InfoHub Logo

Ertede aty jalpaq álemge áıgili Tarhan degen patsha qartaıyp, tósek tartyp jatyp, qasyna barlyq ýázir­lerin jınaıdy.

— Ýa, keńesshilerim, myna jalǵan pánıde men tatar tuz-dám taýsylýǵa jaqyn sıaqty. Uzamaı bul dúnıeden de ótermin... Sondyqtan erteń myna elge basshy bolatyn adamdy kózimniń tirisinde taqqa otyrǵyzsam dep edim... — deıdi ol óziniń tosyn sheshimin jarıalap.

Buǵan ýázirler qatty abyrjyp qalady. Bastary salbyrap, ne ýáj aıtýdy bilmeı qınalǵan olardyń ishinen eń birinshi bolyp bas ýázir es jıady.

— O-o, asa qadirli ámirshim, bu qaı sózińiz, munyńyzdy qalaı túsinbekpiz?! — deıdi ol alystan oraǵytyp.

— Túsingende sol, áńgimeniń toqeteri — taqtyń bolashaq ıesin óz kózimmen kórgim keledi! — deıdi Tarhan patsha úzildi-kesildi.

— Endeshe-e... — deıdi bas ýázir qıpaqtap. — Tártip boıynsha, áke ornyn bala basady emes pe?! Qudaıǵa shúkir, bir emes, úsh birdeı muragerińiz bar ǵoı, qaısysyn laıyqty dep tapsańyz...

— Já, ol jaǵy belgili ǵoı!.. — deıdi patsha ýázirdiń sózin bólip. — Biraq men «aýzy qısyq bolsa da baıdyń balasy sóılesin» degen qaǵıdany buzǵym keledi. Elge jurttyń bárinen aqyly asqan jan basshylyq jasaýy tıis. Sondyqtan jan-jaqqa tegis habar jiberińder, kimde-kim meniń suraǵyma durys jaýap berse, sol patsha taǵyna otyrady. Tek eskertemin, suraqqa jaýap beremin dep, durys jaýap bere almaǵan adam bar qalǵan ómirin zyndanda ótkizetin bolady!

— Sonda suraǵyńyz qandaı?

— Adam ómiriniń máni nede?

Patsha jarlyǵynyń talqylanbaıtyny aıan. Aıtylǵan eken — oryndalýy tıis. Sol kúni-aq jan-jaqqa shabarmandar jiberilip, habar sýyt taratylady.

Jarlyq qulaqtaryna jetken jurt aıaq astynan ábigerge tú­sedi. El arasy gý-gý alyp qashty sóz. Qaısybireýler patshanyń sheshimin quptap: «Jón-aq, eldi aqyly asqandar basqarýy tıis», — dese, endi bireýleri patshany aqylynan aljastyǵa jorıdy. «Jyn-shaıtannyń azǵyrýyna túsip, túısikten aıyrylǵan shy­ǵar» dep kúdiktenýshiler de kezdesedi.

Alaıda ýádeli merzim jetip, patshanyń aldyna jınalar kúni basyn báske tikkender de tabylǵan edi. Boıyn bir úmit, bir kúdik bılegen bes kisi qoldaryn qýsyryp, eńseli saraı tabaldyryǵyn attaǵan-dy.

Esikten ımene bas suqqan beseýdi altyn taqta otyrǵan Tarhan patsha jyly ushyraı qarsy alady. İzetpen bastaryn ıip, tizile qalǵandardy kóz toqtata sholyp ótken patsha:

— Meniń shartym bárińe túsinikti me? — deıdi.

— Túsinikti-i...

— Túsindi-i-k...

Turǵandar úzdik-sozdyq bas shulǵysady.

— Endeshe, qane jaýap berýdi bastaıyq. — Tarhan patsha oń jaq shette birinshi turǵan úlken talǵammen sándi kıingen sulý, murtty jigitke ıek kóteredi.

— O-o, asa mártebeli aq patsham, men sizdiń ózińizdiń ornyńyzǵa izbasar taǵaıyndaý jónindegi bul sheshimińizdi adamzat tarıhynda buryn-sońdy kezdespegen naǵyz kóregendik, naǵyz ádildik dep bilemin! Taqqa otyrǵyzar muragerlerińiz — óz uldaryńyz bola tura...

— Já, ol jaǵyn qobyratýdyń qajeti joq! — deıdi patsha barynsha asqaqtata jónelgen kerbez jigittiń sózin bólip. — Odan da «Ómirdiń máni nede?» degen suraǵyma naqty jaýabyńdy aıt!

— A-aıtsam... — Bastapqy erkindiginen jańylyp, edáýir abdyrap qalǵan jigit, biraz bógelip baryp sózin jalǵaıdy. — Aıtsam, meniń kásibim saýda-sattyq. Sol saýdanyń arqasynda barmaǵan jerim, baspaǵan taýym qalǵan joq, dúnıeniń tórt buryshyn túgel sharladym. Qudaıǵa shúkir, sol saýdanyń arqasynda ishim-jemnen, kıim-keshekten esh kende bolǵan emespin. Dúnıe-múlik te jeterlik. Barǵan jerimde qaıda túsemin dep bas aýyrtpaımyn, ár shaharda keń saraıdaı bir-bir úıim bar... Qaltasynan altyn, kúmistiń syńǵyry estilgen adamǵa dos-jarandar da, syı-qurmet te kóp eken. Qaıda júrsem de ystyq qaýyshý men kól-kósir syı-qurmettiń aıasyndamyn. Jáne bir baıqaǵanym, molshylyq baıǵa da, kedeıge de meılinshe unaıtyn sıaqty. Ózen kólge quıyp, kól úlkeıgen saıyn sáýlelenip, alystan kóz tartatyny sekildi, barsha adamzatty ózine yntyqtyryp qoıǵan osynaý molshylyq ataýlynyń bir qudireti bolsa kerek. Sondyqtan, menińshe, ómirdiń máni — molshylyqta, al molshylyqtyń kilti — baılyqta der edim men! Baı adamnyń aldynda barlyq esik aıqara ashyq. Ol úshin alynbaıtyn qamal, aspaıtyn asý joq. Qaı ortada da, qaı zamanda da onyń juldyzy jarqyraı bermek!

Sóılegen saıyn aıdarynan jel esip, ustaranyń júzindeı lypyp turǵan jigit kenet patsha sol qolyn kótergen sátte sózin kilt doǵarady. Tilin tistegen ol qaqqan qazyqtaı melshıip qalǵan edi.

— Bári túsinikti! — dep sýyq jymıǵan Tarhan patsha kelesi adamǵa ıshara jasady. — Qane, seni tyńdaıyq.

— O, mártebeli patsham, men ómirdiń máni — óz otbasyńnyń janǵa jaıly jylýynda der edim! — Jas shamasy elýdi erkin alqymdap qalǵan uzyn boıly, myǵym deneli, qaıratty otaǵasy áńgimeni tótesinen bastady. — Menińshe, aıaýly jaryń, súıikti balalaryń úshin qajet bolsa otqa kúıip, sýǵa batý kerek! Men balyqshymyn. Kóbine ashyq teńizde júremin. Sondaı kezde dúleı daýyl turyp, qaıyǵymdy byt-shyt etýi de múmkin ǵoı. Iaǵnı, bir aıaǵym jerde, bir aıaǵym kórde tur degen sóz. Biraq men ajaldan qorqyp, balyq aýlaýdan bas tartpaq emespin. Óıtkeni men otbasym úshin bárine ázirmin.

— Túsinikti-i... — Aldyńǵy sózin selqos qaıtalaǵan Tarhan patsha kelesi kisige kezek berdi. — Seni tyńdaıyq.

Uzyn shashyn artqa qaraı silkı qaıyryp tastaǵan elgezek jas jigit turǵan jerinen alǵa qaraı bir attap:

— Ýa, mártebeli patsham! — deıdi eki qolyn kókke jaıa tebirene sóılep. — Men ánshimin! Meniń ánimdi eńbektegen bala da, eńkeıgen qart ta, sińiri shyqqan kedeı de, shalqyp tasyǵan baı da súıip tyńdaıdy. Esimim halyq aýzynda. Qashanda tamsanyp, súısinip, esterine alyp otyrǵandary. Júrgen jerimde qurmet, qoshamet! Nebir aty álemge áıgili patshalardyń, handardyń toı-dýmandary mensiz ótken emes. Qanshama bógde eldiń talaı-talaı ıgi jaq­sylary ózderiniń dúbirli jıyn-saltanattarynda ónerimdi tamashalaý úshin artymnan arnaıy at jiberip, shaqyrtyp jatady. Mine, baqyt dep osyny aıtyńyz! Menińshe, ómirdiń máni de osynda —
ataq-dańqyń jer-jahanǵa tarap, el iltıpatyna bólengenge ne jetsin, shirkin!

— Túsinikti-i... — Basyn samarqaý shaıqaǵan Tarhan patsha tórtinshi kisige ıek kóterdi.

Manadan beri qasyndaǵylarǵa nemquraıdy qarap, birshekeleı mańǵaz turǵan myrza:

— Mártebeli patsham, ómirdiń máni — bılikte! — dedi ár sózin ny­ǵarlaı sóılep. — Qolynda bıligi bar adamnyń sózi de ótimdi, isi de ónimdi. Shóldi — kól, kóldi — shól etý oǵan esh qıyn emes. Bılik — sıqyrly taıaqsha sıaqty, siltep qalsań aıtqanyń oryndalady!

— Jo-o-q! — Qabaǵy jaýar bulttaı túnerip ketken Tarhan qo­lyndaǵy asa taıaǵyn edenge dúrs etkizedi. — Bári bos sóz!..

Basqa artyq áńgimege barmaı túıilip qalǵan patsha kezektegi besinshi adamǵa qystyǵa kóz tastady. Qatýly janarynan «Sen de mynalar sıaqty laǵyp ketesiń-aý?!» degen kúdikti ańǵarý qıyn emes edi.

Osyny baıqaǵan uıań júzdi, jupynylaý kıingen jigit aǵasy:

— Asa mártebeli patsham, suraǵyńyzǵa qanaǵattanarlyq jaýap ala almaǵanyńyz óte ókinishti! Kóńilińizdiń qatty qalǵany sonsha, tipti ármen qaraı tyńdaýǵa zaýqyńyz da joq sıaqty. Degenmen bizdi túgel tyńdap shyqqanyńyz durys bolar edi, — deıdi ózin barynsha baısaldy ustap.

Jigittiń qaısarlyǵyna súısingen patsha raıynan tez qaıtady.

— Jaraıdy, sóıleı ǵoı! — deıdi ol eńsesin basqan kóńilsizdikten birshama serpilip.

— Mártebeli patsham, sizdiń suraǵyńyzǵa jaýap berý úshin men eń aldymen adam men haıýandy salystyrar edim, — deıdi jigit aǵasy bastapqy sabyrly qalpyn ózgertpesten. — Ras, kez kelgen adamǵa bul salystyrýdyń unamaıtynyn bilemin. Biraq shyndyǵyna júginsek, adam men haıýannyń taǵdyry birdeı. Ekeýi de ómirge keledi, ekeýi de ómirden ótedi. Máselenkı, qoıdy nemese qoıandy alaıyq... Ia bolmasa álemde eń kóp taraǵan tıindi alaıyqshy: tıin-náreste týylady, sodan tıin-ana birneshe apta ony tamaqtandyrady. Kóp uzamaı kishkentaı úlpek tıin «kóshege» shyǵady. Aragidik júgirip tamaq izdegenin kóresiń. Degenmen de onyń munysy qaryn toıdyrýdan góri, arly-berli shapqylaǵan oıynǵa, serýenge kóbirek uqsaıtynyn baıqaısyń. Jastyǵyna súısinip, masaıraıtynyn ańǵarý qıyn emes. Sóıtip júrip bir jyl óter-ótpeste jas tıin ózine jup tabady. Sosyn olar birlesip uıa salady, dúnıege urpaq ákeledi... Jıǵan jańǵaq, jıdek, dánder jetkilikti bolsa tıinder semirip, «úılerin» keńitýge kirisedi. Alaıda arada birer jyl ótkesin tıin qartaıyp, aýrýshyl bola bastaıdy. Sóıtip bar-joǵy on jyl tóńireginde ómir súrgen tıin óledi... Eger basqa da haıýandardy zerttep qaraıtyn bolsaq, olardyń da ómiri tap osyndaı. Tek bar aıyrmashylyǵy, bi­reýleri qysqalaý, bireýleri uzaqtaý ómir súrýi múmkin. Al en­di adamdardy qarańyz: dúnıege náreste keledi, ony ata-anasy áldılep ósiredi. Ol ishedi, jeıdi, kúledi, oınaıdy. Jastyǵyna súısinip, masaıraıdy. Sóıtip júrip ózine jup tabady, otbasyn quraıdy, dúnıege urpaq ákeledi... Jıǵan-tergeni jetkilikti bolsa olardyń kóńilderi semirip, turmys-jaıyn jaqsartýǵa kirisedi. Alaıda arada birer on jyl ótkesin-aq adam qartaıyp, ál-qýaty kemı bastaıdy. Sodan bar-joǵy jetpis-seksen jyl tóńireginde ómir súrgen ol jaryq dúnıemen qosh aıtysady... Mine, kórdińiz be, adam men haıýannyń taǵdyrynda esh aıyrmashylyq joq.

Budan ármen únsiz tyńdaı berýge shydamy jetpegen bolý kerek mańǵaz jigit:

— Ottapsyń! — deıdi tistene kijinip. — Sonda adam da bir, haıýan da bir demeksiń be?!

— Iá, negizinen adam men haıýan birdeı, — deıdi jigit aǵasy ózine odyraıa qaraǵan susty janardan esh yqpastan. — Tek adamda bir ǵana artyqshylyq bar. Ol — onyń aqyly! Al aqyl adamǵa mándi ómir súrý úshin berilgen.

Júzi jylyp, pálsapashyǵa meıirlene qaraǵan patsha:

— Atyń kim, kásibiń ne? — dedi tolyǵyraq tanysqysy kelip.

— Esimim — Súleıke. Kásibim — bala oqytý. Álemdi sharlap júrip jıǵan-tergen ilimimdi shákirtterime beremin.

— Endeshe, Súleıke, sen beri jaqyndap, áńgimeńdi jalǵastyr,— deıdi Tarhan óziniń oń jaǵyn nusqap.

Týra patshanyń qasyna jetip barmaǵanmen jaqyndaǵannyń ısharasyn jasap, eki-úsh qadam alǵa attaǵan Súleıke:

— Mándi ómir súrý degendi ár adam árqalaı túsinedi, — dep úzilgen sóz jelisin sabaqtap áketedi. — Jurttyń kópshiligi ómirdiń máni aqshada, baılyqta dep oılaıdy. Sol úshin ábigerge túsip, jantalasyp dúnıe jınaıdy. Baılyqtyń basy quralǵan saıyn arany ashylyp, tolǵan ústine tola tússem eken deıdi. Kúni-túni abyrjyp, uıqysy qashady... Tap osy jerde tamaqty qatty toıyp ishken adamdy kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi. Dóńbekship, mazasyzdanyp, qatty qınalady ǵoı. Mine, artyq baılyqtyń da dál osyndaı ózindik azaby jetkilikti. Túrli azǵyndaý men san alýan qylmystar osy aqshaǵa, baılyqqa shekten tys qyzyǵýdyń, qunyǵýdyń saldary. Endeshe, kisige opa ápermeıtin baılyqty ómirdiń máni dep aıtý durys bola qoımas.

— Oı, sen de bir... syńǵyry qulaqqa jaǵymdy, kózge ystyq, qolǵa juǵymdy sıqyrly aqshany sonshama súmireıtip, túrpideı kórsettiń-aý! — deıdi kerbezdene kergigen murtty saýdager jigit kekesin pishinmen.

— Keıbireýler ómirdiń máni — otbasy dep oılaıdy. Sondyqtan da bala-shaǵasy úshin kez kelgen qurbandyqqa ázir turady. Árıne, bul bir jaǵynan jaqsy da shyǵar. Biraq sony balalary túsinip, baǵalaı ma eken? Eger áke-sheshesiniń tirnektep jıǵanyn ońdy-soldy beıbereket tógip-shashsa she?! Onda, álbette, óte ókinishti!.. Demek, bul da bos qajý. Janyńdy raqatqa bóleı almaıtyn tirshilikti ómirdiń máni dep aıtý qıyn.

— Iapyraı, «Ananyń kóńili balada, balanyń kóńili dalada» dep babalarymyz osy úshin aıtty ma eken, á!? — deıdi balyqshy kisi ózinen-ózi qobaljyp.

— Bireýler ómirdiń máni ataq-dańqta dep oılaıdy. Sol úshin de ondaılar keıde aırandaı uıyǵan otbasynyń bar qyzyq-shyjyǵyn qurbandyqqa shalyp jiberedi, — dep Súleıke endi álgindegisine qarama-qaıshy oı tolǵady. — Atyn shyǵarý úshin janyn qınap, aryn satyp, ólermendikke salynatyndar qanshama?! Biraq sonshalyq kúsh sarqyp, «juldyz» atanǵanda ony kim bilip jatyr?! Bilse — tóńiregindegiler biler, ary ketkende belgili bir top, belgili bir orta biler. Biraq onyń ózi de ýaqytsha ǵoı. Kúnderdiń kúninde áreń qolyń jetken bıik shyńnyń úırenshikti tóbege aınalǵanyn kórip, alyp-ushqan kóńiliń sý sepkendeı basylmas pa... Kóbine sol «juldyzdy shyńǵa» ıek arta almaı orta jolda dińkelep, ókpesi óship, shań qaýyp qalatyndar qanshama?! Demek, bul da bir — eleske eltip, dalada jel qýǵan da bir...

— Bu... bu... Bul-l degen talantty baǵalamaý ǵoı! — deıdi ánshi jigit eki qolyn kókke jaıa alǵa qaraı entelep.

— Táıt, sózin bólmeńder! — Patsha elpeńdegen jas jigitti tyıyp tastaıdy.

— Endi bireýler ómirdiń máni bılikte dep oılaıdy. — Súleıke sózin jalǵastyrady. — Biraq bul da bos áýreshilik. Óıtkeni bılik búgin bar da, erteń joq. Ony máńgi ustap turý múmkin emes. Sondyqtan da bir kezderi shekesimen aspandy tirep turǵandaı shalqaqtaıtyndardyń bir qarasań sol torsyqtaı shekesimen jer súzip jatqanyn kóresiń...

Az-kem múdire oılanyp qalǵan Súleıkege synaı qaraǵan patsha:

— Al sonda, senińshe, ómirdiń máni nede eken? — dep bastapqy saýalyn jáne qaıtalaıdy.

— O, mártebeli patsham, «Betke aıtqannyń zári joq» degen, eger qatqyldaý aıtar bolsam, aıypqa buıyrmańyz! — dep basyn ıip, taǵzym etken Súleıke ile sózin qaıta jalǵastyrady. — Bir za­mandarda siz de baılyqqa qatty qyzyqqan edińiz. Qazynańyz dúnıege tolǵan saıyn tola berse eken dep tiledińiz. Aqyry altyn-kúmistiń sıqyrly syńǵyry qolyńyzǵa qarý aldyrdy. Kórshi momyn elderdi jaýlap, barymta jasadyńyz, salyq saldyńyz. Baılyǵyńyz bir basyńyzdan jetip-artylatyn bolǵan kezde, endi dúnıeni balalaryńyzǵa, bolashaq nemerelerińizge jınaýǵa kiristińiz. Taǵy da soǵys... Jazyqsyz tógilgen qan... Ezile eńi­regen halyq... Tarhan degen atyńyz aýyzdan-aýyzǵa jattalyp, shartarapqa jaıylyp bara jatty. Alys-jaqyn eldiń bári «Tarhan» degen úreımen tańdy qarsy alyp, «Tarhan» degen úreımen kúndi batyrdy. Atyńyz áıgilengen saıyn óktemdik, órlik paıda bola bastady. Bútkil dúnıeni bir ózińiz bılegińiz keldi. Sol úshin jantalasyp, sol úshin bar kúshińizdi saryqtyńyz... Biraq dittegen jerińizge jete almadyńyz. Qarttyq kelip, aıaǵyńyzǵa tusaý saldy. İsińizdi jalǵastyrar degen uldaryńyz oıyńyzdan shyqpady. Daıyn asqa tik qasyq bop ósken olar bardy shashýdan ary aspady. Sóıtip bıligińiz qojyrap, endi jan-jaqtan sizge qyr kórsetýshiler tabyla bastady... Sol kezde baryp siz osyǵan deıin tekke qajyǵanyńyzdy túsindińiz. Túsindińiz de kúıindińiz... Kúıine otyryp, aqylǵa júgindińiz... Al aqyl: «Ómirdiń máni — jaqsylyq isteýde» deıdi. Iá, tek jaqsylyq qana adamǵa áman­da qýanysh ákelmek. Bar ǵumyryn tek jaqsylyq isteýmen ótkizetinder ǵana mamyrajaı, esh alańsyz raqat ómir súrmek. Tek jaqsylyq isteıtinderdiń ǵana árqashanda júzderi jarqyn, kóńilderi shat bolmaq. Tek sol jaqsylyq arqyly ǵana dúnıe kóktep, gúldemek...

— Mine, men kútken jaýap! Toqsan jasqa kelip, ómirden túıgenim de osy. — Patsha ornynan turyp, Súleıkege qaraı oń qolyn sozady. — Men sózimde turamyn. Taqtyń endigi ıesi, eldiń basshysy óziń bolasyń. Al myna qalǵan kisilerdi keshtim, zyndannan bosatamyn.

Bul habar el arasynda tez taraıdy. Jurt bir zamandarda tek baılyqty, ataq-mansapty, bılikti ǵana maqsat tutyp, qylyshynan qan tamyzǵan qaharly Tarhan patshanyń ómiriniń sońǵy shaǵynda aqylǵa júginip, jaqsylyqty moıyndaǵany­na súısinip, bolashaq Súleıke patshanyń parasattylyǵyna qýan­dy.

---