InfoHub Logo

— Men ne kórmedim, — dep bastaıdy sózin Nurman qart, — Seltekeı balalary ómir boıy Nuraly tuqymynda quldyqta shiridi. 1916 jylǵy qazaq eńbekshileriniń patsha ókimetine qarsy kóterilisine qatynasqany úshin Oljabaı jazalaýshy otrád ákelip bar malymyzdy talap aldy. Alty adamymyzdy birdeı atyp óltirdi, onyń ishinde Ábjol Seltekeıuly, Plı Sıtekeıuly, Aqpet Seltekeı kelini, Ábdirtaı Dúısenbiuly,
Beki Taıbaǵaruly, Dosjan Oıtanuly bar.

Bul jalshy-kedeılerdiń kún kózin kóre almaıtyn qara tuman basqan kez bolatyn. Ákem Qalı Seltekeıuly da ómir boıy jalshy, bul qandy qaqpanǵa on tórt jasymda men de iliktim.

Oljabaı, Barlybaıdyń qoıyn baqtym, tezegin terip, otyn jaqtym. Oljabaıdyń úlken áıeli Qazıneniń dalaǵa shyqqany da maǵan sor, men sháınegin alyp ańdyp júrgenim. Qanisher baılar qoı baǵýǵa at ta bermeıdi, ógizben júrgenimde bir kúni qoıǵa qasqyr shapty, Barlybaı úıiniń bir qoıyn óltirip ketti, meniń qolymnan keler eshbir shara bolmady. Qoıdy qasqyr jedi, men
Barlybaıdan taıaq jedim. Aqyma tıetin bir qoıdy bermedi.

Bir kúni Barlybaıdikine nemere aǵasy Baıuzaq degen tústendi, et jerde:

— Beldeýdiń qynyndaǵy pyshaǵymdy áper, — dedi maǵan.

Qarasam, qynda kezdik joq eken.

— Qynda pyshaǵyńyz joq eken, — dedim men. Barlybaı ornynan ushyp turyp:

— Sen urlap aldyń, — dep, meni qulaq-shekeni ala qoıdy kelip judyryqpen, kózimniń oty jarq ete tústi. «Kózim shyqqan shyǵar» dep oılap edim, áıteýir aman qalypty. Artynan baıqasaq, kezdik taǵy bir tústengen úıinde qalǵan eken. Meni jazyqsyz urdyń deıtin til joq. Til bar-aý, zaman joq, jylap-syqtap júre berdik.

Nuraly balalary — qazaq aýylyndaǵy jalshylar men kedeılerdiń qas jaýy ǵana emes, Alashorda partıasynyń belsendi músheleri Oljabaı, Barlybaı, Tóleýbaılar sovet ókimeti men komýnıstik partıanyń da qas jaýy.

Oljabaı patsha ókimetiniń bolysy, Tóleýbaı advokaty, Barlybaı da baılardyń, patshanyń ataqty, belsendi jaýynyń biri. Bular sovet ókimetin tanymady, jarly-jalshylardyń ókimetin eldi bılep ómir súredi dep te oılaǵan joq. Ózderiniń el ishindegi qanquıly, jaýyzdyq áreketterin júrgizip jatty.

Aqmolada alǵashqy ornaǵan Sovet ókimetine Ereımendi mekendegen ezilgen eńbekshilerden Nuraly tuqymdarynyń ozbyrlyǵy jóninde kóptep aryz túse bastaǵan. Sovet basshylary Jumabaı Nurkın bastaǵan bir top bólshevıkterdi Oljabaıdyń mal-múlkin konfeskeleýdi, ózin tutqynǵa alýdy tapsyryp jiberedi.

Bul — 1918 jyly. Kolchak bandalarynyń aıtaqtaýymen eldegi baı-kýlaktar bas kóterip, Aqmoladaǵy sovet múshelerin tutqynǵa alady. Osy jaǵdaıdy Tóleýbaı hat arqyly Oljabaıǵa habarlaıdy. «Aqmolada sovet ókimeti qulady» dep jazdy ol, «Ózderińe barǵan bir top bólshevıkterdi tutqyndap, Aqmolaǵa jetkizińder» dep tapsyrdy.

Oljabaı bastaǵan júz shamaly adam Maltabarda qonyp jatqan Nýrkınderdi ustaýǵa árekettendi. Bólshevıkter de muny sezip, shegine aǵash arasyna kire beredi. Jumabaıdyń janynda Ospan Esjanov, Ofanas deıtin áskerden kelgen orys jigiti bar, barlyǵy úsh adam. Bireýi Maltabarda qolǵa túsip qalǵan-dy.

Qýǵynshylar bólshevıkterge vıntovkadan oq atty. Oljabaıdyń nemere aǵasy Joldybaı Nurmaǵanbetov: «Qoldaryńdy kóter, atamyn!» — dep jaqyn kelip qaldy. Esjanda alty-atar bar edi, qýǵynshylar jaqyndap qalǵanda, ol myltyqty Ofanasqa bere qoıdy. Ofanas qolyn kótere bergen bolyp Joldybaıdy tartyp jiberdi, Joldybaı attan ushyp tústi. Ofanas onyń qolyndaǵy vıntovkany ala salyp, jaqyn kelip
qalǵan Aıtjan Shoshanovty vıntovkamen atty. Aıtjan da attan qulady. Eki kisi jyǵylǵan soń, basqalary betteı almady. Qýǵynshylar oq tıgen adamdarmen aınalysyp jatqanda bólshevıkter qalyń ormanǵa kirip, uzap ketken bolatyn.

Aýylda sovet ókimeti birte-birte nyǵaıa bastady. Jalshylar, kedeılerdiń tap sezimi oıanyp, kimniń dos, kimniń jaý ekenin aıyra bastady. Nurman Qalıev bul jyldary Nuraly balalarynan qol úzip, Zvenıgorodka poselkasynyń kýlaktaryna jaldanyp tas qoparýdy kásip etken. Endi, mine, 23 jastaǵy tepse temir úzetin, kókiregin kek kernegen ójet te qaıratty jigit ótken ómirine, aldaǵy iske kóz jiberetin.

Aýylda sovet saılaýy júre bastady. Ýezen kelgen ókil Sátimov degen azamat Qorjynkól bolysyna kelip, kisi eńbegin qanaǵan burynǵy bolystar men baılardy qara tizimge alyp, saılaýda daýys pravosyn joıdy. Keıbir qaýipti degenderin túrmege de otyrǵyzdy saılaý kezinde.

— Bir kúni, — deıdi Nurman qart, — tas qoparyp júrgen meni 7-aýyldyq sovettiń keńsesine shaqyryp shapqyna keldi. Men áýelde eshnárseni túsingen joqpyn. Ókil Sátimov: «Joldas, sizdi Qorjynkól bolysynyń 7-aýylyna sovet predsedateli etip saılaýǵa uıǵaryp otyr kópshilik, qalaı qaraısyń?» — dedi maǵan. Men kelisim berdim.

Biraq ta baılardyń jaqyndary, qudandalary aıtpaı Júnisuly degendi usynyp, ýezge deıin aryz jazyp, kisi shaptyrdy. «El basqarý jalshy Nurman Qalıevtiń qolynan kelmeıdi, qarańǵy» dep kórsetti. Baılardyń bul áreketterinen eshnárse shyqpady. Nurman Qalıev Qorjynkól bolysy, 7-aýylǵa sovet predsedateli bolyp saılandy.

— Alǵashqy kezde meni sovet predsedateli dep baılar, atqaminerler tanyǵysy kelmedi, — deıdi. Olarǵa endi Nurman da baǵynbady. Jalshylarǵa, kedeı sharýalarǵa arqa súıep, shyn mánisinde ókimet bıligin júrgize bildi. Nurman ózi esiginde jalshy bolǵan Oljabaı, Barlybaı, Súleımen, Imaǵanbet, taǵy basqa da baılar osy Qorjynkól bolysyndaǵy 7-aýylda. Túrli alym-salyq, halyq júkterin tasıtyn kólik kúshteri, taǵy basqalary baılarǵa basa salyna bastady. Baılar muny aýyrsynyp, ne isterin bilmeı júrgende, «Murtqa ókpelep júrgen
de saqal shyqty, qaqalǵannyń ústine judyryqtap» degendeı endi jer bólisi [shyqty]...

Ýezen, bolystan ókilder kelip, aýylda da úshtik komısıa quryldy. Aýyldaǵy partıa ıacheıkasymen jalshylardyń, kedeılerdiń bas qosqan jınalysy: «partıa men ókimettiń jer bólý jónindegi saıasaty óte durys» dep maquldap, shabyndyq jerdiń shuraılysyn jalshylar men kedeılerge berip, burynǵy jer ıelengen baılardy alysqa, nashar jerlerge yǵystyryp shyǵardy. Bul kezde baılar, atqaminerler sovet ókimetin, onyń ókilderin tanýǵa májbúr bolǵan-dy.

Jer bólisi iri baılardyń mal-múlikterin konfıskeleý naýqany aldyndaǵy repetısıa derlik edi. Bul óńir de iri baılardyń tizimine alynǵan Oljabaı, Barlybaı, Tóleýbaı, Ýáıis, taǵy basqalar boldy. Tóleýbaı Qyzylordada, Almatyda júrip Oljabaı, Barlybaıdy eki ret tizimnen shyǵartyp, jalshy-kedeılerdiń qaýlysyn buzdyrdy. Jalshylar men kedeılerdiń jınalysy úshinshi ret qaıta qarap: «mal-múlikteri kon fıskelensin, ózderi jer aýdarylsyn!» — dep qaıta qaýly alyp bekitti.

Sóıtip, bul baılar konfıskelenip, mal-múlikteri jalshylarǵa, kedeılerge bólinip berildi de, ózderi jer aýdaryldy...

---