InfoHub Logo

Adam eseıip, balalyq shaǵynan jyraqtaǵan saıyn, uly muhıtqa bet alǵan kemedegi kisideı, qol bulǵap qalǵan jaǵalaý — jastyǵy men jas kúnin jıi-jıi eske alyp, jan dúnıesin baýraǵan bir sezimderge bólenedi eken.

Ózim týyp-ósken alystaǵy Manash aýyly meniń kóz aldyma jıi elesteıtin bolyp júr. Jas shaǵyńdy, aýylyńdy, muǵalimderiń men ortaq tanystaryńdy, bala shaqtaǵy túrli oqıǵalardy eske alyp, áńgimelesetin adamdar da sırep barady. Men týǵan aýyl qazir bul dúnıede joq. Onyń orny jer betinen de, geografıalyq kartadan da súrtilgen. Onyń ornynda búgin eski jurtty kúzetken molalar men teńiz betten soǵatyn aptap jelmen aralasyp yzyńdaǵan arýaqtardyń rýhy ǵana. Qazaqtyń qanshama aýyly osylaı dúnıeden ótti...

Jaqynda maǵan sálem berýge qazaqtyń Abaı atyndaǵy memlekettik pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń dosenti, talantty prımashy Ótepbergen Hamzın keldi. Onyń dalanyń jýsanyndaı bozarǵan shashy men saqal-murty kúni keshe shúberek sómkesin arqalap, mektepten qaıtyp kele jetqanymyzda sońymyzdan kele jatatyn aryqsha, bıdaı óńdi, kóp sóılemeıtin balaǵa uqsatpaı, tipti jat etip jibergendeı.

Meniń kóz aldyma taǵy da sýretter keldi. Endi oralmaıtyn bala kezdiń oıy men qyryn oısha júgirip ótkendeı boldym da, júregimdi eljiretken bir sezimderge bólendim. Dúnıeniń ótkinshiligi, jalǵannyń da, jandardyń da jalt etpeligi, ǵumyr degenimiz juldyzdyń aqqanyndaı ǵana sát ekeni kóńilimdi qulazytty.

Bizdiń Manash aýylynyń ońtústik jaǵy — adýyn minezdi Kaspıı teńizi de, soltústigi -keıpin, kelbetin, tipti bolmysyn ózgertpeı, ún-túnsiz jatatyn Naryn qumy. Kádimgi Mahambet aqynnyń:

Men, men edim, men edim,
Men Narynda júrgende,
Eńirep júrgen er edim,
Isataıdyń barynda,
Eki tarlan bóri edim, —
deıtin Naryny.

Bizdiń aýyl osyndaı eki dúnıeniń ortasynda túratyn. Teńiz sýy ashshy, onyń ústine, biz óse kele jaǵalaýy tipti jyraqtap, aýylymyz otyrǵan jer sýsyz shólge aınala bastady. Al qazsań, eki-úsh metr tereńdikten tushshy sý shyǵatyn Naryn qumynyń sheti attyly, túıeli kisige tústik jol deýge bolady. Kóktemniń aıaǵynda, mektep balalarynyń oqýy taraǵasyn, aýyl japatarmaǵaı qyrǵa kóship, Naryn qumyn jaılaıdy. Mıdaı jazyqta ósken bizdiń kózimizge qum degen taýdaı bolyp kórinetin aq shaǵyldardan turady. Qumshekerden sál sarǵysh, sýsyldaǵan áppaq qum. Saı-salasynda maıqańbaq, qıaq, erkek, mortyq, shyrmaýyq, shı ósedi. Aǵash tuqymynan tobylǵy men jyńǵyl ǵana. Qyrǵa kóshkende, árıne, búkil aýyl bir jerge qonbaıdy. Ádette jaılaýda eki-úsh úı bolyp qatar otyrady.

El jaz boıy maldyń tuıaǵynan taptalǵan jaılaýdy aýystyryp, bir-eki jerge kóship qonady. Al, kúzde «teńizge túsedi», ıaǵnı, qysqy mekenge kóshedi.

Manash degen — sol teńizde, sýy qashqan, qaraqońyr topyraqta boz jýsan men ashshy sorań ǵana ósetin jazyq jerde shashyrap jatqan úlken aýyl. Ol aýyldyń kóshesi bolǵan emes. Qamys pen sazdan shegendep salynǵan úıler.

Manashtaǵy Aqjal degen tóbeniń arǵy betindegi bir top úıli shaǵyn aýyldy «Aqtiken top» dep ataıtynbyz. Sebebi ol jerde jazda qaraqat beretin aqtiken degen ósimdik kóp bolatyn. Men naǵashylarymnyń arasynda óstim. Bizdiń úı Aqjaldyń bergi baýraıynda edi.

«Aqtiken top» aýylynda Hamza, Qabdyǵalı, Ǵabbas Shoqaı balalary degen aǵaıyndy kisiler boldy. Olardyń úlkeni Hamza shoqsha saqaldy, aqsary óńdi, qurym etik, qarakól bórik tigetin, temir soqsa da, aǵash jonsa da, qolynan júrekten shyqqan áýendeı, tek ásem buıym shyǵatyn sheber, asa suńǵyla adam edi. Ol úıdegi sheshemiz Qanzıba bıazy minezdi óte taza, tamaqty dámdi pisiretin, jaýlyǵyn kirshik shalmaıtyn, balaly-shaǵaly bolsa da, shegen úıdiń ishi túgili aınalasynyń ózin jylan jalaǵandaı etip ustaıtyn, ylǵı kúlimsirep júretin kisi bolatyn.

Ol úıdiń Qalamqas, Tánzıla, Jupar, Sámen, Jańylsyn degen qyzdary bar edi. Úlkenderi meniń apa-aǵalarymmen zamandas, birge júrip, birge ósken qımas qurbylar edi. Jańylsynnan keıin ata-ananyń jalbarynǵan tilegi Qudaı taǵalanyń qulaǵyna jetkendeı úıelmeli-súıelmeli Aldambergen, Ótepbergen degen eki ul Hamzekeń áýletin nurlandyryp, erekshe sán bergen. Meniń anam: «Qudaıdan tilep alǵan, Hamzekeńniń kóziniń aǵy men qarasyndaı eki uly ǵoı», — dep otyratyn.

Aldambergen menen buryn oqydy da, al Ótepbergen menen keıin oqydy. Biz ony Ótejan deıtinbiz. Ekeýi de dombyra, mondalın, skrıpka tartatyn ónerli, «qudaıdan surap alǵandarǵa» uqsamaıtyn uıań, tártipti jáne sabaqqa úzdik balalar boldy, Andreev atyndaǵy mekteptiń kórkemónerpazdar úıirmesine úsheýmiz birge qatynasatynbyz.

Jańylsyn Hamzına qazaqtyń qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýtyna bizdiń aýyldan alǵash barǵan, asa zeıindi, bilimdar qyz boldy. Ol aýylǵa kanıkýlǵa kelgende, men Jańylsyndy kórýge kóńilim ketetin.

Ekeýmiz dos boldyq. Maǵan «Almatyǵa oqy» dep aqyl beretin. Stýdenttik ómir, astanadaǵy qurby-dostary týraly áńgime aıtatyn. Men aýzymdy ashyp, ol beıne bir qıal-ǵajaıyp erteginiń áleminen kelgen adamdaı elestep, ony tyńdaı beretinmin. Ata-analarymyz da bir-biriniń qadirin biletin jandar boldy. Biz, Aldambergen, Ótepbergen, men — úsheýmiz dombyra, mondalın, skrıpka tartyp, ózimizshe ansámbl quryp, Jańylsyn qosylyp án salatyn. Kóp sóılemeıtin Hamzekeń súısinip, kózderi kúlimdep, al Qanzıba sheshemiz bizge dámdi tamaq pisirip, ol úıde ylǵı bir ońasha, tynysh, ádemi sátterdi bastan keshiretinbiz. Osy jarastyǵymyz keıin Aldambergen úılenip, Jańylsyn turmysqa shyqqannan keıin de jalǵasa berdi. Aldambergenniń kelinshegi Jańyl da jany jumsaq, ónerli, óleńdi túsinetin adam bolyp shyqty.

Men, taǵdyr aıdap Almatyǵa ketkesin ǵana qatynasymyz sıredi. Qalamqas apam men Jupar da meni óz týǵandaryndaı kóretin. Jupar apaıdyń qaıyn sińlisi Qılan da meniń jaqsy kóretin dosym edi. Osyndaı qımas kóńil, janashyr sezimniń kúmis tin sáýlelerin jyldardyń shań-tozańy kómeski tartqyzǵandaı búgin báldý-báldý bári ótirik sekildi.

Talantty mýzykant, Qurmanǵazy atyndaǵy konservatorıanyń orkestr bólimin úzdik bitirgen Ótepbergen Hamzın kóp jyldar boıy qazaqtyń Qurmanǵazy atyndaǵy halyq aspaptar orkestrinde prımadan konsertmeıster bolyp oınady.

Qurmanǵazy orkestri sahnaǵa shyqqanda, Ótepbergen tartatyn prımanyń úni erekshe estilip, kórkem saz berip otyratyn. Óner — jalpy adamzat ataýlynyń ortaq baılyǵy, ortaq qazynasy. Qorqyttyń qobyzy, Qurmanǵazynyń dombyrasy bizge qandaı qasterli bolsa, Paganınıdiń skrıpkasy, Mosarttyń kúısandyǵy, V.Andreevtiń prımasy, ıspandyqtardyń gıtary da adamzat urpaǵy úshin sondaı kıeli. Biz ylǵı syńar ezýlep júretin jáne sonymyzdyń taqsyretin tartyp kele jatqan halyqpyz. Keıde dombyra men qobyzdan basqaǵa murnymyzdy shúıirip, mensinbeı qaraımyz. Halqymyzdyń ónerli urpaǵy tek dombyra men qobyzdy bilip qoımaı, dúnıe júzindegi ulttardyń qaı-qaı aspabyn bolsa da jetik meńgerse, mádenıeti men ekonomıkasy birin-biri tolyqtyryp, búkiladamzattyq murany órkendetip jatqanda, bul tek ultymyzdyń alǵyr da ónegeli urpaqtaryn jetildirer edi-aý. Ol úshin bizdiń konservatorıadan bastap, mýzyka fakúlteti bar joǵary oqý oryndarymyz ben mýzykalyq ýchılıshelerimiz órisin, mamandyq sheńberlerin keńeıte tússe, abzal. Ótepbergen Qurmanǵazy orkestrinen ketkeli, ondaı prımashyny nemese ol tartqandaı prımanyń únin estigen emespin.

Qurmanǵazy atyndaǵy akademıalyq halyq aspaptar orkestrinde prımadan konsertmeıstr bolyp júrgen jyldar — Ótepbergenniń ómirbaıanyndaǵy erekshe aıqyn better. Óıtkeni óner adamy úshin tvorchestvolyq ortada, óz boıyndaǵy kıeli sáýleniń dúnıege shashyraı tógilýine áser eter ortada júrý — úlken baqyt.

Máskeýdiń Sıezer saraıynda orkestrdiń súıemeldeýimen ol Nıkolaı Býdashkınniń «Konserttik shyǵarmasyn» prımada jeke tartqanda, talǵampaz alty myń kórermen demin ishine tartyp tyńdaǵan. Nemese, qazaqtyń kórnekti kompozıtory Erkeǵalı Rahmadıevtiń mýzyka áleminde kúrdeli sanalatyn Skersosyn orkestrdiń súıemeldeýimen prımada jeke oryndaý ekiniń biriniń qolynan kelip júrgen joq.

Italıa men Fransıa, Vengrıa men Polsha jáne basqa ozyq mádenıetti elderdiń álemdik áýenderge qanyq kórermenderi qazaq dalasynyń keıde ǵalamat ekpindi, keıde júregińdi tómen tartqyzar muńdy sazyn Qúrmanǵazy atyndaǵy orkestrdyń qudiretti úni arqyly tanyǵan bolsa, onda «men barmyn» dep keýdesin soqpaıtyn, bılikti belsendilerdiń bireýin aǵa, ekinshisin kóke dep jaqyndaýdy yńǵaısyz sanaıtyn, kóńilimen kók tirep semirmeıtin, qapsaǵaı, suńǵaq jigittiń júrek qýaty men mańdaı teri de bar edi.

Ol konservatorıada oqyp júrgen kezinde kórgen dırıjer Fýat Mansurov kóptegen shákirtterdiń ishinen óz klasyna tańdaǵan shaǵyn tizimge Ótepbergen Hamzınniń ilinýi de kezdeısoqtyq emes edi.

Biraq keshikpeı Fýat Máskeýge ketip qaldy da, ózgelerdiń klasyna barýǵa shákirttiń kóńili soqpady.

Keıde adamnyń bireýge jasaımyn degen jaqsylyǵy keri áserin tıgizedi. Ótepbergen ómirinde de osyndaı bir sát bolǵan. Orkestr ujymy Italıaǵa saparǵa barady. Sardıná aralynyń qalalarynda mýzyka óneriniń talǵampaz biliktileriniń synynan súrinbeı ótken orkestrdi bul saparǵa qazaq konservatorıasynyń sol kezdegi rektory Ǵazıza Jubanova bastap barǵan edi. Hamzınniń orkestrdiń súıemeldeýimen klasıkalyq kúrdeli shyǵarmalardy prımada jeke oryndaǵanyna rıza bolǵan Ǵazıza Jubanova talantty mýzykantty qoıar da qoımaı konservatorıaǵa aǵa oqytýshy bolýǵa shaqyrdy. Qazaq mýzyka óneriniń altyn uıasy-konservatorıada qazaq dalasynyń ár túkpirinen kelgen talantty jastardy baýlý — túsine bilgen kisige, bıik muratty mártebe.

Orkestr basshylarynyń qarsylyǵyna qaramaı, konservatorıaǵa kelgen talantty mýzykant ustazdyq qyzmette de shákirtteriniń iltıpatyna bólenedi.

Konservatorıada mýzyka óneriniń túrli pánderinen sabaq beretin muǵalimder jyl saıyn stýdentterge pedagogtik konsert berip, óz sheberligin kórsetý tártibi júıeli dástúrge aınalǵan. Ómir boıy eki-úsh pesany qaıtalap oınap beretinder de tabylady. Al, konsert berýge júrekteri daýalamaıtyndar jekelegen shyǵarmalardyń notasyn óz aspaptaryna túsirip qutylady.

Ótepbergen Hamzın konservatorıada eńbek etken 5-6 jylda birin-biri qaıtalamaıtyn júzden astam shyǵarmalardy oryndap, stýdentter qaýymynyń iltıpatyna bólenip júrdi. Jumysyna óte jaýapty, oqytqan shákirtteri kim bolsa sol bolyp qalmaıtyn, óz mamandyǵynyń sheberi atanǵan ol konservatorıanyń ustazdar qaýymyna «jaqpaı-aq» qoıdy. «Talanttarǵa qamqor bolý kerek, talanty joqtar ózderi-aq úıtip-búıtip jol taýyp alady» degendeı, adam janyn, tirshiliktiń kúıbeńi men pendelik oılardan tazartatyn áýen álemi aqyry Ótepbergendi konservatorıa qabyrǵasynan alastap tyndy.

Men osy jaıdy syrttaı estip Ǵazıza Ahmetqyzyna arnaıy barǵanym da bar.

Adamnyń tym taza, talanatty bolýy da keı ortada qaýip tóndiredi. Sondyqtan olardy qorǵap arasha túsýdi, qara bas qamy men jumsaq oryndyǵyn oılaıtyn adamdar aqymaqtyq dep oılaıdy. Adamnyń, onyń ishinde talanttyń taǵdyryn bireýlerdiń pikiri arqyly sheshý — qylmys. Sol qylmys áli jazasyn tartpaı, ómir súrip keledi. Kókaýyz qyzǵanshaqtardyń aryzynan, pikir taratýynan úreıimiz ushady. Óıtkeni, talantty adamnyń shynaıy qasıetin ózimiz tanı almaımyz.

Biz óner men rýhanı tarıhymyzdy jasaıtyn ár talantty qadirlep, óz ornynda ustaýymyz kerek. Sonda ǵana halyq bolyp qalamyz. Sonda ǵana óz ómirbaıanymyzdy tarıh betine qashap qaldyra alamyz.

Ár talanttyń taǵdyry — halyqtyń taǵdyry. Jer betinda azaıyp bara jatqan janýarlar men haıýanattar Qyzyl kitapqa tirkelip, qadaǵalanady, erekshe qamqorlyqqa alynady. Áıtpese, olar kóp mergenderdiń qanjyǵasynda keter edi de, tuqymy máńgilikke jer betinen kóship, attary tarıhtyń keıbir sarǵaıǵan betterinde ǵana qalar edi. Ónerdegi ǵana emes, ómirdiń barlyq salasynda sırek te bolsa kezdesetin árbir talanttyń taǵdyryna qamqorlyq jasap, onyń boıyndaǵy tabıǵat bergen daryndy halyq murasyna aınaldyrýǵa qyzmet etý úshin qandaı qoǵam ornatý kerek ekenin men bilmeımin. Áıteýir, sondaı qoǵam bolýǵa tıis sekildi. Áıtpese, onsyz da shashyrap júrgen sany az halyq qumǵa sińgen tamshydaı rýhanı tirligin úzip, joǵalýy múmkin.

Ótepbergen Hamzın óner sahnasynda aıaq astynan kórinbeı ketkende, konservatorıada ózi dáris bergen stýdentterinen basqa, «Qurmanǵazy orkestrinde talantty prımashy bolyp edi — qaıda júr ózi» dep izdegen bireý bolsaıshy.

Adamynyń suraýy joq qoǵamnyń ǵumyry da uzaq bolmaıdy. Ózindik oı-tujyrymy bar, pálenshe aıtty eken dep pikirin ózgerte salmaıtyn azamattar keńes qoǵamynyń júıesinde ylǵı shetqaqpaı júrýi zańdylyqqa aınalǵan qubylys bolyp kelgenin birazymyz túsinemiz.

Qurmanǵazylar men Aqanseriler, Maıralar men Dınalar qaı zamanda, qaı qoǵamda bolmasyn qazaq degen az ǵana halyqqa kóptik etpeıdi.

Talanttar — halyqtyń jal-quıryǵy.

Quıryq-jalyn jalǵyz taldap julyp tastap, onyń ornyna jaltyldaǵan zer shashaqty qalaı, qansha taqsa da, ol jarqyldaqtar men jaltyldaqtar halyqtyń rýhanı tirligine sebin tıgize almaıdy.

Talant taǵdyrynyń jińishke soqpaqtary qan tamyrlaryndaı taramdanyp, bytqyldy saılar men jalańash jartasty quzdarǵa uryndyrady. Ónerge degen o bastaǵy kirshiksiz muratyn medeý etken jan ǵana talantyn qamshylap, qara teri tamshylap, shynaıy ónerdiń shyńyna órmeleıdi. Onyń dem berýshisi de, jebeýshisi de, serigi de — adaldyq.

Meniń jel ótinde ǵumyryn ótkizgen shaǵyn aýylymnan shyǵyp, óner órine qanat qaqqan, qıyndyqtarynan taısaqtap, adaldyq soqpaǵynan burylmaǵan inim, bizdiń aýyldyń altyn qazyqtarynyń biri bolǵan Hamza aǵamyzdyń Qudaıdan surap alǵan Ótepbergeni taǵdyr jolymen osylaı kele jatqanyn maqtanysh etemin.

1992

---