InfoHub Logo

Ońtústik óńiri dese, júregim eljirep, erekshe kúı keshemin. Keńes Úkimetiniń qudireti júrip turǵan kez. Aqyndar Aıan men Tursynaı: «Shymkentte bolmaǵan ekensiz, baryp qaıtaıyq», — dep qolqa saldy. «Ońtústiktiń halqy erekshe ǵoı, shirkin, oqyrmandarymyzdyń bári sonda, ádebıet, óner dese, kári-jasy ishken asyn jerge qoıady», — dep talaı aqyn-jazýshylardyń tamsana aıtqanyn estip júretinmin. Osynyń aldynda ǵana Kenen atamyzdyń toıynda kezdesip qalyp, buryn aldynda bolyp kórmesem de, sálem bergenimde, Shymkent oblystyq partıa komıtetiniń sol kezdegi birinshi hatshysy Asanbaı aǵa:

— Sen Farızasyń ǵoı? Aqyn-jazýshylar Shymkentten shyqpaıdy, sen bir kelmeısiń, — degeni bar edi.

Aıan men Tursynaı 2-3 kún aralatyp, halyqpen júzdestirdi. Túrkistandy da sol joly alǵash kórip em. Báıdibek ata, Domalaq ana basyna kelgende, janymyzdaǵy partıa, komsomol ókilderinen seskenip, bári sostıyp-sostıyp turyp qaldy. Men shydamaı:

— Al, men duǵa oqımyn, qol jaıýdan qorqatyndar, mashınanyń janyna bara berińder, — dep tizerlep otyra kettim de, anam marqumnan qaǵazǵa jazyp alyp jattaǵan aıatymdy oqı bastadym.

Temirlanda, Túrkistanda, mektepterde ótken kezdesýler bul eldegi úlken-kishiniń poezıany astyn syzyp oqıtyn, tereń túsinetin bilgirler ekenin dáleldegendeı áser qaldyryp edi. «Orys tilin bilmeıtinder zıaly adamdar qataryna qosylmaı júrgende, ananyń tilin qasterlep, qazaq jyryn kıe tutqan Ońtústik óńiri shynynda da eldigimizden qalǵan eskertkishteı quıqasy keppegen ýyz ólke eken-aý,» — degen oı keldi maǵan. Ár aýylyna bara qalsań, seniń jaqsy-jaman jazǵan-syzǵanyńdy jatqa soǵyp aldyńnan shyǵatyn jastardy, kópten kórmeı, saǵynysyp tabysatyn aǵa-jeńgelerdeı ish tartatyn úlkenderdi kórip, bala shaǵym ótken týǵan aýylymdaı baýyr basyp ketken edim.

Oǵan qosa Shymkent aımaǵyndaǵy sińililerimiz qandaı edi! Saılaýkúl, Jumazıa, Orazkúl, Rsalat, Názıra — árqaısysy el basqarǵan, danalyq pen náziktikti boılaryna qatar sińirgen arýlar. Hanbıbi sekildi aqynyn, Ashan, Zýhradaı jýrnalıserdi de ortalaryna alyp júredi. Kóp jerlerde, onyń ishinde men týǵan Atyraýda, qyz-kelinshekterdiń bastary birikpeı, taýyqqa shashqan tarydaı túıir-túıir bolyp ár jerde júrgenderin kórgende, kóńiliń qulazıdy.

Keıin Shymkent óńirinde birneshe ret bolyp ta júrdik.

Sońǵy 5-6 jylda ol jaqqa jolym túspedi. Oǵan sebep bolǵan bir jaǵdaı boldy. Zaýytbek Turysbekov baýyrymyz oblys ákimi kezinde meniń jaryqqa shyqqan bir jınaǵymnyń biraz danasyn, aldyn-ala telefon arqyly kelisip alyp, bir kompanıadan kólik surap, ózim alyp bardym. Kitap satylǵasyn aqshasyn tóleýge kelisip jeke baspadan shyǵarǵan edim. Biraq «sý aıaǵy qurdymǵa kettiniń» keri kelip, áıteýir sońǵy jaǵy sıyr quıymshaqtanyp tyndy. Aparǵandaǵy oıym: «Meniń oqyrmandarym Ońtústikte kóp, ákimshilik ózimmen birer kezdesý uıymdastyryp, kóńil bólse, maǵan da, oqyrmanǵa da durys bolar edi».

Budan keıin kitap jaıly kimnen surarymdy bilmeı, suraý salýǵa uıalyp, aqyry bul máselege núkte qoıǵanmyn.

Ótken jyly Saryaǵash aýdanynyń ortalyǵynda Tólebı babamyzǵa eskertkish ashylyp, Ońtústikke taǵy da jolym tústi. Onyń ústine Saryaǵashtyń saýmal tektes sýyn iship, las oı, laıly tirlikten kirlengen ishki qurlysymyzdy jýyp-shaıý jaıly pendelik pıǵyl da joq emes edi.

Tóle babanyń tulǵasyna taǵzym etýge halyq oıdan-qyrdan kóp jınaldy. Bul da rýhanı tirlik tamyrynyń nári keppegenin kórsetkendeı.

«Qonaq az otyryp, kóp synaıdy» (osy tirkestegi «synaıdynyń» ornyna «baıqaıdy» dese durys-aý) — eldiń birlik pen tirlik deńgeıi osyndaı úlken sharýanyń ústinde tosyn kózge kóbirek kóringish qoı.

Ultty uly kúshke, jeńilmeıtin judyryqqa aınaldyratyn — onyń birligi. Sol birlik pen yntymaqty tutastyqtyń týy etip kóterip, úsh júzdiń oılysy men ornyqtysyn mańyna jınaǵan danagóı babamyzdyń kózge elester tulǵasy buryn-sońdy somdalmaǵandyqtan ba — áıteýir Ońtústiktiń aýdandarynan, kórshiles eldiń jerinde qalǵan aýyldarymyzdan kelgen san júzdegen kári-jastyń yntymaq-yqylasy osy tusta aıqyn kóringendeı edi.

Sońǵy jyldary Ońtústik Qazaqstan oblysy, onyń búgingi ákimi Berdibek Saparbaev jaıly kóleńkeli kúńkilder kóp estiletin boldy. Otanymyzdyń jeri shuraıly, halqy shyraıly aımaǵyna taǵylyp júrgen aıyptar rasynda shyndyq pa, joq bolmasa, oblys ákimi bolýǵa kóz suqqan básekeles belsendilerdiń «ura berse, Qudaı da óledi — jamandaı bersek, jyǵamyz» pıǵylynan taralǵan jamaý-jamanattar ma degen oı keldi maǵan.

Ómirde jaqsy men jaman degen uǵymdar salystyrmaly túrde baǵalanady. Ońtústiktiń tirshilik tynysyna úńilýdi oıladym. Nıetim perishteniń qulaǵyna shalynǵandaı, Túrkistanǵa barýdyń sáti túskeni. Kórnekti óner qaıratkeri rejıser Raıymbek Seıtimetov Túrkistan qalasynda teatr ashatyn bolyp, Sherhan Murtaza aǵamyz ekeýmizdi shaqyrypty.

Qazaq úshin ǵana emes, búkil Ortalyq Azıanyń musylmandary úshin Medıne bolyp esepteletin Túrkistan baıaǵy, budan birneshe jyl kórgendegimdeı emes, shamdary jarqyrap, úıleri sándenip, Evropanyń qalasyna uqsap qalypty.

Qala ákimi Ómirzaq Ámetuly alǵyr azamat bolsa kerek, kóp sóılep kólgirsýge joq ta, úndemeı júrip is tyndyratyn syńaıly. Qazaq-túrik ýnıversıtetiniń oqytýshy mamandaryna arnalǵan qalashyq, oralmandar aýyly — osy ákimniń kezinde salynypty. Buryn aýdan ortalyǵy bolyp kelgen Túrkistanda endi kásibı drama teatry boı túzegen. Árıne, ótken jylǵy ǵasyr jarymdyq Túrkistan toıy qarsańynda respýblıka oblystary men mekemeleriniń súbeli úles qosýy qalanyń bitim-bederin kórkeıtýge sebep bolǵany ras. Biraq kelgen qarjyny oryndy paıdalanbaı, qaı tıynnyń qaı saıǵa quıylǵany belgisiz jaılar ár jerde jıi kezdesip júr ǵoı.

Kóp adam ákim bolýǵa umtylady. Búgingi ekonomıkaǵa tizgindelgen zamanda sharýashylyqtan habary bolmasa da, áıteýir baıý úshin, halyqqa bólingen qarjyny qymqyryp qaltasyna salý úshin umtylady.

Eldiń turmysyna elý paıyz arnap, ózine on paıyz qaldyratyn ákimge eskertkish ornatýǵa bolar edi.

Ár ákim, árbir basshy aýyldastary men rýlastaryn janyna jıyp alyp, ózgelerdi óńmeninen ıterip tastaıtyn «dástúr» shyǵardy. Túrkistannyń ákimi mańaıyna isker, eńbekqor jandardy jınaýǵa tyrysady eken. Al, Qazaq-túrik ýnıversıtetinde jaǵdaı tipti de olaı emes. Oǵan bizge, Parlament depýtattaryna, kelip jatqan hattar kýá...

Ońtústiktiń qaı aýdanyna barsań da, kósilip salyp, qol jaıyp otyrǵan jandy kórmeısiń: jasy da, kárisi de tyrbanyp tirshilik etip jatady, bular aspannan aqsha jaýmaıtynyn erte túsingen, eńbek etýge erinbeıtin kónbis el.

Tiliniń de, dininiń de tinin tarqatpaǵan, shúkirshilikten tanbaǵan, qazaqy minezin, halqymyzdyń salty men dástúrin boıyna sińirgen el.

Ońtústikte basty bir problema bar. Ol — rý-rýǵa bólinip, jiktelip-jiliktenip, «ana rýdyń azamaty atqa mindi, biz nege qalyp qoıdyq» deıtin atalastyqtyń aýrýy.

Ol aýrýdyń vırýsyn taratatyn qarapaıym halyq emes, bıliktiń bıigine kóz alartatyn atqaminerler. Bul aımaqtaǵy «DT» men «QT» tartysyn osy tańda búkil respýblıka jurty ezý tartyp mysal etip aıtatyn boldy. Lıvensov myrzanyń basshylyq etken tusynan uly júz (dýlat, qańly, sirgeli, shanyshqyly) ben qońyrat rýynyń ókilderin basshy qyzmetke talastyryp qoıyp, kim aqshany kóp berse, maıly oryndy soǵan berý «dástúri» bastalǵan. Al, Táýke hanǵa deıin Qońyrat Qańlynyń inisi bolyp kelgeni kókireginiń kózi bar adamǵa tarıhnamadan belgili. Eki aǵanyń ıtjyǵys kúresine jaltańdaǵan kishi júzdiń balalary (olar da oblys halqynyń 30 paıyzyn quraıdy) «balanyń kishisi bolǵansha, ıttiń kúshigi boldyń» kúnin keshedi.

Al, búgingi ákim Saparbaevtan min izdep, qalaıda kiná tabýǵa tyrysý, alasapyran kezde ala almaǵan aqshany tilge tıek etip, áıelderdiń bir tobyn aıqaılatyp Astanaǵa jiberý — sol baıaǵy daýdyń jalǵasy.

Ońtústik — Qazaq elindegi eń baı, eń shuraıly óńir. Baılyǵy — aldymen eki mıllıonǵa jýyq halqy. Shuraılysy — bir túıir dán ekseń, on túıir ónim beretin qunarly topyraǵy.

Ońtústik — qazaq jeriniń móltek kórinisi sekildi: Alataý, Qarataý, Túlkibas, Qazyǵurttaı taýlary, Báıdibek, Otyrardaı jazyq dalasy, Sozaq pen Shardaradaı qumdy óńiri, Saıram, Ordabasy, Maqtaral sekildi sýarmaly jeri — Qazaqstan degen baıtaq eldiń kishireıtilgen kartasy ispetti.

Ótken jyly Ońtústik óńirinde 150 myń tonna maqta talshyǵy óndirilipti. Onyń bir tonnasyn 800 dollardan eseptegenniń ózinde 120 mıllıon dollar túsedi eken.

Teriskeıde jatqan Sozaq boıyndaǵy ýrannyń ózi aýdandy emes, oblys halqyn on jyl asyraı alady.

Túlkibastan túrli tústi sementiniń ózi nege turady!

Saıramnyń baý-baqshasy men kókónisi Qazaqstannyń shóp óspeıtin batysynda jatqan, asqabaq pen qaýyndy ajyrata almaıtyn aǵaıyndarǵa da jetip jatqan joq pa?!

Shymkent qalasyndaǵy dári-dármek, sement, «Shnos», ekskavator, stanoktar shyǵaratyn ondaǵan aksıonerlik qoǵamdardy qospaǵanda, aýdandardyń múmkindigi eldiń murtyn balta shappaıtyndaı etip asyraýǵa jetedi.

Árıne, sheshilýge tıisti problemalar bul aımaqta joq deýden aýlaqpyn.

El basshylarynyń izi túse bermeıtin Sozaq jerindegi buryn eski ádispen óndirilip kelgen ýrannyń ashyq qalǵan shahtalary tirshilikke óte zıandy radıasıa taratyp jatyr. Ol — halyqtyń densaýlyǵyna qatty zıan keltirip tunshyqtyryp jatqany belgili.

Túlkibastyń basqa jerde kezdespeıtin ák, sement baılyqtaryn tıimdi paıdalaný úshin ony óńdeıtin zaýyt tehnologıasyn jańartý, jetildirý oblys ekonomıkasyn arttyrary anyq.

Al, Saıram aýdanyndaǵy baý-baqsha, kókónis óndirý dástúrin sýarmaly aýdandardyń bárine engizse, eńbekqor eldiń alǵystan basqa aıtary joq.

Aqjarqyn, eńbek dese bala-shaǵasyna deıin bas tartýdy bilmeıtin osyndaı halqy bar, baılyǵy tunǵan jeri bar elde rý-rýǵa, ata-ataǵa bóliný aýzyn ashqan arystandaı memleketterdiń qorshaýynda otyrǵan qazaq sekildi halyqtyń tutastyǵyn, baýyrmaldyǵyn mújıdi. Tamyr-tamyrymyzdy keýlep kele jatqan naryq zamanynda jurtshylyq tyǵyz ornalasqan aımaqta qıynshylyq arta túsedi, jumyssyzdyqqa jol ashylady. Osy rette ata-ataǵa bólinip ydyramaı, kásiptestik, úndestik pen úılesimdilik jaǵynan bas qosylsa, birikse, eldiń mereıi óser edi. Eldegi aqsaqaldar rýdyń aqylgóıi emes, ulttyq birliktiń danagóıi bolsa, urpaqqa ónege bolary anyq.

Berdibek Saparbaev myrzany Bilim, ǵylym mınıstrliginde qarjy bólimin, keıin Mınıstrler Kabınetiniń qarjy salasyn basqarǵan kezinen jaqsy bilemin: qazaq mektepteriniń, balalarǵa arnalǵan basylymdardyń kúrdeli máselelerin sheshýde ultqa janashyr, uıaty, meıirimi ketpegen azamat ekenin kórgenbiz. Kreslonyń bıikteýine kóterilse boldy, kókirekterine nan pisip shyǵa keletin basshylardan emes, qaı salada, qaı óńirde istese de, kún-tún demeı eldiń mereıin ósirem dep damyl kórmeıtin azamatty rý men júzge jiliktep kina artýǵa tyrysý negizsiz jáne elge abyroı bermeıtin jaı.

Árıne, tabıǵatynan qazaqy jumsaq minezdi ol kadr tańdaýda rý basylarynyń kóńilin jyqpaıtyn burynǵy súrleýden buryla almaı júrgen sekildi. Aýdan ákimi — eldiń taǵdyryn sheshetin iri tulǵa. Onyń iskerligine, halyqqa janashyrlyǵyna, adamgershiligine qaraı qaraýyndaǵy qara halyqtyń tirshilik jaǵdaıy ósedi ne óshedi. Aýdan, qala ákimderine kirý, jaǵdaıyn aıtý qarapaıym kisi úshin el basyna kirýden qıyn. Bul — Ońtústikte ǵana emes, búkil elde óris alyp otyrǵan kóleńkeli kórinis.

Ońtústiktiń aýdandaryndaǵy ákimderdiń ishinde alǵyrlyǵymen, uıymdastyrý qabiletimen, jańa dáýirde jańasha jol izdeıtin kadrlardy tanı bilý, tańdaı bilý qasıetimen kózge túsetinderi neken saıaq.

Bastyqtardy kórse, bas kıimin alyp, «lábbáı, taqsyr!» — dep jalpańdap, tómengilerdi kórse, tóbesine túkirerdeı qulyqpen qaraıtyn ákimder búgingideı qıyn-qystaý zamanda el taǵdyryn sheship jarytpaıtyny belgili.

Bir aýdanda san jaǵynan bir oblystyń halqy turatyn Maqtaral, Saryaǵash aýdandary bir kezdegi ur da jyq saıasat júıesimen biriktirilip, eki bólmeli qala páterinde úsh urpaqtyń erli-zaıypty úsh januıasy turǵandaı kúı keship otyr.

Turǵyndary tyǵyz ornalasqan, árqaısysynda 260-230 myń adam turatyn osy eki aýdandy retimen tórt aýdanǵa bólýdi sheshý de — kún tártibindegi másele.

Eki mıllıon, ıaǵnı respýblıka halqynyń tórtten bir bóligi turatyn Ońtústik Qazaqstan — baılyǵymen de, halyqtyń tárbıeliligimen de, múmkindigimen de úlgi-ónege taratar aımaq. Bul aımaqtyń abyroıy, kemshiligi men kóleńkeli tustary Qazaq eliniń ár azamatyna ortaq dep oılaımyn.

Men Shymkentte týǵanym joq, Saparbaev ta baýyrym emes. Biraq «Ońtústik», «Shymkent» degen sózder aıtylǵanda, jurt mysqyldy keıippen ezý tartyp, «rý talasynyń ordaly óńiri» degenderin estigende, janym aýyrady.

Babalarymyz Egemendik pen tutastyqtyń qazaq tarıhyndaǵy alǵashqy týyn tikken aımaqtyń abyroıy — bárimizdiń ortaq abyroıymyz.

2001

---