaraǵan kúıi. – Bar bilgenim – týralyqtyń qashan da joly aýyr. «Týrasyn aıtqan týǵanyna jaqpaıdy» degen ǵoı burynǵylar. Ómirińde bir–aq ret shyndyq aıtyp, ómir boıy jınaǵanyńnan aırylýyń múmkin. Onyń bárin basqa túskende bir–aq bildik. Biraq men asarymdy asap, jasarymdy jasaǵan adamymyn. Maǵan óz basymnan senderdiń amandyǵyn qymbat... Esimbekke enshi berip bólek shyǵardym. Nansań, qazir onymen de, Báıtenmen de aralaspaımyn. Ózimdi aǵash atqa mingizip jatqan kezde kesirimdi tıe me dep qorqamyn. Sony bilgen jurt ta qazir bizge jolamaıdy. Juqpaly dertke ushyraǵan jandaımyz. Osynyń bárin tarazylap, bir oıǵa kelip otyrmyn.

«Ol ne oı eken» dep qyzyqqandaı Seıilhan ilgeri jyljyp otyrdy.

— Sen de bir atadan jalǵyz eń, – dedi Asqar daýsy qarlyǵyp. – Aýyzǵa iligip, jaqsy atanyp júrgenińdi kóńilime medet qylyp, aǵaıynnyń emes, qalyń jurttyń azamaty bolar dep qýanýshy edim. Jańa óziń aıtyp otyrsyn, ana bir kisimen kostúmi bir dep aıyp taqty dep, erteń seni Asqardyń kúıeý balasy dep kúıdirý, olar úshin daıyn turǵan dálel. Aqylyń bar balasyń, sózimdi muqıat tyńda. – Asqar sen de tyńda degendeı qyzyna bir qarady da, júzin Seıilhanǵa burdy. – Seni qyzymnan aıyrǵaly otyrmyn...

Salıqa selk ete tústi. Seıilhan da shoshynyp, basyn kóterip aldy. Óz qulaqtaryna ózderi senbeı, álgi sózdi sen de estidiń be degendeı, ekeýi bir–birine ańyraıa qarady.

— Senderdi bir jola aıyrǵaly otyrǵam joq, shyraqtarym. Aǵaıynnyń arasy ýshyǵyp turǵan kezde, ýaqytsha kóz qylyp, sot júzinde ajyrasyńdar degenim. Jáne bul sharýany eki–úsh kúnniń ishinde jasaısyńdar. Sodan keıin áliptiń artyn baǵyp, tura turyńdar, dál bulaı bop kete bermes... Qyzym, sen muny durys túsin. Seıilhan bir seniki emes, eldiń azamaty. Al azamatty qorǵaý kerek. Meniń ákelik aryzym da, batam da osy... Endi qartaıǵan shaǵymda bireýdiń kóz jasyn arqalap, kórge kirý maǵan aýyr...

Salıqa óksip jylap jiberdi.

— Basyńa kún túsken eken ǵoı, jan kóke,– dedi kóz jasyna tunshyǵa.

Seıilhannyń da kózi jasaýrap, jypylyqtaı berdi.

— Sen túsken otqa men nege túspeımin, aǵajan? – dedi daýsy jaryqshaqtanyp. — Meniń qaı janym artyq...

— Qoı, shyraǵym! – dedi Asqar bosaǵan kóńilderdi bekitkisi kelgendeı, daýsyn qataıtyp. — Meni qaı qanjyǵada baılap júresiń? Sýǵa batyp esinen aırylǵan adamdarsha bir–birimizdi ustaı ketkennen ne túspek? Ondaı balalyq ózgege bolsa da, saǵan jaraspaıdy... Eger men deıtin bolsańdar, osy tilegimdi oryndańdar. Bul meniń eń sońǵy tilegim. — Asqar osyny aıtyp ornynan turdy. — Men tańerteń erte júrip keteıin.

* * *

Qulan ıektenip tań atty. Qala halqy qalyń uıqyda. Maýjyraǵan tynyshtyqty at tuıaǵynyń dybysymen buzǵan jalǵyz jolaýshy qara kóleńke kóshe boıymen joǵary órlep, qaqpasy batysqa qaraǵan qorǵan sekildi bıik kirpish úıdiń qasyna kelip toqtady. Jalǵyz jolaýshymyz Asqar edi. Kelgen saıyn kózine ottaı basylatyn osy úıge bir toqtamaı ketpeıtin. Baıaǵy kóterilistiń tusynda Uly Sardardyń shtaby bolǵan úı ǵoı. Jaýlarmen osy úıdiń ishinde jalǵyz ózi atysyp, kóp ýaqyt berilmeı, jaralanyp qolǵa tústi. Ol kezde Asqar Kolchak úkimetine qarsy soǵysqan kóterilisshilerdiń basyn biriktirip, Sardardyń áskerine qosý úshin Áýlıekólge ketken. Dýanda tóńkeris bolyp batyrdy tutqynǵa alypty degen habardy ol sol jaqta júrip estidi. Sol kúni Aqtóbe maıdanyndaǵy sovet áskerlerine qosylýǵa bet alǵan kóterilisshilerdiń úlken tobyna qosylyp, túndeletip dýanǵa tartty. Kóktemniń aıaǵy bolatyn. Jer laısań. Qarý–jaraq, jaraly partızandar tıelgen arbalar qaıta–qaıta batpaqqa batyp, jol júristi qıynǵa túsirdi. Jol boıǵy áńgime – aq áskerleriniń adam janyn túrshiktiretin aıýandyq áreketteri boldy. Qalaǵa on shaqyrym qalǵanda kóterilisshiler toqtap, shabýyl jaıyn keńesti. Qalaǵa birinshi bop Asqardyń adamdary kiretin boldy. Olardyń negizgi mindeti batyrdy qutqarý. Bir otrád qalanyń batys jaǵynan qashqan jaýdyń jolyn bógeıtin boldy. Negizgi tol Asqarlardyń artynan ile–shala qalaǵa eńbek. Biraq osy jospardyń kóbi iske aspaı qaldy.

Kóterilisshilerdiń qalyń qoly taqap qalǵanyn sezgen bette jaý qalany tastaı qashqan. Qashyp úlgermegen sońǵy tobyn kóterilisshiler joıyp jiberdi. Asqar eshqaıda burylmaı birden shtabqa jetken. Esik aldynda turǵan Ýálı degen soldattan basqa eshkim joq. Esik, terezelerdiń bári ashyq jatyr.

— Sardar qaıda? – dep aqyrdy Asqar.

— Bilmeımin,– dep qaltyrady záresi ushqan soldat ıegi ıegine tımeı. — Alyp ketkenine biraz boldy. Qaıda áketkenderin bilmeımin.

— Sen ne bitirip tursyń?

— Maǵan osy esikti kúzet dep buıyrǵan soń...

Qany basyna teýip, kózi qaraýytqan Asqar jyndanǵan adamdaı, eshkimge arasha bermesten Ýálıdi qamshynyń astyna alyp, tamaǵy qarlyqqansha aıqaılady.

— Haıýan! Dońyz! Batyrdy qamap, esigin kúzetip, janyń shyqpaı, qalaı tursyń? Qalaı ǵana dátiń jetti.– Atylyp ólseń bolmaı ma, muny istegenshe?!. Qarǵys atqyr...

Jurt jabylyp Asqardy ustady.

— Qoı, Asqar esińdi jı. Bul baıǵustyń qolynda ne tur deısiń? – dedi olar balasha eńkildep jylap jatqan Ýálıdi jerden turǵyzyp jatyp. — Onan da tez batyrdy izdeıik...

Qala alyndy. Biraq batyrdyń ne ózi, ne súıegi tabylmady.

— Qolyn artyna qaıyrǵan bir adamdy soldattardyń qala syrtyna áketip bara jatqanyn kórdim. Álgi adam maǵan batyrdyń ózi sekildi kórindi,– degen habar jetkizdi bir áıel.

Aqyry qalanyń – shyǵys jaǵyndaǵy jas topyraqty jalǵyz molany ashýǵa týra keldi. Ólik taıyz jerden shyqty, biraq kim ekenin aıyrý múmkin bolmady, jaýlar basyn kesip alyp ketipti. Óstip daǵdaryp turǵanda habardy estip, júgirip jetken batyrdyń áıeli ókire jylap, basy joq ólikti qushaqtaı qulady.

— Arystanym–aı, jalǵyzym–aı,– dep ólikten aırylmaı qoıdy.

Áıel esin jıǵan kezde eńirep otyryp, óliktiń ústindegi jolaq matadan tigilgen jeıdeni kórsetti.

— Mynaý jeıde sonyki. Mamyqtyń astarynan tigip berip edim. — Kórińde ókirgiler–aı...

Álgi jerde ólik qaıta jerlendi. Janazasyna búkil el jınaldy. Qazaǵa jylamaǵan adam qalmady. Qaıran batyr, osylaısha mert boldy.

Asqar basqa kún bolsa, asyqpaı kúndiz kelip, mynaý úıdiń ishine enip, Uly Sardardyń qarý–jaraǵyn qolymen ustap, ózin kórgendeı bolyp, kóńilin bir demder edi, qazir oǵan jaǵdaı joq. Sodan keıin úıdiń surqyna taǵy bir kóz tastap, tereń kúrsindi de, tizginin jınap ustap, qalanyń shyǵysyndaǵy batyrdyń molasyna tike tartty.

Molanyń tóńiregi bul kúnde qorymǵa aınalǵan. Asqar atyn jetektep, beıittiń qasyna jaıaý keldi de, tizerlep otyryp quran oqydy. Qolyn jaıyp betin sıpaǵannan keıin:

— Janyń jannatta bop jatyrsyń ba, batyrym,– dedi daýystap. — Seni óltirgen. satqyndyq kóp qarǵystan qaıtyp adam bolmas dep oılaýshy em, ıt jandy eken, áli keledi súıretilip, sodan qorqam. Sen ketkeli basyma qonǵan jalǵyzdyq birge týǵan baýyrymdaı qaıda barsam, qasymnan bir qalmaı qoıdy... Anda–sanda kelgende ózińnen qýat alý úshin, basyńa kelip, duǵa qylam. Kóńilimdi qaıǵy bılep, qysylǵanda medet ber. Qıyndyqqa tóze almaı, qaıysqanda dármen bol... Nazaryńnan tys qaldyrma, arýaǵym. Jelep, jebeı gór!..

Asqar tizesiniń shańyn qaǵyp, atqa otyrǵanda, tóńirek tań nurymen jarqyrap, alystaǵy ózen ańǵary, qyrattar, jaıylyp júrgen maldarǵa deıin kózge aıqyn kórine bastaǵan edi.

— Shý,– dedi Asqar atyn tebinip qalyp. — Shý, janýarym. Endi tezirek elge jeteıik...

IV

Kúzgi qarbalas sharýashylyqpen birge saıası kúres kún saıyn shıelenisip, aqshoqylyqtardyń aıtýyna qaraǵanda, buryn bolyp kórmegen dárejege jetti. Sovet úkimetine qarsy úgit júrgizip, jeke salyq tóleýden qashyp, maldaryn jasyryp, sharýalardy artelden shyǵýǵa azǵyrǵandary úshin, kolhoz jumysyna qastandyq jasap, jalǵan ósek taratqandary úshin, jeke adamdarǵa jasaǵan zábirligi úshin, Qarasý, Sýyqbulaq, Jarbıdaıyqtan on toǵyz baı jáne baıdyń quıyrshyqtary statámen jer aýdaryldy. Aýyldyq keńestiń sheshimimen qaıtadan komısıa qurylyp, tekserý júrip, uralardyń bári ashyldy. Astyq qoımaǵa tolyp ketti. Baılar ketisimen kolhoz jumysy da qyza bastady; orta sharýalar topyrlap artelge endi. Buryn jerden bir tal shóp kótermegen jáne sonysyn eki inimniń arqasy dep úlken jetistik kóretin maqtanshaq Tymaqbaıǵa deıin naýqan kezinde jumysqa shyǵyp, óziniń aıtýynsha, «masqara» bolypty. Salyq jospary júz prosentke oryndaldy. Eski ádet–ǵurypqa qarsy kúres jolǵa qoıyldy. Kúıeýge ketken qyzy aryz berip, Muqash jaýapqa tartylyp, ony da el bolyp, kepildikke áreń alyp qaldy. «Qyzdary ákesin qaralaǵan tomaılarǵa kóp kúlýshi em, aqyry basyma keldi»,– deıtin kórinedi ózi.

Aýyl ómirindegi osyndaı qaýyrt ózgeris, batyl qımyl joǵary jaqqa da unamaı qalǵan joq. Aýdandyq gazetke Nazardyń sýreti basylyp, ol týraly «Kýlaktarmen kúres» degen úlken maqala shyqty. «Jergilikti Sovet úkimetin nyǵaıtý úshin kúreste aıryqsha kózge túsken Esenbaev Nazardyń basshylyq áreketin ózgelerge úlgi etemiz»,– dep jazdy gazette.

Qoıbaǵarlar jınalyp toı jasady. «Bul da bir basqa qonǵan baq qoı»,– desti aýyldyń shaldary. Nazardy jamandaýshylardyń úni óshti. Óıtkeni gazettegi maqaladan keıin, olardyń sózine báribir eshkim senbes edi. Nazardyń jınalysta sóılegen sózderi jurtqa ótkir de, tereń, aqyldy bolyp kórindi. «Qalaı bolǵanda da, onyń istegenin biz isteı almaımyz» degen oıǵa jurttyń bári qorydy. Tipti Nazardyń jaýlary da ońashada: «Osy biz aqymaq bop, shyndyqty moıyndaı almaı júrgen joqpyz ba»,– dep ózderine suraq qoıatyn. Óıtkeni durys–burysyn bilmegen jaǵdaıda adamdar isti kópshilik zańymen ǵana sheshedi ǵoı.

Qalyń orman ishindegi jolaýshylarǵa jolbasshy adam (jer jaǵdaıyn bilse de, bilmese de), jol basshylyqtan túsip qalǵanǵa deıin, ózgelerden aıryqsha aqyldy, bilimdi bolyp kórinedi. Óıtkeni jolaýshylar onyń aqyldy da bilgir bolǵanyn (ormannan aman–esen shyǵý úshin) jan–tánimen tileıdi, ózderin soǵan sendiredi. Álgi adamnyń ár sózi olarǵa úlken tapqyrlyq bolyp kórinedi.

Nemese, árkimge óz balasy aqyldy da, meıirimdi bolyp kórinedi, sebebi ár ata–ana balasynyń sondaı bolǵanyn tilep, ózin soǵan sendiredi. Nemese, árkimniń súıgen jary ózine sulý da, súıkimdi bolyp kórinedi, sebebi sen ol áıeldi emes, óz kókireginde jasalǵan áıeldi kórip tursyń, oǵan degen mahabbatyń joǵalǵan kúni seniń kóz aldyńda ajarsyz, qylyqsyz nashar áıel paıda bolady. Bálkim, qudaıdy da jurt mynaý jurttyń tileginen jasalǵan álgi bir rýhanı beıne de zoraıyp, óz betinshe jeke ómir súretin halge keledi. Osydan keıin, kóz baılaýshy jalǵan ataq bastalady...

Bul kezde jolbasshynyń áreketine baǵa berý jolaýshylarǵa qıynǵa túsedi. Óıtkeni onyń ár jasaǵan qateligi jurtqa biryńǵaı durys bolyp kórinedi. Kópshilik moıyndaǵannan keıin, kópshilik zańy boıynsha, álgi qateliktiń bári jasaǵan adamnyń ózine de durys bolyp kórinýi múmkin. Budan keıin álgi adamnyń neǵurlym qateligi úlken bolǵan saıyn, soǵurlym ataǵy da úlken bola túsedi. Bul tarıhtyń paradoksi.

Alaıda jek kórý men jaqsy kórý dep atalatyn ulanǵaıyr araqashyqtyqty erkin jaılaǵan, bireý úshin óte isker aqyldy, bireý úshin ózimshil, qatygez, qyry men syry kóp Nazarǵa bir sózben baǵa berý qıanat bolar edi.

Qazir artta qalǵan ýaqyttyń tulǵasy belgili bir qalypqa túsip, aq qarasy aıqyndalyp, jaqsy, jamany jiktelgen zamanda «biz bárin bilemiz» dep esepteıtin – bizder, adamdardyń is–áreketine sol tustaǵy jaǵdaıdyń jasaǵan yqpalyn kózge ilmeı, tek qaraqat basynyń pıǵylynan dep qana uǵatyn – myna bizder, ózimizdiń ótkenge degen úzildi–kesildi baǵamyzben jıi qatelesemiz. Óıtkeni myna dúnıeni aq pen qara dep, eki–aq túrli boıaýǵa bólip, pyshaq kesti shekarasyn jasaǵanmen, osy eki boıaýdyń ekeýine de jatqyzýǵa bolmaıtyn san túrli boıaýdyń arasynda bir álgi ózimiz belgilegen shekaranyń dál qaı jerde ekenin qolmen túrtip, kórsetip bere almas edik. Bálkim, ondaı syzylǵan shekara álgi eki boıaýdyń óńderi joǵalyp, ársizdenip kelip, bir–birine op–ońaı aınalyp kete beretin dúbara tusy shyǵar.

* * *

Saıası aǵartý, mádenı joryq sharalarymen aýyldarǵa shyqqan okrýgtik stýdentterdiń bir bóligi osydan úsh kún buryn Aqshoqyǵa kelgen bolatyn. Qarasý, Sýyqbulaq, Jarbıdaıyqtaǵy elderdi aralap, leksıa oqyp, konsert qoıyp Aqsýatqa búgin tańerteń oralǵan edi. İshterinde medısına ýchılıshesinde oqıtyn Márıa degen qyz aýyldyń balalaryn egedi eken degen habar shyǵysymen búkil balalar qopa, qamysqa qashyp tyǵylyp, tús kezinde aýyldyń aktıvteri bala izdeýge shyqty. Márıa tabylǵandardy klýbqa jınap sheshek aýrýyna qarsy ıyqtarynan, egip, boı bastaryn tekserdi. Basynda jarasy bar balalar tizimge alynyp, aýdanǵa jiberiletin boldy. Dárigerlik jumys aıaqtalysymen komandırovkaǵa kelgen jastar klýb ishinde jınalys ótkizdi. Qalyń qabaqty, qyzǵylt júzdi Jaqyp Beısembaev halyqaralyq jaǵdaı týraly, al Mýsın Kúzembaı degen shoı qara jigit aýyl sharýashylyǵyn jappaı kollektıvtendirý jaıynda leksıa oqydy. Márıa medısınalyq gıgıena, balalardyń tazalyǵy, aýrýdan saqtaný sharalary jaıynda aıta kelip, naýqasty baqsy–balgerlerge kórsetýdiń zıandy jaqtaryn dáleldedi.

— Biz Qarasý degen jerde kózimen kórgen adamdardan mynandaı bir áńgime estidik,– dedi Márıa álsin–álsin ishtegi oıyn aıtýǵa sóz taba almaı qınalyp. — Uıqysynan oıanyp turyp kete bergen balany molanyń basyna túnetip emdegen. Bala qoryqqannan kekesh bolyp qalǵan. Aıshalyq aýrýy – adamnyń uıqysyrap aýrýy, ony medısına tilinde somnanbýlızm deıdi. Ondaı adamdy qorqytýǵa, shoshyndyrýǵa bolmaıdy. Sol sıaqty bala tappaǵan áıelderdi de áýlıelerdiń basyna túnetý – baryp turǵan nadandyq. Odan eshqashanda bala bolmaıdy...

— Nege bolmaıdy? – dedi alda otyrǵan shaldardyń biri.

Márıa uıalyp úndemeı qaldy.

— Aý, qoısańdarshy, balany uıaltpaı.

— Balany uıaltyp qaıteıin, áýlıelerdiń basyna túneýdiń tegin emes ekenin aıtyp otyrǵanym da,– dedi alǵashqy shal. — Atamyz Qobylandyny da áke–sheshesi áýlıelerdi jaǵalap júrip tapqan joq pa?

— Myna shal, tipti Qobylandyny qolymen týdyryp alǵandaı soǵady ǵoı,– dedi Saǵıdolla áńgirlep. Saǵıdollaǵa alǵashqy kórgende–aq Márıa qatty unap qalyp edi, qalaı da kózine túskisi kelip, sóz izdep otyrdy.

— Qobylandyny qaıtesiń, baıaǵy Turashtyń kelini bala tappaı, Jomart baqsyǵa qaratyp, sol myna ózimizdiń qorymdaǵy Tilep áýlıeniń tamyna túnegennen keıin, balaly boldy ǵoı,– dedi Sonarbaı qısyq saýsaǵyn shoshaıtyp.

— Sol balanyń áýlıeden ekenine kúmánim bar, túri Jomart baqsynyń ózinen aınymaı qap edi, pátshaǵar,– dep saıqymazaq Ábdiǵappar búkil eldi qyran–topan kúldirdi.

«Márıanyń kózine bir túsetin kez – osy kez» dep oılaǵan Saǵıdolla ornynan turdy.

— Jańaǵy Tileptiń mazaryn sizder bilmeıtin shyǵarsyzdar,– dedi ol stýdentterge qarap. — Tilep degen baqsy bolǵan eken erterekte. Qobyz tartyp, sarnap, ózenniń arǵy betindegi aýyldy bergi betine qondyrady eken dep ańyz qylady. Aýyrǵan, syrqaǵandar basyna túneıdi. Baıaǵyda meniń naǵashymnyń áıeli sonda túnep, moladaǵy ottan shoshyp, jyndanyp ketken. Sodan beri sol mazardy jek kóremin. Al kıesi bar degenge men tipti de senbeımin...

— Seniń sengen senbegeniń kimge kerek? – dedi áldekim top ishinen.

— Baıqa, kıesi ózińdi soǵyp ketip júrmesin...

— Sonyń kıesinen sen–aq aman qal,– dedi Saǵıdolla qolyn siltep. — Al men odan qoryqpaımyn, qajet bolsa, qazir–aq tas–talqanyn shyǵaryp qıratyp bereıin.

— Áıda, qıratamyz,– dedi qyzýlaý jastardyń biri.

— Joldastar, sabyr etińder, qıratýǵa asyqpaıyq,– dep sózge shoı qara Kúzembaı aralasty. — Biz sońǵy kezde tym kóp qıratyp kettik. Ózderiń oılańdarshy... Biz aldy kúni Sýyqbulaqta boldyq. Sonda áp–ádemi keńse bolyp otyrǵan úıdi baıdyń saldyrǵan úıi dep qıratyp tastapty. Al sonda elge, úkimetke ne paıda tústi? Túk te paıda túsken joq. Qaıta daıyn turǵan úıden aırylyp qaldyq...

— Kóringen jerden paıda izdeý, menińshe, durys emes,– dep oǵan Jaqyp daý aıtty. — Men, árıne, mazardy qalaı da qıratý kerek degen pikir usynǵaly otyrǵan joqpyn. Biraq Kúzembaıdyń pikirine jaýap aıtqym kelip otyr. Máselen, Otanyn satqan adamdardy, qylmys jasaǵan qanisherlerdi atý jazasyna buıyramyz. Sosyn úkimdi iske asyramyz. Nege? Sebebi bul ıdeologıalyq akt. Árıne, ol adamdy atyp tastaǵansha, paıdalanyp tegin jumys istetýge bolar edi, biraq odan túser paıda bizdiń rýhanı shyǵynymyzdyń júzden birin oryndaı almaıdy. Atylmaıtynyn bilgennen keıin, qylmystylar, satqyndar jańa jiger, jańa senimmen áreket etetin bolady. Túsinemisińder? Ideologıalyq kúreste prınsıp saqtaý – negizgi másele. Onyń quny aqshaǵa shaqqanda álgi baıdyń úıiniń qunynan áldeqaıda asyp túsedi...

Tyńdap otyrǵan jurt jymyń–jymyń etedi.

— Ókilderimizdiń ózderi aıtysyp ketti ǵoı,– deıdi bireý sybyrlap.

— Bir qyzyǵy ekeýiniń de sózi durys sekildi.

— Qoıshy, mazar qıratý degen masqara emes pe?

— Atyńa nálet baılar baıaǵyda talaı azamattyń basyn qurtqan, Tileptiń mazary sodan qymbat pa, qajet dep tapsa, ózim–aq qıratar em...

Ý–shý bolǵan jurtty Nazar toqtatty.

— Sabyr etińder, joldastar. Okrýgtan kelgen kózi ashyq jastar, óte bir úlken másele qoıyp otyr. Ózderiń bilesińder, aýyldyq jerdi sovettendirý jumysynda kedergi bolyp otyrǵan kóp nárse bar. Sonyń biri – kertartpa nanym–senim. Jaqyp inim durys aıtty, eger halyqtyń sanasyna bostandyq beretin bolsa, biz mazar túgili basqasyn da qıratýǵa daıynbyz. Óıtkeni bul tárbıelik máni bar is. Jańa Saǵıdolla óziniń kóńilindegi yza kegin ortaǵa salyp otyr. Eger ol shyn belsenip qıratamyn dese, qarsy bolmas edim. Óıtkeni ol tamnyń eshqandaı kıesi joq ekenine kóp adamnyń kózi jeter edi. Al paıda kerek bolsa, — Nazar burylyp Kúzembaıǵa qarady,– artel kúıdirgen qysh kirpishke ábden–aq zárý bolyp otyr. Osyndaǵy Tileptiń tamy men Asqardyń kúmbezin buzyp berseńder, qys qamyna tıgizgen paıdalaryń bolar.

Jastar taǵy da gýildep ketti.

— Men aıtqanymdy qazir isteýge daıynmyn,– dedi Saǵıdolla julqynyp. Syrt kózge áperbaqandaý kóringenmen, jastaıynan jasqanyp jetim ósken Saǵıdollanyń kókireginde óz qorqynyshyn jeńip, bir erlik is istesem degen jastyq armannyń ushqyny bolatyn áli de. Sol ushqyndy dóńgelek júzdi Márıa mazdata túsken sekildi.

— Káne, kim eredi maǵan? – dedi Saǵıdolla qoıqalaqtap. Kóziniń qıyǵymen Márıaǵa qarap qoıdy. — Tas–talqan etip buzaıyn da, kirpishinen artelge qora salyp bere qoıaıyn.

Jelikken jastar:

— Káne, kettik,– dep aıqaılady.

Kópshilik daýyspen: «Eski nanymnyń oshaǵy bolǵan Tileptiń tamy qıratylsyn»,– degen qaýly alyp, jınalys jabyldy da, jurt taraı bastady.

Saǵıdolla bastaǵan top, gýildep qorymǵa qaraı jyljydy.

Tileptiń mazary kúıdirgen qyzyl kirpishten salynǵan, jaýyn–shashynǵa mújilmeı jaqsy saqtalǵan osy tóńirektegi kóne eskertkishterdiń biri edi. Jarty jumyrtqadaı kúmbeziniń ústine aı beıneli aına qadalǵan. Úlken kisilerdiń aıtýyna qaraǵanda, buryn joǵarǵy jaǵynda kók syrmen boıalǵan beldeýi bolypty. Qazir ol syr joq. Boıaýy ár túrli kirpishten qalanǵan eki qabyrǵasy alystan tusqa ilingen alasha qusap kórinedi. Burysh–buryshtarynyń qıýlasar tusyndaǵy órnekter mazardyń sheber qoldan shyqqanyn bildirip tur. İrgesindegi qýrap, seme bastaǵan qara aǵashtyń túbinde mosyǵa ilingen qara sháýgim salbyraıdy. Kisi boıynan alasa kishkene esigi sáýle kiretin jalǵyz tesik bolǵandyqtan, mazardyń ishi qara kóleńke, ári qońyr salqyn. Ortadaǵy tómpeshik mola men tóńireginde shashylǵan kúmis teńgelerden basqa kózge túser eshteńe joq.

Mazardyń ishindegi óli tynyshtyq tóńirekke áldebir qupıa tylsym, kóńilge beımálim túsiniksiz oı ákeletin sekildi.

Tasqyn sýdaı dúrildep kelgen top álgi óli tynyshtyqpen kezdesken kezde, sál–pál basylǵandaı boldy. Tek Saǵıdolla ǵana ózin–ózi aıbattandyrǵysy kelgendeı dabyrlaı sóılep, tóbege shyǵa bastady.

— Súımendi áperińder? – dep aıqaılady bir kezde.

Jerden ápergen súımendi alyp, sol qolymen baspaldaqtan ustap, aıaǵyn abaılap basyp, tóbeniń erneýine jetti de, eńkeıip, óziniń ár qımylynan kóz jazbaı turǵan jerdegi topqa qarady. Sodan keıin kimdi boqtaǵany belgisiz.

— Óı, ákeńniń...– dep julqynyp tóbege qarǵyp shyqty.

— Myna jyndy qulap óler me eken? – dedi áldekim kúńk etip.

— Óı, eriń–aý,– dep súısindi basqa bireý.

Saǵıdolla qulashtaı siltep, súımenniń ótkir ushyn kúmbezdiń irgesine qadaǵanda, mazar dir etkendeı boldy. İshten kúńgirlep dybys shyqty. Áldekimder seskenip, keıin shegindi.

— Aý, sen nege shyqpaısyń? – dedi Smaıyl Qarataıǵa qarap. — Komsomol emessiń be?

— Men Saǵıdolla qusap jurtqa ýáde bergem joq,– dedi Qarataı úreıli júzben jymıǵan bolyp. — Kerek bolsa, óziń shyq.

Mazar taǵy da kúńgir ete qalǵandaı boldy. Jurttan qobaljyǵan túr baıqaldy.

Saǵıdolla súımenin ólermendene sermep, kúmbezdiń eteginen birneshe kesegin shyǵardy da, eńkeıip qarap:

— Myna neme birneshe qabat pa? Astynda da kirpish bar ǵoı,– dedi tańyrqaı daýystap.

— Áı, osy sen tússeń qaıtedi? – degen daýys estildi tómennen.

Saǵıdolla yrjıa kúlip, jeńimen terin súrtti de, belin jazyp, shalqaıa berip, temir ıa aǵash ekeni belgisiz, jarty qulashtaı syryqtyń basyna ornatqan aıdy kórdi. Aınasy kún kózine shaǵylysyp, jarq–jurq etedi. Saǵıdolla qater sezgen ańdaı qutyrynyp, kúmbezdiń taıǵanaq tóbesine júgirip shyqty da, qolyndaǵy súımenmen syryqty orta tusynan bar pármenimen siltep ótti. Qadaýly turǵan aına, oılaǵandaı asa berik emes eken, jańqa qurly bolmaı, opyrylyp tústi de, qatty qımyldaǵan Saǵıdolla súımenniń ekpinimen dedektep jaıpaq tóbege tirelip, odan áldenege súrinip, ózin–ózi toqtata almaı, jan túrshiktire baqyryp, mazardyń tóbesinen qulady.

— Óldi–aý,– degen daýys shyqty.

Jurt japyrlaı júgirip, beti qumǵa kirip talyp jatqan Saǵıdollanyń qasyna keldi. Ábdiǵappar Saǵıdollany aýdaryp shalqasynan saldy.

— Ólmegen shyǵar, qumǵa qulady ǵoı, ólmegen shyǵar,– dedi Jaqyp eńkeıe túsip.

— Qorshamańdar, bylaı turyńdar,– dep aıqaı salǵan Márıa kele, sereıip jatqan Saǵıdollanyń tamyryn ustap, kózin ashyp kórdi, júregine qulaǵyn tosyp tyńdady. Sodan keıin jantalasyp qaltasynan appaq qol oramal aldy da, jalań qabattap Saǵıdollanyń ashylyp jatqan aýzyna jaýyp, onyń ústinen ózi aýzymen basyp úrleı bastady.

— Júregi soqpaı qaldy ǵoı, dem salyp jatyr,– dep túsindirdi Jaqyp.

Saǵıdolla esin jıǵanda aýzynan basyp jatqan adamnyń kim ekenin jáne nege basyp jatqanyna túsinbeı, qarsylyq bildire basyn shaıqap, kenet álgi adamnyń Márıa ekenin kórgen kezde, qýanǵannan jan–jaǵyna qarap yrjalaqtap kúle berdi.

Jurt shý ete qaldy.

— Óı, mynaý ótirik istep jatyr...

— Osyny jyn uryp ketpesin.

— Qumǵa qulady ǵoı...

— Áı, durys boldy–aý,– dedi Kúzembaı qýanyp.

— Nemene mazardan qulaǵany ma?

— Joǵa, aman qalǵanyn aıtam.

— Túý, anadan qulap aman qalý degen...– dep áldekim shoshynyp mazardyń tóbesine qarady.

— Qudaı saqtady ǵoı.

— Aı, osy qudaı joq deısińder, joq bolsa, mynadan qalaı aman qaldy? – dep Qotyr bultartpaıtyn dálel tapqandaı daý izdep, mańaıyna bajyraıa qarady.

Mynandaı oqıǵadan keıin qudaımen talasyp jatýǵa eshkimniń ýaqyty joq edi. Qotyrdyń sózi dalada qaldy.

— Sizge qozǵalýǵa bolmaıdy, – dedi Márıa Saǵıdollany turǵyzbaı. – Bir jerińiz mertikken bolýy múmkin. Qazir arba aldyrtamyz. Qozǵalmańyz...

Qyzdyń áserinen boıy balqyp, denesiniń aýyrǵanyn umytyp ketken Saǵıdollanyń esine óziniń jasaı almaǵan erligi tústi.

Sonyń ornyn toltyrǵysy kelgendeı:

— Joq, maǵan eshqandaı arbanyń keregi joq, – dep qolymen jer tirep, táltirektep ornynan túregeldi. Kózi qaraýytyp qaıta qulaı bergen Saǵıdollany jurt ustap qaldy.

Aqyry ý–shý bop kelgen top, Saǵıdollany joldan taýyp alǵandaı ý–shý bop qýanyp, aýylǵa qaıtty.

Tóbesindegi aıy qırap, kúmbeziniń sheti opyrylǵan qyzyl mazar da baıaǵy óli tynyshtyǵyna qaıta oraldy.

V

Asqar kók bıeni Qamsaqtynyń qyrynan tapty. Jamandatqyr, jerdiń túbine ketipti. Iesiniń basyndaǵy jalǵyzdyqty bildirgisi kelgendeı, bul da basqa jylqyǵa qosylmastan, jalǵyz jaıylatyn boldy.

Asqar demin basyp, biraz turdy da, bıeni júgendep, jetektep ákelip, jardyń jaǵasyna keldi. Sodan keıin bıikke shyǵyp, «ap» dep bıeniń ústine qarǵyp mindi. Eńkeıip qosaqtaýly qulyndy aǵytyp jiberdi.

— Shý, – dedi tebinip.

Mańdaıy jarqyraǵan kerbez kisiniń bala qusap aıaǵyn salbyratyp, jaıdaq bıeniń ústinde kele jatqany syrt kózge bir túrli ersi edi. Biraq Asqar eshteńeni eler emes, aýyldyń aldymen Aqsýatta jalǵyz qalǵan úıine tura tartyp barady. Aldan jalyn qyryqqan qunan mingen Meımandos kezdesti. Byltyr árkimder sońyna túse bergen soń, Jarbıdaıyqqa kóship ketken edi, kópten kórmegen Asqardy kórip, anandaıdan dabyrlaı sálemdesti.

— Assalaýmaǵaleıkým, Aseke, amansyńdar ma? Bıkenniń deni saý ma?

— Álıkisalam, – dep aýzyn jybyr etkizgen Asqar burylyp ta qaramastan, joldyń ekinshi qabatymen toqtamaı ótip júre berdi.

— Oý, Aseke, saǵan ne bolǵan? – dedi Meımandos abdyrap. – Aý, Aseke. Tanymadyń ba, men Meımandospyn ǵoı...

Asqar sańyraý adamdaı melshıip, basy qaıqaıyp uzaı berdi. Ań–tań bolǵan Meımandos qunannyń basyn keıin burdy da, tepeńdep Asqardy qýyp jetti.

— Aseke – aý, mynaýyń ne? Oıynyń ba, shynyń ba?

— Alapesim bar, aýlaq júr, – dedi Asqar aıdalaǵa qarap turyp. Meımandos shyn qorqyp irkilip qaldy da, artynan qaıta tebinip, qatarlasyp kelip:

— Apyraı, ne jazdyq? – dedi ókpelep, – Amandyqtan qalatyndaı ne boldy?

Aýyl qyrqanyń astynda qalyp kórinbeı ketken kezde Asqar bıeniń shoqtyǵyna qolyn tirep, jóndelip otyrdy da:

— Sen baıqamadyń – aý, Meımandos, – dedi burylmaǵan kúıi qońyr daýsyn ándetken adamdaı soza sóılep. – Jańa aýyldan biz jaqqa birneshe adam qarap turdy. Meniń jaıym qazir jaqsy emes. Nazardyń tizimine ilikken adamnyń ońbaıtynyn óziń de biletin shyǵarsyń. Bále izdeýshiler tilge tıek qyly ma dep janyma sen túgil ózimniń jaqyn týystarymdy da jolatpaımyn. Solaı, shyraǵym, bala–shaǵańa kesirim tımesin deseń, menen aýlaq júr. Jalańdaǵan belsendilerdiń bireýi kórip qalsa, seniń de túbiń bostaý, tekke ketersiń.

Meımandos qorqaq kisi edi, kózi adyraıyp ne derin bilmeı turyp qaldy.

— Al, qosh, – dedi Asqar sol burylmaǵan kúıi.

Et pen súıekten jaralǵan adam balasy qusap meńdegen ýaıymǵa berilmeı qalaı tura alsyn. Basyn qansha kekireıtkenmen, Asqardyń janary sónip, jaǵy sýalyp, kóńilden qýaty azaıǵan. Tún balasy uıqy kórmeıdi. Ajal aýzynda turǵandaı, búkil ótken ǵumyryna, istegen isi, aıtqan sózderine oı jiberedi. Kisige jasaǵan qıanat – zábirim joq dep uıǵardy ishinen. Endeshe, jan azabyn tartýǵa tıisti emes. Al dám–tuzynyń qashan taýsylary bir qudaıdyń erkinde.

— Keshiktiń ǵoı, qaı jaqqa ketip qapty? – degen Bıkenniń daýsyn estip, basyn kóterdi.

— Endi seniń bıeńdi ákep berýge de jaraıtyn emespin, – dedi bıeden túsir jatyp. – Ózen jaǵasyndaǵy otty kórmeı, qaıdaǵy bir qıanǵa tartady.

Qulyndy jelige baılap bolǵannan keıin, aıdalada jetimsirep jalǵyz turǵan úıine kire almaı, syrtta uzaq júrdi.

Aýyl qystaýdyń ekinshi betindegi túbekke qonǵan. Bul jerden kórinbeıdi. Tóńirekte el joq sekildi. Eńsesin basqan jalǵyzdyq kóńilin qulazytyp, janyn syzdaýyqtaı qınaıdy. Apyrym–aı, jalǵyzdyq. Seniń qudiretińe basymdy ıdim. Senimen kúresýge mende dármen joq. Sen meni jeńdiń, jalǵyzdyq. Jaýlassam da, elmen birge bolǵanym áldeqaıda artyq eken.

Jaýlyǵynyń ushyn sálde oraǵandaı, mańdaıyna túıip alǵan Bıken álsin–álsin syrtqa shyǵyp, tyrbyńdap birdeńe istegen bolady. Bir jaqqa attanatyn adamsha kór–jerin jınastyryp, óredegi keýip qalǵan qurtyn qapqa salyp, eski–qusqy salynǵan qapshyqtaryn bosatyp, ábigerge túsýde.

Jalǵyz úı qalǵaly erli–zaıypty ekeýiniń áńgimeleri de kelispeı qoıdy. Asqar ótken ómirden (jaıshylyqta búkil jurt qyzyǵyp tyńdaıtyn) bir tarıhty sóz qylsa, Bıken tyńdaǵan bolyp ún–túnsiz otyra qalady. Biraq ekeýiniń de kóńilderi eki jaqta. Bir–biriniń qaıǵylaryn bólisken saıyn, bir qaıǵy ekeý bolyp, kóbeıe túsetin sekildi.

Qazan qyryp jatqan Bıkenniń óksip jylaǵan daýsyn estip, Asqar úıge qaraı aıańdady. Álgi daýys júregine shanshýdaı qadaldy. Áıel neme borkemikteı mújilip, azyp ketti. Túnimen qaltyrap kúrsinip shyǵady. Aýzyn ashsa, kókiregi qars aırylyp, kóziniń jasyn tyıa almaıdy.

Asqar kebisin syrtqa sheship úıge kirdi. Qanǵa sińgen syrbaz qımylmen sheshinip, tósegine qısaıdy.

— Ia, alla, tynyshtyǵyńdy bere gór, – dep qolyna úki taqqan dombyrasyn alyp, aqyryn sherte bastady. Dombyra shertse boldy, kóńiline bir shýmaq eski óleń oralady:

Dúnıe bir qısyq jol burańdaǵan,

Baq taısa, erge dáýlet quralmaǵan.

Kúnine neshe pále kórseń daǵy,

Sonda da kúder úzbe bir alladan

Asqar óz tirligi men tóńirektik tirligin salǵastyryp otyryp, tereń oıǵa batty. Oıǵa batqan saıyn suraqqa jaýap qaıshy kelip, óz kóńilinde ózi alasuryp sharq uryp, tyǵyryqqa tirelgendeı bolady. Onyń sebebin baǵy tappaıdy. Mynaý zaman syqaı tıelip, ý–shý bolyp bara jatqan úlken kúımedeı, ózine sol kúımeden oryn joqtaı kórinedi. Kúıme ý–shý bolyp ótip barady, al ózi jol boıynda qalyp bara jatqan beıshara jolaýshy sekildi.

Asqar toryǵyp ashyq túndikten aspanǵa qarady. Kók júzi bar qupıany meńgergen, qubylmaıtyn, tolqymaıtyn, asa sabyrly adamnyń janary sekildi. «Túk te bolǵan joq, bári de baıaǵysha, bekerge alasurasyń, dúnıede eshteńeniń ózgerýi múmkin emes» dep turǵan sekildi. Biraq túndikten syǵalaǵan alaqandaı aspan Asqardyń alaburtqan janyna tynshý ákele almady. Ushtyǵy joq oı teńizinde jaǵaǵa shyǵar túri joq... Ásheıin jan tásilim maltyp kele jatqan adam sekildi.

Ymyrt jabylyp, úı ishin qarańǵylyq basty. Syrtta Bıkenniń kúrpildetip sıyr saýǵany, kúńkildep sóılegeni, aıaq basqan dybysy – bári estilip tur. Ózin tirshilikpen baılanystyryp turǵan osy bir dybystar ǵana sekildi.

Bıken sıyr saýyp bolyp, úıge kirip sham jaqty. Kıiz úıdiń ishi sham jaryǵymen kóńildenip sala berdi. Kóp uzamaı ándetip samaýryn kelip, dastarqan da jaıyldy. Asqar taǵy da keregege súıeýli turǵan dombyrasyn alyp, kóńildene túskisi kelip, jyldamdatyp kúı tartty. Sosyn únsiz otyryp ekeýi shaı ishti. Kenet ıt úrip, syrttan kólikke mingen áldekimniń «shý–shýlegen» daýsy estildi.

— Bul kim? – dedi Bıken qulaǵyn tosyp.

— Báıten shyǵar, basqa kim kelýshi edi?

Syrttaǵy kisi kóliginen túsip, aýyr birdeńeni irgege súıegendeı boldy da, qapsyrýly esikti ashyp, úıge kirip keldi. Maldybaı eken.

— Assalaýmaǵaleıkým, jan aǵa. – Álıksalam, qaraǵym.

— Aman–saý otyrsyzdar ma?

— Shúkir dep...

Asqar men Bıkenniń júzderi jadyrap sala berdi. «Shirkin–aı, qulyn–taıdaı tebisip, eldiń ortasynda otyrǵan qandaı raqat».

Maldybaı kebisin sheship, qamshysyn keregege ildi de, kórpe boıymen tórdi aınalyp, Asqardyń qolyn aldy.

— Jumystan qol bosamaı jatyr, – dedi kórpege otyra berip.

Maldybaı atalas týysy. Osy úıdiń malyna, sharýashylyǵyna bas–kóz bolyp júredi.

— Al, – dedi Asqar kóńildenip. – Sóıle, batyrym. Bala–shaǵań aman ba? Nege habarlaspaı kettińder?

— Amanshylyq. Kishkentaı Ermegimiz aýyryp qalyp, úsh kún boldy, ishken tamaǵyn qusyp tastaı beredi.

— Qudaı saqtaı gór! – dedi Bıken shoshynyp.

Asqar Maldybaıdyń júzinde qorqynysh joǵyn baıqap:

— Ushynǵan bolar, – dedi jaıbaraqat.

— Ózimiz de solaı–aý dep otyrmyz. Búgin eptep táýir... Qazir oraq bastalyp ketti ǵoı... Tipti qol tımeıdi.

— Eginderiń qalaı?

— Egin bıyl jaqsy–e–e, – dedi Maldybaı basyn ızep. – Tek sýyq túspeı, tezirek oryp alsaq. Torǵaı degen bále shydatpaı barady. Erteń jurttyń bárin asarǵa shaqyryp otyrmyz.

Bıken aqqumanǵa qaıtadan shaı saldy.

— Kenjebala, otyrsań, dám isteıin, – dedi Maldybaıǵa qarap.

— Joq, áýre bolma, shaı iship ap, júremin. Túngi kúzettemin ǵoı.

Asqar durystap bir áńgime tyńdaǵysy kelgendeı, jambastap jastyqqa qısaıdy.

— Basqa ne jańalyq bar?

Maldybaı esikke qarap oılanyp:

— Bálendeı jańalyq joq, – dedi eki ushtylaý. – Áli sol baıaǵy aýdannan komısıa keledi eken degen qur sóz... Azdap aýys – túıis bolyp jatqan sekildi. Skladqa Beıis turypty dep estidim.

— Qoıbaǵar Beıis pe?

— Iá sol. Qazir «Men qoıbaǵarmyn» degenniń bári adamǵa jol bermeıdi, – dedi Maldybaı bireý estip qoıatyndaı sybyrlaı sóılep. – Álgi jaman Qaldybaı, soǵan ne kerek eken deımin–aý, Erkembaıdyń minip júrgen ógizin tartyp alyp, oǵan Botbaı baryp ara aǵaıyn bolsa, onyń túginen – túgin qoımaı boqtap, masqara qylypty.

— Tek, – dedi Asqar shoshynyp. – Ol bir kisige týra qaramaıtyn momyn bala emes pe edi?

— Qaıt deısiń? Bári de Nazardy arqa súıeıdi... Bizge eginge brıgadır bolyp Ábdirahmannyń Ysqaǵy keldi. Ol da – qoıbaǵar. Al endi, ras bolsa, keshe estidim, ózine hatshy qylyp, týǵan inisi Qarataıdy alypty.

— Qarataı jaman bala emes, – dedi Asqar kesesin podnosqa saldyr etkizip. – Biraq sóz bolady dep qoryqpaǵany – aý, shirkinniń...

— Qaıdan qoryqsyn? – dep Maldybaı taǵy da sybyrlaı sóıledi. – Aýdanmen jaqsy kórinedi. Kelgen ýákilderdi han kóterip alady. Sosyn qaıtsin...

— Onyń ras, mundaı batyrlyq bireýdi arqa súıegennen týady. Qoryqpaıtyn adamda keńesip is isteý degen bolmaıdy ǵoı. Ózi qoja, ózi bı. Qolpashtamaǵannyń bári, quptamaǵannyń bári – onyń jaýy bop esepteledi.

Maldybaı shaıdy soraptaı tartyp biraz otyrdy da:

— Jan aǵa, – dedi kesesindegi shaıdan kózin almaı. – Quttaıymnan baýyrynda panalap ósip edim. Sózińdi eki etken kúnim joq...

Bıken de basyn kóterip, «bul ne aıtqaly otyr» degendeı Maldybaıǵa ańtaryla qarady.

— Seniń aqylyńa aqyl qosýǵa mende shama az, – dedi Maldybaı. – Biraq sol az aqylmen oılanyp – oılanyp, ózimshe bir sheshimge keldim...

«Toq eterin endi qashan aıtar eken? – dep Asqar da únsiz otyr.

— Nazar qazir eshkimge ál bermeıdi. Ony óziń de jaqsy bilesiń. Jınalys saıyn seni bir aıtpaı qalmaıdy. Áneýkúni Báıtendi de bir jerde qatty aıtyp ketti dep júr.

— Báıtendegi sharýasy qansha? – dedi Asqar tiksinip.

Maldybaı úndegen joq, «men qaıdan bileıin» degendi túrimen bildirdi.

— Apyr–aý, – dep Asqar jastyqtan basyn kóterip aldy, – eki uldyń ekeýine de jolamaı, dalada qalǵan aqsaq qoıdaı bolyp, otyrǵan túrimiz mynaý ǵoı...

— Meniń de janyma batyp otyrǵany osy, Jan aǵa... Meniń tilimdi alsań, Nazardan jeńil... Bul ómirde kimnen jeńilmeı jatyrmyz. Men osy úshin malymdy daıyndap qoıdym. Úıge ózińmen qosyp, Nazardy qonaqqa shaqyramyn. Ústimdegi kıimimdi satsam da, sonyń kóńilin tabamyn. Sen úndemeı–aq qoı, aıaǵyna ózim–aq jyǵylaıyn...

— Tek,– dedi Asqar Maldybaıǵa úreılene qarap. — Ne masqara onyń?

— Basqa amal joq, Jan aǵa, túsinseńshi. Masqarasyn men–aq arqalaıyn. Óziń aman qalsań boldy emes pe. Kúsh jetpeıtin jaýmen soǵysqanda ne maǵyna bar? Aıtyńyzshy, ne maǵyna bar?

Asqar sál–pál basyn ızegendeı boldy...

— Árıne, maǵyna joq, — Maldybaı qýanyp ketti. — Meniń uǵymymsha kúshtige qarsy jalǵyz ǵana amal bar, ol – tózim. Endeshe, tózeıik bárine. Ómir baqı osylaı bola bermes.

— Seniń óstip shyryldap, janyńdy araǵa salǵanyńnyń ózi maǵan bir medet,– dedi Asqar óziniń eski ádetimen yńyrana sóılep. — Qartaıǵanda kórgen ıt qorlyq kimge ońaı bolýshy edi. Janymnyń jaraly ekeni ras. Biraq sen mynaǵan túsin. Arym men namysymdy ot pen sýdan alpys jyl qorǵaǵan ekem. Sol alpys jyldyń ishinde talaı belimdi syndyratyn qıyndyqtar boldy. Qudaı jar bop, bárinen aman óttim. Endi az shydasam, bári de oryn ornyna keledi. Ózim ólsem, artymda azǵantaı abroıym qala ma degen esek dámem bar. Sen meni typ–tıpyl qylyp, birjola kómeıin demeseń, álgi isińe zorlama... Tirshiliktiń aýanyna osy kúıimmen ilese alsam, ilestim, ilese almasam, qalarmyn. Sheshesiniń shaýjaıyna jarmasqan aqylsyz baladaı bolmaıyn. Solaı, Maldybaı qaraǵym.

Óz aqylynyń iske aspaı qalǵanyna renjidi me, álde Asqardyń aıtqan sózine túsindi me — Maldybaı astyndaǵy kórpesheniń jıegin shuqylap basyn kótermeı uzaq otyrdy. Shaı jınalǵannan keıin, bórkin kıip, keregedegi qamshysyn alyp, qaıtýǵa jınaldy.

— Biz endi arteldegi adambyz ǵoı,– dedi kebisin kıip jatyp. — Kóppen kórgen – uly toı. Sender taryǵyp qalar dep, azǵantaı tary ákeldim. Eshkimniń ortaǵy joq, óz sybaǵam. Endi keshiksem bul da bolmas dep, búgin tartyp ketkenim sol edi. – Bir jerge jasyra turyńdar. Áldeqalaı zaman bolady.

Asqardyń sabyrly júzinen qýanysh nury baıqaldy, biraq eshteńe aıtqan joq, «solaı ma» degendeı, yńyrandy da qoıdy.

Bıken kóńil kúıin jasyra almady:

— Jaryǵym–aý, ne deıdi? Káne? – dep ornynan atyp turdy.

Maldybaı attanyp ketken soń, syrttaǵy qapshyqty ekeýlep ishke kirgizdi. Zildeı eken — Bıken shoırylyp otyryp qaldy. Belin ustap júrip, qaptyń aýzyn sheshti de, orta sharadaıyn quıyp aldy.

— Aqtaı qoıaıynshy,– dedi taryny ýystap kórip.

— Áı, báıbishe, sen asyqpa. — Asqar ne aıtatynyn áli tolyq sheshpegen túrmen oılanyp turyp qaldy. — Mynaý mol tary eken,– dedi sodan keıin qapshyqty kórsetip. — Muny úsh úıge bóleıik... Esimbek te bir shańyraq qoı. Onyń sybaǵasy osynda qalsyn. Bir qatynaǵanda berip jiberemiz. Al Qalaǵan jeńesheme osy qazir ózim aparyp bereıin.

Asqar qapshyqtaǵy taryny úshke bólip, bir bóligin qapshyqtyń túbinde qaldyrdy.

— Bátir–aý, osy tún ishinde azaptanbasań qaıtedi,– dedi Bıken Báıtenniń úıine bólingen qapshyqtyń aýzyn býyp jatyp. — Erteń de kún bar emes pe?

— Sen de, qudaıdyń joǵyn sóıleıdi ekensiń,– dedi Asqar zilsiz keıip. — Túnde aparmaǵanda, kúndiz aparaıyn dep pe eń? Erteń bul tarydan aırylyp qalsań qaıtesiń?

— Aparsań, apar. Ásheıin aıtqanym ǵoı.

Asqar qapshyqty arqasyna salyp, aıaǵyn ázer basatyn burynǵy Asqarǵa túk uqsamaı, búkeńdep, aıaǵyn tez–tez basyp, tún qushaǵyna súńgı berdi. Bult arasynan jarqyrap aı kóringende, júgirip saıdyń ishine tústi. Ury adamdaı jan–jaǵyńa jaltaqtap, tyń tyńdap, ár jerge bir toqtaıdy. Entigip, terin súrtip, saıdyń jıegine otyrdy. «Shirkin–aı, osy otyrysymdy bireýler kórer me edi,– dedi myrs etip ózinen–ózi, — tabalap, jany kirip, muratyna jetkendeı bolar edi–aý. «Joqtan bar bolǵan basarǵa jer tappas, bardan joq bolǵan kirerge kór tappas» degen qazaq qandaı danyshpan»...

Asqar qolymen jer tirep ornynan turdy. «Týra júrsem, óńkeı belsendilerdiń úıiniń tusynan shyǵarmyn,– dep oılady ol. — Sondyqtan shabyndyqtyń irgesimen alystan oraǵytyp, aýyldyń arǵy betinen shyǵaıyn. Sol qaýipsizdeý bolar».

Aýyl áli jata qoımaǵan sekildi. Jeroshaq oty jyltyrap, kıiz úılerdiń ashylǵan esiginen mol sáýle anda–sanda bir jarq etip qalady.

Súmekteı bolyp terlegen Asqar, taǵy da toqtap dem aldy. Júregi shanyshqan sekildi. Oramalyn alyp, mańdaıyn, jelkesin súrtti. Beshpentiniń túımesin aǵytty. Óstip jaıbaraqat otyrǵan ol kenet ústine kelip qalǵan eki adamdy kórip ornynan, qalaı atyp turǵanyn ózi de bilgen joq. Jalma–jan qapshyǵyn arqasyna salyp, qýraı ósken eski atyzdyń ishimen dalbaqtap qasha jóneldi. Artynan baj ete qalǵan qyzdyń daýsyn estidi.

— Qoıshy, tekke qoryqpaı,– dedi jigit daýsy. — It shyǵar tura qashqan. Basqa ne bolýshy edi bul mańda.

Asqar álgilerdiń sózinen keıin ıtke uqsaýǵa tyrysyp, búkeńdep, ózen jıegine qaraı bettedi. Ashyqtaý jerde kúdik týdyrmaý úshin, tórt aıaqtap júgirdi. Ózen jaǵasyna jetisimen, qatty alqynyp, jumsaq qumǵa qısaıa ketti. Bireý kelip qalsa, jaǵadaǵy taldyń arasyna kirip ketermin dep oılady. Biraq baıyz taýyp otyra almady, áldebireý jetip kelip, qapshyǵyn tartyp alatyndaı kórinip, ornynan taǵy da atyp turdy. Ózen jaǵasymen buqpalap, sýatqa deıin keldi de, aýyl adamy bolyp kórinýge tyrysyp, arqasyndaǵy qapshyǵyn bala kótergendeı, qushaqtap aldy. Jan–jaǵyna alaqtaı qarap, Báıten úıine tike tartyp keledi. Júgire basyp jetken bette úıdiń irgesine qapshyqty tastaı salyp, áldebir shoqpyttarmen betin jaba saldy da, ıt qýǵandaı bolyp apyr–topyr úıge kirdi.

Qalaǵan urshyq ıirip otyrǵan, Asqardy kórip urshyǵyn túsirip aldy.

— Kótek, ulmysyń?

— Iá, jeńeshe, men ǵoı. Amansyńdar ma?

— Shúkir, ózderiń she?

— Amanbyz ǵoı.

— Oıpyrym–aı, jaısha ma? – dep Qalaǵan borsha–borsha bolyp terlegen qaınysynyń betine qaıta–qaıta qaraı berdi.

— Qoryqpa, jeńeshe, jaısha.

Qalaǵan qoryqpaı tura almady.

— Bıken aman ba? – dedi úreılenip.

— Aman–aman. Qoryqpa dedim ǵoı. — Asqar kebisin tastap, tórge shyqty da, bórkin alyp, beshpentin sheship, oramalymen jelpine bastady. — Báıten qaıda?

— Jumystan qoly bosamaıdy baıǵus balanyń. Balalardyń syrtynda aýyldyń saýatsyz adamdaryn oqytady. Odan álgi bir... kánsert deı me, áıteýir, jastardy jınap alyp, oıynǵa daıyndalady. Sodan tún ortasynda bir–aq keledi. — Qalaǵan belin ustap, shoıyrylyp ornynan áreń turdy. — Oıbaı, belim. Bu qurǵyrǵa ne bop qaldy?.. Shaı qoıaıyn. Báıten de kelip qalar.

— Joq, shaı qoıma,– dedi Asqar qolyn kóterip. — Maǵan bir kese shalap bolsa, jetip jatyr.

Qalaǵan abdyrap, shıdiń ishinen kesege ashyǵan kóje quıyp, úreılengen júzben Asqarǵa usyndy. Asqar sýsyndy mol–mol urttap simirip saldy da, jeńgesin budan ári shoshytpaıyn degendeı:

— Eki shelekteı tary ákeldim senderge,– dedi túsin jylytyp. — Eshkim kórmesin dep ádeıi túndeletip kelgenim ǵoı. Sender de jaryp otyrmaǵan shyǵarsyńdar. — Asqar qaltasynan shaqshasyn alyp, alaqanyna nasybaı saldy. — Meniń halim mynaý,– dedi ózin–ózi keketkendeı bir únmen. — Elmen qatar qonýǵa shama kelmeı, jurtta jalǵyz qalyp otyrmyz. Esimbek bolsa, jylqyǵa ketti. Onyń ózinde de, jurt aıdaýǵa ketetindeı bop barmaı jatqan soń, ózim ádeıi jiberdim. — Asqar alaqanynda turǵan nasybaıyn kórip, asyqpaı astyńǵy erinine saldy, saqaýlanyp túsiniksiz birdeńe aıtty da, irgeden túkirgish alyp, shyrt túkirip, sózin túzedi. — Óziń kórip otyrsyń, jeńeshe, qazir kúndelikti tamaqtyń ózi qıyn. Bireýdiń kóńilin taýyp, jaǵynyp júrmeseń, kóshke ilikpeısiń. Al Báıtende ondaı qylyq joq, óziniń qyzmetin ǵana biledi. Bir kúni mynaý tentekter arandata qalsa, isher astyń ózi muń bolady... Búgin Maldybaı qaraǵym óziniń tuqymynan alǵan azǵantaı tarysynan bir qapshyqtaı ákep tastaǵan, sony úsh shańyraqqa bólip, ákep otyrmyn... Ózim mynadaı kúıde júrgende senderdi de, kóre almaı, ábden saǵynyp... — Asqardyń daýsy qubylyp, sóıleı almaı únsiz qaldy. Kózi qyzaryp esikke qaraǵan kúıi biraz otyrdy.

Qalaǵan kóziniń jasyn jaýlyǵymen súrtti.

— Ul–aý,– dedi sosyn áreń sóılep, — sen búıtip taryqsań, bizde ne jan qalady? Súıengenimiz de, syıynǵanymyz da óziń emessiń be?..

— Qoı, jeńeshe,– dedi kenet Asqar qataıyp,– beker jylama. Budan da qıyn kezdi kórgenbiz. Tek aman bolaıyq. Iá... Aıtpaqshy, Báıtenjan ne bitirip júr, adam alatyn túri bar ma?

— Qaıdan bileıin, myna Ábildiń qyzymen sózi bar dep estýshi em. Qazir ózderi onsha emes pe, aralaspaıtyn sekildi. Ózi úndemeıdi...

— Jaraıdy, bir jóni bolar,– dedi Asqar jeńgesin odan ári ýaıymdatpaıyn degendeı sózin bólip. — Taryny betin jaýyp irgege qoıdym. Jasyryp usta, bireý kórsete salsa, komısıasy kelip, sypyryp ketip júrer. — Asqar bórkin alyp basyna kıdi de, beshpentin ustaǵan kúıi ornynan turdy. — Qoı, men keteıin, jurt kózine túspeı turǵanda.

Asqar beshpentin júre kıip, úıden shyqty. Syrtqa ere shyqqan Qalaǵan Asqardyń jan–jaǵyna jaltaqtaı qarap, tabıǵatynda joq qımylmen jorǵalaı basyp ketip bara jatqanyn kórip, kókiregi qars aırylǵandaı boldy. Kózinen shubyrǵan jasyn qolymen súrtip:

— Biz taryǵyp qalar dep, qarlyǵashtaı jem tasyp, janyn ortaǵa salǵan qaraǵym–aı,– dedi tunshyǵa sybyrlap. — Jaratqan ıem, óziń jar bol! Ǵaıyp eren qyryq shilten jelep, jebeı gór! Jappar ıem...

VI

Tireýishi taıyp, qısaıa bastaǵan qamys shyǵyrdyń aınalasy tolǵan halyq. Birazy kún shyqpaı erte kelgen; áli keletin jurttyń sońyn kútip, kólikterin arqandap, qysyr áńgime aıtysyp, kún kóterilgenshe bos otyrdy. Aldy ógizge mingen, arty jaıaý – úzdik–sozdyq bolyp kelip jatqandar asyǵar emes, ásheıin egindi kórip ketýge ǵana kelgendeı shalqaıyp:

— Aý, asar qaıyrly bolsyn! – deıdi jalpy jurtqa. Jalpy jurt úndemeıdi, shyǵyrdyń kóleńkesinde jalbaıynyń bir jaq qulaǵyn tóbesine qaıyryp, qoqyraıta kıgen Jarbol:

— Aıtqanyń kelsin, – dep baıaǵynyń bolysyndaı shirenedi.

— Mynaý eginiń sumdyq qoı, shyraǵym–aý! – deıdi kelgen adam jan–jaǵyna kún sala qarap: – Túý!

— Eginniń aıtary joq!

— Jarbol men Maldybaıdyń eńbegi sińgen eken.

— Yrysqa jazǵaı, – dep bos otyrǵan jurt áńgimege jan–jaqtan kirisip ketedi.

— Shirkin, áli de on kún tura turyp, orar ma edi? – dep, usynys aıtpasa otyra almaıtyn Sonarbaı jurtqa jón kórsetkendeı bolyp edi:

— Ottapsyń! – dep Jarbol oǵan dúrse qoıa berdi. – Budan artyq ne kerek, kúzdiń qara sýyǵyna aparaıyn dep pe ediń? Taryny kók ala saqal bolǵanda ormasań, saqalyńdy sıpap qalasyń, bildiń be? Men otyrǵanda, egindi aıtyp ne kerek, sen albastyǵa, a!? – dep aqyryp qalǵanda, Sonarbaıdyń ózinen bastap, búkil jurt qyran–topan kúlkige batty.

Jarbol aq kóńil maqtanshaq kisi ǵoı, bıyl egin qorýǵa artelden bir kólik tabylmaı, yza bolǵanda: «Tura tur, erteń egin piskesin, at túgil adam minem», – degen eken basqarmaǵa. Sony estigen bireýler:

— Osy Sonarbaı bıyl jaz boıy bos júrdi, qońy da jaqsy, egin qorýǵa ózin nege erttep minip almaısyz? – dep Jarboldy shaptaı túsedi.

Jarbol murtyn shıratyp:

— Muny qaıtem, minsem bir deni durysyna minbeımin be? – dep qalyń jurtqa kólikke qaraǵandaı qaraıdy.

— Joldastar – aý, osylaı otyra beremiz be? – degen Ysqaqtyń aıǵaıy estildi. – Jumysqa kirispeımiz be?

— Kótek, mynaǵan ne joq? – dedi áldekim.

— Ne dep otyr, Ysqaq eginge brıgadır boldy ǵoı.

— Solaı ma?

Ysqaq óziniń brıgadır ekenin dáleldegisi kelgendeı, shette turǵan jastardy julqylap turǵyza bastady.

— Kıimnen nege ustaısyń? – dep shamdandy etjeńdi qyzyl jigit.

Bıbátıma oınaqylaý bir únmen:

— Úlken raqmet, – dedi óziniń oraýly saýsaǵyn qımyldatyp.

Báıten birdeńe aıtqysy kelgendeı bolyp, aýzyn asha berip edi:

— Joq, keregi joq, – dedi Bıbátıma áldeqalaı sustanyp, – aıtpa. – Sodan keıin alǵashqy keıpine túsip, arsyz jymıyp:

— Jeńgeniń kóńilin qaldyrýǵa bolmaıdy, jaqsy qaınym, – dedi sybyrlap.

Báıten sabyrly túsin ózgertpeı, ornynan turdy. Biraq ázilge ázilmen jaýap berýdi jón kórip:

— Kóńil qaldyrmaıtyn qaınylar bar ǵoı mensiz de, – dedi kúle sóılep. Sosyn taǵy qyzaryp ketpeı turǵanda jónimdi tabaıyn degen adamdaı, tarylardan attaı basyp, óziniń ornyna keldi de, jerden oraǵyn aldy.

— Aý, omalyp otyryp alǵanyń ne janynda, – dedi Qarataı kúńkildep. – Qý, saıqal, tipti iship–jep barady ǵoı seni.

Báıten biraz jerge deıin únsiz oryp bardy da:

— Myna jeńgeń naǵyz sylqymnyń ózi ǵoı, – dep jymıyp Qarataıǵa qarady.

— Qoı, qurysyn, – dedi Qarataı ol týraly tipti tyńdaǵysy da kelmeıtinin bildirip. – Nysap joq áıel ǵoı.

Azǵantaı únsizdikten keıin Qarataı manaǵy úzilgen áńgimesin qaıta bastady.

— Báıten – aý, áńgimelesetin sharýa bar edi.

— Aý, o qurǵyryńdy «bar edi, bar edi» deı bergenshe, aıtpaısyń ba?

Qarataı tarynyń sabaqtaryn tezdete qyrqyp, Báıtenniń qasyna jaqyndaı tústi.

— Sen meni durys túsin, – dedi daýsy qarlyǵyńqyrap. – Jurttyń áńgimesi qazir men jaıynda kórinedi: «Nazar óz inisin ózine hatshy qyldy», – dep. Al, shyndyǵynda, aǵam emes, aýyldaǵy belsendiler men aýdannan kelgen ókil kúshtep bolmaǵan.

— Aǵańnyń túk qatysy joq dep oılaısyń ba? – dedi Báıten keketken únmen.

Qarataı kúmiljińkirep turyp:

Túk qatysy joq dep aıta almaımyn, árıne, – dedi shyndyqty moıyndaǵandaı jáne sonysynan ózi jeńildep qalǵandaı ile daýsy kóterińki nyq shyǵyp. – Sonyń bári sol kisiniń kóńilindegi oı bolýy múmkin, al tóńirektegiler sony jazbaı tanydy. Biraq... óziń oılashy, Nazekeńniń eńbegi joq dep eshkim aıta almaıdy ǵoı.

Shynynda da, iske berilgen adam. Tap jaýlarymen qansha aıqasty, basyn ólimge tikken kezi de boldy. Naz... – Joq sen óıtip ádemileme, – dedi Báıten kıip ketip. – Ekeýmiz jınalys saıyn turyp alyp qaqsaıtyn kedeıler ústemdigi – Aqshoqy sekildi júzdegen sovetterdegi Nazarlardyń ústemdigi emes. Sen ol ekeýin shatastyrma. Óziń, oılashy, qazir eshqaısymyz onyń betine tiktep qaraı almaımyz. Qalaısha ol sonda kedeılerdiń ústemdigi bolyp esepteledi, a? Mynaý júrgen búkil kedeı–kepshikteriń Nazar otyrǵan jerge batyp kire almaıdy... Osy ma senińshe sovet úkimetiniń kózdegen maqsaty?

— Jaraıdy, bolmaı–aq qoısyn, biraq andaǵy taryny julmaı durystap or, – dedi Qarataı Báıtenniń yzalanǵan túrin kórip.

Báıtenniń ashýy basyldy – aý degen kezde:

— Sen endi durystap tyńdasańshy, gújildeı bermeı, – dedi ol baısaldy únmen. – Men aǵamnyń qazirgi isin quptaǵaly otyrǵam joq.

— Quptamasań, maǵan – mynaǵan jaýap ber, – dedi Báıten tóbelesetin, adamdaı jaqyndaı túsip. – Aǵańnyń bala kezinen birge ósken qandy kóılek joldasy Jaqaıdyń, keshegi azattyq maıdanyna qatysqan Myrzakereıdiń, eldiń belgili azamattary Qasenniń, Bımendiniń obaldary kimniń moınynda, a? Tipti anaý beıshara Tólemistiń ne jazyǵy bar. Solardy baıdyń quıyrshyǵy degenge kim senedi?

— Aý, Bımendini «Bostandyqtan», Myrzakereıdi «Birlikten» áketti ǵoı, onyń bárin Nazekeń qaıdan biledi?.

— Osyny sóz dep aıtyp otyrsyń ba? – Báıten oraǵyn jerge shanyshty da, Qarataıdyń aldyna júrelep otyra ketti. – Úsh arteldiń basyn qurǵan, tórtinshi aýyldaǵy úkimettiń basshysy seniń aǵań Nazar. Ol osy elge basymen jaýap beretin kisi. Bireýdiń maly joǵalsa da, bilýge tıisti... Al adam ketip jatqanda nege bilmeıdi?

— Ketip jatqandar tek osy aýyldan ǵana ma?

— Al jaraıdy, basqa jaqta da osylaı ketip jatyr. Sonda osynyń bári seniń aǵańnyń istep otyrǵan isiniń durystyǵyn dáleldeı me? Basqa jaqta kisi óltirip jatyr eken dep, kisi óltire berýge bola ma?

— Qoıshy, – dedi Qarataı qolyn siltep, – adamnyń mıyn ashytpaı. Qaıdaǵy bir bálelerdi taýyp alasyń da...

— Jo–joq, sen menen úıtip qutyla almaısyń. Seniń aǵańnyń elge jasaǵan qıanaty qıanattardyń bárinen de aýyr.

— Sen nemene, ony birjola úkimettiń jaýy qylyp shyǵarmaqsyń ba?

— Úkimettiń jaýymen kúresý ońaıdyń ońaıy. Ol basy ashyq nárse. Al Nazarmen kúresý ońaı emes. Zulymdyq atymen jasalǵan jamandyqtan jaqsylyq atyn jamylyp jasaǵan jamandyq áldeqaıda qaýiptirek.

Qarataı endi áńgimelespeıtin adamdaı egindi jyldamdata oryp, bir búıirleı uzaı berdi de, oraǵytyp artyna shaǵyn–shaǵyn destelerdi qaldyryp, Báıtenniń qasyna qaıta oraldy.

— Aıtýǵa bári ońaı ǵoı, — dedi áńgimeni úzilgen jerinen bastap. — Mundaı kúreste qataldyq bolmasa, ne bolar edi. Dáýitbaılar jasaǵan qastandyqtyń qurbany bop kete berer edi. Qataldyqtyń arqasynda...

— Qataldyqty dushpanǵa ǵana jasaý kerek, ózimizge emes. Bálkim, sen: «Sol kezde solaı bolý kerek edi, óıtkeni jaǵdaı solaı boldy», — dep aǵańdy aqtamaq shyǵarsyń keıin. Jo–joq, shyraǵym. Sen óıtip eshkimdi aldaı almaısyń... Jaqsylyq úshin bárin jasaýǵa bolady, biraq qylmys jasaýǵa eshkimniń pravosy joq;

Qarataı aıtylǵan sózge tolyq túsinip alǵysy kelgendeı, tómen qarap, únsiz júrelep otyrdy da:

— Jaraıdy, — dedi basyn kóterip, — solaı bolsyn... Bálkim, ras ta shyǵar. Biraq meniń aıtaıyn degenim ol emes. Meniń aıtaıyn degenim basqa... Nege ekenin bilmeımin, Nazekeń sońǵy kezde saǵan shúıligip aldy. Qysqasy, onyń qazirgi maqsaty seni qurtý,— Qarataı urlyq jaıyn aqyldasqan adamdaı sybyrlap sóıledi. — Osyny saǵan kópten eskertkim kelip júrgen.

Báıtenniń túsi kúreńitip ketti. Osyndaı birdeńeni ol áýelden ańǵaratyn, biraq «seni qurtý» degen eki kúnniń birinde aıtylatyn sóz, kúnde ustap júrgen myltyqtyń aýzyn ózine qaratqandaı, tula boıyn túrshiktirdi. «Sonda qaıtip qurtar eken, qurıtyn adam qandaı bolady... óle me?..» Báıten óziniń qurıtynyn kóz aldyna elestetip kórip edi, biraq qalaı qurtatynyn túsine almaı qoıdy.

— Sen saq bol, — dedi Qarataı sybyrlaǵan kúıi. — Olar aldymen Asekeńe aýyz salyp, sen shyryldap ara túskende, seni qosa iliktirmekshi. Olardyń jospary osy. — Qarataı áldeqalaı alqynyp terlep ketti. — Bul áńgimeni saǵan men jetkizer dep olardyń eshqaısysy oılamaıdy. Nesin jasyraıyn, óziń de bilesiń, men aǵamdy jek kórmeımin. Jetim óstik. Meni adam qylǵan sol kisi. Ákem de, aǵam da sol. Biraq... Sen arandap qalyp júrme dep...

Báıten meńireýlenip, Qarataıdyń ter basqan mańdaıyna qarady. «Arandaǵany» nesi? «Baıaǵyda ańshylar qulandy istik aranmen aýlaǵan deýshi edi. Sonda...» Báıten kóz aldyna kóp qulanmen birge óziniń de bir aranǵa shanshylyp qulap jatqanyn elestetti. Mańaıy tolǵan qulan... «Al sonda buǵan meniń qandaı qatysym bar?..» — dedi ishinen tań qalyp.

Qarataı munyń ańshylyq týraly oılap otyrǵanyn sezgen adamdaı:

— Qasqyrdy qalaı aýlaıtynyn bilesiń ǵoı, — dedi maquldata basyn ızep. — Ákki ańshylar olardy kúshigimen qurtady, ıaǵnı úrim butaq, záý–zatymen...

— Aý, mynaý ekeýine ne bolǵan, áıelder ǵurly joqsyńdar ma? — degen daýys estildi...

Eki jigit bastaryn kóterip, jan–jaǵyna qarap edi, shynynda da, jurttyń sońynda qalypty, oraqshylardyń aldy oq boıy alda, Bıbátımanyń ózi ájeptáýir uzap ketipti.

— Oqý oqımyn dep, egin orýdy umytyp qalǵan ǵoı, — dep kúldi áldekim Báıtendi mazaq qylyp.

— Bizde qansha sharýalaryń bar, — dep aıqaılady Qarataı aldaǵylarǵa. — Óz jerimizdi ózimizge qaldyryp, kete berińder. Ózimizge bólingen atyzdy oryp bersek, boldy emes pe... Al ana shetke kimniń buryn jetetinin áli ýaqyt kórsetedi... Asyqpańdar.

Alystan Saǵıdolla men Ábdiǵappardyń «qoıan qashtylaǵan» qıqýy estildi.

Báıtenniń sanasyndaǵy doǵal túısik birte–birte seıilip, álgi aıtylǵan áńgimeniń tórkinine endi túsine bastaǵandaı boldy. Kenet onyń óne boıyn soqyr ashý bıledi. Qyp–qyzyl bolyp tútigip:

— Al sonda olar jasaǵan jamandyq meniń qolymnan kelmeı me? — dedi tistene sóılep. — Uıymdastyryp, adam qaralatý, bolmaǵandy boldyryp, jasamaǵandy jasattyrý sonshalyqty qıyn ba? Aıtshy, qıyn ba? — dep órshelendi, bireý «joq olaı emes» dep turǵandaı. — Aǵaıyn atymen el jınap, úı ishinen úı tigip, top quraý qoldan kelmeıdi dep oılaısyń ba? Osy jaýlastyq túbimizge talaı jetpep pe edi, aıtshy, káne...— Báıten sybyrlaı aıǵaılap qalsh–qalsh etti. — Jaraıdy. Jetti endi. Men de kiristim aıqastyń osy túrine. Men de endi solardyń istegenin isteımin. Qaralaý, ósek, ótirik, eki júzdilik, qastandyq. Minekı, meniń endigi qarýym... Iá, ıá, maǵan da jan kerek.

— Joq, saǵan bolmaıdy,— dep kúńk ete qaldy Qarataı. — Saǵan ol jaraspaıdy.

— Aý, jurtqa nege jarasady, al maǵan nege jaraspaıdy? — Báıtenniń kúre tamyry bileýlenip, Qarataıdyń júzimen betpe–bet keldi. — Joq, maǵan nege jaraspaıdy, a?

— Óıtkeni... saǵan bolmaıdy,— dedi Qarataı bultartpaıtyn dálel keltirip turǵan adamdaı jaıbaraqat. — Saǵan bolmaıdy.

Onyń osy sóziniń aqıqat shyndyqtaı senimmen shyqqany sonsha, Báıten ne aıtaryn bilmeı, sasyp qaldy.

— Apyrym–aý, nege, nege? — deı berdi jylarman adamdaı sharasyz únmen.

— Ol seniń isiń emes, — dep nyqtady Qarataı mańdaı terin jeńimen súrtip. — Eger joldan sen de adassań, onda ne bolady. Onda eshteńe qalmaıdy... — Qarataı daýsy qarlyǵyp Báıtenge tańyrqaı qarady. — Túsinip tursyń ba? Túk te qalmaıdy.

Báıten ne derin bilmedi. «Mynaý qyzyq eken, — dedi ishinen qaıran qalyp. — Jamandyqqa jamandyq jasaý basqaǵa bolady, al maǵan bolmaıdy... Sebebi ne? Muny anyqtap berip otyrǵan kim sonda?»

Ashýy basylǵan Báıtenge Qarataıdyń álgi sózi úlken bir jańalyq bop kórindi. Ozyp ketken jurtty qýyp jetý úshin, keı jerleri sarǵaıa bastaǵan bitik taryny tezdete oryp, anda–sanda: «Joq, saǵan bolmaıdy», — degen Qarataıdyń sózin qaıtalaıdy da, myrs etip basyn shaıqaıdy.

Ekindi kezinde oraqshylar egindi aıaqtap, asarǵa soıylǵan qoıdyń etin taýsyp jep, ár jerde bir, áńgime dúkenmen úzdik–sozdyq bolyp Aqsýattaǵy aýylǵa qaıtyp kele jatty.

Báıten men Qarataı jelimshe jabysqan Bıbátımadan «asyǵys edik» degen syltaýmen áreń qutylyp, aýylǵa elden buryn jetti.

— Bizge júr, — dedi Qarataı qosqa usaǵan kishkene qarasha úıge taqaǵanda, — shaı iship bararsyń úıińe. — Sodan keıin Báıtenniń qulaǵyna: — Bizdiń úıde azǵantaı boza bar, anada Nazekeńder toıǵa dep ashytqan. Sodan bir sháınegin úıge alyp kelgem,— dep sybyrlady.

— Joq, — dedi Báıten úzildi–kesildi. — Shaı isheıin, biraq bozańdy kórsetpe.

— E, meıliń, aýzyńa quıar dep pe eń.

Syrty qandaı jupyny bolsa, ishi de sondaı jupyny qarasha úıdiń ishinde adam joq eken, ekeýi tórge kórpe tósep, jastyq salyp, ábden qaljyrap sharshaǵan kúıleri qısaıyp jata ketti.

— Shesheń seniń qolyńda ma? — dedi Báıten aýylnaıdyń inisiniń osynsha jupyny turatynyna tań qalǵandaı bir únmen.

— Joq, men sheshemniń qolynda turamyn.

— Nazar she?

— Jeńgemiz sheshemmen syıyspaǵan soń, bólinip shyqtyq.

— Qoıshy, Bıbi sondaı ma edi?

— Jalpy jaman adam emes, biraq nege ekenin bilmeımin, sheshemmen juldyzy jaraspady.

— Shesheni syıdyrmaǵan áıeldiń nesi jaqsy?

— Oı, ol uzaq jyr,— dep kúrsindi Qarataı. — Qurysyn, basqa bermesin, erteń óz áıelim shesheme qarsy shyǵatyn bolsa, qudaı biledi, bir kún de ustamaımyn.

— Asylyq aıtyp júrme.

— Túk te asylyǵy joq. Aıtqanym aıtqan... Nemene sen shesheńdi qatynyńa basyndyryp qoıasyń ba?

— Joǵa, sen basyndyrmaǵanda, men nege basyndyramyn.

Qarataı bir qyryna aýnap túsip, Báıtenge týra qarap:

— Shynyńdy aıtshy,— dedi aqyryn ǵana,— Hadısha ekeýińniń ýádeleriń áli berik pe?

— Kúmániń bar ma?

— Bar.

Báıten selk ete qaldy. Qyzaryp ketkenin bildirmes úshin, basyn irgege buryp biraz jatty da:

— Kisiniń kóńiline keletin sóz aıtpa, — dedi ókpelep. — Hadısha jaqsy qyz.

— Men ony ǵaıbattaǵaly otyrǵam joq. Estigen áńgimemdi aıtaıyn, óıtkeni men seni naǵyz adal jarǵa ǵana qıamyn, Báıten... — Qarataı qaıta aýnap túsip, shalqasynan jatty. — Meniń Nazar aǵam bastaǵan ıgi jaqsylar Hadıshany Nurbekke áperemiz dep áreket jasap júr. Qyzdyń ózi aıtqan joq pa saǵan?

— Joq.

— Endeshe, ol jaqsylyq emes — dep Qarataı áldeneden kúdiktengen túrmen ernin jymqyra, basyn shaıqady. — Munyń bárin uıymdastyryp júrgen Ólmes kórinedi. Onyń sebebi belgili — Nurbekpen jaqyn bolý. Hadıshanyń aýdanǵa ketýinde bir syr bar. Sol jaqtan Nurbekpen kezdestirmekshi. Ózderi áli qaıtpap pa eken?

— Búgin keletin kúni.

— Kelse, meniń estigenim — osy. Anyq–qanyǵyna óziń jetersiń.

Úıge samaýryn kóterip Qarataıdyń sheshesi kirdi. Ottyqtan shyqqan tútinnen jasaýraǵan kózin jaýlyǵynyń etegimen súrtip turyp:

— Kótek, mynaý Báıten be? — dedi tórge qarap. — Amansyń ba, qaraǵym. Qalaǵan aýyrmaı ma? Bir aýylda otyryp, kórmeımiz bir–birimizdi, ne degen sumdyq, qudaı–aý.

Shaı ústinde Báıten men Qarataı bir–birine lám–mım dep aýyzdaryn ashpady. Tek kempir anda–sanda Báıtenniń júzine qarap.

— Qaraǵym, aýyryp otyrǵan joqsyń ba, túriń kelispeı otyr ǵoı,— dep qaıta–qaıta surap qoıady.

Shaı iship bolǵan soń, eki jigit syrtqa shyqty. Ymyrt jabylyp, kóz baılanǵan shaq. Biraq el orynǵa áli otyra qoımaǵan, aýyl ishi abyr–sabyr. Ózen jaǵalap aýyldyń arǵy shetine kelgen kezde.

— Sen úıge júre ber,— dedi Báıten Qarataıǵa burylyp.

— Joq, men kúteıin seni. Eger uzaq aldansań, ańshynyń keshikkeninen súıin degen, alańdamaı qaıta beremin.

Báıten aýyldyń syrtymen júrip, Ábildiń kórshisi Seıtqasymnyń úıiniń qasyna keldi. Seıtqasymnyń áıeli Nurpatsha sıyr saýyp otyr eken, syrtynan kelip toqtaǵan Báıtenge:

— Ák–áı, ári, myna bir qańǵyǵan qaı úıdiń maly? — dep shelegin qoıyp, jerden uratyn shybyq izdeı júrip, adam ekenin kórip:

— Kótek, bu qaısy? — dep tanı almaı, kózin syǵyraıtyp jaqyndaı tústi.

— Báıtenmin ǵoı, Nurpatsha, amansyńdar ma? Sekeń qaıda?

— Úıde joq.

— Kórshiniń qyzy keldi me eken qaladan?

— Kelgen.

— Endeshe, bir ótinishimdi oryndap, sol qyzdy syrtqa shyǵaryp ber, Nurpatsha. Jaqsylyǵyńdy umytpaımyn, — dedi Báıten qýaqy ázil únmen.

— Oıbaı, o ne degeniń, jaraıdy. Qazir,— dep Nurpatsha óziniń birdeńege kerek bop shyqqanyna qýanǵan adamdaı, saýyp otyrǵan sıyryn tastaı salyp, Ábildiń úıine qaraı jóneldi. Barǵany sol, ile qaıta shyqty. Sıyrdyń qasynda turǵan Báıtenge jaqyndap kelip, keremet qyzyq bolǵandaı:

— Masqara–aý, qyzyń shyqpaımyn dep jatyr, — dedi máz bolyp.

Báıten ne derin bilmeı sasyp qaldy.

— Nege? — dedi álden soń.

— Ýaqytym joq deıdi.

Báıten oılanyp qaldy.

— Nurpatsha, sen qaıta bar, — dedi bir kezde. — Eger ýaqyty bolmasa, bolǵansha kútemin. Qalaı da shyqsyn dep aıtty de.

Nurpatsha ózinen–ózi máz bolyp taǵy da tompańdaı jóneldi. Bul joly keshikti.

Báıten qobaljıyn dedi. «Nege búıtti eken. Ósek sózdiń jany bolǵany ma?» Biraq ishki kóńilinde álsiz shyraqtaı jypylyqtaǵan jetim úmit, ósek–aıańnyń bekerligine, Hadıshanyń tazalyǵyna ózin sendirgendeı boldy.

İshtegi jaryqty syrtqa laq etkize kıiz esik ashyldy da, úıden Nurpatsha men Hadısha shyqty. Tún qarańǵylyǵyna kózderin úıretip, bir sát aıaldap turdy da, qol ustasyp, aýyldyń syrtyna qaraı aıańdap júrdi. Báıten áldeqalaı júregi órekpip júgire basyp sońdarynan erdi.

Báıten qýyp jetken kezde, Nurpatsha:

— Oıbúı, sıyrym qalyp qoıdy–aý saýylmaı, — dep, oıyn–shyndy betin jyrtyp, bólinip qala berdi.

Báıten Hadıshanyń boı basyna kóz salyp, áldebir ózgeristi sezgendeı bolsa da, manaǵy ólermen úmit–shyraq ólimsireı jypylyqtap, sónbeı turyp aldy. «Múmkin emes, múmkin emes, qara da tur, bári de baıaǵydaı bolyp shyǵady...»

— Qashan keldiń qaladan? — dedi úni sál dirildep.

— Osy keshke qaraı, — dedi Hadısha Báıtenge qaramaýǵa tyrysyp.

— Qalaı baryp qaıttyń?

— Jaqsy.

— Sharshadyń ba?

— Joq.

Báıten áńgime órbitkisi kelip, suraqty neshe qubyltyp qoısa da, Hadısha aıdaǵan jaqqa júrmegen malǵa usap, yńǵaıǵa kónbeı, «ıa», «joq» degen qysqa jaýaptan ári aspady.

— Endi aıtpaısyń ba áńgimeńdi, — dedi Báıten óziniń yzalana bastaǵanyn sezip.

— Ol áńgimeniń saǵan qajeti joq, — dedi Hadısha basqa jaqqa qarap.

Báıtenniń júregi qylp ete tústi. Áıteýir, bir áńgimeniń bolǵany ras. Tegin bolmady ǵoı.

— Qajet bolmasa da, tyńdaıyq endi...

— Ol áńgimeni aıtsam, sen meniń qasymda bir sátke de turmaısyń. — Hadısha úninen ashyq aıtysqa bet alǵan adamnyń syńaıy baıqaldy.

Báıten ne isterin bilmedi. Aýyzdan shyqqan árbir sóz aralaryn kórer kózge alystatyp bara jatqanyn sezip tur.

— Sonda jurttyń ósegi ras bolǵany ma?

— Qandaı ósek?— dedi Hadısha tuńǵysh ret Báıtenniń júzine qarap.

— Nurbek ekeýiń jaıynda.

Hadısha únsiz turyp qaldy da:

— Ras, — dedi meńireýlenip.

Báıtenniń denesin ot sharpyp ótkendeı boldy. (Bul adam balasynyń ǵasyrlar boıǵy serigi — qyzǵanysh oty edi.) «Aqyry ras bop shyqty, ras bop shyqty» deı berdi osy sózdi ishteı maǵynasyz qaıtalap. Buǵan deıin daýlasýǵa, renjýge, jaýlasýǵa dáleli bardaı bolyp otyrǵan adam, endi bárinen jurdaı bolyp, tipti aldynda turǵan qyzǵa bir aýyz sóz aıtýǵa da haqysy joqtaı, bar qarýynan aırylyp qur qol qalǵan sekildi bir kúıge tústi. Onyń janyna eki nárse batty: birinshisi — kókiregin órtegen qyzǵanysh kúıigi, ekinshisi — jigerin qum qylǵan jańaǵy sharasyzdyq.

Baqytsyzdyq ta tabıǵattyń apaty sekildi. Seldiń nemese órttiń alǵashqy ekpininen keıin adam esin jınap, jeńsin, jeńbesin, áıteýir, áreketke qamdanady. Báıten birinshi soqqydan keıin, ózin–ózi qolǵa alyp, qasiretin bildirmeýge, tipti aıtarlyqtaı eshteńe bolmaǵandaı túr kórsetýge tyrysty. Árıne, munyń bári jalǵan ekenin ózi jaqsy bildi, áıtse de osylaı qyr kórsetip oınaǵannan basqa laj qalmap edi. Ómirdi súrý qaýipke aınalǵan kezde, ómir súrgen bolyp oınaý kerek ekenin adam qupıa túısikpen sezetin bolýǵa kerek.

— Munyń, shynynda da, úlken jańalyq...— dedi Báıten sál kekeshtenip, sońynda «eken» degen sózdi aıtpaq bolyp edi, áldeqalaı entigip demi jetpeı qaldy.

Hadısha úndegen joq.

Báıten endi aýyl adamynyń daǵdysyna uqsamaıtyn, qala kórgen, oqyǵan, mádenıetti kisiniń qylyǵyn kórsetpek boldy.

— Shyndap kelgende, meniń buǵan qarsylyǵym... — dedi taǵy da sońǵy sózine demi jetpeı, —...joq. Sen kóńiliń qalaǵan kez kelgen adamǵa shyǵa alasyń. Áıel teńdigi...

Ol oqys tańyrqaı qaraǵan Hadıshaǵa burylyp jymıǵan bolyp edi, onysy jylamsyraǵan sekildi shyqty. Ózin–ózi qansha zorlasa da, myna jaǵdaıǵa qarsylyq bildirýge shamasy jetpedi. Biraq qandaı qarsylyq bolýy múmkin? Aıtysyp, dálel keltirgennen paıda joq, qaıta syńaıyna qaraǵanda, qyzdyń da tilegeni sondaı bir at quıryǵyn kesetin aıtys sekildi. Endeshe, tizerlep otyryp jalynǵannan basqa ne bar? Al jik–japar bop jalyndy. Biraq qyzdyń qaıtpas qatygezdigine saǵan degen jırenish sezimi qosylyp, súıegińe óshpesteı qorlyq tańbasyn qaldyrmaı ma?

Kenet Hadısha toqtaı qaldy da, endi budan ári aıtatyn eshteńe joq, bári sheshildi degendeı, sergek batyl únmen:

— Jaraıdy, men kettim, — dedi. — Maǵan endi kelmeı–aq qoı.

Hadısha keri burylyp, úıine qaraı júrdi. Báıten oǵan óziniń jaqyn adamyn óltirip, ony nege óltirgenin de aıtpaı, qunyn da bermeı, ketip bara jatqan bireýge qaraǵandaı aqysy kete, qorlana qarady.

Hadısha qarańǵylyqqa birjola sińip, kórinbeı ketken kezde baryp: «Oý, men nege álgi jerde aıtar sózimdi aıtyp qalmadym?— degen oı keldi onyń kóńiline. — Nege onyń opasyzdyǵyn, eki júzdiligin, satqyndyǵyn betine baspadym? Iá, nege betine baspadym? Ol meniń kirshiksiz kóńilimdi, mahabbatymdy qorlady. Al men...— Báıten óksigendeı bir dybys shyǵardy. Al meniń sol mahabbatty qorǵap, bir aýyz sóz aıtýǵa shamam kelmegeni me? Sonda neni qorǵap qalýǵa shamam keledi? Bul ne qorlyq?..»

Báıten barlyq jumsaq minezdi adamdar sekildi, utatyn jerde uta almaı, aıtar jaýabyn der kezinde aıta almaı, esine keıin túsetin, esesi ketip, ózine–ózi yza bolyp júretinderdiń biri edi. Bul joly da jaý ketkende esin jınap, qylyshyn qıǵa shapty. Ókindi, yza boldy, qorlandy...

Ózen jaǵasynda Qarataı kútip tur eken. Báıtenniń túrin kórdi de, eshteńe suraǵan joq.

— Júr, bizdikine baraıyq, — dedi, — úıge sonan keıin–aq qaıtarsyń.

Báıten «maǵan endi báribir» degen adamsha, únsiz erip júre berdi.

Bult arasynan aı kórinip, tóńirekke sáýlesin túsirdi. Ár úıdiń tusynan keshki sharýada júrgen áıelderdiń beınesi kólbeńdeıdi. Bala shaqyrǵan, malǵa keıigen daýystar túngi aýada jańǵyryp dál janyńnan shyqqandaı ap–aıqyn estiledi.

Qarataıdyń sheshesi úıinde joq eken.

— Aǵamdykine ketken ǵoı,— dedi Qarataı pıalasy synyq jetilik shamdy jaǵyp jatyp. — Shaı ishemiz be?

— Joq,— dedi Báıten tórdegi kórpege sylq qulap.

Qarataı aýrý adamdaı úhilegen dosyn ne dep jubataryn bilmeı, jastyǵyn shyntaqtap únsiz jatyr.

Kenet Báıten:

— Álgi bozań qaıda?— dedi basyn kóterip alyp.

— Nemene deısiń?— dedi túsinbeı qalǵan Qarataı.

— Boza bar dep ediń ǵoı osy úıde.

Qarataı qýanyp ketkendeı atyp turyp, shıdiń ishinen eki kese men kók qumandy alyp shyqty.

— Esińe qalaı tústi, — dedi shalap sekildi surǵylt bozany kesege quıyp jatyp.— Anada aǵamnyń aýdannan kelgenderge quıǵan bozasy ǵoı. Eki qumandaı qalǵan eken bireýin áı–shaıǵa qaramaı, aldym da kettim. Káne...

Kúshti ashyǵan salqyn boza minezi jeńildeý Qarataıǵa birden áser etti.

— Anada Jumabektiń úıiniń bozasyn ishkenbiz, — dedi tiline oratylyp. — Kelesi kúni basym synyp ólip qala jazdadym. Sóıtse, álgi ońbaǵan jurtty mas qylamyn dep, bozaǵa nasybaı salypty. Ne degen jyndy, eı?

Báıten úshinshi kesesin simirdi.

— Sen bar ǵoı saspa, onyń ákesindeı qyzdy tabasyń áli... — Qarataı jan–jaǵyna qarap alyp Báıtenniń qulaǵyna:— Osynyń bárin istep otyrǵan Nurbek. Esińde bolsyn, seniń eń úlken jaýyń meniń aǵam emes, sol,— dep kútpegen habardan shalqasynan túser me eken degendeı shegine túsip, Báıtenniń betine barlaı qarady. — Meniń aǵamnyń aýdandaǵy tiregi — sol...

Qarataı bosaǵan keselerge taǵy da boza quıdy.

— Jaraıdy, sen endi túnere bermeshi. Qaıǵyrǵandy janym jek kóredi. Álde...— Qarataı yqylyq ata:— Shyn súıetin be ediń?— dedi sybyrlap. — A? Áı meıli. Óziń kináli bolmasań, boldy emes pe?.. Qaıǵynyń aýyry — kiná ózińde bolǵanda...

— Joq, — dedi Báıten bóten bir jińishke daýyspen shańq etip. — Dúnıeniń ózinde joq tazalyqty saqtaımyn dep basymdy qatyrar jaıym joq. Mahabbat degen sandyraq bolyp shyqty. Iá, ıá!— Mahabbattyń sandyraq bop shyqqanyna qýanǵan adamdaı Qarataıǵa qarap lekildete kúldi. — Eshteńege basty qatyrýdyń qajeti joq. Bári de bos sóz. Sandyraq. — Báıten kóńildene aıǵaılap ornynan atyp turdy. — Onan da dúnıeniń qyzyǵyn kór, kúnáǵa bat. Bas paıdańdy oıla. Minekı, men kettim, Bıbátımaǵa. Kettim. Jasasyn Bıbátıma!

Qarataı táltirektep ornynan tura bastady.

— Ne deısiń?

— Bıbátımaǵa kettim deımin.

— Jo–oq,— dedi Qarataı táltirektegen kúıi Báıtenniń aldyn bógep. — Jo–oq.

— Nege joq.

— Joq, saǵan bolmaıdy.

Báıten yzadan qalsh–qalsh etti.

— Áı, nege bolmaıdy, ne–ge bo–olma–aıdy, ma–ǵa–n? — dedi keńirdegi jyrtylardaı baqyryp. — Oıbaı–aý, nege bolmaıdy? Aıtshy, káne? Nege basqalarǵa bolady, al maǵan... nege? Men ne jazdym sonshalyq, a?

— Sebebi, saǵan bolmaıdy, — dedi Qarataı kekeshtenip, bir qolymen Báıtenniń jeńinen tas qyp ustap alǵan. — Maǵan bolýy múmkin, — dedi ekinshi qolymen ózin kórsetip, — al saǵan bolmaıdy. Ony sen óziń de bilesiń.

— Jiber,— dep qyryldady Báıten.

Qarataı qoly qarysyp qalǵan adamdaı aıyrylar emes. Anda–sanda:

— Joq, bolmaıdy, — deıdi kúshenip.

Báıten mysy quryp, kórpege otyra ketti. Qarataı táltirektep kelip alasha ústine qısaıdy da, áldene esine tústi me, álde ásheıin mas bolyp qaldy ma, basyn tizesine qoıyp solqyldaı jylady.

Báıten Qarataıdy kórpege ákep saldy da, ózi qataryna jatty.

— Jaraıdy endi, — dedi dosynyń basynan sıpap. — Qoı, endi... Boldy, boldy dedim ǵoı... Eshqaıda da barmaı–aq qoıaıyn...

VII

Búgin Nazardyń úıi ǵana emes, búkil aýyl abyr–sabyr. Nazardyń áıeli Bıbi qazan–oshaqtyń basynda bir sharýadan bir sharýaǵa júgirip damyl tappaıdy.

— Qatıra–aý, sen myna qazannyń janynda bol, et qaınaǵan soń kóbigin alyp, otyn azaıt, — dep jeroshaq basyndaǵy kózi baqyraıǵan qara qatynǵa tapsyrma bepip, odan nan pisirip jatqan ekinshi jeroshaqtyń qasyna keldi:

— Asyqpa, asyqpa, — dedi qazannyń ishine úńilip. — Nanyńdy ustańqyraı tús, qyzaryp pissin...

Segiz qanat aq boz úıdiń aldy tolǵan áıel. Bireýi samaýrynǵa tal butap, bireýi ıinaǵashpen sý ákelip, tezek tasyp, qyzmet qylyp júr. Eki kózderi Bıbide — taǵy ne istesek eken degendeı suranyp, jumys tileı qaraıdy.

— Áı, júgirmek, — dedi Bıbi qara kóbeıtip tekke solbyraıyp turǵan eresekteý balaǵa, — samaýryndy úıge kirgizip bere qoıshy, qonaqtarǵa shaı bereıin.

Úıge samaýryn kirgen kezde, tómengi jaqta otyrǵan yńǵaıly jas jigit atyp turyp, joǵaryda kerme jipte ilýli turǵan qyzyl ala dastarqandy alyp ortaǵa jaıdy.

— Shyraǵym–aý, saǵan ne bolǵan, dastarqandy teris jaıǵanyń ne, — dedi Bıbi oǵan keıip. — Ber jaǵyn qonaqtarǵa qaratyp jaı.

Jas jigit aıypty túrmen kúlimsirep:

— Qaıdan bileıin, tipti tigisi bilinbeıdi, — dep dastarqandy qaıta jaıdy.

Nazar qonaqtardan kóz jazbaı, qysyr áńgimeniń ortasynda otyrsa da, búkil sharýany bildirmeı, ózi basqaryp otyr. Lypyldaǵan jas jigit ne kerek ekenin onyń qabaǵynan biledi. Bul joly ushyp turyp, shkaftyń ishinen eki bótelke araq aldy da, súlgige orap kórsetpeı, Nazardyń «ózim belgi bermeı, qozǵalma» degenin túsinip, ornyna qaıtyp keldi.

Tórdegi qonaqtardyń osal adamdar emes ekeni túrlerinen kórinip tur. Bári de qalasha kıinip, qalasha shash qoıǵan. Sóılegen sózderi, otyrǵan otyrystary aýyl adamdaryna uqsamaıdy, mańǵaz da sabyrly. Biraq solardyń ishinde eki qonaqqa degen qurmet aıryqsha. Onyń biri — atqarý komıtetiniń predsedateli — Ybysh Qaltańbaev. Ekinshisi, okrýgten kelgen ýákil, surǵylt matadan tigilgen áskerı kıtel men galıfe shalbar kıgen, shashyn jylmıta taraǵan jas jigit — Mustafa Qambarov. Qımyl–qozǵalysy, kúlgeni áli minezi jattyqpaǵan eresek bala sekildi. Biraq sóz sóılesi shymyr. Ybysh Qaltańbaevqa qaljyńdap birdeńe aıtsa, ana kisi ishegi qatyp uzaq kúledi. Qalǵandary álgi sózdiń tórkinine túsinbese de, tóńirekke keshshe bolyp kórinbes úshin qosyla máz bolyp, ásirese kúlegesh Qamıdolla jalǵyz ózi kózinen jas aqqansha kúlip toqtaı almaı qoıdy. Birazdan keıin otyrǵan adamdarǵa ýákil jigittiń ázilderi, shynynda da, tapqyr da oınaqy bolyp kórinip, endi Qamıdolla sóz aıtqyzbaı–aq, aldyn ala býyny quryp, bylq–sylq etip, kúlkiden kóz ashpaı otyrdy.

Oblysta ótken áldebir jınalys jaıynda Mustafa Ybekeńe:

— Jınalystaǵy sózińiz óte oryndy boldy, men de baıqap qaldym, úlken kisi den qoıyp tyńdap, rıza bolyp otyrdy, — deı kelip, taǵy da qýaqylana:

— Jınalystan keıin Almatydan kelgen ánebireý ókil kelinshek ekeýińiz... ózi... qalaı... — dep daýsyn qubyltyp, jymyń qaǵyp edi, onyń neǵylǵan kelinshek ekenin, ekeýiniń arasynda ne bolǵanyn bilmese de, ýákildiń sózderinen kúlgendi tilep otyrǵanyn sezip, jurt qyran–topan kúlkige batty. Jaıshylyqta eshkimniń qaljyńyn kótermeıtin Ybekeń de áldebirdeńeni moıyndaǵan adamsha atqa jortaqtaǵandaı selkildeı kúlip, basyn shaıqap qoıdy.

Ybysh Qaltańbaev aýdannyń eń alys jeri Aqshoqy aýlyna okrýgten kelgen ýákildi ádeıi ákelgen. Ondaǵy oıy: «Kollektıvtendirý jumysyn júzege asyrý kerek dep joǵarydan kúnde qysady, onan da aýyldyń jaǵdaıyn — kadrdyń azdyǵyn, jeriniń alystyǵyn, mádenı turmystyń tómendigin taǵy sol sıaqty tolyp jatqan qıyndyqtardy kórsin óz kózderimen». Onyń ústine keterde Nurbek osyndaǵy aýylnaıdyń qonaq kúte alatyn, jón biletin adam ekenin qulaǵyna sybyrlap aıtqan. Ókil jigit te pende shyǵar, adam qusap bir demalyp qaıtsyn.

Nurbektiń álgi sózi beker bolmady. Aýylnaı bulardy Aqshoqy kólemine attap basqannan aldarynan shyǵyp qarsy alyp edi, sodan beri, minekı, qaıda barsa da, qastarynan eki eli qalmaı, qurmet kórsetip, endi óz úıine kelgende de kózi ashyq, aq kóńil, kózjumbaı qonaqjaı adam ekenin sezdirip otyr. Er kóńildiliginde shek joq, tipti ne aıtsań da, oryndaıtyn sekildi.

Nazardyń qonaqjaılylyǵy bul kúnde elge ańyz bola bastaǵan. Syrttan ákimder kelse, osy úıge bir túsýdi ózine maqsat qylady. Sodan keıin aýdanǵa qaıtyp baryp, komandırovka jaıy áńgime bolǵanda, bul jaqta buryn bolǵan bireýler mindetti túrde: «Qalaı Nazardykinde boldyń ba?» — der edi, jáne ol suraǵanynan sol úıde onyń óziniń de bolǵanyn, ári ony ájeptáýir dáreje kóretini baıqalatyn. Árqaısysy dál ózine berilgen qonaqasynyń bárinen artyq bolǵanyn dáleldeýge tyrysatyn.

Al aýyl adamdary keshe ǵana kóz aldarynda ósken Nazardyń osynsha ónerdi qaı jaqta júrip úırenip alǵanyna qaıran qalyp, keıbireýleri: «Táıiri, ol Nazardyń ózinen dep otyrsyń ba? Anaý kelinniń pysyqtyǵy ǵoı, ol bolmasa, dastarqany qaıtip jaqsy bolady»,— dep jumbaqtyń sheshýin Bıbiden izdeıdi. Bálkim, ras ta shyǵar, kúnine júz qonaq kelse de, Bıbi qabaǵyn shytpaıdy, qaıta sharýasy kóbeıgen saıyn kóńildenip, janyǵa túser edi. Qazaq «ekinshi baılyq aq jaýlyq» deıdi, onyń ústine Nazardyń da baǵy janyp, elge tóre boldy, baı kóńilge baılyq qosylǵan soń, bul úıdiń dastarqany ańyz bolmaǵanda, kimniń dastarqany ańyz bolsyn?

Endi, mine, aýdannyń kezekti ýákilinen basqa ákim kórmegen aqshoqylyqtarǵa jyrdaǵy batyrdaı bop elesteıtin Qaltańbaevtyń ózi okrýgtik ýákilmen birge kelip, ómir boıy Aqsýattyń basynda ósip–óngen kádimgi Nazardyń úıine kelip qonaq bolýy úsh uıyqtasa, túske kiretin nárse me?

— Ne de bolsa, Qaltańbaevty bir kórip qaldyq–aý,— deıdi Saǵıdolla, sodan basqa armany joqtaı.

— Shyraǵym–aý, okrýgtyń adamyn qaıtesiń, ol da úlken ákim ǵoı, — dep áldekim búgingi qyzyqtyń aıbynyn áldede asyra túsedi.

Qonaqtarǵa araq quıyldy. Tómenirek otyrǵan ýákilder «biz ishpeıtin edik» dep teris bata beretindeı, alaqandaryn syrtqa tosyp, at tondaryn ala qashyp jatty da, biraq osy kezde Ybekeń ózi yńǵaı bildire, araq quıǵan keseni aldymen Mustafanyń aldyna, sodan keıin óziniń aldyna qoıǵan kezde amaldary quryp, qaıyryp jibergen ydystaryn qaıta suratyp alýǵa májbúr boldy.

Nazar Ybekeńniń qas–qabaǵyn sezgennen keıin–aq, qalǵan jurttyń apshysyn qýyrdy.

— Halqymyzdys úlken azamaty Musekeń men Ybekeńniń qolymyzdy qaqpaı otyrǵanyn, myna dastarqandy, qala berdi, elimizdi, jerimizdi syılaǵany dep bilemin. Sondyqtan osy dámdi bárimiz de qaldyrmaı alyp qoıaıyq, — dedi qalǵan ýákilderge salmaq sala. Sodan keıin qasynda otyrǵan adamǵa: — Áı, Qamıdolla, sózdi qoı, káne, ólip ketseń de, ishesiń, — dedi ámir ete.

Nazar ákimdermen sóıleskende: «Biz eshteńe bilmeımiz, nadanbyz, minekı, qandaı ulaǵatty sóz aıtyldy, osynyń ózi bizge úlken ǵıbrat qoı», — dep ózin tuqyrtyp, kishireıte sóılese, aýyl adamdaryna sóılegende, mundaǵylardyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ekenin jurtqa ádeıi bildire, óktemdeý ún qatady. Biraq sonysy eshkimge ersi kórinbedi, qaıta aqyldylyqtyń tájirıbeliliktiń belgisindeı bolyp qonaqtarǵa bul elde jón biletin bir senimdi adam bar eken degen uǵym qalyptastyrdy.

Tómengi jaqta otyrǵan aýyl adamdarynyń nazary tórdegi eki ákimde. Bóten bir halyqtyń adamyn kórgendeı, ekeýiniń otyrysyna, kúlgenine, sóılegenine, iship–jegenine tańyrqaı qaraıdy.

— Basy qandaı úlken? — deıdi áldekim qasyndaǵy adamǵa sybyrlap.

— Kimniń?

— Qaltańbaevtyń.

— Ana jigittiń de basy biraz bar eken.

— Kóp oqyǵan adamdar ǵoı, — dep sáýegeısidi basqa bireýi. — Kóp oqyǵannan adamnyń basy úlken bolady deıdi.

— Tileýmaǵambettiń basy jez shylapshyndaı edi, — dedi Sentaı degen kisi shylapshynnyń aýmaǵyn qolymen kórsetip.

— Ottapsyń. Beske deıin san bilmeıtin jyndy Qarqynbaıdyń basynan úlken bas joq. Nemene ol da bir jerden oqyp kep pe?

— Baıaǵy Baımaǵambettiń Peterborda oqyǵan balasy Salyq she? Qılymdy meńgergen adam sondaı–aq bolar.

Basy kip–kishkentaı edi ǵoı sonyń, — dep úshinshi bireýi dereý álginiń sózin tiriltti.

— Iá, naǵyz eshki bas bolatyn...

— T–s–s... Ana kisi sóılep jatyr.

Biraq sybyr toqtamady. Ybekeńniń otyrysy, araq ishkende kózin jumyp nan ıiskeıtini, jastyqqa qısaımaı tik otyratyny; oblystan kelgen ýákildiń shybyndaǵan at qusap basyp kekjeń etkizip, shashyn keıin silkıtini, shaı ústinde temeki tartatyny, ishken saıyn qyzaryp kele jatqany taǵy sol sıaqtylar áńgime boldy.

Shaıdan keıin Nazar ánshi Ábdiǵappardy aldyrdy. Qonaqtar irgege bastaryn bere, jastyqqa qısaıyp, án tyńdady. Tek Ybekeń ǵana qısaımaı tik otyr.

Ómirinde mundaı kisilermen bas qosyp kórmegen Ábdiǵappar birazǵa deıin sheshilip kete almaı, tek İbekeńniń qystaýymen jarty kese araqty tartyp jibergennen keıin ǵana daýsy shyǵyp, ózi de kóterilip sala berdi.

— Bilem ǵoı men bulardy, — dedi Ybekeń óziniń tapqyrlyǵyna maqtanǵandaı jurtqa kúle qarap.

Ábdiǵappar burynǵy ádetimen «Dúnıe bir qısyq jol...» — dep bastalatyn qazaqtyń qara óleńin sazdy maqammen bastaı berip edi, Baıdáýlet:

— Tek, andaǵyń eski óleń ǵoı,— dep shoshyp ketti.

Oblystan kelgen ýákil:

— Bári de halyqtyń murasy ǵoı, aıta bersin, — dep Baıdáýletke qarap jaıbaraqat kózin jumyp, basyn ızep, «eshteńe etpeıdi, qoryqpa» degendi bildirgendeı boldy.

Úsh–tórt óleńnen keıin Ábdiǵappar báıge atyndaı qyzynyp, áldebir ashshy aıqaımen bastalatyn ánderge túsip, dýmandatyp áketti.

Oblystan kelgen ýákil:

— Mynaýyń Almatyǵa ketetin adam ǵoı, munda tekke qor bolǵansha. Daýsy qandaı ǵajap! — dep basyn shaıqap tań qaldy.

Óleńnen keıin Ábdiǵappar Dáýitbaıdyń toqalymen aıtysyn, aýyldaǵy áıelderdiń daýsyn, Kúnzaǵılanyń qarǵaǵanyn salyp, otyrǵan jurttyń bárin qyrǵyn kúlkige batyrdy. Ýákil Mustafa qyp–qyzyl bop ishin basyp jatyp qaldy, Ybekeń jylaǵan adamdaı eki kózin jumyp alyp, betin basyp, selk–selk etedi.

Ábded qutyryp alǵan Ábdiǵappardy Nazardyń ózi áreń toqtatty.

— Áı, bolar endi,— dedi Nazar ýhilep, kúlkisin basqan kezde. — Óltiresiń be, jurtty, qoı endi.

Ábdiǵappar kózin alaq–julaq etkizip:

— Qurysyn qoıdym, endeshe, — dep alyp, ile Kúnzaǵıla bolyp qarǵaı jónelgende, qaıtadan qyran–topan bolǵan jurttyń ishinen áldekim býlyǵyp, loqsı bastaǵan soń:

— Áı, boldy endi,— dedi Nazar daýsyn qataıtyp. — Jetedi.

Jurt esterin jıyp, bir–birimen kúresip shyqqandaı entigip, terlerin súrtip, ózderin jónge keltire bastady.

Aldyǵa qýyrdaq keldi. Maıly qýyrdaqtyń ashqyltym dámi tildi úıiredi.

Aýdan ákimderiniń biri:

— Maǵan jeýge bolmaıdy, óıtkeni dáriger ruqsat etpeıdi, — dep qýyrdaqtan bas tartty. — Shirkin–aı, ıisi qandaı ǵajap, toıǵansha bir jer me edi, — dedi sosyn qyzyǵyp. — Átteń bolmaıdy, ruqsat joq.

— Myna kisi bir qyzyq adam eken, — dep tań qaldy Saǵıdolla qasyndaǵylarǵa sybyrlap. — Dárigerine bireý aıtyp barady dep oılaı ma, jeı bermeı me.

Babymen pisken dám, jaqsy yqylas, kóńil kótergen oıyn–kúlki qonaqtar men aýyl adamdarynyń arasyn múlde jaqyndastyryp jibergendeı boldy.

Tórde otyrǵan syıly qonaqtar tómende otyrǵan aýyl adamdarynyń atyn atap sóılese bastady. (Keıin Saǵıdolla osy oqıǵa týraly sóz bolǵanda: «İbekeń maǵan Saǵıdolla dedi» nemese «oblystan kelgen ýákil aıtty: «Saǵıdolla sen búıtshi dedi» — dep áńgimeni óz atynan bastaıtyn boldy.)

Qonaqtar boı jazýǵa dalaǵa shyqqanda tús aýǵan qońyr salqyn mezgil edi. Jelpinip shyqqan kóńildi topqa aýa raıy da, ózen jaǵasyndaǵy toǵaı da, arǵy bettegi ıt arqa qum shoqylar da keremet kórinis bolyp elestedi.

— Ózende balyq bar ma? — dedi ájeptáýir qyzyp jeńiltektenip alǵan Mustafa Qambarovıch áldenege balasha qýanyp.

— Bar, — dedi Nazar basyn ızep. — Shortan, taban, aq balyq — bári bar. Al eger aýlaıtyn bolsaq, Sorǵa baraıyq. Osydan úsh shaqyrym jer. Onyń balyǵy degen aıaqqa oralady.

— Oıpyrym–aı, á? — dedi Mustafa kózi jaınap. — Prámo aıaqqa oralady deısiz be? Men ondaı balyqty ómirimde kórgen emespin...

Qalada ósken Mustafanyń balyq aýlaýǵa qatty qyzyǵyp turǵanyn sezgen İbekeń:

— Nesi bar, barsaq baraıyq,— dedi qolyn jaıyp. — Mustafa túgil meniń de kúnde kelip jatqan jerim emes.

Tabıǵattyń baılyǵyn osyndaıda "kórmegende, qaıda kóremiz. Solaı emes pe? — dep sosyn ol aýyl adamdaryna qarady.

— Solaı, solaı, — dep jamyrasty bári de.

Nazar jastardyń ishinen ózderimen birge balyqqa baratyn adam tańdady.

— Qarataı, Saǵıdolla, Ábdiǵappar sender de júresińder.

Kóp uzamaı dýmandy májilistiń qyzyǵyna eltip, jelikken kisiler atqa otyryp, aýyldyń teriskeı betindegi Sor kóline bet aldy.

— Úlken kisiler de bala qusap erigedi eken–aý, — dep aýyldyń qatyn–qalashtary qyzyq kórip bulardyń sońdarynan qarap turdy.

Sor dep otyrǵanymyz Jylandy ózenine úlken bóget salǵanda, oıpańǵa jınalǵan sý ǵoı. Sodan beri balyq paıda bolyp, ný qamys ósip jaǵasyna malshylar qystaıtyn úlken aıdyndy kólge aınaldy. Kóktemde sý tasyǵanda ózen sýy kólge quısa, keıin kóldiń sýy ózenge qaıta quıady. Osy kezde jas balalar ústindegi kóılegimen, un eleıtin eleýishpen, qapshyqpen súzip maıda shabaqtardy qyryp alady.

Qalyń nar qamysty jaǵalap, ana jer myna jerdiń atyn, tarıhyn áńgime qylyp kele jatqan, attylar ashyq aıdynnyń tusynan qalaı shyǵa kelgenderin baıqaǵan joq. Osy tusta Nazardyń jón bilgendigine Ybekeńniń ózi de tań qaldy. Osylaı bolaryn bilgendeı bir kún buryn kólge aý qurǵyzyp, balyqshy ári ańshy Báıdildany qaıyǵymen kúttirip qoıypty. Jalańash denesine shekpen kıgen Bákeń óz úıine qonaq kelgendeı, kisilerdi attan túsirip, quraq ushyp júgirip júr.

— Al endi balyqty qarmaqsyz qalaı aýlaımyz?— dedi Mustafa jan–jaǵyna tańyrqaı qarap.

— Kólden qarmaq pen balyq aýlaý ónbeıtin is, — dedi áńgimege Báıdilda aralasyp.— Ádette aýmen aýlaıdy. Al aý bolsa, ánekı, qurýly tur. Balyqtyń túsýi túspeýi sizderdiń nesibelerińizge baılanysty. Barasyzdar da, túsken balyqty ala beresizder...

— Solaı ma?

— Solaı–solaı, Museke, — dedi Nazar kúlip. — Qarmaq salǵanda da, ustaıtyn balyqtaryńyz osy balyqtar.

Jaǵada turǵan qaıyqqa eki jigit pen Mustafa, al úlken salyǵa Ybysh bastaǵan bir top adam otyrdy.

Mustafa aıdynnyń arǵy betine qurylǵan aýǵa buryn jetý úshin:

— Oıpyrym–aý, tezirek espeımiz be, aýǵa analar buryn jetetin boldy ǵoı endi, — dep eskek ustap otyrǵan Báıdildanyń degbirin aldy.

— Jetpeıdi ǵoı, — deıdi Bákeń asyqpaı, sabyrly únmen.

Aıdynǵa shyqqan soń, qaıyq saldy lezde basyp ozdy.

— Ýra!— dedi Mustafa balasha qýanyp.

Saldyń qaq ortasynda otyrǵan Ybekeń taıaý ustap ıterip turǵan óziniń qyzmetkerine:

— Oıbaı–aý, tamaq ishpegensiń be, qattyraq ıtermeısiń be, qoı, mynany men barǵan soń qyzmetten shyǵarady ekenmin,— deıdi jop–jorta keıip.

Aýǵa túsken balyqtyń sanynda esep joq, ústińgi qabatynda eki qasqaldaq ilinip ólip qalypty. Mustafa esi shyǵyp, bir jaqqa alyp ketetindeı, tóńireginiń bárinen qyzǵanyp, aýdaǵy balyqtardy bosatyp, qaıyqqa sala bastady. Kóltabannyń sarǵylt jotalary altyndaı jarqyrap kún kózine shaǵylysady. Arasynda eki–úsh shoraǵaı kezdesip edi:

— Bul kóldiń balyǵy emes, — dedi Báıdilda tabıǵattyń ózinen qate tapqan adamdaı kelispeı. — Kóktemde ózennen aǵyspen kelip, adasyp qalǵan ǵoı.

— Oıbaı, adaspaq túgili, qańǵyp ketsin, bizge balyq bolsa boldy,— deıdi Mustafa balyqtardy aýdan jantalasa aǵytyp jatyp.

Mustafanyń balasha súıkimdi qylyǵyn jurt qyzyqtap máz boldy.

— Osy aýdannan adam kelse betine qaraı almaýshy ek, mynaýyń bir kishipeıil ǵajap adam ǵoı, — dedi Saǵıdolla rıza bolyp.

— «Ulyq bolsań, kishik bol» degen osy–ay, á?

— Bet qaratpaıtyndar ber jaǵyndaǵylar ǵoı, — dedi Jumabek, osy bir jaıdy óziniń baıaǵydan biletinin sezdirgisi kelgendeı tyjyryna sóılep. — Úlken ulyqtyń aldy qashan da keń bolady.

Aý qaraýshylar balyqtaryn qaıyqqa tıep, beıne bir teńizden qaıtqan balyqshylardaı sharshap–shaldyǵyp jaǵaǵa oraldy.

Mustafa aýdy tarqatyp jatyp bir shoraǵaıdan aırylyp qalǵan eken, eshkimge sóz bermeı, qaıta–qaıta sony aıtýmen boldy. Tyńdaýshylar ár aıtqan saıyn álgini jańa estigendeı, bastaryn shaıqap, tańdaılaryn qaǵyp tań qalysyp jatty. Máselen Jumabek:

«Apyr–aı, á, ózi shamasy úlken boldy ǵoı, áıtpese myqtap ustaǵanda kete ala ma?— degendi úsh ret aıtty.

— Shirkin–aı, myltyq bolyp qus aýlar ma edi, — dedi Ybekeń tóbeden ushyp bara jatqan bir top úırekti kórip.

— Myltyq bar ǵoı, — dedi Báıdilda osy aıtýym durys pa degendeı Nazarǵa qarap qoıyp.

Qonaqtar ne qalaıtynyn kúni buryn biletin óziniń áýlıelik qasıetine rıza bolǵandaı Nazar Báıdildaǵa basyn ızep, mıyǵynan kúldi. Báıdilda qamys kúrkeniń ishinen myltyq alyp shyqty.

Balyqtan qusqa aýysqan ańshylar kóldiń arǵy qabatyna shyqpaq bolyp, jalǵyz aıaq jolǵa túskeni sol edi:

— Oıbaı, áne, kıikter qulady sýǵa, — degen Jumabektiń daýsy jurtty selk etkizdi.

Áýeıi jurttyń jospary osy arada qustan kıikke aýdy.

Báıdilda balalardyń sózin tyńdaǵan úlken kisi sekildi, ár suraqqa sabyrmen jaýap berip, «táıiri, osy da ańshylyq pa, ásheıin ermek qoı» degen túrmen astyndaǵy qarny qampıǵan tory atyn tebinip kıikter sýǵa qulaǵan túbekke qaraı jol bastady. Odan keıin topty ekige bólip, kıikter keri qaıtqanda bytyraı qashpas úshin qaptaldan úrkitýdi tapsyrdy.

Týra jolda Mustafa men Báıdilda qaldy. Mustafa bir jerde tyǵylyp jatatyn shyǵarmyz dep oılaǵan, biraq Báıdilda bulaı ań atýdy ózine laıyq sanamaıtyn jáne qazirgi jaıǵa onsha mán bermeıtin, ózin odan úlkenirek iske laıyqty sanaıtyn iri ańshynyń syńaıyn baıqatyp:

— Eshteńe etpeıdi,— dedi kúlip. — Júre bereıik. Kıikter báribir qazir bizdiń ústimizden ótedi.

Buryn ań aýlap kórmegen Mustafa «ústimizden ótedi» degenge jóndi túsinbeı, qorqyp qaldy.

— Myna jer túbek qoı, — dedi Báıdilda ózinen aqyl–oıy tómen balaǵa jón túsindirgendeı ejeleı sóılep. — Eki jaq qaptaldaǵy jyranyń aýzyn bettegennen keıin tek týra jolmen qashady. Jolyndaǵy adamǵa da qaramaıdy. Biraq basyp ketpeıdi, árıne,— dedi taǵy da kúlip. — Osylaı qasymyzdan zýyldap ótip jatady.

— Siz osy jerden talaı atyp alǵan shyǵarsyz?

— Men kıikti myltyqpen aýlamaımyn, — dedi Báıdilda jaıbaraqat maqtana sóılep, — men kıikti tek qaqpanmen aýlaımyn. Kıik degen úrkek haıýan ǵoı.

— Oıbaı, kele jatyr, — dedi Mustafa osy kezde, qashatyn adamdaı apalaqtap.

— Tez attan túsińiz, — dedi Báıdilda qaladan kelgen ákimge buıyra sóılep. — Má, myltyqty alyńyz, asyqpaı tekesin tańdap atyńyz.

Andaǵaılap zymyraǵan qalyń kıik qyryp jiberetin jaý áskerindeı entelep kelip qaldy. Odan keıin ekige jarylyp, dál osy jerden týra ótip ketpese, básten aırylatyndaı órshelene ilgeri umtyldy. Bastary tuqjıyp, kózderi alaryp, dál qastarynan zýyldap ótip jatqan kıikterge qarap, Mustafa ańyryp qalǵan.

— Tez at!— degen buıryq estildi.

Mustafa «tekesin tańdap at» degen sózdi esine alyp, myltyǵyn kóterip kózdeı bastap edi, mynandaı zymyraǵan haıýannyń bireýin dáldep atý degen múmkin emes sekildi kórindi de, oń qaptalda shoǵyrlanyp óte bergen bir top kıikti nysanaǵa alyp, shúrippeni basyp qaldy. Gúrs etken myltyq únimen birge kók tútin shańmen aralasyp joǵary kóterildi. Mustafa qalyń shańnyń arasynan oǵynyń tıgen tımegenin bilmeı, «Áı, táıiri, meniń atqan oǵym tıýshi me edi»,— dep aldyn ala ózine renjip daǵdaryp turǵanda, Báıdildanyń:

— Qulady, qulady — degen daýsy estildi.

Osy kezde kıikterdiń sońǵy toby da eki ańshynyń janynan oqtaı zymyrap keń dalany betke alyp, uzaı bergen. Mustafa neniń qulaǵanyn aıyra almaı tur edi, bir top bozdyń ar jaǵynda ıtshe shoqıyp turýǵa tyrmysyp jatqan jalǵyz kıikti kórdi de, esi shyǵyp tura júgirdi. Kele, jem kórgende búkil haıýan ataýlyny bıleıtin esirik sezimmen jatqan kıikti jantalasyp qushaqtaı qulady. Záresi ushyp ketken kıik, aıaǵy aspannan kele aýnap tústi de, ólgen ekem dep oılaǵandaı qımylsyz qaldy.

— Museke túryńyz. Andaǵy jatysyńyz ne?— dedi ile artynan jetken Báıdilda.— Ústińizdi búldirdińiz ǵoı. Eshqaıda ketpeıdi endi...— Báıdilda attan túsip qaltasynan pyshaǵyn aldy da, kıiktiń basyn shalqaıta ustap, «bissimilla» dep tamaqtan oryp jiberdi.

Kóp uzamaı basqa ańshylar da jetti. Bári de máz bolyp, buryn kıik kórmegendeı shýlady.

— Mynaýyń eshki ǵoı, tekesin nege atpadyńdar,— dedi Ybekeń...

— Men tekesin at dep aıtyp edim,— dedi Báıdilda «menen kiná joq» degendeı jaıbaraqat.

Mustafa aldynda bar shyndyqty aıtqysy kelip otyrǵan, biraq:

— Týra tekesin–aq kózdep edim, bolmady,— dep qalaı ótirik aıtqanyn ózi de bilmeı qaldy.

Ádeıilep tekesin kózdegende eshkige ne laqqa tıetini ańshylyq ómirde jıi kezdesetin oqıǵa bolǵandyqtan, álgi sózdiń shyndyǵyna eshkim kúmán bildirgen joq.

Budan keıingi áńgime–dúkenniń qyzyǵy ań aýlaǵannyń ózinen kem bolǵan joq. Árkim ózi sóılegisi kelip, «sóziń aýzyńda» dep birin–biri toqtatyp, keıde ekeý–úsheýden qatar sóılep, ý–shý, azan–qazan boldy. Ybekeńniń aıtýyna qaraǵanda sol jaq qanatta bular bolmaǵanda, munyń biri de bolmaıdy eken, saǵadan kıikterdiń bári shyǵyp ketkeli turǵanda, úlken eptilikpen, ańshylyq tapqyrlyqpen áreń dep betin qaıtarypty. Oń qanattaǵylardyń tapqyrlyǵy onan da asyp túsedi. Olar kıiktiń bir bet alǵanda toqtaı almaıtynyn bilip, aldyn ala qaz–qatar turyp, kıimderin bulǵap, qıqý salyp, mańdaryna jolatpaǵan. Atyp alynǵan jalǵyz kıikte báriniń de úlesi bar ekenine kózderi jetken kezde ańshylar ózderine–ózderi rıza bolyp aýylǵa qaıtty.

Alda Ybekeń men Mustafanyń ortasynda — Nazar, odan keıin aýdannyń qalǵan ákimderi, olardyń qasynda partorg pen artel bastyǵy Jumabek, sońynda aýyldyń shashbaý kóterýshi aktıvteri, Saǵıdolla sekildi «alyp kel, baryp kelge» jumsaıtyn eki úsh jigit.

Nazar qalǵan ákimdermen kóp sóılese bermeıdi, senderge laıyqty atqosshylar bar ǵoı degendeı, ózi Ybekeń men Mustafaǵa ǵana juǵysyp, solardyń áńgimesin tyńdap, aıtqanyn oryndap, ári terezesi teń adamdaı, emin–erkin áńgimelesip keledi.

— Mynaý bir ásheıin yrymyn jasaǵan sekildi is dana boldy. Amandyq bolyp, keıin bir reti kelse, sharýashylyǵymyz jaqsy bolsa,— osy tusta Nazar ózimen–ózi sóıleskendeı bir únmen,— sharýashylyqty jóndeımiz ǵoı, jobaǵa kep qaldy,— dedi de, sosyn alǵashqy kóterińkileý únine qaıtyp oraldy: — sosyn bir joldaryńyz túsip osynda kele qalsańyzdar, naǵyz ańshylyqty jasar edik. Bu da bir qyzyq qoı...

— Nesi bar,— dedi Ybekeń Mustafa «joq» dep qoıa ma dep qoryqqandaı, aldyn ala asyǵys ún qatyp, — Mustekeń taǵy bir kelgende, durystap uıymdastyramyz... Solaı emes pe?

— Árıne, — dedi Mustafa balasha qýanyp.

Kún batyp, aqsham jamyrap, el orynǵa otyrǵan kezde ań aýlaǵandar aýylǵa keldi.

Endi qonaqtarmen birge ańǵa baryp kelgenderdiń bedeli aıaq astynan kóterildi. Ybekeń maǵan osylaı da, osylaı dedi, sosyn men Ybekeńe bylaı dedim degen áńgimelerdi jergilikti halyq aýyzdaryn ashyp tyńdady. Al Nazarǵa aýyl adamy túgil aýdan jigitteriniń qoly jetpeı qaldy. Túri onsyz da susty Ybykeń óziniń joldastarymen júzin jylytpaı, sazaryp otyryp sóılesse, Nazarǵa kelgende múlde ózgerip, qabaǵy ashylyp qoıa beredi. Al Mustafa «Nazeke, Nazaǵa, Nazke» dep atyn neshe qubyltyp, erkeletip ataıdy.

Kelesi kúni tańerteń Ybysh pen Mustafa «oınadyq, kúldik, endi jeter» degendeı, túrlerin sýytyp alǵashqy ýákil qalyptaryna tústi. Belsendilerdiń basyn qurap, shaǵyn jınalys ótkizdi. Mustafa degen jigitińiz aǵyp turǵan sheshen eken, partıanyń ishki–syrtqy saıasaty, halyqaralyq jaǵdaı, oblys kólemindegi ózgeristerdi neshe túrli sıfrlarmen aralastyryp baıandaǵan kezde, el aýzyn ashyp otyryp qaldy. İbekeń partıa, sovet kadrlarynyń aldynda turǵan negizgi mindetter: mal basyn aman saqtaý, kollektıvtendirý jumysyn túbegeıli oryndaý, qystan aman shyǵý, saýatsyzdyqqa qarsy kúres sekildi kún tártibindegi sharýalardy atap kórsetti. Bul kisi jekip, ursyp sóılegendi jaqsy kóredi eken, biraq onysy ózine bir túrli jarasyp turdy.

Attanar aldynda Nazardy jeke shaqyryp alyp:

— Anaý artel bastyǵyń maǵan onsha unaǵan joq, — dedi óziniń joldastaryna sóıleıtin qatqyl daýsymen, — tym bos, sondyqtan bar sharýaǵa jaýap beresiń. Al is jónge kelmese, aǵaıynshylyqtan ketisemiz. Uqtyń ba?

— Uqqanda qandaı, — dedi senimdi únmen Nazar. Qamshyny súıetin kólik sekildi, júzinde qulshyný, sol bir barlyq iske jaýap beretin syn sátti asyǵa kútý bar. Osyny sezgen Ybekeń «Jaraısyń, júregińde otyń bar eken»,— dep ishteı súısinip qaldy.

Jón–jobany jaqsy biledi degen atyna kir keltirmeı, Nazar qasyna Baıdáýlet pen Jumabekti ertip, qonaqtardy Qońyrózek saıyna deıin shyǵaryp saldy.

VIII

Klýbtyń mańdaıshasyndaǵy Qyzyl tý jel ekpinimen shybyrtqy úıirgendeı sartyldap, tóńirekke saltanatty da aıbarly túr berip tur.

Jaz boıy úńireıip turatyn qystaýlardyń terezeleri salynyp, syrty sylanyp, jan–jaǵy tazaryp qalǵan. Áldekimder albar býyp, tezek túsirip qys qamyna kirisýde. Biraq qalyń aýyl áli qystaýǵa kóshpegen — mezgili jetse de, kúzdiń qabaǵy ashylyp qońyr tartqan soń, ár kúndi olja kórip, áne–mine dep otyrǵan túrleri bar. Shóp shabý, egin orý, kúzem, kúıek alý sekildi naýqandy qaýyrt jumystar aıaqtalǵan kez. Aýylda qoly bos adam kóp. Klýb tóńiregindegi qarań–qurań kisilerdi kórip:

— Búgin osy birdeńe bar–aý deımin keńse jaǵynda,— deıdi bir–birine.

— Shyraǵym–aý, óziń qaıda júrsiń, búgin úlken jınalys qoı.

— Iá, aıtpaqshy búgin Aqshoqy aýyl keńesiniń jalpy jınalysy bolady. «Birlik» pen «Bostandyqtyń» da adamdary kelýge tıisti.

Talma tústiń shamasynda kórshi aýyl adamdarynyń qarasy kórindi. Qarasýdaǵy «Birlik» arteliniń basqarmasy Ramazan bastaǵan bir top adam aýyldyń aldymen keńsege qaraı týra tartty.

Ramazannyń astynda jaly toqpaqtaı qaraker at, qara beshpentiniń syrtynan qyzyl jolaq mata belbeýmen býynyp alypty. Qarakerdi sıpaı qamshylap, quryq tastam jerde kıiktiń tekesindeı bolyp alda keledi.

Aýylǵa kelgen–ketkendi sóz qylmasa otyra almaıtyn shal–shaýqandar kóbin jyǵa tanı almaı:

— Seniń kóziń jetedi ǵoı, anaý Ramazannyń art jaǵyndaǵy kim? — deıdi jastaý bireýine.

— Tumaq kıgen be?

— Joǵa, artyndaǵy she, áne bireý, balanyń shúmetegi qusap shikireıgen?

— Sonyń — Arqaýbaıdyń balasy bolý kerek. Jaqynda esepshi boldy dep estigem.

— Tek. O májnúnnen esepshi shyǵýshy ma edi? — deıdi alǵashqy shal shoshynyp.

Kóp uzamaı Sýyqbulaqtyń da adamdary kelip jetti. Ondaǵy «Bostandyq» arteliniń bastyǵy Satybaldy — jańa saılanǵan jas jigit. Ózin ótkir de, tildi eken dep jurt maqtap, áńgime qylatyn. Astyndaǵy qoıtorylaý kók atyn, jupyny kıimin kórip, Aqsýat halqy ony mensinbeı qaldy.

— Búıtip bastyq bolǵanyńa bolaıyn,— dedi áldekim myrs etip.— Qolynan kelip turǵanda álgi Ramazan qusap júrmeı me eken shirenip.

Onyń esesine shekpen kıgen bir jýan qaryn tósi qaıqaıyp, aýylnaıdan jaman aspanǵa qaraıdy.

— Pah, pah, mynaý qalaı shirenedi–eı?

— Apyr–aı, jerdi oıyp jiberer me eken?..

— Mynaýyń tipti úlken dáretke otyrmaıtyn adam sekildi ǵoı.

— Sonda bul kim?

— Qý súıek komıtetiniń bastyǵy ǵoı,— dedi áldekim eshkiniń mańyraǵanyndaı bir dybyspen kúlip.

— Onyń ne bále taǵy da?

— Oıbaı–aý, Jetpisbaı emes pe, — dedi ekinshi bireý. — Kádimgi jún–jurqa, teri–tersek, súıek jınaıtyn Jetpisbaı she?...

— O, hýdaýandaý!— deıdi shaldar ony da unatpaı.

Shaldardyń kóńiline jaǵý qıyn. Qıt etse: «Qaıran baıaǵynyń zamany qandaı edi?» — dep birin–biri kýáge tartyp otyrǵany. Búgingi zamannyń adamy da, maly da bir túrli... Otyrsa — opaq, tursa — sopaq.

Jańa mekendi qashan da jersinbeıtin haıýandar sekildi adam balasy jańa zamannan góri baıaǵy zamandy ańsap otyratyn ádeti ǵoı. Biraq ol óziniń baıaǵy jastyq shaǵyn — jaqsy shaǵyn ǵana saǵynyp otyrǵanyn sezbeıdi. Erteń taǵy da búgingi osy kúndi oılap, qaıran zaman dep otyratyn urpaq keledi. Odan keıin taǵy solaı, taǵy solaı bolyp kete beredi. Árkim óz boıynyń qýanyshynan ıa qaıǵysynan qoǵamnyń qýanysh–qaıǵysyn izdeıdi. Óstip ómir, ýaqyt jaıynda myń túrli oı–pikir paıda bolady.

Uly besinde klýbtyń aldy adamǵa lyq toldy. «İshke kirińder» dep jylmaqaı qara bala eki ret shaqyrsa da, qabyrǵadaǵy gazetti qyzyqtaǵan qalyń top gýildep turyp aldy. Aýdandyq gazette Nazardyń kúlip túsken sýreti basylǵan edi. Buryn sýret kórip úırenbegen úlken kisiler:

— Sonda osy turǵan kisiń kádimgi Nazar ma? — dep ózi Nazardy tanymaıtyndaı janynda turǵan adamnan suraıdy.

— Apyr–aý, óziń Nazar ekenin kórip turǵan joqsyń ba?

— Qaıdam, — deıdi úlken kisi aýzyn sylp etkizip.

Ekinshi gazet — qoldan jasalǵan qabyrǵa gazeti. Onda da Nazardyń sýreti. Astynda «Nazekeńniń arqasy» degen óleńdi mánerlep sıamen jazǵan. Daýsy shińkildegen bireý óleńdi daýystap oqı bastady:

Aýylymnyń óskeni,

Nazekemniń arqasy.

Jaýlarymnyń óshkeni

Nazekemniń arqasy,

Berekesi elimniń

Nazekemniń arqasy,

Merekesi elimniń

Nazekemniń arqasy..,

— Pah. Qıystyrǵan–aq eken, — dep áńgi Saǵıdolla korıdordy basyna kóterdi.

— Sóz qalaı?

— Muny kim shyǵaryp júr?

— Qamıdolla shyǵar, basqa kim deısiń?

— Sózdi qalaı uıqastyrady jymdaı qylyp.

— Ótirikti shyndaı qylyp,— dep qaldy bireý top ishinen.

— Nazekeńdi qalaı maqtasań da turatyn adam ǵoı, qaıtesińder qyzǵanyshtyq jasap,— dedi qoıbaǵar Sátibek renishti únmen. — Búkil aýdandy shýlatqan kimiń bar osydan basqa? Ásheıin, sandalyp...

— Oıbaı, ne dep otyr?— dep tápeltek qara kisi kózin alaq–julaq etkizdi. — Nazekeńdi aýdan túgil okrýgiń de biledi. Áneý kúni sekletaryńnyń ózi qalaı–qalaı jámpeńdedi?

— Joldastar–aý, ishke kirińder dedik qoı, — dep jyltyr qara úshinshi ret aıqaılaǵanda, jurt topyrlap, bıik tabaldyryqtan súrine attap, ishke kire bastady.

Aktıvter jaǵy qyzyl mata japqan uzyn stoldy jaǵalaı ornalasqan. Ortada — Nazar. Ústindegi áskerı gımnasterka, tikireıgen qaıratty shashy men qara murty túrine aıryqsha aıbat berip tur. Túsi surlanyp, áldebir qatty ashýdyń ústinde otyrǵandaı tóńiregine shanshylyp, qatal qaraıdy.

Baıdáýlet jınalysty ashyp, Nazarǵa sóz berdi.

Nazar ornynan turyp, qyzyl matamen qaptalǵan minbege keldi.

— Joldastar,— dedi ol basyn shalqaıta otyrǵan jurtty kózimen sholyp. — Kele jatqan Oktábr merekesi bárińe de qutty bolsyn!

Jurt dý qol shapalaqtady. Jınalystyń saltanaty jurtqa birden áser etti.

— Bıylǵy jaz Aqshoqylyqtar úshin tabysty jaz boldy,— dep sózin jalǵastyrdy Nazar.— Aýyldy sovettendirý jumysy oıdaǵydaı ótti. Salyq josparyn oryndap shyqtyq. Tap jaýlaryn elden qýdyq. Qulaǵan artelder qaıta, quryldy. Egin, shóp, kúzem naýqandaryn atqaryp shyqtyq. Endi osynyń bári op–ońaı oryndaldy desem, árıne, sózim beker bolar edi. Bıylǵy jaz bizge óte aýyr tıdi. Óıtkeni álgi aıtylǵandardyń bári shıelenisken tap tartysy jaǵdaıynda ótti...

Jurt aldynda kóp shyǵyp ábden jattyqqan Nazar úıinde otyrǵandaı erkin sóılep, tyńdaýshy halyqty birden ózine baýrap aldy.

— Sovet jumysyna, kooperatıv, artel sharýashylyǵyna belsene aralasqan kedeıler tobyn aıryqsha atap ótkim keledi, — dedi bir tusta. — Máselen, Bekbolatov Ógizbaı, Baımoldın Oshaqbaı...

Otyrǵan jurt osharylyp, óz aralarynan attary atalǵan adamdardy izdeı bastady.

— Oý, toı ǵoı búgin úıińde. It–aý, osyndaıda shashylmaǵanda, qaıda shashylasyń?— degen sózder kóbeıip, Baıdáýlet jurtty qońyraý soǵyp toqtatty.

— Joldastar, — dedi Nazar taǵy da jurttyń shýyly basylǵan kezde. — Endi álgi joldastarǵa taǵaıyndalǵan zattaı syılyq bar, solardy úlestiremiz... Bekbolatov Ógizbaıǵa — úsh metr sısa.

Basqarma Ramazan ornynan turyp kelip, oraýly matany minbede turǵan Nazarǵa usyndy. Nazar matany jazyp, jurt kórsin degendeı joǵary kóterip ustady da:

— Má, qatynyńdy bir qýant,— dep Ógizbaıdyń qoltyǵyna qystyra saldy.

Ógizbaı qýanǵannan qyp–qyzyl bolyp, týra Nazardyń óz úıiniń matasyn alyp turǵandaı, qolyn ustap jibermeı, qaıta–qaıta raqmet aıtyp turyp alǵan soń, Saǵıdolla ony ıterip aparyp ornyna otyrǵyzdy.

Jurt matany ustap kórmek bolyp topyrlap, turyp ketti. Klýbtyń ishi gý–gý. Syılyqqa ilikken Maldybaı bireý tartyp alatyndaı, matasyn qoınyna tyǵyp, jurttan qashyp bólek otyrdy.

— Aı, mynaý Nazaryń keremet adam bolyp shyqty ǵoı, — dep Orazmaǵambet Sonarbaıǵa ań–tań bolyp qaraıdy.

Sonarbaı basyn shaıqap, óziniń de qaıran qalyp turǵanyn bildirdi.

Syılyqty eń sońynan alǵan Kenjeǵul óte kedeı kisi edi, matany kórgende, shydaı almaı jylap jiberdi. Kóziniń jasyn súrtip:

— Joldastar, — dedi bir kezde daýsyn kótere, — men basqańdy bilmeımin, Nazar jasasyn, Nazar!

Jurttyń satyrlata qol soǵyp, qoshemet kórsetkeni, ár tustan aıqaılaǵan daýystar eshkimge de ersi kóringen joq.

— Bizdiń Kenjekeń er ǵoı, týrasyn biraq aıtty.

— Endi qaıtsin, — degen daýystar estildi.

Nazar baı–kýlaktardy tap retinde joıý sharalarynyń áli de tolyq iske aspaı kele jatqanyn, baılarǵa konfıske jasaǵan kezde ortaǵa túsken maldardyń talan–tarajǵa túskenin, aýyl basshylarynyń óz týystaryn qyzǵyshtaı qoryp, úkimet pen partıanyń saıasatyn burmalaǵanyn baıandady. Sóziniń sońynda artel óniminiń jan basyna ortaq bólinýi durys emestigin, sonyń arqasynda artelge syǵalap enip alǵan baılardyń quıyrshyqtary da tegin eńbek aqy alyp otyrǵanyn aıtty. Osy tusta kedeıler jaǵy shýyldap, máz bolyp qaldy.

— Durys–aq, óte durys.

— Oryndy sóz.

— Nazekeń durys aıtady.

Nazardan keıin artel bastyqtary sóz sóıledi. Jumabek bıylǵy jınalǵan shóptiń áli de az ekenin, jańadan uıymdasqan eshki fermasy naýqan kezinde eskerilmegenin aıtyp edi, Sonarbaı taǵy da sáýegeısip:

— Osylaı bolaryn men baıaǵyda bilip edim. Qudaıdyń Jarbıdaıyǵy turǵanda, kisi Shómishten shóp shabar ma? Qudaıdyń zaryn qyldym, Shómishten bıyl shóp shyqpaıdy dep, tyńdadyńdar ma? — dep shyǵa keldi.

Oǵan shóp brıgadıri Ermekbaı shamdanyp:

— Áı, sen ony maǵan qashan aıtyp júrsiń? Qashyp boǵyńa jyǵylǵanda ma? Qudaıdyń bos sózin sóıleıdi ekensiń. Shaýyp alatyn adamymyz jetse, Shómishtiń shóbi jetpeýshi me edi?.. Osynyń–aq paıǵambarlyǵynan óldim–aý, — dep kúıip–pisti.

Shoqsha saqaldy, uzyn muryn Qulahmet, kelinderi Sýmuryn qaınaǵa deıtin, qashan kórseń, zarlap otyratyn ýaıymshyl kisi. Alǵash artel qurylǵanda jylqy baǵyp, qazir jasy kelgen soń, úıde otyryp qalǵan. Biraq sharýaǵa úırenip qalǵan eski keýde jylqy jaıly sóz bolsa sóılemeı qalmaıdy.

— Shyraqtarym–aı, — dedi bir jeri aýyrǵandaı zarlaı sóılep, — sender ne oılap otyrsyńdar? Jylqyǵa kómekshi etip, áıelimen Esimbekti jiberipsińder, ol áli jas, al basshy qyp jibergen adamdaryńnyń bas qondyrysy maǵan unamaıdy. Men sensem, ker aıǵyrǵa ǵana senemin. Ker aıǵyr tiri bolsa, qalyń jylqyny qasqyrǵa aldyrmaıdy. Al eger álgiler ker aıǵyrdy óltirip alsa, artel qurıdy, aıtpady demeńder, — dep qaýdiregen tonyn qymtana, bir paryzynan qutylǵan adamsha sheginip otyrdy.

Osy kezde Nazar ornynan turyp:

— Joldastar, — dedi daýsy qańq etip.

Jurt Nazardyń sózin eki etpeıtin yqylaspen siltideı tynyp, tyńdaı qaldy.

— Meniń endigi usynysym mynaý, joldastar. Bizdiń aramyzda Birmaǵambettiń Asqary otyr. Báriń de bilesińder, arǵy atasy bı bolǵan, ózi de bılik aıtqan. Bizdiń qoǵamǵa jat, bóten adam. Bizdiń qoǵam — kedeılerdiń qoǵamy. Ata syılaıtyn, tek syılaıtyn zaman ótken. Sondyqtan Birmaǵambettiń Asqary kýlak esebinde alastalsyn. Men osyny suraımyn. Kimniń qandaı usynysy bar? — Nazar tas túıin bop sazaryp otyrǵan jurtqa qarady.

Áńgimeniń bulaı ózgerýin kútpegen halyq ne derin bilmeı únsiz qaldy.

«Neǵyp otyr eken» degendeı bári kózderiniń qıyǵymen Asqarǵa qarady. Bireýler: «Ásheıin sóz arasynda aıtylǵan áńgime shyǵar», — dep oılady.

Ornynan áıelshe buratylyp turyp, ortaǵa Ólmes shyqqanda, Asqar munyń ádeıi uıymdastyrylǵan sharýa ekenin birden sezdi.

Ólmes qabaǵyn kirjıtip, bireýden zábir kórgen adamnyń túrimen:

— Bul ózi...— dep daýsyn jip–jińishke qylyp, oılanyp, jan–jaǵyna qarap aldy da:— Shynyn aıtý kerek, — dedi daýsyn zoraıtyp, — Birmaǵambettiń Asqary turǵanda, bizge kún joq. Nege deısiz ǵoı? Sebebi ol oqyǵan molda adam, bılik qurǵan adam, ústemdik júrgizip úırengen adam. Oǵan eshkim de unamaıdy. Qudaı aqyna, osy otyrǵan eshqaısymyz da unap otyrǵan joqpyz. Anada meni dinge qarsy sóılediń dep, el–jurtqa mazaq qylyp, ıtimdi shyǵarǵan joq pa? İsteıtini — osy, bireýdi bireýge aıdap salý, úgit taratý, bireýdi mazaq qylý, syrtynan ton pishý. Minekı, kún kórsetpeıtin sebebi. Máselen, men ózim óz shamamdy bilgen soń, jaıyma qarap tynysh júremin. Úkimettiń saıasatyna qudaı yrza... oıbaı, — dep Ólmes aýzyna dámsiz birdeńe túsip ketkendeı tyjyrynyp basyn shaıqady. — Úırenip ketken sóz... Iá, men yrzamyn. Úkimetten aınalaıyn, minekı, jetkizgen joq pa bárimizdi.

Jurt tómen qarady. Ólmestiń sózi aıarlyq ekenin, jaǵympazdyq ekenin bári bildi, biraq solaı ekenin dáleldep berý múmkin emes edi. Múmkin emes ekenin Ólmestiń ózi de jaqsy biletin, sol sebepti eshkimnen aıylyn jıǵan joq.

— Men Nazardyń sózine qosylamyn, jınalystan qýylsyn,— dep sózin aıaqtady.

— Shyraǵym, tóraǵasy, maǵan sóz berińizshi,— dedi Asqar ornynan kóterile berip.

— Joq bolmaıdy. — Nazar shoq basyp alǵandaı atyp turdy. — Sizge sózdi bere almaımyz, joldas Birmaǵambetov. Bul sheshendik kórsetetin bılerdiń aıtysy emes.

Otyryńyz da, tyńdańyz jurttyń sózin, áıtpese shyǵyp ketińiz.

Asqar ornyna qaıta otyrdy. Ózin qorǵap sóıleıtin bireýdiń tabylatynyna ol áli senimdi edi. Ortaǵa yrǵala basyp, Maldybaı shyqqanda, osy oıyna bekı túskendeı boldy. Kenet Maldybaıdyń:

— Men de Nazekeńniń sózine qosylamyn, — degen sózin estigende, óz qulaǵyna ózi senbeı, melshıdi de qaldy.

— Aý, sebebin aıtsańshy, — dedi áldekim.

— Sebebi joq, — dep Maldybaı ornyna qaıtyp keldi.

— Sebebi jańa aıtyldy, — dedi Nazar aıtqan adamdy izdegendeı jurtty kózimen tinte qarap. — Otyratyn bolsańdar, jaılaryńa otyryńdar.

Odan keıingisi Asqarǵa bir túrli buldyraǵan tús sekildi bop kórindi. Ómirinde sháı desip kórmegen adamdardyń bári de Asqardy elden alastatý kerek, qýý kerek dep sóıledi. Osyny estigende Asqardyń júregi aýzyna tyǵyldy. «Bul qalaı?— dedi ishinen bolǵan iske aqyly jetpeı. — Mynalar meni osylaı áńgimelesip otyryp, óltire salýdan taıynbaıtyn sekildi ǵoı. Denderi saý ma ózderiniń?»

Ortaǵa qalasha kıingen uzyn boıly, sulý júzdi jas jigit shyqty.

— Mynaýyń kim?— dedi aldyńǵy jaqta otyrǵan Orazmaǵambet Sonarbaıdyń tizesine qolyn tıgizip.

— Ramazannyń úlken uly Jaras qoı, — dedi Sonarbaı qyzyl stolda shirenip otyrǵan Ramazandy kózimen kórsetip. — Qalaǵa aparyp oqytyp edi, eshteńe bitirmeı, qaıtyp kelgen sekildi...

Jaras ózin–ózi qyzyqtaǵandaı, ádemi buıra shashyn álsin–álsin silkip qalyp, qalalyq adamdarǵa tán ádetpen:

— Ta–ak,— dedi oılanyp.

Jarastyń sulý kelbeti, jýan qońyr daýsy, aqyrynda, sóziniń basyn oryssha «tak» dep bastaýy jurtty eleń etkizdi. «Apyr–aý, mynaýyń qandaı kelisti bala, bizdiń eldiń adamyna uqsamaıdy ǵoı», — degen áser árkimniń de júzinen baıqalyp turdy.

— Men gazetke maqala jazyp júrgende, — dedi Jaras qabaǵyn túıe joǵary qarap,— osy aýdandaǵy búkil aýyldy aralap shyqtym...

— Pah, shirkin,— dep tań qaldy Orazmaǵambet. — Shyraǵymnyń barmaǵan jeri qalmapty ǵoı.

— Kóptegen artel, kolhoz sharýashylyǵymen tanystym, — dedi Jaras Orazmaǵambetti tań qaldyra túskisi kelgendeı. — Jetinshi aýyldyń ataqty «Komıntern» kolhozynda boldym. Júrgen jerdiń bárinde de eń aldymen Nazekeńdi suraıdy. Gazetke shyqqan sýretin kórip áńgime qylady. Qazir Nazekeńdi aýdan kóleminde bilmeıtin adam joq. Osyndaı adamnyń óz aýlymnan shyqqanyn men maqtanysh etemin.

Otyrǵan adamdar Jarasty aldyńǵy áńgime boıynsha birdeńe aıtatyn shyǵar dep oılaǵan bolatyn, biraq ol Nazardy biryńǵaı jer–kókke túsirmeı maqtaǵannan basqa eshteńe aıtpady.

— Nazekeńniń ataǵyn biz qadirleı bilýimiz kerek, — dedi Jaras shashyn silkip qalyp.— Nazekeńdi alaqanǵa salýymyz kerek. Ol bizdiń aıbynymyz, abroıymyz. Al abyroıdy asyratyn mojantopaı tobyr emes, Nazekeń sekildi el aǵasy. — Jaras osyny aıtyp, jalǵyz aýyz sózben jaý toqtatqan adamdaı, qoıqańdaı basyp ornyna baryp otyrdy.

Jurttyń bári eshteńege túsinbeı qaldy. Birazy máz bolyp:

— Sóz–aq! Tamasha aıtty. Jasa, shyraǵym! — dep shýlap ketti.

Odan keıin eki áıel shyǵyp sóıledi.

— Atam byltyr balamyzdy ushyqtap emdegen, biraq odan balamyz túk jazylǵan joq,— dedi bireýi.

Ekinshisi jaı sóılegende bydyq bolatyn, osy joly ne aıtyp, ne qoıǵanyn eshkim túsingen joq, arasynda «qaınaǵa» degen sózin ǵana aıqyn aıtyp, jaýlyǵymen betin basa, syrtqa shyǵyp ketti.

Aqyrynda ornynan Botbaı turdy.

— Men asarymdy asap, jasarymdy jasaǵan adammyn, — dedi Nazarǵa qarap. — Meni qorqytyp, ne báıge alasyńdar. Kedeı deseń, kedeımin, batyraq deseń, batyraqpyn. Artel alǵash ashylǵanda múshe edim, sodan múshemin... Biraq senderdiń Asqarǵa jasap otyrǵan myna zábirlerińe men túsinip turǵam joq. Bas arazdyq sekildi birdeńe bolsa, ony osyndaı jerde sheshe me eken. Aǵaıynnyń azary bolsa da, bezeri bolmaıdy demeýshi me edi? Osy otyrǵan qaısyń qıanat kórdiń odan? Sen — Oshaqbaı, sen — Qabdyraq, qaısyń sonyń esiginde jalshy bop júrip eń? Saǵan ne joq, Maldybaı?..

— Bóke,— dedi Nazar yzǵarly da zildi únmen. — Aıtaryńyzdy aıttyńyz, biraq jurtqa úgit júrgizbeńiz. Bul bas arazdyǵy emes, tap arazdyǵy.

— Apyrym–aı, — dedi Botbaı qınalǵan únmen,— saıasatyńdy óziń bilesiń, shyraǵym. Biraq Asqardy keshegi Dáýitbaılardyń qataryna qoıýǵa qaıtip dátteriń barady. Asqar eldiń azamaty emes pe? — Botbaı bireý birdeńe der me eken degendeı, jan–jaǵyna qarap edi, eshkim úndemedi. — Joq, men buǵan qosyla almaımyn.

Nazar ornynan turyp, Botbaıdyń sózin bólip ketti:

— Bóke, otyryńyz, otyryńyz, ne aıtatynyńyz belgili boldy. Al endi, joldastar, kópshilik daýyspen Aqshoqy eńbekshileri jınalysynyń qaýlysyn alamyz. — Nazar stol ústindegi bir bet qaǵazdy alyp oqı bastady. — «Biz Aqshoqy tórtinshi aýlynyń kedeıleri budan buryn elimizden alastalǵan baılardyń quıyrshyǵy — Birmaǵambetov Asqardyń is–áreketin talqylap, aýyl kedeılerine osy kezge deıin ústemdik júrgizip kelgenin jáne olardy qorqytqanyn, qorlaǵanyn, dindi jaqtap, sovet úkimetine qarsy úgit júrgizgenin anyqtap, osy úkimdi shyǵardyq: eńbekshilerdiń jaýy Birmaǵambetov Asqar budan burynǵy alastalǵan baılardyń sanatynda jer aýdarylsyn. Osyny aýdandyq keńesten suraımyz».

Qaýly oqylyp bitkende narazylyq ekeni, ıá quptaǵany belgisiz klýbtyń ishi gýildep ketti. Nazar qońyraý soǵyp jurtty ózine qaratqannan keıin:

— Budan ári jınalysty jalǵastyrý úshin Aqshoqy eńbekshileriniń atynan Birmaǵambetov Asqardyń jınalystan shyǵýyn talap etemin, — dedi Asqarǵa qarap.

Asqar eki sózge kele almady, bir jaqqa jumsalǵan balasha qalbalaqtap ornynan turyp, eshkimniń betine qaraı almaı, burynǵy kerbez júrisine uqsamaıtyn basqa bir júrispen esikke qaraı jorǵalaı jóneldi.

Qarashanyń keshki salqyny betin shymyrlatqanda baryp, óziniń dalaǵa shyqqanyn jáne súmekteı bolyp terlep turǵanyn sezdi.

Batqan kúnniń jaryǵy áli basylmaǵan. Jylandynyń arǵy betinen jer baýyrlaǵan kúzgi suıqyltym tuman kórindi.

Asqar qatty abdyrap óziniń qalaı qaraı júrýi kerek ekenin áreń ajyratty. Ózin shyńyraýǵa qulap kele jatqan, biraq áli túbine jetpegen adamdaı sezindi. Jan dúnıesindegi apattan shoshynǵany sonsha, bir sátke jınalystaǵy aıtylǵan sózderdi de umytyp ketti. Eshkimge renjigen de joq. Ol úshin eń qymbaty myna quty qashqan qazirgi kúıinen qaıtadan adam qalpyna túsip, ózine–ózi kelý. Myna kúıinde ol ózin deni saý adam ekenmin dep oılaǵan joq.

* * *

Bıken kesheden beri qymyzy aınyp, kúbisin ystaýǵa úıdiń ózge sharýasynan qoly bosamaı júrgen. Túski shaıdan keıin Jýaly túbekten tezek tere júrip, bir qoltyq tobylǵy men ıt muryn ala keldi. Asyqpaı kelse de, terlep, boldyryp qaldy. Burynǵydaı tóńirekte úı bolsa, «apalap» bireýleri júgirip kelip, kómekteser me edi, alapes bolǵan jandarsha jalǵyz úı qalǵan myna otyrys jigerin qum qylyp, janyn kúızeltti.

Bıken úıiniń qasynan shotpen kishkene shuqyr qazdy da, ishin tobylǵymen ıt murynǵa toltyrdy. Shyrpy shaǵyp ot tutatqan soń, tolyq jandyrmaı, byqsytyp, ıisi muryndy qytyqtaǵan kók shýlan ashshy tútin shyqqan kezde, kúbisin tóńkerip, shuqyrdyń aýzyna tosty. Kózine kirgen tútinnen shalqaıyp basyn burǵan kezde tómen qaraı, jelge yqqandaı jortaqtap kele jatqan Asqardy kórip: «Myna kisige ne bolǵan, janym–aý»,— dedi ishinen tańyrqap.

Úıge kire bergen Asqardyń túrin kórip, Bıken qolyndaǵy kúbisin qulatyp aldy. Byqsyǵan tútin men qulaǵan kúbini sol kúıinde qaldyryp, júgire basyp úıge qosa kirgende, Asqardyń shalyqtaǵan adamsha tóńirekke eshteńeni kórmeıtin bir kózqaraspen qarap turǵanyn kórip, Bıkenniń júregi sý ete qaldy.

— Alla–aı! — dedi daýsynyń qalaı shyqqanyn bilmeı.— Bissimillá, bissimillá! Ne boldy, janym? Bissimillá deshi, shyraǵym...

Bıkenniń qoryqqany Asqarǵa áser etkendeı boldy. Kebisin sheship, tósegine jantaıyp, shanshý qadalǵan adamdaı bir aýyq qozǵalmaı jatty da, úni tarǵyldanyp:

— Men bittim. Endi eshteńege shamam joq,— dep shalqaıyp jata ketti.

Bıken daýsy shyrqyrap «Asekem–aı» dep shalynyń ústine etpetteı qulady. Artynsha óz daýsynan ózi shoshyp, kóz jasyna tunshyǵa:

— Ne boldy?— dedi qaltyrap.

Asqar yńyranyp kózin jumdy.

— Qurıtyn boldyq, — dedi áldeqalaı alqynyp. — Nazar jınalysta jurttyń bárin maǵan aıdap salyp, baılardyń sanatynda jer aýdarylsyn degen qaýly shyǵartty... Sóılemegen adam qalmady. Bári de... bári de Nazardy qoldap shyqty. Ózim ósirgen baýyrym Maldybaı da «qýylsyn» dep sóıledi...

Maldybaıdy aıtqanda Bıkenniń «ah» degen úninen shoshynýdan góri tańyrqaý sezimi basym sekildi kórindi.

— Kenjebalany aıtasyń ba?

— Iá... sol Kenjebalań...

Bıken demi qaltyrap, járdem izdegendeı, jaýtańdap Asqarǵa qarady da, qazir onda qaırat qylar dármen qalmaǵanyn sezip, erkektiń erik–qýaty taýsylǵan jerde áıel boıynan tabylatyn bir qupıa kúshtiń zańymen ile boıyn jınap aldy da, jas kúıinde bildirmegen bir ǵajaıyp qýatty sezimmen kúıeýin aınalyp, tolǵanyp sheshindire bastady.

— Jalǵyzym, jaryǵym! — dedi súıek syrqyratqandaı bir únmen jalbaryna sybyrlap. — Jalǵanda kórgen asyl bekzatym... Sabyryńdy shaqyrshy, aıaýlym...

Bıken jylamaı–ak, ózinen–ózi aqqan kóz jasyn alaqanymen súrtip tastap, kúıeýiniń beshpentin, másisin sheshti. Sodan keıin jatardaǵy ádeti esine túskendeı, jantalasa tabanyn sıpap:

— Tiregim... súıenishim! Áýlıem, — dedi kúıeýiniń tizesine mańdaıyn tirep.

Asqar áldenege tań qalǵandaı kóz toqtatyp Bıkenniń júzine qarady. Onyń kózqarasynda tańyrqaýdyń syrtynda, táńirini moıyndaǵandaı qulshylyq pen razylyq sezimi tur edi. «Apyr–aý, mynaý tipti meniń estimegen sózim ǵoı», — dedi ishinen áli de tańyrqaǵanyn basa almaı.

Bıken alasurǵan esirik kúıde júrip, kúıeýine shaı berdi, sıyryn saýdy, kún jelkemdene bastaǵan soń, úıge arqan salyp, túndikti japty. Úıge kirip, chemodannan jańa batsaıy kórpe, jastyq alyp, tósek saldy. Shamdy sóndirdi. Sodan keıin úıde basqa bóten adam bardaı, shymyldyqty túsirip, kórpeniń ishine kirdi de, sút ıisi, as ıisi, áıel ıisi qosylǵan janǵa jaıly jupar demimen Asqardy ózine qaratyp alyp, baýyryna qysty.

Asqar qatty tańyrqap:

— Munyń ne? Shynyń ba?..— dedi ózine–ózi senbegendeı.

— Iá, ıá,— dedi Bıken entige sybyrlap.— Iá, shynym...

Asqar ne isterin bilmegendeı, ári uıalǵandaı, bir sát ańtarylyp turyp qaldy. Óıtkeni aralaryndaǵy tósektik qarym–qatynas jasqa baılanysty áldeqashan doǵarylǵan bolatyn. Jáne ózderi soǵan ábden úırengendikten ári qajet dep tappaǵandyqtan, ol týraly oılaýdyń ózi kúpirlik sekildi kórinetin. Kenet Bıken ózine tanys bir qımylmen tym alysta qalǵan, kúderin úzgen tylsym dúnıege taǵy da, bálkim, sońǵy ret shaqyrǵandaı bolyp otyr. Oǵan qýatty qaıdan alyp otyrǵanyna túsinbeı, odan arman qaıran qaldy. Asqar nemen sheshileri belgisiz jekpe–jekke bel sheshken adamnyń táýekelimen báıbishesiniń jyly qushaǵynda jastyq shaǵyn esine túsirgendeı bolyp eltip, bir aýyq jatty da, bul tirshilikte ekeýi ǵana túsinetin bir qımylmen jan qupıasynyń sońǵy tuıaq serperine óziniń daıyn bolǵanyn bildirdi...

Asqar egde tartqan báıbishesiniń osynaý ál bermeıtin asaýdaı býyrqanǵan seziminen kádimgideı qorqyp qalǵan. Biraq birte–birte jatyrqaý sezimi basylyp, ómir boıy qalyptasqan tanys daǵdyǵa túsip, endi báıbishesine emes, óz boıynan tabylǵan jasyryn qýatqa tań qaldy.

Bir sátke búkil ózge tirlik — pendelik ǵumyr: ýaıym–qaıǵy, arazdyq pen jaýlastyq, ádildik pen ádiletsizdik, shyndyq pen jalǵan, ótirik–ósek — bári, bári ertektegi tas bop qatqan qaladaı qımylsyz qaldy. Al ýaqyt júrisinen jańylyp keri qaıtqandaı bir kúı bastaldy. Bálkim, ólimdi de osylaı toqtatýǵa bolatyn shyǵar...

Tylsym dúnıeniń sońǵy shyraǵy jalp etip sóndi de, bir sáttik túnekten keıin, ýaqyt qaıtadan ilgeri jyljyp, kúndelikti tirshilik bastaldy. Asqar áldenege ókingendeı bolyp, tastaı qarańǵy úıdiń ishinde janarǵa ilikpeıtin túnekke qarap jatyp, talyqsyǵan bir kúımen oıǵa shomdy. Ólýge tıisti jerinen ólmeı qalyp, endi sodan qandaı qudirettiń qutqarǵanyna aqyly jetpeı otyrǵan adamdaı sezindi ózin. Aqyry sol qudirettiń ne ekenine aqyly jetken kezde Asqar alqymyna tirelgen bir túıinshekti áreń toqtatyp, Bıkendi emirene qushaqtap, baýyryna basty.

* * *

Asqar kózi iline berip, qaıta oıanyp aldy. Báıbishesiniń bir qalypty dem alysyna, úı syrtyndaǵy maldardyń pysqyrǵan, jótelgen dybystaryna qulaq túrip jatyp, álginde ǵana bolǵan bir sáttik máńgilik dúnıesinen mynaý aqıqat ómirge qaıtyp oralǵanyn sezdi. Biraq manaǵy záre qutyn qashyrǵan úlken úreı, esirik kúı joǵalǵan. Talyp qalǵan adamnyń júreginiń qaıta soqqany sekildi, aqyl sanasy arnasyna túsip, «eshteńemiz búlingen joq, amanbyz» degendi bildirip turǵanǵa uqsaıdy. Alaıda alǵashqy máńgilik sáttiń aqıqat ómirden áldeqaıda artyq bop kóringeni sonshalyq, sanasyndaǵy ǵumyrdy soza túspekke kózin qaıta jumyp, sýǵa ketkisi kelgen adamdaı ózin–ózi alǵashqy tylsym tuńǵıyqqa zorlap batyra tústi. Biraq denesi sýǵa batpady. Báıbishesiniń birkelki tynys alǵany, maldardyń pysqyrǵan dybysy qaıta estildi. Qansha qarsylassa da, ótken ómirdiń elesteri bógetti buzǵan tasqyn sýdaı aqtarylyp, jan saraıyna qaıta quıyldy. Álden soń óz qıalyna ózi eligip, sheti de, shegi de joq kóńil muhıtyndaǵy oı tolqynyna ilesip kete bardy.

Ómiriniń jaqsy sátterin esine aldy. Ómir qandaı tátti! Qandaı qyzyq! Qandaı raqat! Ótken ómirdiń lázzatyna bir aýyq eltip jatqan Asqar kenet ózin–ózi mazaq kylǵandaı myrs etip kúlip jiberdi de, oıatyp jiberdim be dep shoshynyp báıbishesi jaǵyna qulaǵyn túrdi. Bıken uıqysyrap, túsiniksiz birdeńelerdi aıtyp, ári qaraı aýnap tústi. Adamnyń beıshara bola salýy op–ońaı eken ǵoı. Keshe ǵana ózi el ortasynda arbanyń bel temirindeı azamat–tutqa bop júr edi. Qazirgi kúıine aıtsa, adam sener me?

Qudaı jaratqan tirshilikte sheshimi joq eshteńe bolmaıdy dep oılaıtyn buryn. Asqanǵa — tosqan, qylmysqa — jaza, sabyrǵa — murat, eńbekke — zeınet, tarshylyqqa — barshylyq, áıteýir, bar azaptyń aqyry qaıyr — kez kelgen jazmyshtyń sońynda jaýaby bolmaq. Túnnen keıin kúnniń shyǵatyny sekildi, jańbyr men borannan keıin kúnniń qalaı da ashylatyny sekildi, alla taǵala adamnyń da tirshiligin almaǵaıyp etip jaratqan ǵoı. Sondyqtan jaqsylyq ta, jamandyq ta zaıa ketýge tıisti emes. Tek bárine sabyr kerek. Shyǵyrdyń tegerishindeı ár nárse erteń–aq, alla buıyrtsa, óziniń oryn–ornyna túsedi. Osylaı dep oılaıtyn. Biraq tap qazir kókireginde shaıtan–kúdik kóbeıip, suraqqa jaýap qaıshy kep, shyǵyrdyń jańaǵy tegerishteri oryn–ornyna túspeı qalatyndaı kórinip tur. Óz kóńilinde ózi alasuryp tyǵyryqqa tirelgendeı... «Jo–o–q, — dedi kenet estirte sybyr– lap, — bári de beker... beker... estımisiń»...

Bıken selk etip «a–a» dep sandyraqtaǵanda Asqar alaqanymen óziniń aýzyn basty... Taǵy da maldardyń kúısegen, jótelgen dybystary estildi, Bıken qalyń uıqy qushaǵyna qaıta endi.

Asqar kórpeden aıaǵyn shyǵaryp, eppen ornynan turdy. Kerege basynda ilýli turǵan beshpentin aldy, sıpalap júrip shalbaryn, másisin kıdi, sodan keıin sharýasy tynǵan urydaı esikti dybyssyz ashyp, syrtqa shyqty.

Aýadaǵy dymqyl syz boıyn birden qaltyratyp áketti. Qol oraqtaı bolyp juqarǵan aı úıelep shalqasynan jatyr. Ala bulttyń arasynan oıdym–oıdym juldyzdar kórinedi. Asqar aýyl syrtyndaǵy ózenge qaraı júrdi.

Sýat tusyndaǵy qalyń qoǵa mal aıaǵymen taptalyp, jaǵalaý aq taqyrǵa aınalǵandyqtan, ózenniń arnasy aıdyndanyp jalpaq kórinedi. Asqar qoshtasqaly turǵan adamdaı tóńirekke emirene qarady. Aqsýattyń oń qanatynda baıaǵy Dúısen sýǵa ketken qandy shuńǵymany táni túrshigip, jek kóretin, qazir ol da kóńiline ystyq kórinip, «Dúısen ketse, óziniń qateliginen bolǵan shyǵar, meniń jazyǵym qansha» dep jatqan sekildi. Dúısen ákesiniń inisi ǵoı. Qaıda júrip úırengenin kim bilsin, asa júzgish adam edi. Sýǵa belýarynan batpaı kele jatqanyn kórip: «Myna, shirkin, aıaǵymen jer tirep kele me, qalaı batpaıdy»,— dep jurt tań qalatyn. Sol Dúısen arǵy bette otyrǵan tańatarlardan qyz alatyn bolyp, qalyńdyǵyn ákelýge ketken. Ol kezde bergi ótkel joq, aınalma. Arǵy betke kelgen tusta, qalyńdyqtyń jasaýyna alǵan bir bileziktiń qalyp qoıǵany esterine túsip, Dúısen Aqsýattan júzip ótpek bolady. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda (álde ótirik, álde shyn) bergi betten bir qoıshy: «Sýǵa túse kórme, Dúısen, úsh kún boldy, seniń atyńdy atap túnde sý shaqyrdy, túspe»,— dep aıǵaılapty–mys. Biraq sheshingen sýdan taıynbas degen. Qalyńdyq ákelýge bara jatqan adam (ári ol Dúısen bolsa) «sý shaqyrdy eken» dep qarap otyra ma? Kıimin tóbesine baılap alyp, ózenge qoıyp ketken. Sol betimen bergi betke ótip, bilezikti alyp, keri qaıtady. Ózenniń ortasynan ótip, jańaǵy shuńǵymanyń tusyna kelgende, aıaǵynan bireý tartqandaı, ilgeri jyljı almaı, bir orynda alasuryp, aqyry: «Apyraı, sýǵa batyrlyq júrmeıdi eken», — dep, bir jerdi úsh aınalyp, sýǵa batyp júre beredi. Súıegin kelesi kúni oshaq salyp, ózennen áreń taýyp alady. Ol kezde Asqardyń kishkentaı kezi. Eldiń jylap–syqtaǵany, áıelderdiń daýys qylǵany, ájesiniń ózen jaǵasyna kelip, búkil eldi jylatyp, sýdy qarǵaǵany esinde. Sóıtip toıǵa jasalǵan daıyndyq ólikke jumsalady.

Taǵdyrdyń aldamshy ekeni osy emes pe. Osy tusta óz taǵdyry esine túsken Asqar: «Bolmasa, meniń qandaı jazyǵym bar?»,— dedi kúbirlep ózine–ózi. — Elge ıttigim boldy ma? Osy júrgen aǵaıynǵa qıanatym boldy ma? Myrzabolattyń óńkeı jýandaryna osylardy talatpaımyn dep bılik aıtpap pa edim. Meshin jutta Oshaqbaıdyń ákesi ashtan ólip, aıdalada qalǵanda sheshesi ekeýin ózim baryp kóshirip ákelip edim. Tym bolmasa, jaqsylyqtyń qadirin biletin úlken kisi osynyn bárin neǵyp aıtpaıdy eken balasyna. Osy aýyldaǵy jarly–jaqybaıdyń bireýi jamandyq kórdi me? Al Maldybaı...» Maldybaı esine túskende Asqar tisi aýyrǵan adamdaı tyjyrynyp, aıtý túgili, oılaýǵa laıyqty oı tappaǵandaı, basyn shaıqap kúrsine berdi. Onyń kóńilinde eri opasyzdyq jasaǵan áıeldiń nemese áıeli opasyzdyq jasaǵan erkektiń qorlanǵany sekildi bir sezim paıda boldy. Júregi qaıta syzdap kómeıine jas tireldi. Kenet kóz aldyna «meni qaıda tastadyń» degendeı eki kózi tikireıip Nazar keldi. Asqar ıt kórgen mysyqtaı denesin jıyp aldy. Bireýdiń tabanyn jalaýdan, bireýge tabanyn jalatýdan shimirikpeıtin, ári qorqaq, ári batyr, jaqsyny asyryp, jamandy jasyra biletin, ózin–ózi eshqashan kinálamaıtyn, eshteńege kúmándanbaıtyn, tún balasyna tuıaq serippeı qatty uıyqtaıtyn, joly ashyq, maqsaty aıqyn baqytty jan. «Jasamaǵan qorlyǵyń qalmady, — dep sybyrlady Asqar, — eń úlken jaýym sen bolarsyń, dep, úsh uıyqtasam túsime kirmegen».

Óstip Nazardy búkil túr tulǵasymen kóz aldyna elestetip otyrǵan ol, ózimen jaýlasqany bolmasa, onyń eshqashanda ózin satpaǵany esine túsip, kóńili áldeqalaı sabyndaı buzylyp, tipti Nazar alǵashqy Oshaqbaı, Maldybaılardan ózine bir taban ystyq kóringendeı boldy. Bul ómirde jaýlasý sonshalyqty kisi tań qalatyn nárse me? Baıaǵyda shtat quryp talasyp, Shaldybaıdyń balalary ózdi–ózi qyrqysyp birin–biri talaǵan joq pa?.. Tipti paıǵambardyń urpaqtary da birin–biri qyrǵan joq pa... Endeshe, onyń eń úlkeń kinási ne? Asqar ne aıyp taǵaryn bilmegendeı oılanyp qaldy. «Báribir sen meniń aldymda aqtala almaısyń?» – dedi birazdan keıin qaıtadan ózine–ózi kúbirlep. «Sen de aqtala almaısyń» – dedi kenet Nazar ap–anyq únmen. Asqar selk ete qaldy. Nazar shyn kelip qaldy ma degendeı burylyp, jan–jaǵyna qarady. Sóılep turǵan óziniń kóńilindegi Nazar ekenin bilgennen keıin, júregi ornyna túsip, áńgime ózine unaǵandaı bolyp, álgi beıneni kóz aldyna qaıta shaqyrdy.

«Meniń aqtalatyndaı qylmysym joq, – dedi Asqar túk joqtyǵyn bildire qolyn jaıyp, – myńǵyrǵan mal bitken baı emespin, qazir eki bıe, jalǵyz sıyr men kúreń jorǵadan basqa malym joq. Úkimetke qarsy emespin...

Ras, endi paıǵambar jasynan asqanda Ólmes qusap ótirik aıtyp, qudaıdan beze almaımyn... Bar qudaıdy júregimnen sýyryp tastaýǵa sen túgil ózimniń de shamam jetpeıdi, sebebi munyń ózi qudaıdyń buıryǵy. Bálkim, seni de shabalandyryp qoıǵan sol buıryqtyń qudireti shyǵar... Áıteýir, bir zatty anyq bilem, – men sen sıaqty adamǵa qıanat jadaǵam joq...»

«Bul qıanat emes, kúres, – dedi Nazar keketkendeı bir únmen, – zamandy qolǵa alý úshin biz kúreske shyqtyq. Sosyn sol kúreste jeńdik. Onyń qaı jeri qıanat? Baılardy qurttym ba, qurttym. Olarmen basqasha kúresýge bolmaıdy».

«Shyraǵym, sol zamanǵa anaý aıdalyp ketken Jaqaıdyń... Kenjegúldiń, Aısanyń enshisi de senimen birdeı emes pe edi. Solardyń bala–shaǵasynyń muryn boǵy, kóz jasy seniń moınyńda. Esenjol ekeýin jalshylyqta birge júrmep pe ediń, jaqyn deseń, jaqynyń, qaı jaǵynan da bóten emes. Ony nege sottattyń?..»

«Óıtkeni aýylnaılyq oryn bireý–aq, – dedi Nazar qupıa sybyrlap, – eger olar bul orynǵa kóz alartpasa, eshteńe de bolmaıtyn edi. Bul jaýlastyqtyń mazmuny bólek, qaı zamanda da qalmaıtyn – kádimgi baqtalastyq... Baqtalasy men jar talasynda bireýdi bireý aıaıdy degenge aqymaqtan basqa eshkim senbeıdi».

Asqar osy sózge bir túrli qýanǵandaı boldy. Áıteýir, elge emes, tek Nazarǵa ǵana keregi joq eken ǵoı... «Olaı bolsa, – dedi Asqar álde de álgi sózge sengisi kelmeı – nege jurttyń bári maǵan qarsy sóıledi?»

«Olardy sóıletken men, – dedi Nazar taǵy da kúlimsirep. – Men olardy óz maqsatyma paıdalana alamyn, biraq, shyndap kelgende, meniń maqsatym olarǵa da bóten emes. Túbi – solardyń paıdasy. Sen aqyldy bolǵanmen kúrestiń ne ekenin bilmeısiń, al men kúreste shyńdalǵanmyn, sol sebepti seni op–ońaı jarǵa jyǵa alamyn. Maǵan kúresti úıretken – joqshylyq pen jetimdik. Men jaýymdy aıamaımyn».

Asqar qarsy jaýap aıta almaı: «Iá, ıá, ol da durys shyǵar, – dedi sharasyz únmen. – Meniń kúrese almaǵanym ras. Tipti eshkimmen kúreskim de kelgen joq... Sonda bárine ózim kináli boldym ba?» Asqar álgi beıneni qaıta izdep basyn kóterip edi, qoıýlanǵan tumannan arǵy beti býaldyrlanyp, úlken teńizge uqsap kóringen Aqsýattyń qaraýytqan jalpaq aıdynynan basqa eshteńe kóre almady. Nazar áńgime osymen bitti degendeı kóńilinen ǵaıyp boldy. «Shynynda da, kim kináli? – dedi Asqar alǵashqy oıyn qaıta jalǵap. – Basqa kelgen bálege dushpanyńdy kinálaý – qasqyr tartqan qoıǵa qoıshy emes qasqyr kináli degen sekildi ásheıin bos sóz bolyp shyqpaı ma? Qasqyrdy qudaı áýelde sol úshin jaratqan joq pa, óz mindeti úshin haıýandy qalaı kinálaısyń? Eger men qasqyr bolsam, men de sóıtetin shyǵarmyn. Oıdaǵy jetinshi aýyl aýdandaǵy eń úlgili sharýashylyqqa aınaldy. Ortalyǵy tipti qala sekildi. Turmystary jaqsy. Mashına, traktorlary bar deıdi. Ne degen bále? Al osynyń sebebi ne? Sebebi basshysy aqyldy, oqyǵan bilimdi jigit. Al ózimizdiń Turabaı anada elý eshkini sýǵa toǵytam dep, uıyqqa jyǵyp qyryp aldy. Oǵan kim kináli – árıne, Turabaıdyń ózi... Hosh, al endi meniń basyma kelgen sorǵa kim kináli boldy Álgi aıtqan zańǵa baǵynsaq, ózimnen basqa kim kináli bolmaq? Aıtalyq men – bir artelmin, arteldiń qulaýy sonyń basshysyna baılanysty, al ol basshy ózim... Mynaý qyzyq eken, – dedi Asqar óz oıyna ózi eligip. – Iaǵnı osynyń bári ózimniń el isine aralaspaı, kókpardy tartatyn adamdar bar shyǵar, maǵan ne joq dep, ómirden shettep ketkenimnen, aıtysa almaǵanymnan, kúrese almaǵanymnan boldy ǵoı... Bálkim... Biraq men qaıtip kúresemin... Zaman bólek, zań bólek... Iá, zaman bólek... Nazar jaman bolsyn, jaqsy bolsyn osy zamannyń adamy... Jaıaý qansha qýatty bolsa da, attymen jarysa almaıdy. Nazar atty adam...

Endeshe, júregińe talshyq eter jalǵyz amalyń – aryńnyń adaldyǵy ǵana... Bálkim, eń sońǵy dem taýsylarda da – ózińniń adal ekeniń shyqqaly turǵan janyńa demeý bolatyn shyǵar. Iá, ıá, endi mende jan qorǵaıtyn jalǵyz–aq qarý qaldy. Ol – adaldyq. Qara basymnyń tazalyǵy».

Asqar jan jarasyn jeńildetpek bolǵandaı «adaldyq» degen sózdi ishteı birneshe ret qaıtalady. Bir ǵajaby álgi sózdi qaıtalaǵan saıyn, eshqandaı máni de, maǵynasy da joq birdeńe sekildi bop estildi qulaǵyna.

IX

Teginde, jamanshylyq dep atalatyn uly kúshtiń ne ekenin bilmeıtin adamdy bul ómirden tabý múmkin emes. Adam balasyna eń kóp taraǵan bilim – jamanshylyq týraly bilim. Es bilgen baladan bastap, eńkeıgen kárige deıin ózderin baqytsyz qylatyn nárseniń ne ekenin, onyń qaıdan, qalaı keletinin tabıǵı túısikpen – aq tanyp biledi. Jańa týǵan haıýan da ózine tóngen qaýip qaterdi eń aldymen sezedi, áıtpese jaryq dúnıede jer basyp júre almas edi. Olaı bolsa, jamanshylyqty tanyp bilý, ómirdi tanyp bilý degen sóz. Al ómirdi bilmegen adamnyń kúni – júzý bilmegen adamnyń sýǵa túskeni sekildi.

Alaıda ómir jaıyn jalpy bilý bir basqa da, janyńmen uǵý tipti basqa. Máselen, álgi aıtylǵan jamanshylyqtyń ne ekenin bir kisideı bilemin dep júrgen Báıten sol jamanshylyq óziniń eń jaqyny Asqarǵa jasalyp, onyń qorlyǵy men azaryn, jan dúnıesin aıaýsyz talqandaǵan qısapsyz qıanatyn júregimen sezgende baryp, óziniń bul jaıynda osy kezge deıin túk bilmeı kelgenine ǵajap qaıran qaldy.

Biraq satqyndyq salǵan jan jarasymen salystyrǵanda bul da túk emes edi. Satqyndyqtyń qudireti onyń záresin ushyrdy. Óıtkeni jer betinde onymen qarsy kúresýdiń eshqandaı amaly joq edi.

Osy oıdyń qalyń shyrmaýynda júrgen Báıten Baıdáýletti izdep júrip, keńseniń syrtynda Maldybaıǵa ushyrasyp qaldy. Báıten jylan kórgendeı titirkendi. Buryla bergen Báıtendi Maldybaıdyń ózi toqtatty.

— Báıten – aı, toqta. Meniń óz qaıǵym ózime azdaı, seniki ne, teris aınalyp?..

Báıten Maldybaıdyń betine tańyrqaı qarady. Ózin kináli ekenmin dep turǵan joq. «Bul ne sumdyq, ar–uıattyń jurnaǵy da bolmaǵany ma?»

— Asekeńdikine qatynasqan joqsyń ba? – dedi taǵy da jaqyndaı túsip.

Basyna qan shapshyp, kózi qaraýytqan Báıten:

— Ne betińizben sóılep tursyz? – dedi sybyrlap, kómeıine tasqyn sýdaı tirelgen dúleı ashýdy ázer tejep. – Júzińiz kúımeı, qalaı qarap tursyz maǵan?

Maldybaı aıybyn moıyndaǵandaı, tómen qarap úndemeı qaldy. Onyń myna túrin kórip, Báıten sál–pál esin jıǵandaı boldy.

— Osynsha sý túbine jiberetindeı, sizge ne jazyǵy bolyp edi? – dedi daýsy tarǵyldanyp. – Adamdyq qasıetten osynsha jurdaı bolyp, ne qudaı urdy sizdi?

Maldybaıda áli ún joq.

— Ómir boıy sizge jaqsylyqtan basqa eshteńe jasamap edi, – dedi Báıten taǵy da sybyrlap. – Eki dúnıede de sizdi sol shańyraqtyń dámi ursyn. Budan basqa aıtarym joq.

Maldybaı osy sybaǵam jeter degendeı, burylyp júre berdi de, kilt toqtap, artyna qaıta buryldy.

— Shyraǵym–aý, – dedi jylamsyrǵan bir únmen. – Óz kúnimdi kóre almaı júrgen myna men kimge qorǵan bolǵandaımyn, aıtshy? Meni Nazar eki búktep, aýzyna bir–aq salady. Osynsha shıetteı bala–shaǵamen men qaıtip oǵan qarsy shyǵamyn? Basqa kózi ashyq adamdarǵa, bálkim, azdap oılanar, áldeqalaı bolady dep. Al meni qurtarda túk te oılanbaıdy. Meniń qunym suraýsyz ekenin jaqsy biledi... Mende bas saýǵadan basqa uranǵa shama joq. Eshkimdi qorǵaýǵa shamam kelmeıdi. Al Asekeń sharýasyn ol menen buryn bitirgen. Meniń sóılegen, sóılemegenime tirelip turǵan túk te joq. Men bolmasam, basqa bireý sóıleıtin edi. Sondyqtan eń bolmasa bala–shaǵamdy saqtaıyn dedim. Olardy shýlatyp ketkende ne tabamyn?.. Árkimniń ózine laıyq júgi bar emes pe? Maǵan erdiń júgin artqyń keledi. Men báribir kótere almaımyn, ásheıin qarapaıym janmyn. Ne isteısiń? Batyrdyń júgin kótermedi dep, biz sekildi myńdaǵan kishkentaı adamdardy qyryp tastaısyń ba? Áýelde qudaı jaratqanda, bizdi de jer basyp, dám tatyp, aýa jutyp júrsin dep jaratqan shyǵar... – Maldybaı qors etip kóziniń jasyn jeńimen súrtip burylyp júre berdi. Qaıtyp toqtaǵan joq.

Báıten ne aıtaryn bilmeı oılanyp qaldy, ishteı Maldybaıdy aıaǵandaı boldy.

Besin kezinde Báıten Baıdáýlettiń úıine bardy. Bir jaqtan kelgen sekildi, syrtta bir qulaq ala aty (ekinshi qulaǵyn aıǵyr shaınap tastaǵan edi) qańtarýly tur.

Baıdáýlet jýynyp kelip, tóseginiń ústinde súlgimen súrtinip otyr eken.

— Iá, tórge shyq, – dedi Báıtenniń sálemin alyp. – Úı ishiń aman ba?

— Shúkir, – deı saldy Báıten «sizge onyń qajeti qansha» degendeı bir únmen. Áneý kúngi jınalystan keıin Baıdáýletti Nazardyń senimdi adamynyń biri degen sheshimge kelgen.

Baıdáýlettiń áıeli Qatıra kózine kirgen tútinnen qorǵanyp, basyn shamasy jetken jerge deıin kegjıtip, burqyldaǵan samaýryndy úıge kirgizdi. Qyzyl jolaq dastarqandy jaıyp jatyp:

— Tórge shyqsańshy, bosaǵada turmaı, – dedi Báıtenge.

— Shaı iship ket, asyǵys eshteńe joq shyǵar, – dedi jol soqqan Baıdáýlet tynyǵýdyń raqatyn janymen sezgendeı, qyzyl jastyqqa úhileı jantaıyp.

Báıten tap qazir sharýa aıtýdyń reti joǵyn sezdi de, bosaǵaǵa báteńkesin tastap, quraq matadan jasalǵan qıyqsha kórpege otyrdy.

— Keshe «Birlikke» ketip em, qonýǵa týra kep... – dep Baıdáýlet nege ekeni belgisiz, áıeline qarap aldy da, sózin aıaqtamastan, shaı quıylǵan keseni alyp, soraptap ishe bastady. Sodan keıin endigisi sen tyńdaıtyn áńgime degen túrmen Báıtenge burylyp: – «Birligiń» bıyl «Birlik» bolmaıyn dep otyr, – dedi qalaı bolmaıtynyn elestetip turǵandaı betin tyrjıtyp. – Eshki fermasy tarap ketken. Jurt maldaryn soıyp alyp, is sotqa berilip jatyr. Urlyq degen sumdyq. Batpaqty jaqtaǵy baılar kóterilgeli jatyr degen sybys bar... Mynaý Ramazan degen el qydyryp, qonaǵasy ishkennen basqa eshteńe bilmeıdi. – Baıdáýlet osyny aıtyp, áıeline taǵy qarady, onysy «qonyp qalǵanym endi dáleldi boldy ma» degendi bildirgendeı boldy.

Odan keıin Baıdáýlet bir kúnniń ishinde ómir ózgere qalǵandaı, mektep jaǵdaıyn, saýatsyzdardyń sabaqqa qatynasýyn, merekege qalaı daıyndalyp jatqandaryn surady.

— Saýatsyzdardyń sabaqqa qatynasýy nashar, – dedi Báıten ózin onsha tyńdamaı otyrǵan partorgqa kóziniń qıyǵymen qarap. – Keıde aptasyna bir ret te ótpeıdi. Onyń syrtynda oqý jasyndaǵy balalar da mektepke kelmeı jatyr. Erteń aýdanǵa ochet berý kerek. Onyń syrtynda ózińiz de bilesiz, Ortalyq Atqarý komıteti men Halkomsovtyń barshaǵa birdeı mindetti bastaýysh oqý jaıynda arnaıy qaýlysy bar...

«Qaýly» degen sózdi estigende Baıdáýlet selk ete qaldy. Biraq aldyndaǵy estimeı qalǵan sózderin suraýǵa yńǵaısyzdandy:

— Iá, ıá, aıtpaqshy qaýly bar eken ǵoı, – dedi qaı qaýly ekeni mıyna kirmesten.

Baıdáýlet eki aılyq kýrspen saýatyn ashqan adam ǵoı, osy júrgen júrisi – óziniń jeke pysyqtyǵynyń arqasynda kelgen bilim. Alǵashqy hatshy bolyp taǵaıyndalǵanda tipti eshteńe bilmeıtin. Qazir birte–birte saıasatty meńgerip kele jatqandaǵysy.

— Óziń jaısha kelip pe eń, álde bir sharýań bar ma? – dedi Baıdáýlet bir tusta Báıtenge qarap.

— Sharýam bar, – dedi Báıten qaltasynan eki búktelgen qaǵazdy alyp jatyp. – Partıaǵa óteıin dep edim...

— A–a–a, – dedi Baıdáýlet «basqa birdeńe me dep qorqyp ketkenimshi» degendeı bir únmen. – Andaǵy qaǵazyń nemene?

— Aryzym ǵoı.

Baıdáýlet mundaı áńgimeni endi úıde aıtýǵa bolmaıtyndaı, basyn kóterip, kesesin tóńkerdi.

— Júr, endeshe, kontorǵa baraıyq, – dedi súlgimen moınynyń terin súrtip jatyp.

Baıdáýlettiń kabıneti – qabyrǵasyna Lenınniń ramasyz portret men gazet tigindileri ilingen shaǵyn bólme, osy úlken keńse salynǵannan keıin, enshisine tıgen. Oǵan deıin úıinde otyryp isteıtin.

Baıdáýlet stol ústindegi shańdy úrlep jiberip, ózi oryndyqqa otyrdy da, Báıtenge uzyn skameıkany kórsetti.

— Al, sóıle, – dedi sodan keıin manaǵy sózdiń bárin umytyp qalǵandaı nemese bul jerden basqa jerde aıtylǵan sózdi sóz dep moıyndamaıtyndaı bir túrmen.

Báıten qaltasynan aryzyn alyp stol ústine qoıdy.

Baıdáýlet aryzdy qolyna alyp, biraz turdy da, shoshynǵandaı únmen:

«Aryz, – dedi daýystaı oqyp. – Men Myrzabekov Báıten, 1908 jyly týǵam komsomolmyn, aýyldyq bastaýysh mektep muǵalimimin, ózimniń partıa qataryna ótkim keletinin aıtyp, ótinish bildiremin».

— Dury–ys, – dedi daýsyn sozyp. – Biraq osyndaǵy uıa múshelerimen kelisý kerek bir, ekinshiden, partıaǵa op–ońaı óte salýǵa bolmaıdy. Jaqsylap daıyndalý kerek. Ýstavty oqý kerek.

— Men ózim de daıyndalyp júrmin, – dep Báıten qaltasynan Partıanyń Ýstavyn sýyryp aldy. – Basqa da kitaptardy oqyp júrmin. Qarap júrgem joq.

— Partıaǵa nege ótkiń keledi? – dedi Baıdáýlet munyń daıyndyǵyna senbegen adamdaı.

— Shynymdy aıtsam, osyndaǵy bolyp jatqan isterge óz basym rıza emespin. Sol sebepti tezirek partıaǵa ótip, barlyq iske aralasqym keledi.

— «Rıza emespimiń qalaı?

— Dál solaı, – dedi Báıten eregisip, Baıdáýletti óziniń negizgi jaýlarynyń biri dep uqqandyqtan. Ol tipti ózin partıaǵa ala qoıatynyna sengen de joq, biraq qalaı da aldarynan bir óteıin dep oılaǵan.

— Ýstavtan basqa ne bilesiń, máselen búgingi saıasattan.

— Partıanyń búgingi qoıyp otyrǵan saıasaty elimizde sovet ókimetin túbegeıli ornatyp, aýyl sharýashylyǵyn sosıalısik jolmen qaıta isin nyǵaıtý jáne kýlaktarmen kúresý jóninde sharalar qabyldaý. Bul jóninde arnaıy qaýly bar.

Teginde, aýdannan kelgen nusqaýshylar qaıta–qaıta surap, ózin zárezap qylǵan bolý kerek Baıdáýlet «qaýly» degen sózdi tynysh otyryp tyńdaı almaıdy eken.

— Iá, ıá, ol jaıynda arnaıy qaýly bar, – dedi berekesi qasha qaıtalap.

— Buryn kýlaktardy qysý saıasaty bolsa, – dep Báıten sózin jalǵady – Endi tap retinde joıý saıasaty kún tártibine qoıylyp otyr. M – m... taǵy ne aıtaıyn. BK(b) P–nyń 16–sezi ótti... M – m... Jazda Qazaq avtonomıalyq respýblıkasynyń besjyldyq jospary qabyldandy.

Baıdáýlet ishi jylyǵandaı Báıtenge kúlimsireı qarady:

— Áı, jaraısyń, aınalaıyn. Óziń tipti aǵyp tursyń ǵoı. Qandaı raqat saýatty bolý degen. Káne, taǵy neleriń bar? – Baıdáýlettiń úninde endi tekserý emes, bilmegenin bilip alǵysy kelgen bir nıet baıqaldy.

— Taǵy ne bar? – dedi Báıten terezege qarap oılanyp. – Martta BK–BP–nyń «Kolhoz qozǵalysyndaǵy partıa jolyn burmalaýshylyqqa qarsy kúres týraly» qaýlysy shyqty. Bul óte mańyzdy qaýly.

— Al endi sen mynany aıtshy, Stalınniń «Tabystan basyń aınaldy» degen maqalasy qashan, qaıda shyqty? Anada aýdannan kelgen ókil surap qalyp, tipti masqara bolǵanym.

— Ol da kóktemde «Pravda» gazetinde shyqty ǵoı. Biraq Siz durystap aıtyńyz «Tabystan basyń aınaldy» emes, «Tabystan bas aınalý»...

— Á, ıa, ıa, «...bas aınalý» eken ǵoı... Durystap bir jattap alaıyn deseń qol tımeıdi... Al endi sen osynyń bárin qaıdan oqyp alasyń? – dedi Baıdáýlet ashyq qyzyǵyp.

— Gazetterdi qur jibermeı, oqyp otyrsańyz boldy. Bári de sonda jazylǵan.

Baıdáýlet aq kóńildenip óziniń kemshiligin bildirip alǵanyna ókingendeı.

— Partıaǵa ótkeniń durys, – dedi basqa bir salmaqty únmen. – Oqýyń bar, saýatyń jetkilikti, sender ótpegende kim ótedi? Myna júrgender, – dep Baıdáýlet aýyl jaqty kórsetti, – ótti ne, ótpedi ne? Qolyńdy kóter deseń, kóteredi, túsir deseń túsiredi. Óıtkeni qarańǵy, eshteńe bilmeıdi. Olar túgili, myna meni alshy. Men de eshteńe bilmeımin. Qaıda júrip bilem? – dedi.

Baıdáýlet óziniń bilmeýge tolyq pravosy bardaı daýsyn kóterip. – Meniń osy júrgenime raqmet aıtpaısyń ba?.. Shamam jetkenshe istep baǵam. Ótirik aıtpaımyn, janym taza...

Báıten «tap osynyń ótirik» degendeı bolmashy myrs etti.

— Nege ótirik? – dedi Baıdáýlet álgi oıyn estip qoıǵan adamdaı.

— Men ne dedim? – Báıten oǵan tańyrqaı qarady.

— Kórip turmyn ǵoı, senbeı otyrǵanyńdy.

Báıten aıtar–aıtpasyn bilmeı eki oıly bop otyryp:

— Sebebi, shyndyqty aıtatyn jerde úndemeı qalý da ótirikpen birdeı, – dedi bir kezde. Osyny aıtyp: «Osy jerden doǵarýym kerek, – dep oılady ol, – ári qaraı syryńdy sezdirýge bolmaıdy. Ádeıi sýyrtpaqtap otyrǵan bolýy da múmkin».

Baıdáýlet munyń ishki oıyn qalt jibermeı, sen syryńdy bermeseń, men – aq bereıin degen adamsha:

— Meniń qolymda ne tur? – dedi eńkeıe túsip, – Men ne isteı alamyn? Myna kisi aýdandaǵylardy alyp aldy. Men bir otyrǵan qýyrshaq. Aıtqanyma qulaq aspaıdy. Qazir tipti jan eken demeıdi.

Báıten Baıdáýlettiń júzine tańyrqaı qarap, onyń neni aıtyp otyrǵanyn sezgen kezde, óziniń bul kisi jaıynda osy ýaqytqa deıin qatelesip kelgenine odan beter tań qaldy. Baıdáýlet eshkimmen ashyq áńgimelese almaı ish qusa bolǵan adamsha «kel syrlasaıyq» degendeı jyly júzben qarady.

— Shynyn aıtý kerek, Nazardyń kezinde birsypyra eńbegi boldy, – dedi Báıten jaýlastyqpen aıtyp otyr dep oılamas úshin, upaı bere sóılep. – Jalshylyqtan kóterilgen belsendi komýnıs, osy aýylda arteldiń irge tasyn qalaǵandardyń biri. Biraq qazirgi istep otyrǵan isi adamgershilikke kele me? Aǵaıyn–týystardyń bárin zábirlep, istemegeni qalmady. Eldiń syıly azamatynyń biri, onyń syrtynda ómir boıy birge ósken qandy kóılek dosy – Áýsaǵıtqa qol jumsaǵany ne sumdyq?

— Masqara – aı, masqara – aı, aıtary joq, – dep Baıdáýlet áńgimege qunyqqan áıeldershe oryndyǵyn jaqyndatyp, enteleı tústi. – Sen ony aıtasyń, odan masqarasy bar... Qurysyn...

— Ol ne? – dep Báıten eleń etti.

Qurysyn... aıtýǵa da yńǵaısyz.

— Aıtsańyzshy. Men eshkimge jetkizbeımin ǵoı.

— Óziniń týysy, aýrý Nuralynyń áıelimen bylaı kórinedi, – dep Baıdáýlet esikke jaltaqtaı qarap, daýsyn qupıalaı sybyrlap, «bylaı kórinedi» degendi eki saýsaǵyn bir–birine iliktirip kórsetti.

— Qoıyńyzshy, – dedi Báıten shoshynyp.

Baıdáýlet «anyq nárse» degendi bildire, kózin jumyp basyn ızedi.

— Tek tisińnen shyǵara kórme. Elge tarap ketse, Nuraly baıǵus ajalynan buryn óletin boldy... – Sodan keıin ózi bastaǵan yńǵaısyz áńgimeni basqa jaqqa burǵysy kelip: – Al endi Smaıyl sekildi jaǵympazdarǵa ne istetip otyr? Búkil eldi bıletkizip otyrǵan joq pa?

— Ólmesti she? – dep qaldy Báıten, túsip qalǵan bir zatty aparyp bergendeı.

— Oı, qudaı–aı, endi qaıteıin?! – dep Baıdáýlet álgi esimdi estigende bir jeri aýyrǵandaı, sarnap qoıa berdi. – El aqtaǵan alaıaq sumdy, osynsha taırańdatyp... Apyr–aı, endi ne isteýge bolady, a? Osyǵan qaıtip shydarsyń?

Báıten Baıdáýlettiń bala sekildi búkpesiz qylyǵyn kórip, ishteı ony birte–birte jaqsy kórip kele jatqanyn sezdi. «Buryn qalaı baıqamaǵanmyn, qandaı jaqsy adam!»

Ekeýi syrttan qaraǵan adamǵa bir qyzyq ósekke kirisken sýmaqaı áıelder sekildi, aıyrmashylyqtary aıtyp otyrǵandary tek shyndyq bolatyn.

— Al meniń aǵama jasaǵan áreketi she? – dep Báıten Baıdáýlettiń betine synaı qarady. Onysy osyǵan durys jaýap berseń, jaqsy adam ekenińe seneıin degenge uqsady.

— Bul endi zulymdyq, – dedi Baıdáýlet ýaıym aralasqan bir únmen. – Bul úlken uıymdasqan sharýa. Nazar biraq jeke istep otyrǵan joq, aýdanmen baılanysyp otyrǵan sekildi.

Ekeýi de tuıyqqa tirelgendeı bir aýyq únsiz qaldy.

— Minekı, el bılegen jaqsynyń túri, – dedi Báıten tereń kúrsinip. – Baılardyń ústemdigin joıdy, endi óziniń ústemdigi odan kem emes. Qaıtip biz aýylda sovet úkimetin tolyq ornattyq dep aıta alamyz? Joq. Bul partıanyń saıasatyn burmalaýshylyq... Soraqy burmalaýshylyq... – Báıtenniń birte–birte ashynyp qatty sóılegeni sonshalyq, Baıdáýlet álsin–álsin jaltaqtap, esik jaqqa qaraýmen boldy. – Sovet úkimeti bostandyq, erkindik, táýelsizdik áperdi. Maǵan bilimdi kisiler osylaı dep túsindirdi. Bizdiń qoǵamda adam adamǵa baýyr, dos, joldas. Joldas! Basqa qoǵamda eshqashanda jurttyń bári joldas bop kórgen joq. Jarylqaýshy jáne jarylqanýshy boldy. Bolystar, sultandar, handar ózderin halyqtyń qamqorshysymyz dep eseptedi, al halyq olardyń aldynda ózderin máńgi qaryzdarmyz dep oılady. Olardyń jer basyp, kún kórip júrgeni óziniń arqasy ekenin bilmedi... Al bizde jarylqaýshy joq. Bizde halyq óz taǵdyrynyń ıesi bylaı dep jazylǵan Lenınniń shyǵarmalarynda. «Joldas» degen sóz – bizdiń qoǵamdyq qurylystyń negizi. Ol ásheıin jınalysta sóılegen sózińdi bastaý úshin nemese bireýdi ózińe qaratý úshin aıtylǵan sóz emes... Kedeı adam, aıtalyq, tórde baımen qatar otyrsa, bul azamattyq teńdik, biraq bul az. Kedeı adam, baımen birge daýys berip jatsa, bul saıası teńdik biraq bul da az. Munyń syrtynda áleýmettik teńdik bar. Iaǵnı, kedeı mynaý kúndelikti tirshilikte eshkimge táýeldi bolmaýy kerek. Osyndaı teńdikterdiń basy qosylǵan kezde, adamdar bir–birine shyn joldas bolady. Sovet úkimetiniń eń úlken artyqshylyǵy osy. – Báıten osynyń bárin meniń sózim dep uǵyp qalmasyn degendeı «taǵy da maǵan osylaı dep túsindirdi» degendi qosyp qoıdy. – Biz qalaı Nazardy joldas deı alamyz? Saǵıdolla men Qaraǵulǵa joldas pa ol? Olar onyń betine de tiktep qaraı almaıdy. Maldybaıǵa joldas pa? Qolymdaǵy maldy tartyp almasa eken dep, nemese jala jaýyp aıdatyp jibermese eken dep, dirildep otyrǵan adam, qaıtip joldas bolady... Nemese Qabdyraq ekeýin dos deýge bola ma? Tipti balalary da biriniń úıinen biri shyqpaıdy. Biraq dos emes. Qabdyraq Nazarǵa qarsy bir aýyz sóz almaıdy, otyr dese otyrady, tur dese turady, sondaı baǵynyshty dos bola ma eken? Dostyq degen bir–birine táýelsiz adamdardyń erkin uǵynysýy, ishteı tabysýy... Dostyq ústemdik joq jerde ǵana bolady... Al... Sonda Nazar kim boldy bizge?..

Báıtenniń sózi Baıdáýlet túgil ózine de qatty áser etken sekildi boldy. «Biraq osynyń bárin jurt aldynda nege sýyrylyp aıta almaımyn?» – dep oılady ishinen.

— Tamasha, – dedi Baıdáýlet esin jıǵandaı bolyp. – Óte jaqsy aıttyń. Molodes... Ras, Nazardy halyqqa joldas dep aıta almaısyń, onyń ózi de ózin jurttyń joldasymyn dep júrgen joq.

— Óıtkeni ol áli baıaǵy pıǵyl, baıaǵy nıetpen júrgen adam. Ol ómirde shyndyqtan góri, bılikke kóbirek senedi. Kez kelgen adamdy aldaýǵa, ıa satyp alýǵa, nemese qorqytýǵa, zorlaýǵa bolady dep oılaıdy. Aýdannan bireý kelse, Saǵynaıdyń asyn bergennen jaman, jer–kókti shýlatady. Ne úshin kerek ondaı toı–dýman, kimge kerek? Sizge me? Maǵan ba? Álde halyqqa ma? Eshkimge de keregi joq. Tek Nazardyń ózine ǵana, aýdandaǵy bastyqtardyń aldynda bedel, abyroı alý úshin, ataq alý úshin, mansap úshin... kerek. Minekı, barlyq áńgimniń tórkini. Al aýdandaǵy basshylarǵa barlyq qonaǵasy úlken azamattyq, erlik, jomarttyq bolyp kórinýi múmkin. Bir kún kelip ketken adam neni bilsin?..

— Aıtyp otyrǵanyń yp–ras, – dedi Baıdáýlet óziniń ishki oıymen Báıten sóziniń dál kelgenine qatty qýanyp. – Sen bir kóziń ashyq adal jigitsiń. Júz prosent qosylamyn saǵan, aınalaıyn. Tek mynany aıtshy, endi osyǵan ne amal bar? Ne isteýge bolady?

Báıten ne isteýge bolaryn ózi de bilmeı, ańtarylyp:

— Ne isteýge bolady, onymen kúresý kerek, – degennen basqa eshteńe aıta almady.

— Qalaı kúresesiń, erteń ol aldasa da, qorqytsa da, jurttyń bárin ózińe qarsy aıdap salady. Asqarǵa ne istegenin óz kózińmen kórgen joqsyń ba?

— Taptym, – dedi Báıten qýanyp ketkendeı daýsy sańq etip.

— Ol ne nárse?

— Osyndaǵy eńbekshilerdiń basyn qosyp, aýdandyq partıa komıtetine aryz jazamyz.

Baıdáýlet «aryz» degen sózdi jek kóretin, sondyqtan bul usynysqa ol «e, báse» demedi.

— Qaı eńbekshiniń basyn qosasyń? Qabdyraq pen Oshaqbaıdyń ba? Eshkim de barmaıdy onyńa. Ekinshiden álgi nemeńniń aty jaman «aryz» degen, endi osynsha jasqa kelgende aryzqoı atanyp júrsek, el–jurttyń aldynda masqara bolarmyz.

— Bul aryz ondaı aryz emes qoı. Biz eshkimge jala jappaımyz. Ótirik aıtpaımyz. Biz tek shyndyqty aıtyp jazamyz. Basqa amal qalmady deımiz. Ol aryzqoılyq bola ma eken?

Baıdáýlettiń qulaǵyna myna sóz birte–birte kirgendeı boldy.

— Al sonda ol aryzdy kim jazady, kim qol qoıady?

— Siz ekeýmiz jazamyz, siz ekeýmiz qol qoıamyz.

— Sosyn?..

— Sosyn taǵy da oılastyramyz... Botpaı aqsaqal bir týra adam, ol da qol qoıyp qalýy múmkin...

— Durys aıtasyń, Bıken eshkimnen aıylyn jyımaıdy...

— Sosyn ba?..

Baıdáýlet áńgimeniń qyzyǵyna endi kelgende:

— Toqtashy, Báıten, – dep ornynan shydamsyzdana atyp turdy. – Osy áńgimeni endi bul jerde aıtpaıyq. Keshke úıge kel. Sonda jeńgeńniń shaıyn iship otyryp, durystap áńgimeleseıik... Jaraı ma?

— Jaraıdy, – dedi Báıten kelisip. – Sol durys bolar.

Báıten qaǵazdy qaıta alyp oqýǵa kiristi:

«Aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretar! joldas Qudaıbergenov Hamıtqa.

ARYZ

Biz № 4 aýyldyń eńbekshileri Aqshoqy óńirindegi jappaı kollektıvtendirý naýqanynda jergilikti basshylardyń partıa saıasatyn burmalap otyrǵanyna ózimizdiń narazylyǵymyzda bildiremiz. Birinshiden, bul basshylar, artel qurý máselesin tezdetemiz dep, jurtty kolhozǵa kirmeseń, kýlak bolyp, statámen sottalasyń dep qorqytyp, erkinen tys engizdi. Osynyń saldarynan qoǵamǵa jat pıǵyldy adamdar arteldiń quramyna kirip, qyzmet etip júr. Osyndaı dóreki burmalaýshylyqtyń saldarynan, orta sharýalar jaýlarynyń azǵyrǵanyna erip, maldaryn qurtyp, «Birlik» artelinde keıbir fermalar taratylyp ketti. Kýlaktarmen birge orta sharýalardy zábirleý basym. Bizdiń tórt aýylda osyndaı bassyzdyqtyń negizin salýshy – aýyl sovettiń predsedateli joldas Esenbaev Nazar. Nazar keıbir aýdan qyzmetkerlerimen jaqsy qarym–qatynas jasap, halyqtyq menshikti shaıqap, aýyl eńbekshilerine qıanat jasaıdy. Máselen, sıyr fermasynyń baqtashysy Esmurzaev Jańǵabyldy taıaqqa jyǵyp, araǵa túsken Botbaıdy balaǵattap, qorlaǵan. Sovet úkimetine eńbegi sińgen Syzdyqov Áýsaǵıtqa qol jumsap, ol osy kúnge deıin tósek tartyp jatyr. Eregisken adamǵa artyq salyq salyp, ony oryndamasa, akt jasap, jazaǵa tartady. Sodan qoryqqan jurt qazir Nazardyń ashsa, alaqanynda, jumsa, judyryǵynda. Jaqynda ǵana ádeıi uıymdastyryp, elge eńbegi sińgen belgili adam Birmaǵambetov Asqardy jazyqsyz zábirlep, mal múlkin konfıskelep, jer aýdarý týraly qaýly shyǵyrtty. Nazardyń kúshimen aıdalyp ketken Kóbegenov Jaqaı, Ospanov Myrzakereı, Bespaev Tólemis taǵy basqa kisilerdiń eshqandaı jazyǵy joq ekenin biz rastap bere alamyz. Sondyqtan Esenbaev Nazar jasap otyrǵan burmalaýshylyqqa qarsy shara qoldanýyńyzdy suraımyz...

Nurmaǵambetov Baıdáýlet.

Myrzabekov Báıten...».

Báıten aryzdy oqyp bolyp, Baıdáýletke qarady.

— Durys, – dedi Baıdáýlet onyń nege qaraǵanyna túsinip. – Durys jazylǵan. Tek Nazardyń qolshoqpary dep Jumabekti de qosa jazý kerek. Onyń da bylyǵy az emes. Týra bir eshki fermasyn qurtaıyn dep otyr.

— Jaraıdy. Al endi taǵy kimderge qol qoıdyramyz. Botpaı dedik – bir. Sosyn?

— Sosyn ba?..

— Qabyl she?

— Oıbaı, bolmaıdy, – dedi Baıdáýlet basyn shaıqap.

— Nege bolmaıdy?

— Sebebi Qabyldyń áıeli Nazardyń áıelimen bóle ǵoı, ne dep otyr?.. Bálege qalarsyń, oıbaı! Bálkim, Qabdenge aıtyp kórermiz... – Sosyn taǵy da ózinen–ózi shoshynyp. – Oıbaı, onyń da bálesi bar eken ǵoı... Qap! Qaıda barsań, Qorqyttyń kóri boldy–aý. Ol nemeń óz ákesin umytyp, ólip qalǵan ógeı ákesiniń atymen qoıbaǵarǵa týys bop júrgen joq pa? Shirik neme! Toqtaı tur, – dedi sodan keıin shańyraqqa qarap oılanyp. – Osy Baıǵabyl qalaı bolar eken?

— Baıqap kóreıik, biraq ózińiz aıtasyz.

— Jaraıdy aıtsam aıtaıyn.

Osy kezde syrttan dabyrlaı sóılegen daýys estilip, Baıdáýlet jalma–jan jerde jatqan aryzdy ýmajdap tóseginiń astyna tyǵyp jiberdi.

Syrttaǵy adam Qatıradan áldeneni suraǵan bolyp, kidirip turyp aldy.

— Oıbaı, mynaýyń Saǵıdolla ǵoı, – dedi Baıdáýlet tura qashatyndaı jan–jaǵyna qarap.

— Bákeń úıde me? – degen daýsy estildi Saǵıdollanyń. – Úıde, biraq sharshap kelip, jatyp qaldy, – dedi Qatıra. – Nemene sharýań bar ma edi?

— Joq, ásheıin ótip bara jatqan soń, sálem bere keteıin degenim ǵoı.

— Á, onda erteń de kún bar ǵoı, – dedi Qatıra kúlip marshal jatyr. Uıyqtap qaldy ǵoı deımin.

Saǵıdolla sonda da bolsa, úıge basyn bir suǵýdy arman etkendeı, tarsyldata basyp, dál esiktiń aldyna keldi.

— Áı, ul, qolyń bos bolsa, beri kep, myna bir qapshyqtardy kóterisip jibershi, – dedi Qatıra osy kezde.

Saǵıdollanyń tarpyldaǵan aıaq dybysy birte–birte uzaı berdi.

Qaıtyp beri jaqyndamady. Aqyry Qatıranyń jumsaýynan ketýge asyǵyp:

— Qoı, men keteıin, jeńeshe, kesheden beri úıge barǵan joqpyn, – degen sózi estildi de, birjola úni óshti. Qatıra úıge kirgende, Baıdáýlet:

— Bul ıt neǵyp bizdiń úıdi torýyldap júr? – dedi tańyrqap.

— Jaı sálem bereıin degen shyǵar.

— Joq, mynaýyń jaı emes, – dep Baıdáýlet óz sózinen ózi úreılenip basyn kóterip aldy. – Bul Nazardan bárin kútýge bolady... Báıbishe – aı, biz áńgimelesip bolǵansha sen dalada júre turshy.

Qatıra syrtqa shyǵyp ketti. Báıten men Baıdáýlet beıne astyrtyn uıymnyń adamdaryndaı sezinip, júzderine qupıa túr berip, birine–biri jaqyndaı túsip, sybyrlaı sóılesti.

— Men Qarataımen sóılesemin, – dedi Báıten kenet nyq únmen.

— Tek! – degen daýsy shyǵyp ketti Baıdáýlettiń. – Deniń saý ma, Báıten – aý? Qarataı týǵan aǵasynyń ústinen aryz jazýshy ma edi? Búldiresiń bárin de...

— Onyń ras... Biraq degenmen men aıtyp kóreıin... qoımasa zorlamaımyz...

— Qoı qurysyn! Qaıdaǵy joqty aıtpa deımin... Jolama. Aýlaq júr. Onan da Qotyr men Qudaıbergendi baıqap kórseń qaıtedi?

— Durys aıtasyz. Ol ekeýimen men sóıleseıin.

Baıdáýlet «taptym ba» dep yrjıa kúlip, Qotyr men Qudaıbergen aryzǵa týra qoldaryn qoıyp qoıǵandaı qýandy.

— Endeshe, osy adamdarmen erteń sóılesip kóremiz. Tym kóptiń keregi joq. Búldirip alýymyz múmkin. Maǵan keńsede jolama. Ne de bolsa, úıge kel.

Tún ortasy aýa Báıten úı ıelerimen erteńge deıin qosh aıtysyp syrtqa shyqty.

Kelesi kúni Báıten Qotyr men Qudaıbergendi aýyl shetindegi sıyr qoranyń ishinen tapty. Qotyr tóbege salǵan bórenege tireý salyp jatyr eken. Qarańǵy qoranyń ishinde qaısy ekenin aıyra almaı:

— Qudaıbergen, – dep dybys berdi Báıten.

Tireý salyp jatqan adam úndemeı qoıǵan soń, taǵy da «Qudaıbergen» dep daýystady dál janyna kelip.

— Aý nege úndemeısiń, Qudaıbergenbisiń? – dedi Báıten keıip.

— Joq, Qudaıbergen emespin, – dedi Qotyr.

Báıten kúlip jiberdi.

— Aý, aıtpaısyń ba, Qotyrmyn dep.

— Sen Qotyrsyń ba demeseń, men nege tekten–tekke Qotyrmyn deımin.

— Jaraıdy endi kesirlenbe, – dedi Báıten jumsaq únmen. – Aıtatyn bir qupıa sharýa bar. Bylaı shyǵyp ketesiń be?

— Qupıa bolsa, eń ońasha jer osy, aıta ber.

— Qotyr, – dedi Báıten jaqyndaı túsip. – El ishindegi jaǵdaıdy saǵan aıtyp túsindirýdiń qajeti joq. Kim ádil, kim ádil emes, kimdiki shyn, kimdiki ótirik – óziń de sezip júrgen shyǵarsyń. Myna Nazardyń qudireti janǵa batyp barady. Keshegi ózderińmen jalshylyqta birge bolǵan Esenjol, Tólemisterdi sol ustatty. Otaý ishinen otaý tigip búkil eldi búldirdi. – Báıten osy meni tyńdap tur ma degendeı kidirip únsiz qalyp edi, Qotyr:

— Aıta ber, tyńdap turmyn, – dedi.

— Esti azamattardy qýdalap, sandaltyp qoıdy. Adam zábirleıdi, qıanat jasaıdy. Osy aıtqanym ras pa?

— Ras.

— Endeshe, biz osyndaǵy komýnıser bolyp, komýnıs emester bolyp, Nazardyń ústinen aryz jazdyq. Bireýdi qaralap jazǵan aryz emes, shyndyqty jazǵan aryz. Soǵan...

— Qolymdy qoıaıyn ba? – dedi Qotyr jaıbaraqat.

— Iá, sony bileıin dep...

— Ákel, – dedi Qotyr sol jaıbaraqat únmen.

— Endeshe, syrtqa shyq, myna jer qarańǵy.

«Aı, azamatym – aı, erim – aı, – dedi Báıten ishinen shyn súısinip. – Naǵyz proletarıat osy ǵoı. Bul neden qoryqsyn. Eshteńeden de qoryqpaıdy. Al shyndyqty aıtý úshin qoryqpaý kerek».

Syrtqa shyqqannan keıin: – Káne, aryz qaıda? – dedi Qotyr barmaǵyn shoshaıtyp.

— Andaǵyń nemene? – dedi Báıten Qotyrdyń qolyna qarap.

— Men qol qoıa bilmeımin, barmaǵymdy basamyn, káne.

— Oıbaı, mynaýyń qyzyq boldy ǵoı. Barmaq basýǵa bolmaıtyn shyǵar.

Bolǵanda qandaı, ákel.

Báıten aryz aıaǵyna «Taıshyqov Qotyr» dep jazdy da, sonyń dál ústinen sıa qaryndash jaǵyp Qotyrdyń barmaǵyn bastyrdy.

— Qudaıbergenge barmaı–aq qoı, ol Nazardyń adamy, – dedi Qotyr óziniń Báıten oılaǵannan áldeqaıda zerdeli ekenin tanytyp.

— Solaı ma? Ony qaıdan bildiń?

Qotyr barmaǵyn shekpeniniń etegine súrtti de, jaýap bermesten qysqa aıaqtarymen taltańdaı basyp, qoranyń ishine kirip ketti.

Keshke qaraı Báıten Qarataıdy úıine kórshi balany jiberip shaqyrtyp aldy.

— Mynany oqyp shyq, – dedi aldyna aryzdy tastap. – Seniń adaldyǵyńa sengen soń, istep otyrmyn... Ekeýmizge aǵa emes el qymbat. «Týra bıde týǵan joq» degen, shyndyq dep moıyndasań, qol qoı, qoımasań taǵy ókpelemeımin... Biraq ishińde bolsyn, biz osyǵan bel býdyq.

Aryzdy oqyp shyǵyp Qarataıdyń túsi qup–qý bop ketti.

— Meni synaıtyn jeriń osy ma edi, Báıten, «aırylysar dos erdiń artqy qasyn suraıdy» dep, munyń ne?

— Bul ekeýmizdiń dostyǵymyzdan da qymbat. Bul qoǵamdyq is.

— Apyr–aý, jalǵyz aǵamnyń ústinen aryz jazǵan degen sumdyq emes pe?

— Onda óziń bil. Biraq esińde bolsyn, eger bul joly tosqaýyl bolmasa, Nazardyń moınyna talaı adamnyń kóz jasy júkteledi. Ony mensiz óziń de bilesiń. Olar da adam balasy, olardyń obaly Nazardan kem emes... Biz eshkimge jala jaýyp otyrǵamyz joq... Sen eger osy joly qol qoısań, ózińniń artyq týǵan azamat ekenińdi dáleldeısiń. Ol erte me, kesh pe, qaıtse de baǵasyn alady. Al eger, qol qoımasań, eshkim kinálamaıdy. Biraq bos belbeý kóptiń ishinde kete barasyń... Men seni ádeıi shyn erlikke ıtermelep otyrmyn...

— Maǵan erteńge deıin mursat ber, – dedi Qarataı meńireıip jerge qarap.

Keshkilik osy áńgimeni estigende Baıdáýlet senerin de, senbesin de bilmeı aıran–asyr boldy.

— Bárin moıyndady ma? Mursat ber dedi me? – dep umytyp qalǵandaı qaıta–qaıta surady. – Oıpyrym–aı, mynaý Qarataıyń el bıleıtin jigit eken, muny qalaı bilmegenbiz?! Týǵan aǵasyna qarsy... ǵajap eken! – Baıdáýlet tańdaıyn qaǵyp, basyn shaıqap, tań qalýyn qoımady. – Biz bylaı qylaıyq, – dedi sosyn Báıtenge oılana qarap. – Biz Qarataıǵa qol qoıdyryp áýre qylmaıyq. Jas neme et qyzýymen qoıyp ta jiberýi múmkin. Biraq ony biz aıaıyq. Sheshesi bar ǵoı, obal bolar. Qarataıdyń tazalyǵy ádildigi bizge jetip jatyr.

İstiń anyq–qanyǵyna jetip, qol qoıýǵa belin býyp kelip otyrǵan Botbaı da Baıdáýlettiń sózin qoshtady. Kelesi kúni kútpegen jerden osy topqa Bestaılaqtyń Eseni qosyldy.

Sodan bir jeti ótken soń, bes adam (keıin sol beseýdiń ishinde men de bolǵanmyn degendi úlken maqtanyshpen aıtatyn kez de boldy) qol qoıǵan osy aryz, júk alýǵa shyqqan Zamanbekpen birge aýdanǵa jetti.

X

Báıten Hadıshamen aradaǵy sońǵy áńgimeden keıin: «Bári de túsinikti, budan keıin qaıtadan sóz qozǵap, bitimge shaqyrýdyń eshqandaı máni de, maǵynasy da joq», – dep sheshken. Endi ol jaıynda oılamaýǵa tyrysqan. Biraq ýaqyt ótken saıyn, áli de uǵynyspaǵan, aıaqtalmaǵan birdeńeler bar sıaqty kórinip, solardyń basyn ashyp almaıynsha, óziniń taǵat taýyp otyra almasyn anyq sezdi. Bar syrdyń basyn ashatyn kez merekege arnalǵan aýyldyq konsert. Óıtkeni osydan bir aıy buryn daıyndyq bastalǵan bul konsertke Hadısha da qatynasýǵa tıis bolatyn.

Báıten birneshe kún boıyna Hadıshamen bolatyn áńgimeniń ár túrli jobasyn kóz aldyna elestetti. Birinshi joba boıynsha, kúnder boıy, túnder boıy kókeıine jıylǵan ashýdyń zapyranyn aqtaryp, áńgimeni qyzdyń kinásin betine basýdan bastamaq boldy. «Sen meniń asyl mahabbatymdy qorladyń, janyma jara saldyń. Sen opasyzsyń, turaqsyzsyń! Sendeılerdi qazaqtar malǵa satyp, durys jasaǵan, – dep yzalana kúbirledi ońashada. – Áıtpese bizdiń aramyzǵa ot túsetindeı ne boldy, aıtshy, káne, túsindirip?» İshinen: «Mynaýym tym qatty bolyp ketken joq pa», – dep oılap turady. Osydan keıin ne bolatynyn, qyzdyń ne dep jaýap berýi múmkin ekenin boljap kórip edi, kóz aldyna onyń ótken jolǵydaı bedireıip, burylyp ap, ketip bara jatqan túrinen basqa eshteńe elestemeı qoıdy. «Joq, bulaı sóılesýge bolmaıdy», – dep qorytyndy jasady.

Ekinshi joba boıynsha, Báıten bar qaıǵysyn ishine jasyryp, túk bolmaǵandaı, qyzdy tań qaldyryp (Báıten qyzdyń ózine qalaı tań qalyp qaraıtynyn elestetti) tereń qupıa sabyrmen áńgimelesýge tıisti. Osy bir júrek qytyqtaıtyn qupıa sabyrǵa, bálkim, qaıtadan ǵashyq bolyp qalar degen dámesi joq emes edi. Biraq bul áńgime de kóńilge úlken tabys ákelmedi. Hadısha sol «ne bolsań, o bol» degen túrmen burylyp ap, kete berýin qoımady.

Úshinshi joba Báıtenniń óziniń de kóńiline onsha qonbady. Ol boıynsha, barlyq kisilik, jigittik namystyń bárin tastap, aıaǵyna jyǵylý kerek. «Sen bolmasań ólemin, aıaı gór meni, ǵashyǵym, sáýlem!» – dep jalbarynýǵa tıisti. Biraq bul óziniń adamdyq qasıetin, aryn qorlaıtyn sekildi. Ásirese kóz aldynda turǵan Hadısha buǵan tabalap, ári jıirkene qaraǵan kezde, Báıten mıy shanyshqan adamdaı qatty tyjyrynyp, yńyranyp qoıa berdi. «O–o–o! O–o–o» – dedi qınala kúńirenip.

Sonymen úsh amaldyń úsheýi de iske aspady. «Jaraıdy, bir jóni bolar», – dedi ishinen Báıten túski shaıdan keıin kıinip jatyp úı sharýasymen kirip–shyǵyp júrgen Qalaǵan ústine bıdaı óńdi galıfe shalbar men kıtel kıip, áskerı adamdarsha symdaı tartylyp turǵan ulyn kórip, – súısine tań qaldy da, ózinen–ózi shoshynyp «tfa», «tfa» dep jerge túkirdi.

— Jaryǵym–aý, ásheıin, – dedi emirenip. – Jaryq dúnıege kelgende kórgen jalǵyzym – aý. Myna bir kıimdi buryn kımep pe eń? Men kórmegen nárse ǵoı...

— Birinshi ret kıip turmyn, apa. Oımaýyt degen joldasym syılap edi. Qazir úlken qyzmetker. Birge jattyq qoı páterde.

— Oı, aınalaıyn, qaıda júrse de aman júrsin, óse bersin, áıteýir, jalǵyzyma zıany tımes.

Báıten klýbqa kelgende, Ábdiǵappar bastaǵan jastar toby konsertke daıyndyqty bastap jatqan.

— Oıbaı–aý, tiliń bar ma, nege úndemeısiń? – dep Ábdiǵappar kók qamzoldy tymyraıǵan qara tory qyzǵa eńkeıip, qulaǵyn jaqyndatty.

Qyz buzylyp qalǵan qýyrshaq qusap, qımylsyz tur. Ne burylyp qaramaıdy, ne úndemeıdi. Tek bir qalypty dem alǵan dybysy ǵana estiledi.

— Myna balany tipti sóılete almaı qoıdym, – dedi Ábdiǵappar Báıtenge qarap. Sosyn qyzǵa qaıta eńkeıip:

— Famılıań kim ózińniń? – dedi...

Qyz taǵy úndegen joq.

— Shaıkemelova, – dedi ol úshin basqa bir qyz.

— Jaraıdy endi, qyspaı–aq qoı, basqa nomerlerińdi daıyndaı ber, – dep Báıten «tili joq» qyzdy arqasynan qaǵyp, oryndyqqa otyrǵyzdy.

Báıten mektep oqýshylary men aýyl komsomoldarynyń birikken oıyn–saýyǵyn daıyndaýǵa janyn sala kirisken. Kelmeı qalǵan balalardy tún ishinde úıinen baryp alyp keledi. Komsomoldardyń qatynasýyn Qarataıǵa tapsyrdy. Ózi de sahnaǵa shyǵatyn boldy. Klýbtyń ishi–syrtyn urandarmen, plakattarmen bezendirdi. Mektep oqýshylarynyń ishinde, ásirese aýyldyń eresek jastarynyń arasynda áp–ádemi án aıtatyndar bar, biraq jurt aldyna shyǵyp kórmegen, bári de uıalyp aıaqtaryn baspaıdy. Solardyń bárimen jaýdaı jaǵalasyp júrip, búgingi merekege oıyn–saýyq keshin daıyndaý Báıtenge kádimgideı syn boldy.

Báıten buryshtaǵy stolǵa otyryp, «Endi ýaqyt bolmas, josparymdy qaıta qarap shyǵaıyn», – dep papkasynan qaǵazyn alyp, júgirtip oqyp shyqty.

Klýbtyń ishine adamdar jınala bastady. Shal–kempir men áıelder jaǵy uzyn taqtaı oryndyqqa otyryp, jastar jaǵy ý–shý bolyp, esikti qaıta–qaıta ashyp – jaýyp kirip shyǵýda. Oıyn–saýyq bolady degen habardy estigen soń ba, kóp uzamaı jurt qaptap ketti. Oryn jetpeı birazy artta túregelip tur.

Baıdáýlet baıandama jasaýǵa kiriskende, Báıten konsertke qatynasatyndardy buryshtaǵy bólmege jınap, qaıta–qaıta pysyqtap, jantalasyp jatty. Kádimgideı júreksinip, tolqyp turǵanyn sezdi.

— Umytyp qalǵan joqsyń ba sózińdi? – dedi Ábdiǵapparǵa. – Tym asyqpa. Men sózimdi bitirgennen keıin, azdap jótkirinermin, ol – bitirdim degenim, sen aldymen kók sholaq at ekenińdi bildirip kisineısiń. (Ábdiǵappar attyń kisinegenin jaqsy salatyn.) Sodan keıin baryp sózge kirisesiń, jaraı ma?

— Jaraıdy.

— Sen she, Hadısha... Kimnen keıin kimdi habarlaıtynyńdy umytpaısyń ǵoı? – Báıten aralarynda eshteńe bolmaǵandaı, emin–erkin sóılep turǵanyn sezip, ishinen úıinde oılaǵan «ekinshi amaldy» esine aldy.

— Umytpaımyn, – dedi Hadısha. Onyń da júreksinip turǵany baıqaldy.

— Baıandama bitti, – dep habarlady esikten syǵalap turǵan sary bala.

Jurttyń úıdi kóshirip jiberetindeı satyrlatyp qol soqqan dybysy estildi. Prezıdıýmda otyrǵandar aldyńǵy skameıkaǵa baryp otyrdy.

— Al endi, qysylmaı erkin sóıle, – dedi Báıten Hadıshanyń qulaǵyna sybyrlap.

Hadısha taqıasynyń úkisi bulǵaqtap, jelbirshekti kók kóılegi jer syza, hor qyzyndaı bolyp sahnaǵa shyqqanda, jurt qaıran qalyp «ah» degendeı boldy. Hadıshanyń sulýlyǵyna esikten syǵalaǵan Báıtenniń ózi de qyzyǵyp, ile kóńili qulazyp sala bergen soń, «Tap qazir eshteńeni da oılaýǵa bolmaıdy», – dedi ishteı ózin–ózi bekitip.

— Qymbatty joldastar! Sizderdi Oktábr merekesi qutty bolsyn dep, aýylymyzdyń komsomol jastarynyń atynan quttyqtaımyz!

Jurt satyrlatyp qol soqty.

— Jasa qaraǵym!

— Ábil qaıda, toı jasaıtyn shyǵar endi? – degen daýystar estilip jatyr.

— Endi komsomoldar men mektep oqýshylarynyń kúshimen merekege arnalǵan konsertimizdi bastaımyz, – dep habarlady Hadısha. – Halyq áni «Qamajaı». Ándi tórtinshi klass oqýshysy Nurpeıisova Zlıha aıtady.

Sahnaǵa Zlıha men dombyra ustaǵan Ábdiǵappar shyqqanda Hadısha daıyndyq bólmesine kirip, qyzaryp ketken betin eki alaqanymen basyp:

— Oı, allaı, men endi qaıtyp shyǵýǵa jaramaıtyn shyǵarmyn, – deı berdi.

Biraq bular qoryqqandaı sonshalyqty sumdyq eshteńe bolǵan joq:

Án aıtylyp, kúı tartylyp jatty. Jurt máz, gý–gý etedi. Saǵıdollanyń áńgirlegen daýsy anyq estilip tur. Tek ekinshi klastyń oqýshysy – Aınazarova ǵana óleńiniń sońyn umytyp qaldy, biraq oǵan kiná taqqan eshkim bolǵan joq, qalǵandarǵa qandaı iltıfat kórsetse, oǵan sondaı iltıfat kórsetip, qol soqty.

Beıimbet Maılınniń «Kúltaı bolys» áńgimesi boıynsha jasalǵan skech jurtqa qatty unady. Ábdiǵappar toqalyn malaıy alyp ketken baı bolyp, músápirsip, daýsyn qubylta jylamsyrap: «Oıbaı, suramańyz, bala kúnnen qolymda ósken. Ózim ósirip, adam qataryna qosyp em. Jaman adamdy asyrasań, aýzy–murnyńdy qan qylar dep... Kórmeısiń be?..» – dep aryz aıtqanda, otyrǵan jurt qyran–topan bop kúlkiniń astynda qaldy.

Endi kezek Báıtenniń ózine keldi.

— Beıimbet Maılınniń «Qutty bolsyn meıramyń», «Myrqymbaı» atty óleńderin muǵalim Myrzabekov Báıten jatqa oqıdy, – dep habarlady Hadısha.

«Jatqa» degeni nesi, – dep oılady Báıten shyǵyp kele jatyp, – óleńin oqıdy deı salsa, bolmaı ma?»

Báıten ortaǵa shyǵyp otyrǵandarǵa kóz jiberdi. Báriniń júzi jyly, kózderinde kúlki. Osylaı otyra bersek eken dep tileıtin sekildi.

Báıten ekinshi óleńdi oqyǵanda, jurt shýyldap máz boldy. Árkim janynda otyrǵan adamǵa: «Áı, Myrqymbaı, áı ıt–aı, baı–baı–baı», – dep óleńniń joldaryn qaıtalap, birin–biri qajaı bastady.

Báıten osy kezde taǵy óleń oqýǵa belin baılady. Ol Beıimbettiń turaqsyz qyzǵa shyǵarǵan «Aqsýattyń janynda» degen óleńi. İshinen Hadıshaǵa jaýabym bolsyn dep oılady.

...Qalyń qum Aqsýattyń kemeri

Ótkendi eske alyp,

Kúnde barǵym keledi.

Biraq... Máresh joq!

Jel de, sý da, qus ta, ań da,

Sóıleskisi keledi Máresh bop.

Kóńil senbeıdi.

Erikke kónbeıdi.

«Jastyq atyna kúıe jaqqan,

Opasyz jer – sen» deıdi,

ár jerden sybyrlasqan dybystar estildi:

— Estip otyrsyń ba, Máresh dep Hadıshany aıtyp otyr ǵoı...

— Qoıshy.

— Aqsýattyń kemeri dep otyrǵan joq pa. Basqa bir Aqsýatyń bar ma edi?

— Kim opasyz: Jer me? Sý ma Álde, Máresh? Men bilmeımin... Aýyrady janym–aı...

Óz oıyna ózi berilgen Báıten «mynaýym ersi boldy–aý» dep oılaǵan joq. Al jurtqa keremet ersi kórindi. «Sumdyq – aı, Ábildiń qyzyn masqara qyldy–aý, mynaý», – dep kúbirlesti bir–birimen.

Óleń oqylyp jatqanda – aq Hadısha narttaı bop qyzaryp, pesh túbinde teris qarap turǵan, jurttyń bári syrtqa shyǵyp ketkende de, sol qalpynan qozǵalmady. Tarap jatqan jurtpen áńgimelesip, erteńge deıin qoshtasyp, árkimderdiń raqmetin alyp, esik aldynda turǵan Báıten Hadıshany kóre almaı ishke qaıta kirdi. Pesh túbinde turǵan qyz Báıten jaqyndaı bergende, ádeıi osyny kútip turǵandaı, burylyp jalt qarady. Tóbelesetin adamdaı eki kózi shatynap tur.

— Men seni ıttiń etinen jek kóremin, – dedi kenet jylansha ysyldap.

Báıten ústinen muzdaı sý quıyp jibergendeı titirkendi.

— Men seni eshqashanda súıgen emespin, súımeımin de, súıýge de turmaısyń, – dedi Hadısha adamdy azaptaǵannan lázzat alatyn jendettershe óz sózine ózi qana. – Taǵy da júz óleń shyǵaryp, júz ret jurttyń aldynda oqysań da, aıtarym – osy.

— Qaıdaǵy óleń? – dedi Báıten bir kezde esin jıyp. – Men saǵan óleń shyǵara da almaımyn.

— Máresh dep meni aıtyp turǵanyńdy eshkim bilmeıdi dep oılasyn ba? Jurttyń bári áńgime qylyp kúlip barady.

— Kúle bersin. Ol meniń óleńim emes, ol Beıimbet Maılın degen aqynnyń óleńi.

— Nemene, Maılın osy Aqsýattyń basyna kelip pe eken?

— Oıbaı–aý, qazaqtyń jerinde ne kóp, Aqsýat kóp. Qaısy ekenin men qaıdan bileıin? Meniń biletinim bul bizdiń Aqsýat emes.

Hadısha sál toqtaǵandaı boldy. Biraq alǵashqy raıynan tolyq qaıtpaı:

— Báribir jurt ony ózinshe túsinip ketti, – dedi burtıyp. – Aıtqanym aıtqan...

Teginde, ashýlanyp turǵan qyzben til tabysýdan qıyn eshteńe joq shyǵar. Hadısha dál qazir aldyna kelgendi tistep, artyna kelgendi tebetin asaý jylqy sekildi.

— Hadısha, – dedi Báıten jumsaq ári jalynyshty únmen, (ishinen, apyr–aı, manaǵy úshinshi amalǵa túspesem jarar edi dep oılady) – Men de adam balasymyn ǵoı, nege osynsha jerleı beresiń? Qandaı jazyǵym boldy, nege aıtyp óltirmeısiń?

— Eshqandaı da jazyǵyń joq.– Báıtenniń úni jumsarǵan saıyn Hadıshanyń úni qataıa tústi.

— Endi nege kinálaısyń?

— Men seni kinálap turǵam joq.

Báıten óziniń aýzyna jibi túzý bir sóz túspegenine yza boldy.

— Endeshe... nege meni keýdemnen ıteresiń? – İshinen «ıtergem joq» dese, ne deımin» dep turdy.

Biraq Hadısha olaı degen joq:

— Óıtkeni men qazir basqa bireýdi jaqsy kóremin, – dedi óziniń janary keń ótkir qara kózderimen jerlegendeı tesile qarap. Túsindiń be?

Báıten túsingisi kelmedi.

— Nege? – dedi meńireıip, ishinen: «Meni uryp óltiretin adam joq, sondaı sóz bola ma eken», – dedi ózine–ózi keıip.

Hadısha oǵan túısigi joq keshshe balaǵa qaraǵandaı qarady.

— Sen azǵyrǵanǵa erip otyrsyń, Hadısha.

— Ol óz sharýam.

— Sen onymen baqytty bola almaısyń.

— Ol da óz sharýam.

— Ol baryp turǵan ózimshil, ońbaǵan adam, – dedi Báıten órshelene túsip. – Ol qyzmetin jaqsy isteýi múmkin, biraq adamǵa jaqsylyq istemeıdi, ishine pyshaq aınalmaıtyn qyzǵanshaq, kúnshil. Ózinen eshkimniń aspaǵanyn tileıdi. Ol bireýge jasaǵan qıanattan ózine rahat tabady. Al ol kádimgi jendettiń ádeti. Minekı, qandaı adam seniń Nurbegiń? – Báıten álde de jerleıtin, óltiretin bir sóz tabylar ma eken degendeı jan–jaǵyna qarady. Biraq kisini ǵaıbattap kórmegen, tabıǵatynda jany jumsaq Báıtenniń aýzyna odan bóten ýly sóz túspedi.

— Kúndep otyrǵan da, qyzǵanyp otyrǵan da – sen, – dedi Hadısha. – Áıtpese, ol óte jaqsy adam.

— Ol bizdiń aramyzdaǵy jaıdyń bárin biledi. Ol seni keshpeıdi.

— Ol qandaı «jaı»? – dedi Hadısha bólmede taǵy bireýler bardaı jan–jaǵyna tańyrqaı qarap.

— Biz bir–birimizdi jaqsy kórdik qoı, umytyp qaldyń ba?

— Umytqam joq, biraq eshteńe de bolǵan joq.

Báıten Hadıshanyń «eshteńesi» ne ekenin endi uqty.

— Másele sen oılaǵan «eshteńede me» eken? Sen onsyz da mendik bolǵan joqsyń ba?

Hadısha «osy bir sózdi aıtsam ba, aıtsam ba» degendeı sál kidirip:

— Sen shildehanadan shyqqan túni kıiz úıdiń ishinde degenińe jetkende, men sendik bolatyn edim, – dedi beıtarap únmen. – Óz obalyń ózińe.

Qyzdyń sózinen Báıten dál sondaı sátte Nurbektiń qapy qalmaǵanyn sezdi. Qany basyna shapshyp, kózi qaraýytty.

— Opasyz, satqyn! – dedi kekeshtenip.

Hadısha shar ete qalǵanda, Báıten óziniń qyzdy jaqtan tartyp jibergenin bir–aq bildi. Ashýdan qalsh–qalsh etip, dál osy sátte óziniń qandaı iske bolsa da daıyn ekenin sezip, ózine–ózi tań qaldy.

Hadısha taǵy ura ma dep jasqanyp, eki kózi úreıden úkiniń kózindeı baqyraıyp, únsiz qaldy da, álde keshirim suraǵandaı, álde Báıtenniń myna qylyǵyna súısingendeı, eńkeıip jigittiń keýdesine basyn qoıyp, eńirep jylap jiberdi. Búkil qımylynan, jylaǵan úninen, «aıama, taǵy da ur, ur, qatty» degen sekildi bir tilek seziledi.

Biraq júregi jumsaq jandar adamdy qataldyqpen de súısindirip, baǵyndyrýǵa bolatynyn bilmeıdi ǵoı, bilse da jasaı almas edi. Báıten abdyrap, esi shyǵyp, alǵashqy ashýynan tez qaıtty:

— Keshire gór, janym. Men dúleı aqymaq, saǵan qol jumsadym – aý. Keshire gór meni! Aıaı góp! – dep jalbaryndy. – Jasyńdy súrtshi. Ne isteseń de, erkiń ózińde ǵoı.

Hadısha qaltasynan oramalyn alyp kózin súrtip, jylaǵanyn qoıdy. Sharýa istep bolyp, tynyqqan adamsha, tereń kúrsine dem alyp, basyn kóterdi. Túrine alǵashqy bedireıgen bezbúırek keıip qaıta oraldy.

— Endi sarapqa salatyn eshteńe joq, – dedi kózin bir núktege – qadap. – Men Nurbektiń áıelimin. Endi túsindiń be? İshiń kúıse, tuz jala.

Hadısha jerge tımes úshin kóıleginiń etegin sál kótere, budan ári sóılesýdiń reti joq degendeı, burylyp qaramastan, Báıten birneshe kún boıyna kóz aldyna elestetken, sýretti dál qaıtalap, shyǵyp júre berdi.

Báıtenniń álgi ashýy «bálkim, solaı bolǵan shyǵar» degen boljam oıdan týǵan edi, endi qyzdyń ózi «ıá, solaı boldy» dep, taıǵa tańba basqandaı etip aıtyp bergennen keıin, onyń boıynda endi ashýǵa da qýat qalmady.

Esikten bir kishkene qyz bala kirip:

— Aǵaı, júrseńizshi, – degende ol eshteńege túsinbeı, qyz balany da tanymaı, tura bergen.

Qyz bala – ekinshi klass oqýshysy Aıtnazarova Kúlán eken, eresek adamsha klýbtyń shamyn sóndirip, sosyn Báıtendi qolynan jetelep syrtqa shyǵardy. Konsertke kelgen adamdardyń bári ketpepti, uılyǵyp keńseniń irgesinde tur. – Aǵaı, biz sizdi uzaq kúttik, – deıdi bireýi. – Nege sonsha keshiktińiz?

«Bul meni nege kútken? Neǵyp tur bul arada? Nege júre bermeıdi?.. Biraq munda turǵan ne bar? Muǵalim bolǵan soń, kútken shyǵar?.. Myna qyz meniń qolymnan nege aırylmaıdy? Nege julqylaıdy?»

— Aǵaı, – dedi kishkentaı Kúlán jylamsyrap.

— Ne? – dedi Báıten birdeńe bop qaldy ma degendeı qyzǵa qarap.

— Aǵaı, siz jylap tursyz ǵoı, – dedi Kúlán endi kemseńdep.

— Kim? Men be? – Báıten osy kezde óziniń boıyndaǵy dirildi sezdi. – Qoı, jylap turǵam joq, – dedi daýsy qaltyrap, kóziniń jasyn súrtip. – Jylap turǵam joq, janym.

— Jylap tursyz, – dedi Kúlán ózi de kózin ýqalap. – Hadısha ǵoı sizdi renjitken. Jylamańyzshy.

Báıten alqymyna tirelgen bir túıinshekti áreń tejedi. Balalardyń aldynda dybysym shyǵyp ketpese eken dep tiledi. Sonymen birge myna bóbekterdi baýyryna basyp muńyn shaǵyp, sherin de tarqatqysy keldi. Jas baladaı egilip jylaǵysy keldi.

— Aǵataı, – dep jabysty buǵan balalar. Olardyń da únderi jylamsyrap shyqty. – Qoıyńyzshy. Biz de jylaımyz, endeshe.

Balalar qansha jalynǵanmen, Báıtenniń kózine tirelgen ystyq jas toqtamady. Biraq bul alǵashqydan bólek, jaqyn adam aıaǵanda, músirkegende shyǵatyn rızashylyq kóz jasy edi.

— Balapandarym – aý! – dedi Báıten kúlip. – Jaraıdy, keshirińder. Men endi óıtpeımin. Jaraı ma? Tek sender jylamańdar... Mine, maǵan qarańdarshy, kúlip turǵan joqpyn ba... Kánekı, kettik. Jańa konsertimiz qalaı ótti, a?

Balalar birte–birte kóńildenip, ózderiniń qalaı júreksingenderin aıtyp, kúle bastady.

Báıten oqýshylardy tegis úılerine aparyp salyp, qaıtyp kele jatqanda, kóńilindegi qaıǵysy anda–sanda bir búlk etip, qursaqtaǵy balasyn sezgen áıeldeı, álgi ýaıymyn ishteı birte–birte jaqsy kóre tústi.

XI

Aýdannan aryz tekserýge adam kelipti degen habar taraǵan bette–aq, Báıten: «Ne de bolsa, maǵan soqpaı ketpeıtin shyǵar», – dep oılap otyrǵan. Aqyry besin shamasynda shaqyryp jatyr degen habardy estip, keńsege keldi. Aýdandyq ókil shashyn jatqyzyp taraǵan aq quba jas jigit eken, qala adamy ekenin bildirgisi kelgendeı syzylyp, «otyryńyz» dep qarsy betten oryn kórsetti.

— Sizdiń famılıańyz Myrzabekov qoı.

— Iá, Myrzabekov.

Tergeýshi aldyndaǵy qaǵazǵa qarap, qaryndashynyń túbimen stoldy tyqyldatyp otyryp aldy.

— Men... aldymen ózim túsindirsem qaıtedi, – dedi Báıten áńgime ózi jazǵan aryzy týrady shyǵar dep oılap.

— Joq, myna jerde túsinikti jazylǵan, – dedi tergeýshi buǵan ár qıly qadala qarap.

Báıten eshteńege túsinbeı, daǵdaryp qaldy. «Myna kisi meni basqa bireýmen shatastyryp otyrǵan joq pa», – dep oılap.

— Men Myrzabekov Báıtenmin ǵoı, osynda muǵalim bolyp isteımin, – dedi oryndyǵyn ilgeri jyljytyp.

— Bilemin, bilemin, – dedi tergeýshi keketken únmen. – Óziń komsomolsyń, ózin aıran ishesiń degendeı, óziń, muǵalim bolasyń – óziń qyzdy sabaısyń....

Báıten selk ete qaldy. Komısıanyń múlde basqa aryzben kelgenin endi túsindi.

— Minekı, – dedi tergeýshi sózin jalǵap. – Ústińizden eki aryz túsip otyr, birinde sizdi baılardyń quıyrshyǵy degen, ekinshisinde – qyzǵa qol jumsaǵan dep jazypty. Siz nemene qyzǵa qol jumsap, sottalyp keteıin dep júrsiz be?

Báıten ne dep jaýap bererin bilmeı qatty sasty.

— Aryzdy kim jazypty? – dedi: «Qoı múmkin emes Hadıshanyń jazýy, – dep oılap, – biraq bizdi basqa eshkim kórgen joq qoı».

Tergeýshi aldyndaǵy qaǵazǵa úńile tústi de:

— Qyzdyń ózi jazǵan, – dep basyn kóterdi.

— Múmkin emes.

Tergeýshi myrs etti.

— Sizge senem be, qyzdyń qolyna senem be?

Báıten ózin sońǵy kezde talaı qıyndyqty bastan keship júrmin dep oılaıtyn. Jardyń opasyzdyǵynan artyq qandaı azap bolýy múmkin. Biraq myna soqqy jolyndaǵy jandy – jansyzdyń bárin qurtyp, óserge shóp qaldyrmaı typ–tıpyl etip ketken jaýdyń shapqynshylyǵy sekildi birdeńe boldy. İshinen bir tamyry úzilip ketkendeı. Ómirge degen eń sońǵy úmitin, senimin julyp alǵandaı boldy. «Qaıran, Hadısha», – dedi sharasyz túrmen kúbirlep.

— Joldas tergeýshi, – dedi sosyn endi maǵan báribir degen adamdaı qaljyraı qarap, – ekinshi aryz boıynsha, qyzdyń ózimen kezdestirýińizdi suraımyn. Ázirge qorytyndy jasaýǵa asyqpańyz. Al alǵashqy aryzdy tolyq joqqa shyǵaramyn. Ótirik. Men eshqashan da baıdyń quıyrshyǵy bolǵan emespin.

— Qalaı bolǵanda da, jaǵdaıyńyz qıyn, – dedi tergeýshi taǵy da qaryndashymen stoldy tyqyldatyp. – Erteń Nurekeńniń ózi keledi, sonda sheshemiz ne isteıtinimizdi.

— Nurekesi kim?.

— Nurbek...

— Nege ol tekserýge tıisti?

Tergeýshige myna suraqtyń ersi bop kóringeni sonsha, tóbege qarap selkildeı kúldi.

— Men teksergende, ol nege teksermeıdi. Ol meniń batyǵym. – Endi túsinikti boldy ma degendeı Báıtenge bajyraıa qarady. – Onyń ústine, – dedi sosyn daýsyn resmı túrge kóshirip. – Ol kisiniń alaıyn dep otyrǵan qalyńdyǵyna qol jumsaǵansyz. Sodan keıin sizdiń jaǵdaıyńyz nashar bolmaǵanda, meniń jaǵdaıym nashar bola ma?

Báıten tuzaqqa myqtap túskenin endi sezdi.

— Sizden bir–aq nárse ótinemin, – dedi jalynǵandaı bolyp. – Hadısha ekeýmizdi bettestirińiz. Basqa eshteńeniń keregi joq.

— Ony endi kóreıik, – dedi tergeýshi kózin syǵyraıta oılanyp.

Kelesi kúni eki tarantas arbamen sherýletip Nurbek keldi. Qasynda quda–qudaǵılary da bar, Hadıshany bir jola ala ketýge kelipti. Aýyl bolyp dúrligip, jaıshylyqta Ábilge sálem bermeıtinder, qolǵabys qylyp, kómek kórsetpek bolyp, sol úıdiń tóńireginen shyqpaı qoıdy. Qyz beretin jaqtan quda bolýǵa talasqandar kóbeıip ketip, basy qatqan Ábil, bılikti Ólmeske berip ózi qarap otyrdy.

Nurbek toı qamynyń arasynda úkimet sharýasyn da umytqan joq. Aýylnaıdyń kabınetine aýyl aktıvteri men tergeýshisin shaqyryp alyp, túsken aryzdardyń faktilerin tekserdi. Báıten jaıyndaǵy aryz týraly tergeýshiniń málimdemesin tyńdap otyryp:

— Men saǵan kórsetermin qyz sabaǵandy, baıdyń quıyrshyǵy, – dedi tistenip. – Jaıaý aıdaımyn qalaǵa, bildiń be? Jaıaý.

Bul kezde Nazardyń úıinde bir top áıel kıitke kelgen kıimder men matalardy shyǵaryp, qudalarǵa atap bólip jatqan. Eki bilegin túrip alǵan Bıbiniń aýzy jabylmaıdy:

— Baıǵus Ábdildiń qaıbir aǵaıyny bar kıitti bólip beretin, kóp bolsa úıinde qalar, salyńdar, salyńdar. Eki toıdyń da aýyrtpalyǵyn ózimiz kótereıik dep otyrmyz ǵoı.

— O, baıǵusqa ne syn bar? – Qyzynyń Nurbekke buıyrǵany baǵy shyǵar baıǵustyń.

— Apyr–aı, deseıshi.

— Buıryq solaı bop tur ǵoı. Buıryqqa daýa bar ma? – desip Ábildiń osy baǵyn ózine artyq kórgendeı birese aıap, birese kemsitip, áńgime qyldy.

Keshke qaraı eki tarantas arbaǵa otyrǵan qudalar Ábildiń qýyqtaı úıine saý ete qaldy. Oılary munda kóp aldanbaı, qyzdy Nazardyń úıine túsirip, toıdy biraq jasaý edi. Biraq Ábil bul sózge qorlanyp, qyzymdy tastaı almaı otyrǵam joq, dos bar, dushpan bar, tań atpaı qyzymdy jibere almaımyn dep ashýlanyp, ony aıaq astynan Ólmes qoldap, aqyry barǵan adamdar kún shyǵa qyzdy arbaǵa otyrǵyzyp, aýyldy eki aınalyp, Nazardyń úıine ákep túsirdi. Túnimen kútip daıyndalyp otyrǵan qudalar shashý shashyp, ý–shý bolyp qaıyrly bolsyn aıtyp máz boldy. Kúndiz mal soıylyp, nan pisirilip, qaıyrly bolsyn aıta kelgenderge tamaq berildi.

Keshke qaraı aýyl aktıvterine arnalǵan toı boldy. Jastar da az bolǵan joq.

Báıten ish – qusa bolǵan adamdaı úıinde dóńbekship syrtqa shyqpaı jatqan. Ózin–ózi jigerlendirip, adamsha otyryp, tamaq iship, sóz sóıleıin dese, ishtegi qasireti meńdegen aýrýdaı boıyn alyp, basqa eshteńe oılatpaıdy. Úıiniń dál qasynan shyǵyp jatqan toıdyń shýyly, aıǵaı–shý, án aıtqan daýystar janyn jegideı jep, qashyp ketýge jer taba almaı otyrǵan.

Kenet esikten bir bala jylt etip:

— Toıǵa shaqyryp jatyr, – dep habarlap ketti.

«Sumyraılar, – dedi jaraly ańdaı dóńbekshigen Báıten. – Qorlańdar, mazaqtańdar, sumyraılar! Eki dúnıede de umytpaspyn dál osyny».

Osynyń bári, qyzdy bir jola alyp ketpeı, toıdy osynsha dúrildetip, Nazardyń úıinde jasaý da Báıtenniń saǵyn syndyrýdyń bir tásili edi. Muny Nurbek baıaǵyda oılastyrǵan. Jáne buǵan Báıtennen basqa eshkim túsingen joq. Ekeýi birin–biri kórmese de, ishteı bir–birimen tolyq túsinisip áńgimelesip jatqandaı boldy. Teginde, adam óziniń eń súıikti jaqynymen, sodan keıin, eń qas jaýymen ǵana jaqsy túsinise alatyn bolýy kerek.

Báıtendi bálenbaı jasqa qartaıtqan toı shýy túnimen estildi de turdy. Shamasy Ábdiǵappar bolý kerek, túngi aýany jańǵyryqtyra aıǵaılap, termege basty.

— Qý ómir, kelerińde bulaqtaısyń,

Syrǵyǵan keterińde synaptaısyń.

Janyna jaqsylardyń aıaldamaı,

Pa, shirkin, qaıda baryp turaqtaısyń.

— Paý, shirkin! – dep kótermeleıdi áldekim.

Odan keıin jurt qyran–topan kúlip ishekteri qatty.

Ábdiǵappar áldekimderdi mazaq qylyp qylyqtaryn salǵan bolý kerek. Kúlki birazǵa deıin toqtamady. Álden ýaqytta qyzdar qosylyp án aıtty. Ý–shý qaıta bastaldy. Jastar jaǵy shamasy «kórshi» ıá «saqına salmaq» oıynyna kiristi. Qonaqtar eki úıde otyrǵan bolý kerek, keıde eki jaqtyń óleń aıtqan únderi jarysyp shyǵady.

Báıten shymyldyq ishinde otyrǵan Hadıshany kóz aldyna elestetip edi, ishinen ulyǵandaı bir dybys shyqty.

Qarańǵyda:

— Qaraǵym – aı, ne boldy, uıqysyrap jatsyń ba? – degen sheshesiniń daýsyn estidi.

Báıten uıqysyraǵan adam bolyp jaýap bermedi.

— Jaryǵym – aı, qaıteıin, – dedi sheshesi daýsy qaltyrap. Úninen onyń da basynan uıqysyz túndi ótkizip jatqany sezilip tur edi.

Dýman toı basylar emes. Hadıshanyń Báıtenge bergen sertin buzyp, Nurbekke shyqqanyna búkil Aqshoqy halqy qýanyshty sekildi.

Kıiz úıden topyrlap bireýler syrtqa shyqqandaı boldy. Sosyn áldekim loqsyp qusa bastady. Mac bop qalǵan bolý kerek.

— Mynaý bas tabaq, kótek jambasty nege salmaǵansyń?

— Asyq jilikti munda jiber.

— Myna tabaq kimdiki?..

Áı, qaınym – aý, myna tabaq qaıda barady? – dep jeroshaq basyndaǵy áıelder sambyrlap sóıleı bastady.

«Et jep jatyr» dedi ishinen Báıten, jurttyń daýryqqan úni basylǵanyn sezip.

Kıiz úıdiń tesiginen tań sáýlesi syǵalady. Osy kezde «betashar» degen aıqaı estildi. Báıten áldenege órekpip qulaǵyn tosty. Daýystary ap–anyq estilip tur – syrtqa shyqqan bolý kerek. «Jaýyz, qara júrek, sum», – dep qalshyldady Báıten ishinen, betashardy dalada ótkizý ózine jasalǵan qyr ekenin túsinip. Shamasy Nurbek te munyń uıqysyz jatqanyn jaqsy bilip otyrǵan ǵoı. Ábdiǵappar betasharǵa kiristi:

— Aıt kelin – aý, aıt kelin,

Atyńnyń basyn tart kelin.

Saýysqannan saq kelin,

Jumyrtqadan aq kelin...

Dabyrlaǵan áńgime kóbeıip, betashardyń sózin estirtpeı jatyr.

— Aqshoqyny jaılaǵan

Halqym tańdap saılaǵan,

Keshegi ótken baılardy

Bir shybyqpen aıdaǵan

Myna otyrǵan qaınaǵań

Nazekeńe bir sálem!

Jurt gý ete qaldy. «Sálem qylyp jatyr...» – Báıten basyna uzyn aq sháli jamylyp, birneshe qyz kelinshektiń ortasynda bir tizesine ıilip sálem berip turǵan Hadıshany kóz aldyna elestetip, kórip turdy.

Bar qosymnyń atasy,

Sózimniń joq qatasy,

Janǵa serik batasy,

Ana otyrǵan qaıny atań

Taýman shalǵa bir sálem!

Gý–gý, dabyrlaǵan halyq. Bári de máz, baqytty, qýanyshty. Ómirde baqytty jandar qandaı kóp. Osy júrgenderdiń ishinde bir baqytsyz adam bar degenge sený múmkin emes sekildi. Betashar uzaqqa sozyldy. Sońǵy jaǵyndaǵy sálemder Ógizbaı, Qabdyraq, Oshaqbaı sekildi alys aǵaıyndarǵa arnaldy. Bul jolǵy jurttyń kúlki aralas gýili «mynalarǵa ne sálem kerek, qap esil sálem – aı» degen sekildi bop estildi.

Bet ashyldy. Ony Báıten úıde jatyp kórip otyr. Kempirlerdiń biri, nemese Bıbiniń ózi baryp Hadıshanyń betinen súıedi. «Baqytty bol, qaıyn jurtyńa syıly bol, meıirimdi bol»,– dep batasyn beredi. Odan keıin Ábdiǵappar dombyranyń basyna baılanǵan káde túıinshekti qaltasyna salyp alady. Oǵan jeńgeleriniń biri «Áı, kógermegir, qaltasyna salyp alǵany nesi, ákel maǵan, uıat emes pe óziń alǵanyń»,– dep jabysa túsedi. Ábdiǵappar qashqan bolady. Áıelder jibermeıdi. Aqyry: «mynalar adamǵa nárse buıyrta ma, óńkeı tajal»,– dep qaltasyndaǵy túıinshektiń ishinde ne bar ekenin de bilmeı jeńgelerine berip qutylady.

Kún shyqty. Qalaǵan qasqa sıyrdy saýyp alyp, óriske jiberdi. Sharýa qamyna kirisken áıelderdiń shańqyldaǵan daýystary shyǵa bastady.

Kórer tańdy kózimen atyrǵan Báıten tóseginen turyp kıindi. Syrtqa shyqty Jýyndy. Nazardyń úıi jaǵyna qaramaýǵa tyrysty. Sheshesi urysqan adamdaı únsiz shaı ishti. Bar aıtqany: «Kún sýyp ketti, mekteptegi kishkene bólmege kirip alý kerek eken»,– boldy. Sosyn Báıten mektebine ketti. Biraq munda da bereke tappady. Júregi órekpip, aýzyna tyǵylyp, sabaǵyn da jóndep bere almady. Sabaq ústinde kózi kishkentaı Kúlánǵa túsip edi, eki kózi jasaýrap, «eshteńeni búldirip almasa eken» dep tilegendeı buǵan úreılene qarap otyr eken. «Aınalaıyn, bóbegim,– dedi Báıten ishteı qatty eljirep,– júregińnen aınalaıyn seniń. Janashyrym»...

Báıtenniń áldebir jamanshylyq kútkendeı mazasyzdanýy beker bolmady. Úshinshi saǵatta klasqa myltyq asynǵan mılısıoner Jappas kirip keldi.

 Joldas Myrzabekov,– dedi zildi de emes, zilsiz de emes, unatýy da joq, unatpaýy da joq beıtarap resmı únmen. — Sizdi aýyldyq sovettiń keńsesinde aýdandyq tergeý komısıasy kútip otyr.

Báıten ne derin bilmeı jaltaqtap balalarǵa qarady:

Myna sabaqty ne isteımin...

— Onda meniń sharýam joq, barǵan soń bilesiz ne isteıtinińizdi.

— Jaqsy,– dedi Báıten «balalardyń aldynda osaldyq kórsetýge haqym joq» degen oımen. — Siz meni esik aldynda kúte turyńyz, men qazir shyǵamyn.

Mılısıoner shyǵyp ketti.

— Búgingi sabaq osymen bitsin,– dedi Báıten kózderi baqyraıyp qorqyp qalǵan balalarǵa kúlimsireı qarap. — Aýdannan kelgen kisilermen sóılesetin sharýa bar. Qaıta berińder.

Balalar bir jamanshylyqtyń bolaryn sezgendeı, unjyrǵalary túsip, sylbyr qımylmen kitaptaryn jınastyra bastady.

Báıten syrtqa shyqty.

— Kánekı, alǵa túsińiz,– dedi mılısıoner taǵy da túk sezim joq resmı únmen.

Keńseniń ishinde Nazar bastaǵan aýyl aktıvteri men aýdannan kelgen komısıa otyr eken. Báıtendi sottaıtyn adamdaı ortadaǵy bir oryndyqqa otyrǵyzyp, janyna mılısıonerdi turǵyzyp qoıdy.

— Joldas Myrzabekov,– dedi Nurbek jemin kórgen jyrtqysh ańdaı muny kózimen iship–jep. — Saǵan úkimet pen partıa, halyq úmit artyp otyr, balalarǵa bilim beredi, olardy tárbıeleıdi dep. Al sen baılardyń quıyrshyqtarymen aýyz jalasyp, olardy oqytasyń, partıa sovet kadrlarynyń syrtynan ósek aıtasyń, úkimetke qarsy úgit taratasyń. Osy ma seniń úmit aqtaǵanyń?

— Men eshkimniń syrtynan ósek aıtqam joq. Úkimetke qarsy úgit te taratqam joq. Siz óıtip jala jaýyp bekerge áýre bolmańyz... Onan da shynyńyzdy aıtyńyzshy...

Nurbek tóbelesetin adamdaı ornynan turdy.

Tiliń shyǵaıyn degen eken seniń. Bálkim, bireý úıretken shyǵar osylaı aıt dep. Ol kim boldy eken?

— Eger siz óz sózińizdi ózińiz taýyp aıta alsańyz, meniń de eshkimniń kómeginsiz sóıleýge shamam jetedi.

— Qysqart,– dep aıǵaı saldy Nurbek. — Sen meniń aldyma tájikelesýge kelgen joqsyń, istegen qylmysyń úshin jaýap berýge keldiń...

— Men eshqandaı qylmys istegen joqpyn,– dedi Báıten de qasarysyp.

— Óshir únin mynanyń,– dedi Nurbek mılısıonerge qarap.

Mılısıoner Báıtenniń ıyǵyna qolyn salyp:

— Siz kóp jaǵalaspańyz,– dedi de, «úni óshti, endi sóıleı berińiz» degendeı Nurbekke qarady.

— Qaıtip seniń sóz jarystyrýǵa aryń barady? – dedi Nurbek shańqyldaǵan daýyspen. — Qyz balaǵa qol jumsap, ne betińmen sóılep tursyń? Bul isiń úshin men seni sotqa beremin. Seniń muǵalim bolǵan túriń osy ma? Minekı aryz,– dedi sosyn bir japyraq qaǵazdy, jurttyń bári kórsin degendeı joǵary kóterip. — Ábilova Hadıshany mereke kúngi konsertten keıin, klýbtyń ishinde áýrelep degenine jete almaǵan soń, qol jumsap zábirlegen. Sen mundaı qylmysty nemen bitetinin bilemisiń, a? Kórgensiz, uıatsyz!

— Birinshiden, siz meniń qara basymdy qorlamańyz,– dedi Báıten sabyrmen. — Ondaı pravony sizge eshkim bergen joq. Ekinshiden, Ábilova ekeýmizdiń aramyzdaǵy oqıǵaǵa siz tóreshi bola almaısyz. Sebebi ol kisi – qazir sizdiń áıelińiz... al meniń... burynǵy qalyńdyǵym. Sondyqtan aramyzdaǵy ot basynyń áńgimesindeı ondaı oqıǵalarǵa siz ádildikpen qaraıdy degenmen men sene almaımyn.

Nurbek aldynda Báıtendi op–ońaı búrip tastaımyn dep oılaǵan. Endi aldynda otyrǵan adamnyń ońaılyqpen beriletin jaý emes ekenin sezip, oǵan degen óshpendilik sezimi burynǵydan jaman órshidi.

— Áı, jigitim,– dedi aqyryn ǵana. Biraq daýsynda aqyryndaǵan saıyn, keshirmeıtin, aıamaıtyn bir yzǵar qataıa tústi. — Men tóreshi bolmasam, tóreshi bolatyn adamdy men saǵan taýyp bere alamyn. Ony basyńdaǵy bórkińdeı kór. Al qazirgi qylyǵyń úshin, men senimen basqasha sóılesemin.

Sodan keıin janynda otyrǵan óziniń qyzmetkerine qarap: — Akt jasa,– dedi. — Myrzabekov aýdandyq partıa komıteti bólgen tekserý komısıasyn moıyndamaı, tájikelesip, shyndyqty aıtýdan bas tartqanyn aıtyp akt jasa.

Janyndaǵy tergeýshi asyǵys akt jaza bastady. Anda–sanda Nurbekpen «osy jazǵanym durys boldy ma» degendeı kúbirlesip qoıady. Aktige basy Nazar bolyp, otyrǵandardyń bári qol qoıdy. (Baıdáýlet aýyryp jatty.)

Qaharyna ábden mingen Nurbek mılısıaǵa:

— Osy qazir Myrzabekovti aýdanǵa jaıaý aıdaısyń,– dep buıryq berdi.

Budan keıingi oqıǵa tipti qyzyq boldy. Mılısıa Báıtendi úıine ákelip, kıimin aýystyrǵyzyp, jolyna tamaǵyn, sýsynyn aldyryp, aı–shaıǵa qaratpaı, keńsege qaıta aıdap ákeldi. Aýyldyń bala–shaǵasyna deıin syrtqa shyǵyp qarap turdy. Qalaǵan daýys qylyp talyp qaldy. Júgirip Asqar kelgen eken, ony keńse mańyna jolatpady.

Tús kezinde mılısıa Báıtenniń qolyn aldyna baılap, jiptiń bir shetin at ústinde turyp ózi ustap, qoısha topyrlaǵan halyqtyń aldymen, qunan jal qos aıaq qara jolǵa tústi.

Bireýler:

— Baıǵusqa obal–boldy–aý,– dep shyn aıaǵan boldy.

Endi bireýler:

— Nazarmen ustasyp nesi bar, artyn qysyp tynysh júrmeı me,– dep Báıtenniń ózin kinálady.

— Myna Nazar elde esi bar kisi qaldyrmaıtyn shyǵar, áı deıtin áje, qoı deıtin qoja bolmaǵasyn, qaıtsin,– degender de boldy.

Báıten eshkimge eshteńe dep sóılese almady, tek sheshesine:

— Tekke jylaı berme, bular ádeıi eregisip istep júr, barǵan soń bári jóndeledi,– dep aıtyp úlgerdi.

Bylaı shyqqan soń:

— Tym bolmasa qolymdy bosat, júrýge yńǵaısyz, júz shaqyrym jerge qaıtip jetemin,– dedi Báıten mılısıonerge qarap.

Jappas Báıtenniń qolyn sheshti.

— Sen maǵan renjime,– dedi sosyn. — Buıryq solaı, áıtpese meniń sende ala almaı júrgen óshim joq.

Jyndybulaqtyń túbinde bulardy Nurbek pen Hadısha otyrǵan tarantas arba qýyp jetti.

Báıten olarǵa qaraǵan joq. Olardy ıttiń etinen jek kóretinin osylaı bildirgennen basqa amaly da joq edi. Olardyń dushpanyn tabanyna salyp, mereıiniń tasyp kele jatqanyn qaramaı–aq kórip tur.

Báıten qazaqy tárbıeni qatty saqtap ósken jigit qoı. Kishkentaı keziniń ózinde ákesiniń «eshqashanda bireýge qıanat oılama, óz paıdańa elikpe, bireýdi muqatýǵa tyryspa» dep otyratyny esinde. Sol tárbıe me, álde týa bitken minez be, Báıten ózine degen tusta yńǵaı sheginshektep keıin turatyn bir qasıet taýyp aldy. Onysy álgi nársege qyzyqpaǵandyqtan, alǵysy kelmegendikten emes, janyndaǵylardy aıaǵandyqtan «olar da qazir men sekildi yntyǵyp otyr ǵoı, olar da men sekildi adam ǵoı» degen oıdan asa almaǵandynan edi. Sol sebepti ol ómirdiń talaı olja túser tusynda osylaı qur qalatyn.

Osy qasıettiń sanasyna sińip ketkendigi sondaı et jep otyrǵanda da, basqalarǵa jetpeı qap júrmeı me dep, jan–jaǵyna alańdaýmen bolady. Bálkim, bul basqalarǵa jaıly shyǵar, biraq ózine eshqashan paıda ákelgen emes. Tek ishteı: «Eger adamdardyń bári sondaı bolsa ǵoı, jer betinde qandaı ǵajap ómir bolar edi»,– dep, óz oıynyń, kózqarasynyń durystyǵyna kózi jetkendeı bolyp, sony ózine jubanysh etetin.

«Al men ómiri óz sybaǵamnan bas tartyp kelemin,– dep oılady Báıten qara joldyń qumyn borpyldata basyp. — Odan paıda taptym ba? Tapqan joqpyn. Endeshe, men sekildi myńdaǵan jandar osy minezden eshqandaı paıda tappaı júr. Sonda kimder taýyp júr paıdany? — Báıtenniń esine ózin ókshelep artynda arba ústinde kele jatqan Nurbek tústi. — Iá, paıdany Nurbekter kórýde. Óıtkeni olar qara bastarynyń qamy úshin eshteńeden taıynbaıdy. Máselen soǵysta ózgelerdi oılaımyn dep tursań, seni bireý óltire salmaı ma? Ólmes úshin sen bireýdi odan buryn óltirýiń kerek... Endeshe, óz basyńdy oılaý, básekede jeńý, ozý, ómirdiń negizgi maqsatynyń biri bop esepteledi. Endeshe, «Alyssań, atań da bolsa, alyp ur» degen qazaqtyń maqaly shyn danyshpan maqal. Ómirdiń barlyq salasynda da aıaýsyz kúresý kerek...»

Áldekim ózin shaqyrǵandaı bolyp, Báıten basyn kóterip aldy. Mılısıoner eken:

— Arbaǵa otyr,– deıdi.

Ekinshi tarantas arba da kelipti.

— Joq, men júre bereıin,– deıdi Báıten otyrǵysy kelmeı.

— Joq arbaǵa otyr myna túrimizben eki kúnde de jete almaımyz.

Báıten qudalar otyrǵan tarantas arbanyń art jaǵyna teris qarap otyrdy. «Biraq bizdiń osy istep júrgen isimiz ózimizdiń ǵana isimiz be? – dedi Báıten oıyn jalǵap. — Sóılegen sózimizdiń bári ózimizdiki me? Máselen, Hadısha sertti buzyl, meniń arymdy, namysymdy qorlady – osyny ol ózi ǵana jasady ma? Joq, tóńiregindegilerdiń yqpaly boldy. Solar istetkizdi. Nazardyń ózi de sol. Oǵan da yńǵaı tóńiregi áser etedi. Iaǵnı, ol da óz betinshe eshteńe isteı almaıdy. Tóńirektiń áseri, yqpaly jeńedi. Bir adamnyń isi – birneshe adamnyń isi, solardyń tilegi men talaby. Endeshe, áldebir is–áreketke bir adamdy ǵana kinálaý durys emes. Birneshe adamdy aýyldy, eldi aqyrynda ózińdi kinálaý kerek. Eki adam ózimen–ózi ońasha jaýlasa almaıdy. Mindetti túrde birneshe adammen jaýlasasyń...»

Báıten qansha oılaǵanmen basy anyq bir maqsatqa kele almady. Tek mynandaı azapty kóriniste ólip ketpeý úshin, kóńilińdi alań qylatyn basqa bir oı oılaýym kerek shyǵar dep sheshti.

Sydyrtyp qatty júrgen tarantas tún ortasynda aýdanǵa jetti. Quda–qudaǵılar qalǵyp–shulǵyp, úılerine ketti. Mılısıoner Báıtendi qalynyń batys jaǵynda eń shetke salynǵan qyzyl túrmege aparyp qamady.

XII

Qabaǵy túksıgen jýan mılısıoner denesin áreń kóterip turǵandaı entigip, Báıtendi irgesine shóp tóselgen, syz ıisi shyqqan qarańǵy bólmege ákelip kirgizdi de:

— Úlken dáret bolmasa, kishisine mynda otyrasyń,– dep shelekten úlken qańyltyr ydysty kórsetti. «Qashyp ketetin tesik joq pa» degendeı bólmeniń ishin aınaldyra bir qarap ótti de, esikti syrtyn kilttep jaýyp ketip qaldy.

Báıten irgedegi shópterdi bir jerge úıip, tegistep, juqa shapanyn ústine jaýyp, uıyqtamasa da, biraz demalaıyn dep jatqan, qalaı uıyqtap qalǵanyn ózi baıqamaı qaldy.

— Áı, qazaq,– degen daýystan oıanyp ketken Báıten basyn kóterip alǵanda, esiktegi temir tordan syǵalaǵan keshegiden bólek basqa jastaý mılısıonerdi kórdi. — Má, tamaǵyńdy al.

Báıten turyp baryp qalaıy tabaqshaǵa salynǵan tary botqa men eki nan aldy.

— Má, mynaýyńdy da al,– dedi álgi turpaıy daýys.

Báıten qaıta oralyp ystyq shaı quıylǵan qalaıy kúrishkeni aldy.

Sáske shamasynda basyna aq kepka kıgen, uzyn boıly qyzyl jigit Báıtendi tergeýge apardy. Tergeýshi tanys bolyp shyqty — Jańqabylov Qabdybek, Jarkólde bastaýysh mektepti Báıtenmen birge oqyǵan. Qabdybek buǵan jyly ushyraǵan da joq, biraq asa bezbúırektenip, bedireıgen de joq.

«Men qazir qyzmettemin, eski dostyǵymyzdy eskerýge haqym joq, oǵan ókpeleme» degen sekildi raı bildirip, resmı únmen sóıledi.

— Aryzda ózińizge taǵylǵan aıyptarmen tanystyńyz ba?

— Tanystym. Biraq eshqaısysyn moıyndamaımyn.

— Qandaı dálelińiz bar.

— Birinshiden, meni jalaqor aryzqoı dep ǵaıbattaǵan. Onyń bári ótirik. Aryz jazǵanym ras, biraq ol aryzdy eshkim teksergen joq. Ekinshiden, qyzǵa qol jumsady degen aryzdy sol qyzdyń ózi jazdy degenge men senbeımin. Ol qyz qazir Nurbektiń áıeli. Meni ol kisimen bettestirýińizdi ótinemin.

— Betteskende ne paıda tabasyz.

— Paıda tabam dep oılamaımyn, biraq bul men úshin óte qajet.

— Jaraıdy, kezdestirýge tyrysaıyn. Biraq aýdandyq partıa komıtetiniń ókiline jaýap berýden bas tartqanyńyz qate bolǵan.

— Eger ol tergeýdi partıalyq prınsıppen júrgizse, men bas tartpas edim. Al «qyramyn da joıamyn» dep boqtaǵannan basqanyń bárin aıtyp, búkil eldiń kózinshe masqaralap, mılısıamen jaıaý aıdatsa, qaıtip men oǵan jaýap bere alamyn.

— Báribir onyńyz qate bolǵan,– dedi Qabdybek únin ózgertpeı.

— Qabdybek,– dedi Báıten «bos sózdi qaıtemiz, onan da búkpesiz ashyq sóıleseıik» degen yńǵaı tanytyp. — Meniń eshqandaı jazyǵym joq. Ábilovanyń aryzy qoldan ýshyqtyryp otyrǵan nárse... — Báıten ári ne aıtaryn bilmegendeı, kirjıip, kózin jypylyqtatyp az–kem otyrǵannan keıin, basyn kóterip, Qabdybekke týra qarap: — Nurbek alyp otyrǵan jańaǵy Ábilova meniń qyzym bolatyn,– dedi daýsy qarlyǵyp.– Aqyry, osylaı bolyp shyqty. Ómir degen osy... Al aryzqoı degeni... — Báıten sóz shyǵyndaǵysy kelmegendeı qolyn siltep, kózin bir núktege qadap otyryp qaldy.

Qabdybek Báıtenniń áńgimesin bólmeı, ashyq terezege qarap otyryp uzaq tyńdady.

— Seniń máseleńdi búgin sheshe almaımyz,– dedi aqyrynda manaǵy resmı daýsyn ózgertip. — Búgin okrýgten Jańbyrbaev kelip jınalys ótkizeıin dep jatyr...

— Oımaýyt pa? – dedi Báıten julyp alǵandaı.

— Ia, Oımaýyt. — Qabdybek «bilýshi me ediń» degen suraýly júzben qarady.

— Onda sen meni sol kisimen kezdestir.

— Seniń ótinishińniń bári tek «kezdestirden» keletin boldy ǵoı.

— Tym bolmasa... óziń kezdese alasyń ba?

— Kezdese alamyn.

— Onda meniń jaǵdaıymdy aıt, osynda de.

— Jaraıdy,– dedi Qabdybek qaǵazdaryn jınastyryp jatyp. — Osynda tanys úıiń bar ma?

— Bar.

— Endeshe, búgin sonda bar. Biraq eshqaıda shyqpa. Erteń saǵat 9–da osynda kelesiń. Jaraı ma?

— Jaraıdy.

Uıatqa qaldyryp júrme.

— Qoryqpa,– dedi Báıten jymıyp.

— Endeshe, jaqsy, erteńge deıin.

— Saý bol. — Báıten syrtqa shyqty. Ózen jaqtaǵy «Banktiń» aldymen ońǵa burylyp Seıilhannyń úıine tartty. «Bostandyq degen qandaı raqat! – dedi ishinen bálenbaı jyl túrmede jatyp bosanǵan adamdaı qýanyp. — Qaıda baramyn deseń de, óz erkiń. Osynyń ózi adamǵa baqyt emes pe?»

Esikti Salıqa ashty. Salıqanyń minezi qashannan jaıdary ǵoı, eki kózi baqyraıyp, balasha qýanyp, bar ekpinimen qushaqtaı alǵanda, Báıtendi qulatyp kete jazdady.

— Aınalaıyn, Báketaıymnan! – dep eki betinen kezek–kezek súıip máz boldy. — Aq botadan aınalaıyn. Qashan keldiń?

— Keshe keldim.

Bul úıden basqa bir úıge túsýi múmkin emes dep uǵatyn Salıqa myna sózdi estigende, sabaıtyn adamdaı aıbattanyp:

— Qaıda tústiń aıt, káne, janyń barynda? – dep tergeı jóneldi.

— Qazir úıge kirgen soń aıtaıyn,– dedi Báıten. — Ol bir úlken oqıǵa.

Báıten túpki bólmege kirgennen soń:

— Seıilhan qaıda? – dedi jan–jaǵyna qarap. Báıtendi tań qaldyrǵan nárse — Seıilhannyń joqtyǵy emes, úıde Seıilhannyń kıim–keshegi, ne qural–jabdyǵy, tipti qaǵaz–qaryndashtaryna deıin joqtyǵy.

— Seıilhan qazir komandırovkada... Sen bilmeıtin de shyǵarsyń, biz ajyrasqanbyz.

— Ajyrasqany nesi? – dedi Báıten shoshynyp. Ań-tań bolǵan kúıi Salıqaǵa qarap, onyń ýaıym–qaıǵysyz kúlimdegen júzinen bir qupıa syrdy baıqady.

— Zań júzinde ǵana ajyrastyq.

— Ol ne degen sóz?

— Ol múlde ajyrasqan joqpyz degen sóz.

— Joq, óziń durystap túsindirshi,– dedi Báıten. — Men eshteńe uǵyp turǵam joq.

Salıqa tórge kórpe jaıyp jastyq salyp, Báıtendi otyrǵyzdy da, ózi aýyz úıge baryp, samaýryn qoıyp, qaıtyp keldi.

— Anada kókem kelip ketti ǵoı, óziń bilesiń? – dedi buryshtaǵy jáshikten sharaǵa un salyp jatyp. — Sonda aqyldasyp sheshkenbiz. Munda Asqardyń kúıeý balasy dep oǵan da maza bermeı jatyr ǵoı. Kókem: «Erteń men úshin Seıilhandy kúıdiredi, baǵyn baılaıdy, zań júzinde ekeýiń ajyrasyńdar»,– dep bolmaǵan soń, osylaı jasadyq. Turatyn ornymyz bólek. Seıilhan jasyrynyp kelip turady. Ári qaraı ne bolatynyn kóremiz. Áıteýir, sońyna túsip júrgenderdiń birazy saıabyrlaǵan sekildi. Al ózińde ne jańalyq? El–jurtyń aman ba?

Óz jaıy esine túskende, álginde ǵana jadyrap otyrǵan Báıten túnerip sala berdi. Salıqa da áldebir jamanatty sezgendeı túsi surlanyp Báıtennen kózin almady.

— Meni tergeýge ákeldi,– dedi Báıten tóseýli jatqan qol kilemniń oıýyna qarap otyryp. — Túnde túrmege ákelip qamap edi, tergeýshi erteńge deıin qoıa berdi.

Shoshynǵan Salıqanyń qolynan un salǵan shara túsip kete jazdady.

— Ne bop qaldy? – dedi úreıi usha.

— Bireýdiń jazǵan aryzyna baılanysty... — Báıten basyn kóterip Salıqaǵa úıge kirgendegideı kóńildene qarap: — Eshteńe etpeıdi, jańa tergeýshimen sóılestim, bir jóni bolatyn sekildi,– dedi.

Salıqa onyń qaı jón ekenin uqqan joq, tek Báıtenniń jadyraǵan túrine qarap, esin jıǵandaı boldy.

— Qudaı–aı, saqtaı gór,– dedi sosyn sharasyna taǵy da un salyp. Qandaı ońbaǵan adam ony jazyp júrgen. Aryzqoılardyń zamany boldy ǵoı bul.

Salıqanyń «ajyrastyq» degen sózi kúni uzaqqa Báıtenniń kókeıinen ketpeı qoıdy. Salıqa bala kótermegen edi. Myna istegenderi qalaıda jaman yrym sekildi bolyp kórindi.

Kelesi kúni Báıten tańerteńgi saǵat toǵyzda Qabdybekti kabınetiniń aldynda kútti.

— O, Báıten, amansyń ba? – dedi ile jetken Qabdybek keshegideı emes jaıdary amandasyp. — Qalaı, jaqsy túnep shyqtyń ba?

— Jaman emes. Apam bar ǵoı osynda.

— Ol kim.

— Salıqa degen. Nemere apam ǵoı. Asqardyń qyzy.

— Á–á–á,– dedi Qabdybek esine túsirip. — Álgi Seıilhannan ajyrasyp ketken qyzy ma? Apyr–aı táp–táýir semá edi...

— Balalary joq qoı,– dedi Báıten janǵa batatyn shyndyqty amalsyz moıyndaǵandaı bir únmen. — Ol ras,– dedi Qabdybek te dál sol únmen. — Úılengenderine de biraz bolǵan shyǵar.

— Biraz boldy ǵoı. — Qansha jyl bolǵanyn Báıten esine túsire almady.

— Jaraıdy, óz sharýamyzǵa kósheıik,– dedi Qabdybek papkasyn alyp jatyp.– Keshegi másele boıynsha men Jańbyrbaev joldaspen sóılestim, — Qabdybektiń úninen óziniń Jańbyrbaevpen sóıleskenin kádimgideı maqtanysh tutatyny sezilip tur. — Ol kisi osynda saǵat on birde kelemin dedi. Sen oǵan deıin otyra tur... Ózderiń tipti jaqyn dostar ekensińder ǵoı.

— Bir páterde turǵanbyz.

— Báse, keshe seni aıtyp edim, tipti keremet qýanǵany. — Sodan keıin bireý jaıynda óziniń pikirin aıtpasa otyra almaıtyn adamdardyń ádetimen: — Shirkin, Oımaýyt Jańbyrbaevtar ǵajap adam ǵoı,– dedi tań qalyp. — Bul kisiniń bilimi, iskerligi, sheshendigi... — Qabdybek kózin jumyp basyn shaıqady, — keremet qoı. Jınalysta sóılegen sózi qandaı!.. Aıtpaqshy, sen keshegi aıtqandaryńnyń bárin maǵan jazyp ber. — Qabdybek Báıtenge bir paraq qaǵaz ben qaryndash usyndy.

Báıten birazǵa deıin qalaı bastaryn bilmeı oılanyp otyrdy da, ne de bolsa tolyq jazaıyn dep, aýyldaǵy saıası ómir men sovet jumysy týraly jazýǵa kirisip ketti. Báıten uzaq jazdy. Taǵy da birneshe paraq qaǵaz aldy.

— Sen óziń alysqa siltediń ǵoı,– deıdi Qabdybek ár qaǵazyn aqsha bergendeı stolynyń tartpasynan sýyryp berip jatyp.

Báıten túsinikteme qaǵazdy aıaqtap, sońyna qolyn qoıyp, Qabdybekke usynyp jatyp:

— Keshegi Ábilovamen bettesý ne bolatyn boldy? – dedi.

— Bettesý bolmaıtyn boldy. — Qabdybek qýanyshty habar jetkizgendeı Báıtenge qarap jymıyp qoıdy. — Ábılova aryzymdy qaıtyp alamyn dep jatyr. Iaǵnı, qyz sabady degen aıyp, kún tártibinen túsedi... Bul óte durys boldy...

Osy kezde esik ashyldy da basyna fýrajka, ústine makıntoj kıgen, áskerı daǵdymen denesin tik ustap, jaıdary júzben Oımaýyt kirip keldi. Báıten ornynan atyp turdy. Qabdybek ózimen–ózi apyr–topyr bop, bireýdiń sońynan qýǵan adamdaı eki qolyn aldyna soza esikke qaraı júgirdi. Oımaýyt eshkimnen ımenbeıtin, jan dúnıesi taza, shynshyl adamdarǵa tán ashyqtyqpen Báıtendi qushaqtap keýdesine basty.

— Báıtenim–aý, amansyń ba, seni de kóretin kún bar eken ǵoı.

— Shúkir, ózderiń de amansyńdar ma?

— Amanbyz, amanbyz. Iá? — Oımaýyt janynda qalaı amandasaryn bilmeı turǵan Qabdybekti kórip, shoshyp ketkendeı: — Oıbaı, ǵapý ete kórińiz, baıqamaı qaldym,– dep kúlip qolyn usyndy. Sosyn Báıtenge qaıta burylyp. — Muǵalim bop istep jatyrsyń ba? – dedi muǵalim bolyp isteıtinin keshe estise de, sonyń ótirik, rasyn teksergisi kelgendeı.

— Muǵalimbiz,– dedi Báıten kúlimsirep.

Oımaýyttyń ýaqyty tyǵyz eken: ótkizetin jınalysy bar, dokýmentter qaraýy kerek, aýdannyń irgesindegi bir kolhozdy aralap qaıtpaq t.s.s.

— Men seniń jaǵdaıyńmen tanystym, – dedi ol kýáǵa tartqandaı Qabdybekke qarap. — Qapalanba, bir jóni bolatyn shyǵar... Biraq keshke kezdeseıik. Óziń qaıda jatyrsyń?

— Salamatov Seıilhan degen kisiniń úıi burynǵy...

— Ol qaı jaqta? – dep Oımaýyt úıdiń túrin kórgisi kelgendeı terezege qarap.

— Kópirdiń batysynda, qashyq emes,– dep Qabdybek áńgimege aralasty.

— Onda bylaı bolsyn,– dedi Oımaýyt Báıtenniń ıyǵyna qolyn qoıyp. — Men keshke saǵat jetide... joq jetide úlgere almaımyn segizde sol kópirdiń qasyna baramyn. Sol jerde kezdeseıik. Jaraı ma?

— Jaraıdy.

Oımaýyt sol jaıdary qalpymen ekeýine de qol berip: «Al, endi kóriskenshe»,– dep qoshtasyp shyǵyp ketti.

Tústen keıin Báıtendi aýdandyq partıa komıtetiniń birinshi sekretari Qudaıbergenov Hamıt shaqyrtyp aldy. Sonyń aldynda ǵana jınalys bolǵanǵa uqsaıdy, bólme ishinde otyrǵandardyń birazy qyzaryp, býsanyp otyr.

— Men Myrzabekovpin,– dedi Báıten bosaǵada turyp.

— Otyryńyz,– dedi sekretar buryshtaǵy bos oryndyqty kórsetip. — Minekı, jańaǵy aıtqan adamymyz osy jigit.

Jurttyń bári «á, osy ma» degendeı burylyp Báıtenge qarady.

— Bul jigit mende boldy ǵoı,– degen jýan daýys estildi. Bul Qaltańbaev Ybysh edi. — Báse, báse,– dedi neǵylǵan «báse» ekenin ashyp aıtpaı.

— Myrzabekov joldas,– dedi sekretar Báıtenge kózildirigin alyp qarap. — Sizdiń ústińizden eki aryz jáne aýyl aktıvteri qol qoıǵan aıyptaý aktisi kelip tústi. Bireýin aryz ıesi qaıtyp aldy, biraq bul sizge taǵylǵan aıyp moınyńyzdan bir jola túsedi degen sóz emes. Ol adam sizdi aıaǵannan qaıtyp alyp otyr. Munyń bárin biz eskermeı otyra almaımyz. Qateńizdiń baryn moıyndaısyz ba?

Báıten ornynan turdy.

— «Moıyndaımyn» de,– degen sybyr estildi art jaǵynan.

Bir sózben jaýap berýge bolmaıtyn myna suraqqa ne aıtaryn bilmeı, Báıten qatty sasty:

— «Moıyndaımyn» de, sóıt,– dedi taǵy da sol sybyr buıyrǵandaı bolyp.

Báıten «osylar birdeńe biletin shyǵar» degen oımen:

— Moıyndaımyn,– dedi úńgirden shyqqandaı bir únmen.

Otyrǵandar «mynaý tamasha boldy ǵoı» degendeı bir–birine kúlimdeı qarasty.

— Molodes,– dedi tanys sybyr.

— Mektep jumysy qalaı? – dedi Qaltańbaev.

— Ázirge jaman emes. Úsh aýylǵa jalǵyz mektep. Tek oqýlyq jaǵy jetispeıdi, jer qashyq bolǵan soń, pochta da Sırek keledi.

— Komsomol jumysy qalaı?

— Jaman emes. Qazir barlyq jerde qysqa daıyndyq. Komsomol sany byltyrǵydan eki ese kóp. Jaqynda mektep oqýshylarymen qosyp, merekelik konsert berdik.

Otyrǵandar «mynaý qaıtedi» degendeı taǵy da bir–birine qarap, ishteı pikir alysqandaı boldy.

Kenet sekretar kózildirigin qaıta kıip alyp:

— Siz – Birmaǵambetov Asqardyń inisisiz be? – dedi ashýly únmen.

— Iá.

— Bizde eńbekshiler atynan jazylǵan sheshim jáne jınalystyń protokoly jatyr. Onda Birmaǵambetovty kýlak esebinde elden alastatý kerek degen. Biz osynda sol máseleni de qaradyq. Jergilikti sovettiń sheshimimen kelispeske haqymyz joq...

Báıten birdeńe aıtqysy kelip, jutyna bergeni sol edi:

— T–sh–sh,– dedi manaǵy sybyr.

— Birmaǵambetovtyń burynǵy konfıskelengen baılarmen qarym–qatynasy anyqtalyp otyr.

Báıten birdeńe aıtýǵa otyrǵandardan emes, artyndaǵy sybyrdan qoryqty.

— Maǵan sóz berińizshi,– dedi áskerı formada kıingen buıra shashty orys tap–taza qazaq tilinde.

— Sóıleńiz, joldas Harlamov,– dedi sekretar kózildirigin qaıta alyp.

— Meniń bir usynysym bar,– dedi Harlamov ornynan turyp. — Aýyldyq atqarý komıteti Aqshoqydan kolhoz sharýashylyǵyna zıanyn tıgizip otyrǵan úsh adamdy jer aýdarý týraly sheshim qabyldady. Sol komısıaǵa osy jigittiń ózin kirgizip, partıalyq tapsyrmany qalaı oryndaıtynyn baıqap kóreıik. Eger munda aǵaıynshylyq kórsetse, onda ózine ókpelesin.

— Nesi bar,– dedi áıel daýysty jýan sary kisi. — Ózi komsomol, muǵalim, ózi partıaǵa ótýge aryz berip otyrsa. Synap kórýge bolady.

Sekretar oılanyp, kózildiriginiń ushymen temir tisin tyqyldatty.

— Onda jaraıdy,– dedi taǵy da kózildirigin kıip. — Joldas Myrzabekov, biz sizdi komısıanyń quramyna kirgizemiz. Biraq sol aýyl sovettiń ókili esebinde barlyq jumysty ózińiz júrgizesiz. Janyńyzǵa tájirıbeli adamdar beremiz. Erteń kelip bizden ókildik qaǵazyńyz ben qaýlyny alasyz. Bul sizge ári birinshi, ári sońǵy syn bolady, esińizde bolsyn.

Báıtenge «bul máselege osynyń ózi qalaı qaraıdy–aý» degen eshkim bolmady, munyń qalaı qaraıtyny qajet te emes sekildi.

Báıten qaltasynan oramalyn alyp, burshaqtap aqqan terin súrtti. Sóıleýge batyly da, shamasy da jetpedi.

— Molodes,– dedi taǵy da manaǵy sybyr sóılemegeniń durys degendi bildire.

Báıten óz betimen eshteńeni oılaýǵa, durys–burysyn anyqtaýǵa aqyly jetpegen kúıi syrtqa shyqty. «Úsh adamdy jer aýdarý kerek» dedi–aý, sonda olar kimder bolǵany. Birmaǵambetov dep aıtqan joq qoı... Al eger solardyń biri sol kisi bolsa she, onda ne isteýim kerek...» Báıten shyn sasty... «Eger bas tartsa she... báribir josparlanǵan is oryndalmaı qala ma?..»

Eshbir oıdyń ushtyǵyna jete almaǵan Báıten keshki saǵat segizge on mınýt qalǵanda kópirdiń janyna keldi. Úıleri qyrdan ózenge qulap kele jatqan mal sekildi kórinetin shaǵyn qala ertede patsha úkimetiniń tusynda mańyzdy pýnktterdiń biri bolǵan. On altynshy jyly qazaqtar patshaǵa qarsy kóteriliske shyqqanda da, ataǵy dúrildep alysqa ketti. Jergilikti turǵyndar kóterilisshilerdiń qalaǵa qalaı shabýyl jasaǵanyn, osy kópirdiń qalaı órtelgenin jyr qylyp aıtady. Keıin, bálkim, jeriniń shalǵaılyǵyna baılanysty toqyraǵan memleketteı óziniń bir kezdegi mańyzynan aırylyp, shaǵyn ǵana aýdan ortalyǵy bolyp qaldy. Okrýgtan bul jaqqa jiberilgen basshylar ózderin jazaǵa ushyraǵan jandaı kóretin. Qazir birte–birte qaıta ósip kele jatyr.

Kúz aılarynda jurttyń kópirde sharýasy joq, attysy da, arbalysy da tizege jetpeıtin jaıaý ótkelden keship ótedi.

Ymyrt úıirilip, tóńirekti qara kóleńke basty. Óristen kesh qaıtqan sıyrlardyń móńiregen daýsy estildi. Samaýryn qoıǵan shetki úılerden ashshy tútin ıisi murynǵa keledi.

Ózen jaǵasynda qydyryp júrip kópirden uzańqyrap ketken Báıten, áldekimniń ysqyrǵan dybysyn estip keri buryldy. Oımaýyt kópirdiń túbinde tur eken, makıntoshynyń jaǵasyn kóterip alypty.

— Kesh jaryq,– dedi Báıten jaqyndap kelip.

— Eshkiń aryq. — Oımaýyt qarqyldap kúlip jiberip, Báıtendi qushaqtap, arqasynan qaqty. — Iá, jaǵdaıyń qalaı?

— Shúkir. Óziń she?

— Amanbyz, — Oımaýyt jan–jaǵyna qarap: — Júr, bylaı qaraı baryp qaıtaıyq,– dep ózenniń túıetaıly jazyq betkeıin ıegimen nusqady. — Bul tóńirekke birinshi ret keldim. Osy ózen senderge de bara ma?

— Joq, bizdiń aýyl myna jaqta,– dedi Báıten ońtústik shyǵysty qolymen kórsetip. — Bizdiń el qýańshylyq qoı. Ar jaǵy qumnyń ishi malǵa óte jaıly. Ózenge qoly jetpegender qudyqtan kún kóredi.

— Al myna ózen qaı jerge deıin barady?

— Bul ma? Bul ózen...– dep Báıten kóriner me eken degendeı qyzyl ińirde qaraýytqan ózenniń ańǵaryna moınyn soza qarady. — Osy, shamasy, qurdymǵa barady ǵoı deımin...

— Qoıshy,– dedi tań qalyp Oımaýyt.

— Iá, qurdymǵa barady,– dedi Báıten esine tolyq túsirip.

Iyǵynda ıinaǵash pen eki shelegi bar jaýlyǵy aǵarańdaǵan bir áıel bulardyń jolyn kespeı, jıyrma qadamdaı jerde taqap turdy.

— Júr, ótip keteıik, — Oımaýyt aıaǵyn jyldamdata basty. — Al endi ózińniń qandaı josparyń bar? Úılengen joqsyń ba?

— Joq.

— Onda qamyqpa, bir–birimizge serik bolamyz, men de áli úılengen joqpyn.

Báıten oǵan «meniki bir jón, saǵan ne joq» degendeı suraýly júzben qarady.

— Qaıtesiń, reti kelmeıdi,– dedi Oımaýyt onyń júzindegi suraqqa túsinip. — Júrisimiz mynaý. Qyzmet qoldy bosatpaıdy.

— Ras, ras. Keıin qyzmetten bosap, biryńǵaı úılenýge kirispesek bolatyn emes,– dedi Báıten ázildep.

Oımaýyt onyń áziline birden túsinbeı, betine qaraǵan kezde baryp jymıǵan túrin kórip, ózinin aq jarqyn ashyq kúlkisimen qarqyldaı kúldi.

— Biz qyzyqqa jaralǵan urpaq emespiz,– dedi sodan keıin baısaldy únmen. — Bizdiń qyzyǵymyz – qıyn jaǵdaıda elge qyzmet qylý... Solaı emes pe? Aıtpaqshy, sen aýlyńdaǵy jaǵdaıdy túsindirip aıtshy. Ne bolyp edi?

Báıten óziniń el ishinde kórgen–bilgenin búge–shúgesine deıin qaldyrmaı tegis aıtty.

— Meniń bir baıqaǵanym,– dedi ol tańyrqaǵan únmen,– jergilikti basshylar ózinen joǵarǵy bastyqqa qyzmet qylýdy, halyqqa qyzmet qylýdan áldeqaıda mańyzdy dep sanaıdy. Iaǵnı, halyq rıza bolmaǵannan eshteńe ketpeıdi, tek analar rıza bolsyn...

Oımaýyt artyna burylyp:

— Tym uzap kettik, keri qaıtaıyq,– dedi qaraıǵan shuqyrlardan eppen attap. — Ia, aıta ber.

— Bizdiń aýylnaı Nazardyń kásibi de sol. Ózi kedeıden kóterilgen, belsendi deseń belsendi, uıymdastyrý qabileti de bar, sóıleı de alady. Qulaqtarmen qarsy kúreste kóp eńbek etti. Aqyry abroıy tasyp, bedel alyp, bar bılik ózine tıgennen keıin, qazir halyqty ózi zar jylatýǵa aınaldy. «Buǵan ne amal bar» degendeı Báıten Oımaýytqa suraýly júzben ańtaryla qarady. — Ol qazir aýylnaı emes − Aqshoqynyń qudaıy. Betine tiri jan týra qaramaıdy. Aq degeni alǵys, qara degeni qarǵys. Oǵan qarsy kelgen adam ajaldy qarǵamen birdeı. Myna qyzyqty qarashy,– dedi Báıten Oımaýytty jeńinen ustaı toqtatyp. — Ótkende aýyldyq keńestiń jınalysy tek Nazardyń qurmetine arnaldy... Eki sózdiń biri «Nazekeń, Nazekeń»... Eshki fermasyndaǵy bir baqtashy syılyqqa mata alyp turyp, «Nazar jasasyn!» dep uran tastady. Bul ne sumdyq!..

Báıten birdeńe aıtar ma eken degendeı Oımaýytqa qarady. Oımaýyt úndegen joq.

— Meniń taǵy bir qorqatyn nársem,– dedi Báıten sózin jalǵap, — ol Nazardyń asa qatygezdigi. Bir túrli qanǵa qumar. Adamǵa qıanat jasaýǵa qumartyp turady. Mysaly men ózim... jylandy kórsem, óltiremin. Óıtkeni bala kezimde shaǵyp alǵany bar. Sodan qatty qoryqqan bolýym kerek. Biraq jylandy azaptap óltirýge dátim shydamas edi... Men tipti mundaı nársege túsinbeımin. Jaýlasýdyń da kisiligi bolmaı ma? Baılarǵa jasaǵan qorlyǵynan men ózim shoshydym. Odan keıin óziniń qandy kóılek joldastaryna aýyz saldy. Bireýdi bireýge aıdap salyp, qaralatý ol úshin úırenshikti kásip... Endi mine, meniń sońyma túsip aldy...

— Da–a,– dedi Oımaýyt qaltasynan papıros alyp tutatyp. — Jaǵdaılaryń qıyn eken... Bul tek seniń Aqshoqyń emes, basqa da kóptegen jerlerde etek alyp turǵan nárse. Sebebi, saýatty kadrlar joq. Tipti aýdan basshylarynyń ózi solaqaı. Partıa saıasatynyń túpki tórkinine jete túsinbeıdi de, «aıtqandy túbin túsirip oryndaý» degennen basqa aldyna maqsat qoımaıdy. Ne isteısiń? Saýatsyz bári de. Al kishkene saýaty bar, ashqaraqtyǵy joq, kisiligin joǵaltpaǵan myna sen sekildiler, balasyn oqytqannan basqa eshteńede sharýasy joq, sen tımeseń men tıme, badyraq kóz.

— Sonda álginiń bárine men kináli bolyp shyqtym ba?

— Árıne, sen kinálisiń.

— Qalaısha, kinálimin? – dedi Báıten shyn ókpelep.

— Sebebi sovet úkimetin ornatý kókten túse qalatyn nárse emes. Ony ár qalada, ár aýylda, halyqtyń ózi ornatady, túsinemisiń? Sovet úkimeti – ol búkil halyqtyq is. Aqshoqyǵa sovet úkimetin túbegeıli ornatýdy joǵarydan eshkim buıryqpen jasamaıdy jáne ol jasalmaıdy. Aýylnaı saılap, jurttyń spısógin alyp, nalog jınaǵannan sovet úkimeti ornaı qalady dep oılaısyń ba? Úkimettiń saıasatyn halyq jete túsinip, bir kisideı qoldaýy kerek. Iaǵnı Sovet úkimeti halyqtyń sanasynda ornaýǵa tıisti. Sovet úkimeti degenimiz – halyqtyń sanasynyń oıanýy. Al oıatatyn myna sen sekildi azamattar. Biraq tizgin sende emes, Nazarda... Sebebi ol senen áldeqaıda belsendi. Meıli shenqumar, ataqqumar bolsyn, ol bar iske janyp turyp, jan sala kirisedi... Nege sen álgi soraqy isterdi Nazardan ǵana kóresiń? Ol áýelden osyndaı adam, endi ózgermeıdi, ózgergisi de kelmeıdi. Sonda osymen kim kúresedi, kim jeńedi ony? Men be? Men ony qaıdan bilemin? Men aıdaladaǵy adammyn. Onymen kúresetin myna sen... Qalaı kúresesiń ol óz sharýań... Óziń aıtyp otyrsyń, talaı adam jazyqsyz ketti dep. Apyrym–aý, sen ne bitirip otyrsyń sonda? — Oımaýyt qatty qyzynyp, túngi aýany jańǵyryqtyra sóıledi.

— Menen kúresker shyqpaıdy,– dedi Báıten «endi dál osy úshin kináli emes shyǵarmyn» degendeı bir únmen.

— Jo–oq, sen óıtip qutyla almaısyń,– dedi Oımaýyt órshelene. Biraq osy tusta oıyn basqasha jetkizgisi kelgendeı kidirip oılanyp qaldy. — Men el arasynan mynandaı bir áńgime estidim. Eki adam sýyqta qalyp, bireýi úsip ólipti. Aman, qalǵanynyń qasqyr ishigi bar eken. Artynan qasqyr ishigi bar adamǵa ólgen adamnyń qunyn tóletken. Iaǵnı, boıyndaǵy jylýdy basqa bireýge bermeý qylmys. Syn saǵatta qol ushyn bermeý qylmys. Men seni jaqsy bilemin, seniń saýatyń da eshkimnen kem emes. Qalaısha sen qasqyr ishigińnen aýyspaısyń? — Oımaýyt sónip qalǵan papırosyn sýǵa laqtyryp jiberdi. — Onyń bedeli sumdyq dep tań qalasyń. Al nege seniń bedeliń ondaı emes? Ol bedeldi oǵan bireý úıine ákep berdi me?.. Ózi aldy... Mine, kúres degen osy... Kúreste eshqandaı toqtaý joq. Keshe ǵana ózińmen qaýip–qaterde birge bolǵan qandy kóılek dos sekildi adamǵa endi búgin qarsy kúresýge týra keledi. Menimen birge Qyzyl armıada Núráli degen jigit boldy. Talaı joryqta birge boldyq. Sol keıin baılarmen kúresem dep neshe túrliniń bárin jasaǵan. Qyzdaryn zorlaǵan, adam atqan... Asyra silteý ǵoı endi. Álgini ustaý qajet boldy. Sol joldasymdy myna men urys ústinde óz qolymmen atyp óltirdim... Ne isteısiń – kúres. Dúnıedegi eń aýyr nárse – ózińmen–óziń soǵysqan. Biraq qara basymyz úshin eshteńe istep júrgen joqpyz. Revolúsıa úshin janymyzdy shúberekke túıgenbiz, sol túıgen kúıimizde áli kelemiz... Osyny oılap, ózińdi–óziń jubatasyń... Solaı, dostym...

Báıtenge Oımaýyttyń aıtqany óte oryndy ári dáleldi kórindi... Biraq dáleldi kóringen saıyn, óziniń qorǵansyz beısharalyǵyn, dármensizdigin sezinip qorlanǵandaı boldy.

— Aıtyp otyrǵanyńnyń bári de ras,– dedi ol daýsy qarlyǵyp. — Biraq men tap qazir – jaý talqandap oırany shyqqan qalanyń orny ǵana sekildimin... — Daýsy qubylyp. — Kóńilime qaıǵy toldy,– dedi tistene, — ákemnen kem kórmeıtin aǵam bar edi. Elge syıly kisi bolatyn... Sony aıdatqaly jatyr. Jáne sonyń bárin meniń qolymmen jasatpaqshy... Janymdaı jaqsy kórgen... — Báıten alqymyna tirelgen túıinshekti tejep únsiz qaldy, — jarymdy da azǵyryp, tartyp aldy,– dedi áreń degende. — Menen qandaı kúresker shyǵady? Budan keıin synǵan saǵyńdy, qulaǵan kóńilińdi qalpyna keltirý múmkin be? – Báıten daýsy qaltyrap Oımaýytqa qolyn sozdy.

— Ne, ne? – dedi Oımaýyt túsinbeı.

— Shylymyńnan... bershi...– dedi Báıten jótelin tejegen adamdaı anda–sanda bir dybys shyǵaryp.

Oımaýyt Báıtenge papıros berip, óz qolymen shyrpy shaǵyp tutatty.

Báıten ishtegi barlyq qaıǵy zapyranyn ózinde joq bir kúshpen tejep basty.

Oımaýytqa dosynyń taryqqany qatty batty. Qalaı jubataryn bilmeı, únsiz otyrǵannan keıin:

— Aǵańnyń isimen tanystym,– dedi, óziniń jany ashyp turǵanyn daýsymen bildirip. — Kómektesýge shamam kelmeıdi. Atqarý komıteti sheshim shyǵaryp qoıypty...

— Erteńgi komısıadan men bas tartamyn,– dedi Báıten sharasyz únmen. — Meıli, qalaı oılasa, olaı oılasyn.

— Sen bas tartqannan ol is oryndalmaı qalady dep oılańsyń ba? Sen bas tartsań, oryndaıtyn adam bar. Ol – Nazar. Ol senen góri jaqsyraq oryndaıdy.

Báıtenniń kóz aldyna Nazardyń Dáýitbaılarǵa istegen isi elestep, qoryqqanynan aýa jetpeı, júregi aýzyna tyǵyldy. Oǵan Asqardy dál solaı qorlaıtyndaı bolyp elestedi...

— Sen aǵańnyń odan keıingi ómirin oıla,– dedi Oımaýyt daýsyn kótere sóılep. — Óz jaǵdaıyńdy qosa búldirseń, ol kisige keıin qol ushyn beretin adam bolmaıdy. — Sodan keıin kenet muńdy bir únmen: — Ómirde ózińnen basqa adam qıynshylyq kórmegendeı sóıleısiń,– dedi kúrsinip. — Meniń janymdaı jaqsy kóretin qyzym bolǵan edi, — Oımaýyt basyn shalqaıta aýzymen tereń dem aldy. — Aqtyń áskeri kózimshe zorlap... masqaralap óltirdi... — Oımaýyt «aıtpaıtyn áńgimeni eriksiz aıtqyzdyń–aý» degendeı únsiz basyn shaıqaı berdi. — Men qalaı tiri júrmin? – dedi sosyn qaıta kóńildengendeı bir únmen.

Báıten qarańǵyda Oımaýyttyń júzin kórgisi kelip edi, kóre almady...

— Al qaıtaıyq,– dedi Oımaýyt tereze ottary jarqyraǵan qalaǵa moınyn buryp. — Óziń oılanshy, jar satpasa, dos satpasa, aǵaıyn satpasa, biz maqsatymyzǵa baıaǵyda jeter ek qoı... Shyndyq úshin óz semáńnyń ishinde otyryp ta kúresesiń. Shyndyq úshin ózińmen–óziń kúresesiń... Al sen basqa bireý jamandyqty jeńip berip, sonyń raqatyn kórip otyrýǵa tıisti jandaı kóresiń ózińdi... Joq, dostym, ol bolmaıdy.

Báıtende ún joq. Oımaýyt qoshtasarda onyń qolyn silkip qalyp:

— Unjyrǵań túspesin,– dedi buıyra sóılep. — Aman bolsań, áli talaıdy kóresiń.

XIII

Búgin qystaýǵa kóshpek bolyp, Asqar Seıitqasymnyń arbasyn suraýǵa ketken. Bıken tańerteńnen beri úıdiń boqtashaǵyn jınaýdan qoly bosamady. Sóredegi qurtty qapshyqqa salyp, tabaqtaǵy aqtap qoıǵan sógin jelge ushyryp tazalap, jún–jurqa, teri–tersekterdi qaptarǵa syıǵyzyp, úıdiń ishin qaǵyp silkip maza kórmedi.

Shıdiń ishindegi sút irip ketken eken: «Qudaı–aı, myna qurǵyry esimnen shyǵyp ketken eken ǵoı, mana nege pisirip ala qoımadym»,– dep ózine–ózi keıip júrip, syrtqa aparyp tókti. Aqty jerge tókkennen sıyrdyń jelini ketedi dep qorqatyn Bıken: «Bissimillá, obal bolmasyn, ne isteıin, qoıatyn jer joq»,– dep qarǵanǵandaı bolyp aqtaldy.

Esik jaqta jatatyn eski týlaqty «ybyrsytyp osyny qaıtem» degen oımen laqtyryp tastamaq bolyp, dalaǵa alyp shyǵyp edi, ómiriniń bir belgisindeı kórinetin eski múlik: «Kóziń qıyp qalaı tastaısyń, osy úıdiń bir buryshynda jata bereıin de»,– dep jalynyp turǵandaı bolyp, ornyna qaıta ákelip tastady. Úıindegi eski múlikke qarap, óziniń ómirin eske túsirý Bıkenniń ádeti edi. Álgi týlaqtyń joǵarǵy jaǵynda ábden tesilýge aınalǵan alasha tústi kilem men eski sandyq tórkininen kelgen. Ákesi baı bolǵan adam, biraq Bıken (ózinen eki jas úlken apasy ekeýi) shesheden erte aırylyp, ógeı shesheniń qolynda boldy da, balalyqtyń qyzyǵyn kórmeı ósti. Birge týǵan Nurǵanym boıjetken soń, sulýlyǵymen aýyzǵa iligip, alys–jaqyn bozbalanyń kóziniń qurty boldy. Quda túspek bolǵandar kóbeıip, biraq ákesi men Nurǵanymnyń ázi shamaly jurtty mensinbeı, bul tóńirekte bolmaǵan astamshylyq jasady. Ákesiniń mensinbegeni – qyzynyń quny bazar narqynan joǵary ekenin sezgennen keıin, ne de bolsa bir óte myqty jermen ilik bolý edi. Al Nurǵanymnyń mensinbegeninde bir úlken maqsat joq, qyz bolǵannan keıin, sulý bolǵannan keıin, mensinbeý mindetim shyǵar dep oılaıtyn. Bıken apasynyń kóleńkesinde, eskerýsiz, eleýsiz boı jetti. Ol muny da mensinbeıtin, óziniń qyzmetshisindeı kóretin. Nurǵanym aqyry ataqty Kóbek bolystyń úlken balasy Arystanbekke turmysqa shyqty. Budan keıin buryn da maqtanshaq Nurǵanym tákapparlyqtan aıaǵyn basýǵa shamasy kelmeı qaldy. Anda–sanda tórkinine kelgende altyn, kúmiske malynyp, saltanat kórsetip, jupyny kıingen sińlisine aıaýshylyqpen qaraıtyn. Bıken jany shyǵa qyzyǵyp: «Aıtshy, olardyń ómiri qandaı bolady, ne isteısińder, eriń qalaı»,– dep apasynan áńgime suraıdy. Nurǵanym úlken taýqymetti bastan keship júrgendeı bir túrmen: «Ondaı úlken úıde turý óte qıyn, oǵan úlken aqyl, tárbıe, ádis kerek»,– dep, «saǵan kelmeıdi, oǵan laıyq emessiń» degendeı Bıkenniń kúderin úze sóıleıtin. Nurǵanym kúıeýin de jer–kókke syıǵyzbaı maqtaıdy, sondaı adamnyń tek ózine ǵana buıyrǵanyn, óziniń sińlisinen artyqshylyǵy etip kórsetedi. Bıken apasynyń ózinen artyq ekenin moıyndap, «Men ondaı jerge túk laıyq emes shyǵarmyn dep»,– oılaıtyn. Ógizge týatyn kún buzaýǵa da týady demekshi, Bıkenge de quda túsýshi tabyldy. «Kúıeý jigittiń eti tiri eken, biraq jetim ósken, súıeıtini shamaly»,– dep áńgime qyldy jurt. Ákesi de buǵan kúıeý tańdap shalqaıǵan joq. «Áıteýir, bireýdiń tabylǵany durys boldy, ózine jaraıdy ǵoı»,– deıtin sekildi.

Bıken bolashaq kúıeýiniń túrin kórip ishteı unatsa da, apasynyń baqytyn ishteı qyzǵanyp, sondaı bola almaǵanyna jáne bola da almaıtynyna qamyǵyp, qońyltaqsyǵan bir sezimmen kúıeýge shyqqan. Birazǵa deıin úırenise almaı jatyrqap júrdi. Odan birte–birte boıy úırenip, onyń jumsaq minezi ózine unap, aqyrynda bir kúni óz kúıeýine ózi ǵashyq boldy. Biraq onysyn syrtqa bildirmeı ishinde saqtady. Bul Asqardyń el ishinde aty shyǵa bastaǵan kez edi. «Apyr–aı, myna Asqardyń sheshendigi–aı, bir bolys elden eshkimdi betine qaratpady–aý, azamatym–aı!» – degen, nemese «Asqar» degenderdiń taıy joq, jigitter ǵoı, tek tiri bolsyn»,– degen úlken kisilerdiń sózin qulaǵy shalyp qalsa, úıine júgirip kelip, esikti bekitip alyp, jas balasha sekirip, qolyn shapalaqtap qýanatyn. Arada biraz jyl ótken soń ákeleri qaıtys bolyp, apasymen tórkininde kezdesti. Qansha bildirgisi kelmese de, Nurǵanymda burynǵy kúıdiń joǵy bilinip tur. Kúıeýi úıge túnemeıtin áıelqumar bireý eken, ústine toqal alypty. «Kóbektiń balalary ózine tartpady, bári de jalqaý, jaman boldy»,– deıdi eken jurt. Keshegi ózi mensinbeıtin sińlisiniń ataqty adamnyń áıeli bolǵany apasyna batatyn sekildi. Qyz, kelinshektiń áńgimesi tek Bıken boldy, Bıkenniń ajaryna, kıingen kıimine, júrgen júrisi, otyrǵan otyrysyna qyzyqtaı qarady. Biraq artynan Bıkenniń de basyna baqytsyzdyq keldi. Eki uly qatarynan ólip, ózi birazǵa deıin bala kótermeı qatty taryqty. Aqyrynda shydaı almaı, Asqardyń aıaǵyn qushyp, qansha toqal alsań da ruqsat, tek meni tastama, esigińde kúńiń bolyp júreıin dep jylaǵan. Munysy ásheıin kóz qylý emes, shyny edi. Qudaı kóz jasyn kórdi me, sodan keıin Salıqa men Esimbekti kórdi. Shańyraqqa bereke kirdi. Bıken tipti áýelde ózin osy Asqar úshin jaralǵan shyǵarmyn dep oılaıtyn. Asqar joq jerde ómirde mán–maǵyna bar degenge ol sengisi kelse de, sene almas edi. Ózin qudaıdyń oń tizesinde otyrǵan adamdaı senimdi, baqytty, toq sezinetin. Endi sol Asqardyń qazir sózge iligip, jaltaqtap, bas qosqan jıyndarǵa bara almaýy, ózderiniń jalǵyz úı qalyp aıdalada otyrýy aqylǵa syımaıtyn birdeńe sekildi. Anada ólip keter me eken dep jaman qorqyp edi. Áıteýir, ázir tynyshtyq, arty qaıyrly bolǵaı.

Bıken syrtqa shyǵyp, jazdaı tergen tezegin jınady. «Bul qurǵyrǵa da jeke qatynaý kerek boldy ǵoı»,– dedi ár úıindige kezek–kezek qarap.

Bıken úıge qaıta kirip, ilýli kıim–keshek, oramal, súlgilerdi rettep úlken sandyqqa salyp, syrttan dabyrlaǵan daýys estilgen soń, jaýlyǵyn jóndep dalaǵa shyqty.

Úı syrtynda attyly–jaıaý bir top adam kelip qapty. «Mynalary kim, qudaı–aý? Jaısha ma?» Ortasynda Asqar, qolyn artyna ustap, basy salbyrap únsiz keledi. Toptyń ishinen myltyqty mılısıonerdi kórip, Bıkenniń júregi zý ete qaldy. «Alla, alla,– dedi júregi órekpip. — Saqtaı gór, alla». Kenet mılısıonerdiń qasyndaǵy atty Báıten ekenin kergende, júregi qaıta ornyna túskendeı boldy. «Aman–saý bosaǵan eken ǵoı, jaryǵym, báse soǵan qaıyrly bolsyn aıtyp kele jatqan shyǵar. Qonaqtar ǵoı kele jatqan. Men neǵyp turmyn, janym–aý? Úı ybyrsyp jatyr». Bıken júgirip ishke kirdi de, sypyrǵyshqa qumannan sý quıyp, úıdiń ishin shańdatpaı sypyra bastady. Sosyn orap tastaǵan teńin ashyp, úlken kórpeni tórge, qıyqsha kórpeni kóldeneń jaıdy. Kebejeniń ishinen kese qabyn, súlgisin aldy. «Qudaı–aý, nemenege bárin sala qoıyp em»,– dep keıidi ózine–ózi.

Nege ekeni belgisiz, úıdiń dál aldyna kelgen syrttaǵy top ishke kirmeı, turyp aldy. «Biz tapsyrmany oryndaýshymyz, sondyqtan óz betimizshe sheshim qabyldaýǵa haqymyz joq»,– deıdi bireý. «Tapsyrmasy nesi? Úıge nege kirmeıdi?» Úıge mılısıoner men aýylnaıdyń burynǵy hatshysy Qamıdolla kirip keldi.

— Siz syrtqa shyǵa turyńyz,– dedi mılısıoner Bıkenge, ózi birdeńe izdegendeı úıdiń ishin kózimen sholyp.

— Kótek syrtqa shyqqany nesi? – dedi Bıken eshteńege túsinbeı.

— Biz úıdiń ishindegi múlikterdi hattaımyz,– dedi mılısıoner Bıkenge de múlikke qaraǵandaı qarap.

— Syrtqa shyqsańyzshy, aıtady ǵoı,– dedi Qamıdolla Bıkenniń áli eshteńe túsinbeı turǵanyn kórip.

Bir sumdyqtyń bolaryn sezip, biraq oǵan áli daıyn bolmaǵandyqtan, qapelimde óziniń ne isteýi kerek ekenin anyqtaı almaı, Bıken bir túrli mılaýlanǵan júzben dalaǵa shyqty. Asqar buǵan ólim jazasyna kesilgen, biraq sony ózi áli bilmeıtin adamǵa qaraǵandaı qarady. Bıken onyń kózindegi úmitsizdik pen sharasyzdyqty kórgende, bireý quzdan ózin tastap jibergendeı eki ókpesi aýzyna tyǵyldy. «Apyrym–aý, bul ne boldy» demek, edi, úni shyqpady.

— Biz úılerińdi kámpeskeleýge keldik,– dedi Nazar ilgeri jyljyp,– kedeılerdiń jınalysyndaǵy sheshimdi aýdan bekitip, arnaıy komısıa jiberdi. Komısıanyń bastyǵy – mynaý turǵan Báıten.

Nazar óziniń kópten saqtap júrgen oǵyn osy jerde atty. Biraq onyń oǵy qorǵasyn emes, sóz – oq edi. Sondyqtan zań júzinde ony eshkim de aıyptaı almaıtyn. Onyń sóz–oǵy qorǵasyn oqtan kem emes ekenin jurt ta, ózi de jaqsy bildi. Bile turyp, bul qylmys zań júzińde aıyptalmaıtyn bolǵannan keıin, Nazardy kinálaý eshkimniń oıyna kelgen joq. Qaıta ol muny aıtpasa, «neǵyp aıtpady eken» dep tań qalǵan bolar edi.

Bıken álgi sózdi estigende shynymen oq tıgen adamdaı júregin ustap, kózi alaryp shalqalap qulady.

Qaraǵul qulap bara jatqan áıeldi ustaı aldy. Qatar jetken Asqar men Báıten Bıkendi úıdiń irgesindegi kıizdiń ústine jatqyzdy.

— Sý, sý ákelińdershi!

Betine sý búrikkennen keıin kózin ashqan Bıken ne bolǵanyn esine túsire almaı, jan–jaǵyna jaltaqtap, úıdegi teńdi syrtqa shyǵaryp júrgen mılısıonerdi kórgende, ne bolǵanyna túsinip, basyn kókke qaratyp, kózin jumyp ashshy zarly únmen daýys qylyp qoıa berdi.

Áıeldiń daýys qylýy úırenshikti nárse ǵoı. Osy tóńirekte qansha adamǵa konfıske jasalsa, sonsha áıel kókke qarap daýys qylǵan. Sondyqtan komısıa músheleri úı ıeleriniń kóńil kúıine mán bermeı, zattardy hattaýǵa kiristi. Odan keıin maldyń tizimin jasady. İsti Báıten jeke ózi basqardy. Qamıdolla jazyp otyrdy.

Komısıanyń sheshimi boıynsha Birmaǵambetov Asqar, sovet qoǵamyna zıanyn tıgizýshi kýlak esebinde elden alastalyp jer aýdarylmaq. Búkil mal–múlki qazynaǵa ótedi. Ózine bir sıyr, eski múlikteri, kıiz úıi qalady. Komısıa erteń «Bostandyqtan» qaıtyp oralǵanǵa deıin daıyn otyrýy qajet.

Komısıa músheleri jergilikti aýyl sovet ókilderine hattalǵan múlikterdi qoımaǵa aparý týraly tapsyrma berip, ózderi osy aradan «Bostandyqqa» júrip ketti.

Keshke Maldybaıdyń áıeli Bıqas pen Nesibeldi kempir (Asqarmen bóle bolatyn) keldi. Mundaǵy habardy estip Qalaǵan talyp jatyr degen habar jetti. Bıqas Bıkenmen daýys qylyp kóristi. Dorbasynyń ishinen alyp kelgen irimshik, qurt–maıyn, oramalǵa túıgen tarysyn shyǵaryp jatyp:

— Báıterekti saıalaǵan boztorǵaıdaı ózderińdi pana qylyp ósip edik... Qaıteıin qudaı salǵan soń. Erteń júredi eken degendi estip, aýyryp jatqan jerimnen turyp, myna azǵantaı taǵamdy alyp keldim,– dep kóz jasyna býlyǵyp, qaltasynan oramalyn alyp betine basyp óksip biraz otyrdy. — Álgi (kúıeýin osylaı dep ataıtyn) Óleńdidegi eshki fermasyna kóshemin dep áýre bolyp júr... Beıshara... — Bıqas daýsyn bekitip, basyn kóterdi. — Aljyǵan ǵoı, albasty... Áı, qudaı tentiretkir, qý Maldybaı... Eshki fermańa óziń ket dedim, balalarymmen osynda qalamyn, ólmeımin dedim. Kerek bolsa, basqa áıel taýyp al, men saǵan áıel bolmaımyn dedim... Endi qalǵan ǵumyrymda myna jaman kúshikterdi jetkizsem boldy... Ári, aýlaq. — Bıqas qolyn sermep, qasyndaǵy Nesibeldi kempirden sheginip otyrdy.

Nesibeldi bir japyraq qatqan et pen pisken eki taba nan, sosyn shalynan qalǵan ishigin alyp kelipti.

— Asylym–aý,– dedi ol da Asqarǵa qarap kemseńdep. — Saǵan da túskeni me taǵdyrdyń quryǵy... Qaraǵym–aý...

Asqar eshteńege mán bermeı, kózin bir núktege qadap alyp ózimen–ózi tereń oıda otyr.

Aqsham shamasynda Botbaı men Baıbaq kirip–shyǵyp, kóńil bildirip ketti. Asqar olarǵa da eshbir yqlas kórsetpedi. Óıtkeni olardyń qaıǵysyna ortaq bolyp, kóńil bildirip úıge kelýi men Nazardyń dúnıe múlkin tartyp alyp, ózin aıdatqaly otyrǵany – bir–birinen aıyrmashylyǵy joq, birdeı nárse sekildi kórindi. Óıtkeni ol úshin endi ómirdiń eshqandaı maǵynasy qalmap edi. Jaqsylyqtyń da, jamanshylyqtyń da – janyna áseri joq. Ol ózin bul dúnıeniń adamymyn dep oılamady.

Aǵaıynnyń basqa is túskende qaıǵy bólisip, qasynan tabylýy Bıkenge áser etpeı qoımady. Ólim aýzynan oralǵan adamnyń qalǵan tirshiliktiń bárin jaqsy dep esepteıtini sekildi, áli de ómirdiń bar ekenin sezgen Bıken kúndizgi aýyr azaptan qatty qaljyrap, qonaqtar ketisimen uıqyǵa ketti.

Asqar turyp sham jaǵyp, kebejeniń ishinen óziniń eski qorjynyn aldy. Osy kezde Bıken:

— Ne boldy? – dep basyn kóterdi.

— Eshteńe de bolǵan joq, jata ber,– dedi Asqar jaıbaraqat. — Eski qaǵazdarymdy qarap jatyrmyn, uıyqtaı ber.

Bıken senbegendeı birazǵa deıin Asqarǵa qarap jatyp, aqyry uıyqtap ketti. Asqar osyny sezgen kezde qorjynnyń túbinen zat urlaǵan bir qımylmen shyny saýytty alyp shyqty da, shamnyń jaryǵyna ustap, ishindegi surǵylt untaqtardy shaıqap kórdi. Surǵylt untaqtar ý edi. Baıaǵyda kóterilis kezinde Sardardyń janynda júrgen tatar tilmashtan alyp edi. Basty ólimge tikken is qoı, jan qatty qınalyp bara jatsa, qajet bolar dep oılaǵan. Tilmash: «Bul óte kúshti ý, – birdeńege qajet bolmasa, aýlaq júr»,– dep qaıta–qaıta eskertken. «Zulymdyqtyń túkke keregi joq deımiz, minekı, aqyrynda kerek boldy ǵoı»,– dedi Asqar ishinen, osy oıynyń ras ekenine túk kúmáni bolmaı, sosyn shólmekti ashty da, mosydaǵy qumannan sý quıdy. Untaq sýǵa aralasyp, erigen kezde myqtap burap, qaıtadan japty da, qaltasyna saldy. Sodan keıin syrtynan qalyń beshpentin, basyna qundyz bórkin kıip, qolyna taıaǵyn aldy da, uıyqtap jatqan Bıkenniń janyna kelip, únsiz uzaq turdy. Aýzyn ashyp uıqtap jatqan Bıken oǵan ólgen adamdy elestetti. Teris aınalyp, shkaf ústindegi shamdy sóndirdi de, Bıken shyn uıqyda ma eken dep, tyń tyńdap biraz turdy. Sosyn esikti eppen ashyp, syrtqa shyqty.

Túngi aspanda túıir bult joq. Aı áli jetilmegen. Biraq tóńirek jap–jaryq. Juldyzdar qupıa syr aıtqysy kelgen adamnyń kózindeı jylt–jylt etedi. Anda–sanda jyly jaqqa qaıta almaı qalǵan birli–jarym úırektiń barq–barq degen daýsy estildi. Asqar jolsyzben aıaǵyn ańdap basyp, qorymǵa qaraı týra júrdi. Aıaǵynyń astynda syrt–syrt synǵan jýsandardyń dybysy ózine aǵash synǵandaı qatty estiledi. Zırat ózenniń jıeginde bolatyn. Burynǵy jaýgershilik zamanda osy jerde qorǵan bolǵan deıdi. Arǵy betten kelgen qalmaqtar namaz oqyp otyrǵan Seıit batyrdy óltirip ketip, sodan zıratqa aınalǵan eken.

Asqar qorymdy kezgen túngi eles qusap aǵarańdap, ákesiniń molasynyń basyna kelip quran oqydy. «Men de qasyńa jatamyn, áke,– dedi sybyrlap. — Jazǵyra kórme, áke.– Asqar daýsyn shyǵaryp sóıledi. — Men qazir basy artyq adammyn. Meniń endi zıanym bolmasa, eshkimge paıdam joq. Men ólsem, bári de oryn–ornyna túsedi. Shańyraq ta osynda qalady, nemereleriń de tynyshtyq kóredi... Bul pále meniń basymda, mıymda bolyp tur. Tez ólýim kerek... Renjı kórme, áke...» Tórt qulaq tam keliskeni ıa kelispegeni belgisiz óli tynyshtyqta múlgip tur. Shetki moladan ot jylt etkendeı boldy. Asqar oǵan mán bergen joq. «Ketýim kerek»,– dedi taǵy da ózine–ózi sybyrlap. Ornynan turyp tizesiniń shańyn qaqty da, qýraǵan jýsandy bytyrlata basyp óziniń mazaryna taǵy da jolsyzben týra tartty. Mazar zırattan bes shaqyrymdaı jerde bolatyn. Sol jaq bette aı sáýlesimen qarańdap aýyl qalyp barady. Asqar áldebir ólermendik ıektep, aıaǵyn alshańdaı basty. Qyrattyń arǵy betine túskende aýyl da, zıratta kórinbeı, aıly tún men mıdaı dalanyń ortasynda qalǵan Asqar ózin ólimge bir taban jaqyndaǵandaı sezdi. Kóńilinde qorqynysh sezimi bolǵan joq. Óıtkeni aldyna qoıǵan maqsaty onyń jan dúnıesin túgeldeı bılep alǵan edi. Barǵannan keıin ne istep, ne qoıaryn ishteı bálenbaı ret qaıtalap shyqty. Álsin–álsin qaltasyndaǵy shólmekti syrtynan qolymen sıpalap qoıyp otyrdy. «Tek, tezirek, tezirek».

Qyr basynan qaraýytyp mazar kórindi: «Áne, áne, kórindi,– dedi ishteı onan saıyn taǵatsyzdanyp,– kórindi ǵoı...» Asqar ter basqan betin jeńimen súrtip, aıaǵyn tezdete basty. Bireý qýǵandaı jantalasyp jer tireı órmeledi. Tún ishinde basyp qalatyndaı bolyp tóbeden tóngen mazardyń túbine kelgende. Asqar toqtap demin aldy, Bórkin shalqaıtyp, terin súrtti de, mazardyń salqyn qabyrǵasyna mańdaıyn tiredi. «Mine, keldim,– dedi sybyrlap. — Jettim. Qursaǵyńa kelip jatamyn. Men endi sendikpin. Iesiz úıdeı bolyp jatýshy eń qańyrap... Qushaǵyńa al...» Asqar jaryq dúnıeni sońǵy ret bir kórip qalǵysy kelgendeı, burylyp artyna qarady. Túngi munarǵa bókken tóńirekten óli tynyshtyqtan basqa eshteńe sezilmedi. Asqar úı ishin esine alǵysy kelmedi. Óıtkeni ol týraly búkil oıyn qorytyp, kesip–piship qoıǵan bolatyn. Qazir tek bolǵaly turǵan iske kedergi keltirgennen basqa eshteńe bermeıdi.

Asqar esikti ashyp, mazardyń jer ıisi shyqqan ishine kirdi. Qarańǵyda aıaǵyn ańdap basyp, qabirdiń tusyna keldi de, betin japqan taqtaıdy tabý úshin, qaltasynan shyrpy alyp shaqty. Bir qolymen sıpalap júrip áreń tapty taqtaıdyń shetin. Ekinshi shyrpyny shaǵyp bir qolymen taqtaıdy aýdarǵan kezde, ar jaǵynan qarańǵy qabirdiń ózi kórindi. Asqar qatty entigip qaltasynan shólmekti alyp, burap ashty da, ishine týra qulaý úshin úshinshi shyrpyny jaqty.

— Aý, toqta,– degen daýystan ol qolyndaǵy shólmekti túsirip ala jazdady. Jany túrshigip daýys shyqqan jaqqa jalt qarady.

— Bul kim? – dedi mazar ishin jańǵyrta aıqaı salyp. Sónip bara jatqan shyrpyny laqtyryp tastap, ile kelesisin jaqty.

Adam porymdas qaraýytqan birdeńe jaqyndaı túsip:

— Ne istep jatyrsyń? – dedi.

Asqar álgi daýystyń adam ekenin tolyq aıyra almaı:

— Ne istegenimdi qaıtesiń, óz molama ólýge keldim – dedi daýsy jaryqshaqtanyp.

Daýys sál kidirip:

— Asqarmysyń – dedi.

Asqar sonda baryp álginiń adam ekenine anyq kózi jetti.

— Iá,– dedi sanasyna tańyrqaǵandaı bir túısik jetip. — Óziń kimsiń? — Asqar birneshe shyrpyny qatarynan jaǵyp joǵary kóterdi de, kózi úkiniń kózindeı baqyraıyp, arýaq qusap turǵan ap–aryq jyndy Qamzany kórdi.

— Men Aqboz atpyn,– dedi ol mazar ishin kúńgirlete daýystap.

Qamzanyń qus keler,– qus qaıtarda elirip, júrip ketetinin esine alyp: «Baıǵus–aı, aýyryp júr eken–aý»,– dep oılady Asqar.

— Neǵyp júrsiń munda? – dedi denesi titirkene.

— Men osyndamyn ǵoı, Asqar aǵa,– dedi Qamza sap–saý adamdaı. — Nasybaıyńyz joq pa?

— Joq.

— Beri júrińiz,– dedi. Qamza Asqardyń shyntaǵynan demep. Myna jerde oryn bar... Minekı...

Asqar Qamzanyń yńǵaıyna kónip, kıim sekildi birdeńe tóselgen buryshqa kelgende, júregi loblyp aıaqtary qaltyraı bastady. Shólmektiń tyǵynyn jaýyp, qaltasyna saldy da, kenet óne boıyn súmekteı ter jaýyp, manadan beri ıektegen esirik kúı joǵalyp, uıqysynan oıanǵan adamnyń kózin ashqanda jyndymen birge molanyń ishinde jatqanyn kórgeni sekildi anyq túısikten záresi ushty...

«Toqta, toqta deımin men saǵan,– dedi soǵystan qashqan sarbazdaryn toqtatyp júrgen ásker basy qusap ózine–ózi tistene sybyrlap. — Sál sabyr et. Oıǵa alǵan isten qaıtýǵa bolmaıdy. Qaıtýǵa bolmaıdy. Qazir, qazir... Bárin de basynan qaıta bastaımyn, qazir... qazir».

— Aýyl tolǵan shaıtan,– dedi Qamza alǵashqy úreıli daýyspen. — Tipti byqyp júr–aý, byqyp júr, aıaq alyp júre almaısyń... Al munda joq...

Asqar boıynyń muzdaı bastaǵanynan mazardyń salqyn ekenin sezip:

— Baıǵus, aýylǵa barmaısyń ba? Sen jatatyn bir úı tabylmas deısiń be? – dedi ishinen «aıtqan ózime túsiner, me eken» dep oılap. — Myna jer salqyn ǵoı.

— Aýyl tolǵan shaıtan,– dedi Qamza alǵashqy sózin qaıtalap. — Álmámbet moldanyń úıi de tolǵan shaıtan... Keshe óz kózimmen kórdim... — Qamza Asqarǵa jaqyndaı tústi. Asqar onyń denesinen túrshigip seskense de, qozǵalmaı otyra berdi.

— Asqar aǵa,– dedi kenet taǵy da cay adamsha, — baıaǵyda esinde me, tory at báıgeden birinshi kelip, qaıyrly bolsyn aıta barǵanda, qamshyńyzdy maǵan bergenińiz... Sol qamshyny joǵaltpaı júrýshi edim... — Qamza ar jaǵy qalaı bolǵanyn umytyp qalǵandaı únsiz qaldy.

Asqar Qamzaǵa qaı kezde qamshy bergenin esine túsire almady.

— Ol qaı kez?

— Meshinniń aldy ǵoı.

Asqar Qamzanyń sap–saý úninen selk ete qaldy. «Mynaý ótirik jyndy bop júrgen pále emes pe» degen oı sanasyn sharpyp ótti.

— Báıge saıyn tory at birinshi kelse eken dep tileýshi edim. —Qamzanyń daýsy janashyr, jyly bolyp estilgeni sonshalyq, Asqar óziniń de oǵan qalaı jyljyp jaqyndaı túskenin sezbeı qaldy. — Biraq at ómir boıy birinshi kele almaıdy. Áıteýir, bir qalatyny sózsiz. Sondyqtan tory at uıyqqa qulap óldi degende maǵan ádeıi ózi baryp ólgen sekildi kórindi...

Tory attyń ólimi Asqardyń óziniń josparly ólimin esine túsirdi.

— Men de sol at qusap uıyqqa qulap ólýge keldim.

— Qalaısha? – dedi Qamza shyn shoshynyp.

— Ómir maǵan qansha ystyq bolǵanmen, ómirge meniń qajetim joq,– dedi Asqar aıtqan sózime túsinedi eken degen oımen. — Endi men alańdaıtyn eshteńe joq. Qazir myna qabirge túsemin de, shólmektegi ýdy iship, máńgi tynyshtyq tabamyn... Oǵan kýá jalǵyz sen bolasyń, —Asqar óz boıyndaǵy dirilden alǵashqy kúıdiń qaıta oralǵanyn sezdi.

— Qalaısha? – dedi Qamza mazar ishin kúńirente daýystap.

— Ómir degen ásheıin aldamshy tús,– dedi Asqar ózin–ózi sendirgisi kelgendeı nyq daýyspen. — Dúnıe − boq. Bul tirshilikten qyzyǵatyn eshteńe tappadym. Qý jandy tekke qınaǵansha, birjola tynyshtyq bergen áldeqaıda artyq... — Sóılegen saıyn ólmek bolǵan sebebi ózine nanymdy da, dáleldi bop kórindi.

Osy kezde Qamza ózimen–ózi arpalysyp, birdeńeni alyp jatqan sekildi bir qımyl jasady. Temirdiń dybysy estilgendeı boldy. Asqar shoshynyp myna jynda qarý jumsaıyn dep jatyr ma dep, shegine berip, adam qolynan ólgenim yńǵaısyz bolar degendeı atyp turyp, shyrpy shaqty. Kenet úlken lóket pyshaqty óziniń tamaǵyna tirep turǵan Qamzany kórip, ne isterin bilmeı sasyp qaldy.

— Óı, andaǵyń ne? – deı berdi, jaqyndasań, ózin ózi oryp jiberer me eken dep qorqyp.

— Eger myna siz... myna turǵan Asqar aǵa... siz... — Qamza óksigen bir dybys shyǵardy,– myna siz... solaı deseńiz onda ne bolǵany... Onda bári de bitti, onda... — Qamza pyshaqty alqymyna qysa túskendeı boldy.

Asqardyń jany qalmady.

— Toqta! – dedi jalbaryna aıqaılap. — Toqta deımin, Qamza! Qudaı úshin toqta! —  Asqar taǵy da shyrpy jaqty. — Sabyr et,– dedi entigip. İshinen «Apyraý, men ózimmen–ózim bop ólýge de jaǵdaıym joq pa?» – dedi tańyrqap. — Sál ǵana sabyr etshi... — «Meniń ólimim basqa bireýlerdi de óltiretin bolǵany ma?.. Meniń sózim bireýdiń jan dúnıesin oırandaıtyn bolǵany ma? Sonda men ólmek túgili, artyq sóz aıtýǵa haqym joq pa?..»

Asqar Qamzanyń moınynan qandy kórdi.

— Tart pyshaqty! – dedi Asqar Qamzaǵa aqyra daýystap. — Qaıtyp aldym bárin de, tasta deımin pyshaqty. — Asqar Qamzanyń qolyndaǵy pyshaqqa jarmasty. Oń qolynyń shyntaǵy tyz etti. Pyshaqty julyp alyp, laqtyryp jiberdi. Jantalasyp túımesin aǵytyp, jeıdesiniń óńiriń dar etkizip jyrtty da, Qamzanyń moınyna basyp, qushaqtap: —Jaraıdy, ólmeıin,– dedi balany jubatqandaı bir únmen. — Aınalaıyn shyraǵym–aı, sen osyndaı ma ediń?!. Men sorly qaıdan bileıin?.. — Asqar aýzyna kelgen sor dáminen jylap turǵanyn sezdi. — Qaıtyp aldym bar sózimdi... Tek óle kórme, jarqynym!.. Jer basyp júr... dám bitkenshe. Shyraǵym–aı... — Dál osy kezde mynaý jer ıisi shyqqan qara túnek ıesiz tamnyń ishinde Asqarǵa osy bir esi kiresili–shyǵasyly jarymjan, baqytsyz beıshara jan óziniń týǵan balasyndaı kórindi: — Shyraǵym–aı! – deı berdi eljirep, basyn Qushyp. — Men sorly qaıdan bileıin?.. Qaıdan bileıin...

Álde aýrýy ustady ma, álde adam baýyryna tyǵylyp kórmegen sorlynyń júregi shyn jylyndy ma, Qamza jas balasha solqyldaı óksip, buıyǵyp qımylsyz jatyr. Asqar jeıdesinen jyrtyp alǵan shúberekti, Qamzanyń tamaǵyna orap baılady. Tas qarańǵyda ol osynyń bárin soqyr adamsha sıpalap júrip jasady.

Asqar qaltasyndaǵy shólmektiń jambasyna batqanyn sezip jatyp, endi ol ýdy ishe almaıtynyn anyq bildi de, allanyń buıryǵynsyz ajal bolmaıdy degen ózi kúnde aıtyp júrgen aqyldyń rastyǵyna ishteı qaıran qaldy.

Óz ómirin ózgelermen baılanystyratyn osyndaı kózge kórinbeıtin bir jiptiń bar ekenin baıqamaıtyn. «Bul ǵajap eken! – dedi kúbirlep. — Sonda seniń ár oıyń, ár sóziń, is áreketiń – basqa bireýdiń taǵdyryn jasap jatatyn bolǵany ma? Solaı bolǵany ǵoı. Óziniń jańsaq nıetińmen ózińniń ǵana emes, ózgeniń de senimin, armanyn qurtýyń múmkin eken ǵoı...»

Asqar Qamza jatqan jerge – qarańǵyǵa tesile qaraıdy. Qamzanyń alańsyz qoryldaǵan dybysy shyqty. Mazardy óz úıindeı kóretini sezilip tur.

Asqar kenet ózin bul mazarǵa endi eshqashanda jatpaıtynyn sezgendeı boldy. «Bul mazar endi seniki emes, bul mazar burynnan Qamzanyki» degendeı boldy óz ishinen bir daýys. «Ia, buıyrsa osyǵan buıyrsyn, jany taza, aqyly kem, kúná men qylmystan ada, áýlıe jan – osyǵan buıyrsyn»,– dep tiledi ishinen.

Asqar tizesi syqyrlap ornynan turdy da, mana úıinen áıeline bildirmeı qalaı saqtanyp shyqsa, bul joly Qamzany oıatpaýǵa tyrysyp, aıaǵyn eppen basyp, esikti bildirmeı ashyp, syrtqa shyqty. Tún jap–jaryq sekildi kórindi.

Tań sibirlep atqanda Asqar úıine jetti. Esigin eppen ashyp, ishke kirdi. Alqynǵan demin basyp, bosaǵada birshama turdy. Sodan keıin kerege jaǵalap, tóseginiń tusyna keldi de, dybyssyz sheshinip, jyp–jyly kórpeniń ishine kirdi.

Bıken muzdaı deneden titirkenip, yǵysyp jatty, biraq oıanǵan joq.

Kelesi kúni tús kezinde Aqsýat halqy mynandaı kórinistiń kýási boldy. Qara joldyń boıymen statáǵa ilikken bir top adam aýdanǵa aıdaldy. Baıaǵyda, Kótenshi bolys bolyp turǵanda, jylqy urlady degen jalamen Uly Sardardy osy jolmen aıdatyp edi, keıin osy jolmen aıdalyp ózi ketti. Aısa men Jaqaı, Dáýitbaı men Saýytbaı, Esenjol men Tólemis te osy jolmen attanǵan. Qara jolǵa báribir sekildi, kim ótse de, aq topyraǵyn birdeı burqyldatyp qala beredi.

Jaýapqa tartylǵandardyń isin aýdanda qaraıtyn boldy: sottaı ma, jer aýdara ma – zań orny sheshedi. Jarbıdaıyqtan jer aýǵan úmbeteıler Janqoja men Qyzyrǵalıdyń statálary jeńildeý sekildi, semálary elinde qalǵan.

Keshe ǵana kóshpek bolǵan Asqar aqyry kóship keledi, biraq qystaýǵa emes, belgisiz bir jaqqa. Qaıda ekenin ózi de bilmeıdi; júk tıelgen arbanyń aldynda jupyny kıinip, kóshirge usap, búrisip otyr, artynda – bet aýzy jylaýdan isip ketken Bıken, arba shoqalaqtaǵan kezde óz denesine ózi ıe bola almaı, baılaýsyz múlikteı qısań–qısań etedi.

Olardan on metrdeı jerde Báıten bastaǵan aýdandyq komısıa adamdary.

Ótkende osy aradan jaıaý aıdalǵan Báıtendi kórýge jınalǵan jurt endi Báıtenniń óz aǵasyn aıdap bara jatqanyn kórý úshin taıly–tuıaǵy qalmaı syrtqa shyqty.

— Opasyz jalǵan degen osy,– dedi shaldardyń biri. — Anada ǵana inisi kelgende taı soıyp, búkil eldi dúrliktirip, toı jasaǵan Asqar anaý ǵoı... — Shal arbanyń aldynda, uzaǵan saıyn, myqshıyp kishireıip bara jatqan Asqardy ıegimen kórsetti. — Endi sol inisi aıdan áketip barady.

Álgini aıtqan shal taǵdyr tálkegine ushyraǵan Asqardyń talansyzdyǵyn, ıá Báıtenniń qatygezdigin, bolmasa dúnıeniń jalpy aldamshylyǵyn aıtqysy keldi me, ol arasy belgisiz bolyp qaldy.

---