InfoHub Logo

TOM OINAIDY, TÓBELESEDİ, JASYRYNADY

— Tom!

Jaýap joq.

— Tom!

Jaýap joq.

— Myna bala qaıda batyp ketti-eı? Tom!

Jaýap joq.

Kempir kózildirigin murnynyń ushyna túsirdi de, bólme ishine kóz júgirtti. Bala sekildi usaq-túıekti izdegende, ol kózildirigin sırek kıetin, óıtkeni bul onyń saltanatty sátterge maqtanysh úshin kıetin kózildirigi edi; al shynynda kempirge onyń qajeti joq bolatyn; dál osyndaı "tabyspen" ol pesh japqysh arqyly da kóre alatyn.

Alǵashqy sátte ol sasyp qaldy da, ashýyn basqandaı boldy, biraq bólmedegi buıymdar estisin degendeı qatty daýystady:

— Osydan qolyma tús. Men seni...

Kempir sózin aıaqtamastan eńkeıip kereýettiń astyn sypyrǵyshpen túrte bastady, oqtyn-oqtyn demi jetpegen kezde sál toqtap alady. Kereýettiń astynan mysyqtan ózge eshteńe tabylmady.

— Ómirimde mundaı bala kórsem, kózim shyqsyn!

Ol ashyq esikke jaqyndap, tabaldyryqta kidirdi de, pomıdoryn aramshóp basyp ketken óziniń baqshasyna qarady. Ol mańda da Tom kórinbeıdi. Kempir daýysyn alysqa jetetindeı kóterip aıqaılady:

— To-o-om!

Art jaqtan jaı ǵana sybdyr estildi. Ol jalt qarady da, zytyp ketkeli turǵan balanyń kúrteshesiniń etegine jarmasty.

— Árıne! Men qalaısha saraıdy umyttym! Sen onda ne istediń?

— Eshteńe.

— Eshteńe! Qolyńa qarashy. Aýzy-basyńa qara. Ernińdi nemen bylǵadyń?

— Bilmeımin, táte!

— Al men bilemin. Bul — tosap.

Men saǵan qyryq ret aıttym: tosapty qozǵaýshy bolma, qozǵasań, terińdi tirideı sypyramyn dep! Qane, shybyrtqyny ákel beri!

Shybyrtqy zý etip joǵary kóterildi — qaterden qutylý múmkin emes.

— Táte! Artyńyzdaǵy ne?

Kempir qorqyp ketip, bıik ókshemen jalt buryldy da, uzyn etegin jınap úlgergeni sol edi, bala sol sátte-aq zymyrap otyryp, aǵash sharbaqtyń basyna shyǵyp úlgerdi.

Pollı táte ne isterge bilmeı turyp qaldy da, sosyn jaıbaraqat kúle sóıledi.

— Mine, bala! Onyń kózbaılaýshylyǵyna úırenetin ýaqytym bolǵan sekildi! Qanshama ret meni osylaı otyrǵyzyp ketti. Osy joly aqyldyraq bolýyma bolatyn edi. Biraq kári aqymaqtan asqan esýas bolmaıtyn shyǵar shamasy. Qartaıǵan ıtti jańa nársege úırete almaısyń dep beker aıtylmaǵan. Oı, Qudaıym-aı, bul balanyń shyǵarmaıtyny joq: kún saıyn birdeme oılap tabady — onyń basyna qandaı oı kelgenin qalaı boljaısyń? Meni qanshama ret esimdi tandyryp azaptaýdy biletin sekildi. Kózdi ashyp-jumǵansha meniń basymdy aınaldyrýdy, bolmasa kúldirýdi ol jaqsy biledi, mine, ony shybyrtqynyń astyna alýǵa qolym barmady. Shyndyqty shyndyq deý kerek, Qudaı keshirsin, men ózimniń mindetimdi oryndamaı júrmin. Qasıetti kitapta "Shybyq tıgizbeı tárbıeleýshi balany qurtady" dep jazylǵan. Men kúnákar muny erkeletemin, sol úshin o dúnıede men de, ol da jazasyn tartamyz. Onyń baryp turǵan shaıtannyń balasy ekenin bilemin, biraq ne isteımin? Meniń o dúnıelik bolǵan sińlimniń perzenti ǵoı beıshara bala, jetimdi uryp-soǵýǵa dátim shydamaıdy. Meniń shybyrtqymnan nemese shapalaǵymnan ol jalt berip qutylǵan saıyn, arym azaptaıdy meni, al uryp-soqqan saıyn, meniń kári júregim qars aıyrylady. Kitapta durys aıtylǵan, durys: adamnyń ǵumyry qysqa jáne qaıǵy-qasiretke toly. Dál solaı. Búgin ol mektepke barmady, endi keshke deıin jalqaýlyqqa boı aldyryp jatady, al men mindetimdi oryndaımyn — erteń oǵan jumys istetemin. Bul, árıne, qatygezdik, óıtkeni erteń barlyq balalar úshin meıram, biraq basqa eshteńe jasaı almaısyń, bul balanyń eń jek kóretini — eńbek etý. Ony bul joly jazalamaýǵa qaqym joq, áıtpese balaqaıdy ábden buzyp alamyn.

Tom búgin, shynynda da, mektepke barmady jáne ýaqytty sondaı kóńildi ótkizdi. Olar keshke deıin negrdiń balasy Djımmıge erteń otynǵa aǵash kesýge, ony jarýǵa kómektesý úshin jáne dálirek aıtqanda Djımmı jumystyń úshten birin bitirgenshe oǵan óziniń bastan keshken ýaqıǵalaryn aıtý úshin úıge áreń úlgerip oraldy. Tomnyń inisi Sıd (ol birge týǵan emes — sheshesi bólek) ózine tapsyrǵan jumystyń bárin (jarylǵan aǵashtardy jınap saraıǵa kirgizý) bitirgen edi, óıtkeni ol qoı aýzynan shóp almas jýas: sotqarlyǵy joq, qolaısyz qylyǵymen úlkenderdi mazalamaıdy.

Tom qolaıly sátti paıdalanyp, bir kesek qantty jymqyrý úshin keshki tamaǵyn asyǵyp-úsigip iship bolǵansha, Pollı apaı ony óziniń sóz qaqpanyna túsirsem shynyn aıtar dep oǵan ártúrli suraqtar qoıdy.

Barlyq qarapaıym aqkóńil adamdar sekildi Pollı apaı ózin til tapqysh kisimin dep esepteıtin jáne óziniń ańǵal oılarynan ǵajaıyp qorytyndy shyǵady dep oılaıtyn.

— Tom, — dedi ol, — búgin mektepte ystyq bolǵan shyǵar.

— Iá.

— Shynynda, óte ystyq, ras qoı?

— Iá.

— Neǵyp seniń ózenge bir súńgip alǵyń kelmedi, Tom?

Tomǵa bir sumdyq elestegendeı boldy — qorqynysh pen qaýipten jany alqymǵa tyǵylǵandaı sezindi. Ol sosyn baryp til qatty:

— Joq, sýǵa onsha túskim kelmeıdi...

Pollı apaı Tomnyń kóılegin ustady da:

— Tipti terlemepti, — dedi.

Jáne ol ózine rıza bolǵan keıippen Tomnyń kóıleginiń qurǵaq ekenin bildi; onyń oıynda qandaı aıla jatqany eshkimniń oıyna kirgen emes.

Degenmen Tom jeldiń qaı jaqqa soǵatynyn baıqap úlgerdi jáne endigi suraqtardyń aldyn aldy:

— Biz biraz salqyndaý úshin basymyzdy sýsorǵyshtyń astyna ustaǵanbyz. Meniń shashym áli kepken joq, kórdińiz be?

Pollı apaı mundaı sebepti óziniń qalaı birden baıqamaǵanyna qynjylyp qaldy. Biraq sol boıda oǵan jańa oı kelgen edi.

— Tom, basyńdy sýsorǵyshtyń astyna qoıý úshin kóılegińniń men tigip bergen jaǵasyn jyrtýǵa týra kelgen joq pa? Qane, kúrtesheńniń ilgegin aǵytshy.

Tomnyń júzinen qaýiptiń ushqyny qashyp ketti. Ol kúrteshesiniń omyraýyn ashty. Kóılektiń jaǵasy tigýli tur.

— Jaqsy, jaqsy. Seni eshqashan túsine almaısyń ǵoı. Al men seni mektepke barmaı, shomylyp júr dep oıladym. Jaraıdy, men saǵan ashýlanbaımyn: sen qý bolǵanmen, adalsyń, degenmen men oılaǵannan góri táýir ekensiń.

Aılasynan eshteńe shyqpaǵany kóńiline kelgenmen, Pollı apaı Tomnyń osy joly buzyqtyq istemegenine qýandy.

Alaıda áńgimege Sıd aralasty.

— Siz onyń jaǵasyn aq jippen tikkenińiz esimde, — dedi ol, — al, qarańyzshy, mynda qara jip!

— Iá, ıá, men aq jippen tikkenmin! Tom!

Alaıda Tom áńgimeniń jalǵasyn kútpedi. Bólmeden shyǵyp bara jatyp, estiler-estilmes yzaly únmen:

— İshińdi keptiremin seniń, Sıddı! — dedi.

Senimdi jerge tyǵyldy da, kúrteshesiniń omyraýyndaǵy jip oraǵan eki úlken ıneni qarady. Bireýiniń kózine ótkizilgen aq jip te, ekinshisinde qara jip.

— Sıd bolmaǵanda baıqamaıtyn da edi. Shaıtan alǵyr! Ol birese aq jippen, birese qara jippen tigedi. Ylǵı bir tústi jippen tikse ǵoı... Kisini shatastyrady. Degenmen Sıdtiń janyn shyǵaramyn — jaqsy sabaq bolady oǵan!

Tom búkil qala halqy maqtanysh etetindeı úlgili bala emes edi. Biraq ol úlgili balanyń kim ekenin jaqsy biletin jáne ony óte jek kóretin.

Degenmen eki mınýttan — tipti odan da az ýaqytta — ol barlyq aýyrtpalyqty umytyp ketti. Bul qıyndyq ol úshin ádettegi úlken adamdardy mazalaıtyn azaptardan jeńilirek bolǵandyqtan emes, ótkeni sol sátte onyń jan dúnıesin jańa bir alapat qushtarlyq kernedi de, basyndaǵy qaýip-qaterli oılardyń bárin yǵystyryp tastady. Úlken kisiler de dál osylaı jańa bir oı, jańa maqsat keýdesin kernese, ózderiniń qaıǵy-qasiretin umyta alady. Tom osy kezde bir keremet jańalyqqa áýes bolyp júr edi: ol tanys negrden mánerlep ysqyrýdyń ádisin úırengen edi jáne bul ónermen eshkim mazalamaıtyn erkindikte jattyǵý jasaǵysy keletin. Negr qusqa uqsap ysqyra alatyn edi.

Ol negr arasynda oqtyn-oqtyn sál úzilis jasap, kádimgi qustarsha dirildetip ún shyǵaratyn. Ondaı ún shyǵarý úshin tildi jıi-jıi tańdaıǵa tıgizý kerek. Munyń qalaı bolatyny oqyrmannyń esinde shyǵar, árıne, ol bir kezderi balalyqty basynan keshirgen bolsa. Tomnyń qaısarlyǵy jáne yqylasy bul istiń barlyq jaı-japsaryn tez meńgerýge kómektesti. Aýzy toly sulý saz da, jan dúnıesin alǵys kernep, ol kóńildene kóshege shyqty.

Ol ózin aspandaǵy jańa planetalardyń bireýin ashqan astronom sezindi, tek onyń qýanyshy tereńirek, mándirek jáne shynaıy sezim edi.

Jazǵy kúnderdiń keshi uzaq bolady. Áli jaryq bolatyn. Kenet Tom ysqyryǵyn toqtata qoıdy. Qarsy aldynda tanymaıtyn bireý tur, ózinen sál úlkendeý bala. Qaı jynysta jáne qaı jastaǵy bolsa da jańa adam kórine qalsa, jupyny qalashyq Sankt-Peterbýrgtiń turǵyndary birden kóńil aýdaratyn. Onyń ústine álgi bala ústine ádemi kostúm kıip alypty — jumys kúni bulaı kıiný degen!.. Adam tańǵalarlyq. Qalpaǵy qandaı ádemi; ilgekterin uqypty qaýsyrǵan kók shuǵa kúrte, dál sol tústi jap-jańa shalbar. Búgin jeksenbi emes, juma bolsa da aıaǵyna áp-ádemi báteńke kıip alypty. Onyń galstýgy de bar — óte ashyq tústi taspa. Jalpy alǵanda, ol qalanyń naǵyz sánqoı myrzasyna uqsaıdy jáne bul Tomnyń ábden yzasyn keltirdi. Qarsy aldynda turǵan ǵajaıyp tulǵaǵa qaraǵan saıyn, Tom ústindegi jutańdaý kostúmimen ózin odan saıyn jeksuryn sezindi jáne ol ananyń ústindegi seriler kıetindeı kıimniń bul úshin túkke turmaıtynyn kórsetip, tanaýyn kótere tústi.

Eki bala da únsiz kezdesti. Bireýi aıaǵyn alǵa basyp edi, ekinshi bala da bir qadam attady -biraq janyna qaraı. Betpe-bet, kózbe-kóz — olar osylaı biraz qozǵaldy. Aqyrynda Tom shydamaı:

— Sybaǵańdy bereıin, qalaısyń ba? — dedi.

— Baıqap kór! Bere almaısyń!

— Joq, beremin!

— Berip kór, qane!

Adam tózgisiz únsizdik bastaldy. Aqyry Tom:

— Kimsiń óziń, atyń kim? — dedi.

— Seniń sharýań qansha?

— Sharýam qansha ekenin kórsetemin saǵan!

— Al kórset! Nege kórsetpeısiń?

— Endi eki sóz aıt — kórsetem.

— Eki sóz, eki sóz, eki sóz! Mine, saǵan! Al, qane!

— Oı, oı, eptisin qaraı gór! Eger kóńilim soqsa, bir qolymdy qaıyryp baılap qoısa da, sendeılerdi jalǵyz qolymmen-aq jaırata salam.

— Onda nege jaıratpaısyń? Qolyńnan keletinin óziń aıtyp tursyń ǵoı.

— Jaıratamyn, eger maǵan tıise berseń!

— Aı-aı-aı! Sendeılerdi kórgenbiz!

— Sylanyp, qoqılanǵan áteshteı turysyn! Oı, qalpaǵy qandaı!

— Unamaı ma? Basymnan julyp alyp kór, sybaǵańdy bereıin sonda.

— Ótirik aıtasyń!

— Óziń ótirikti soǵyp tursyń!

— Qorqaqtyǵyna qaramaı, qorqytqysy keledi!

— Jaraıdy, baryp turshy óziń!

— Áı, sen tyńda: aqylǵa kelmeıdi ekensiń, basyńdy jaramyn.

— Qalaı jarasyń? Oı-oı-oı!

— Jaramyn!

— Endi neni kútip tursyń? Qorqytasyń, qorqytasyń, al iske joqsyń! Iaǵnı óziń qorqasyń?

— Men be?!

— Joq, qorqyp tursyń!

— Joq, qoryqpaımyn!

— Joq, qorqyp tursyń deımin.

Taǵy únsizdik. Bir-birin kózderimen jep barady, oryndarynan qozǵalyp, jańa sheńber-syzyq jasady. Aqyry ekeýi ıyqtasyp turdy. Tom aıtty:

— Ket bul jerden!

— Óziń ket!

— Ketpeımin.

— Meniń de ketkim joq.

Olar osylaı betpe-bet turyp árqaısysy alǵa attady. Bir-birin jek kórgennen ne isterge bilmeı, aqyry bar kúshterimen ıterise bastady. Biraq o jaqta da, bu jaqta da jeńis joq. Osylaı ıterisip biraz turdy. Ekeýi de yzadan kúıip-janyp qyp-qyzyl boldy, sosyn eki jaq ta báseńdeıin dedi, biraq ekeýi de bir-birinen qaýiptenip turǵandary anyq.

Sonda Tom aıtty:

— Sen qorqaqsyń jáne kúshiksiń! Men aǵama aıtamyn — ol seni shynashaǵymen-aq jaıratady. Men oǵan aıtsam boldy — tas-talqanyńdy shyǵarady!

— Seniń aǵańnan zárem ushady meniń! Ózimniń de aǵam bar, seniń aǵańnan eresek, ol seniń aǵataıyńdy anaý dýaldan laqtyryp tastaıdy. (Ekeýiniń de aǵa dep turǵandary — oıdan shyǵarylǵan jaıt).

— Ótirikti soqpa!

— Aıtqan ekensiń!

Tom aıaǵynyń úlken bashpaıymen shańdaq jerdi syzdy da:

— Osy syzyqtan attap kór. Men seniń janyńdy shyǵaratynym sondaı, ornyńnan tura almaı qalasyń! Bul syzyqtan attaǵan adam ońbaıdy!

Bóten bala sol boıda syzyqtan ótýge asyqty.

— Kóreıik janymdy qalaı shyǵaratynyńdy.

— Ket deımin! Saǵan aıtyp turmyn ǵoı!

— Meni túıgishtep, talqanyńdy shyǵaram degen óziń ǵoı. Endeshe neǵyp tursyń?

— Eki tıyn úshin seniń byt-shytyńdy shyǵarmasam, meni shaıtan alsyn!

Bóten bala qaltasynan eki mys tıyndy shyǵaryp, Tomǵa usyndy.

Tom onyń qolyn qaǵyp qalyp edi, tıyndar ushyp ketti. Bir mınýttan keıin eki bala da bir-birine aıbat shekken eki mysyqqa uqsap shańda domalap jatty. Biriniń biri shashynan tartyp, kúrteshe, shalbarǵa jarmasyp, bir-biriniń muryndaryn jaralap, shańǵa da, dańqqa da bólenisti. Aqyrynda shań-tozańnyń arasynan sulbalary anyq kórine bastady: Tom dushpanynyń ústinde atqa mingendeı otyryp alyp, judyryǵymen túıgishteýde.

— Keshirim sura, — dep talap etedi.

Alaıda bala bosanǵysy kelip tyrbańdap jatyr jáne yzadan ókirip jylaıdy.

— Keshirim sura!

Uryp-soǵý basylar emes. Aqyry bóten bala túsiniksizdeý mińgirleıdi: "Jeter endi!". Tom sonda ǵana ony bosatyp:

— Bul — saǵan sabaq. Ekinshileı kimmen baılanysyp turǵanyńdy aldymen baıqap al.

Bóten bala murny pysyldap óksigen kúıi kıiminiń shańyn qaǵyp, ara-tura basyn shaıqap qoıyp artyna qaıyrylady, "kelesi joly Tomnan óshin oqsatyp alatynyn" aıtyp qorqytady. Tom bolsa, oǵan kekete jaýap berip, jeńisine maqtanǵan keıipte úıge bettedi.

Alaıda ol burylyp "dushpanyna" qaraýy muń-aq eken, anaý buǵan kesek laqtyryp jaýyrynyna tıgizdi de, ózi qulyndaı quldyrańdap qasha jóneldi. Bul bolsa, satqynnyń sońynan onyń úıine deıin qýyp bardy da, qaıda turatynyn bilip aldy. Tom "jaýdy" jekpe-jekke shaqyryp qaqpa aldynda biraz turdy, biraq anaý terezeden bet-aýzyn qısańdatqany bolmasa, dalaǵa shyqpady. Aqyrynda jaýynyń anasy kórindi, Tomdy ońbaǵan, buzyq, sotqar bala dep dymyn qoımady jáne bul jerden joǵalýyn buıyrdy. Ketýin ketkenimen, Tom óziniń osy mańda júretinin jáne onyń balasyna kóresini kórsetetinin aıtyp, qyr kórsetti.

Ol úıge kesh oraldy, terezeden eppen túse berip edi, qorshaýǵa túskenin bildi: onyń qaq aldynda apaıy tur jáne ol kisi munyń shań basqan kúrteshesi men jalba-julba bolǵan shalbaryn kórgende, Tomnyń merekesi jer aıdalǵan tutqynnyń kúıine aınaldy degen oı onyń keýdesin almas qanjardaı suqqylady.

Ekinshi taraý

ǴAJAIYP SYRSHY

Kún senbi. Jazǵy tabıǵat tamyljyp tur — typ-tynyq, qaınap jatqan ómir. Ár júrekte án syńǵyrlaıdy, al júrek jas bolsa, áýen aýyzdan tógiledi. Árbir dıdarda qýanysh shýaqtaıdy, adamdardyń árqaısysy nyq basyp ketip barady.

Mamyrgúl aq japyraqqa malynyp, aýaǵa jupar shashyp tur.

Qalanyń ústine tóngen Kardıf taýy jasyl túske oranǵan qasıetti jer bolyp kórinedi. Alystan qaraǵanda ol tamasha, jym-jyrt tynyshtyq kózińdi arbaıdy. Qolyna bir shelek ák pen saby uzyn syr jaqqyshty alyp, Tom úıden shyqty. Sharbaqqa kóz júgirtip edi, jańaǵy qýanysh áp-sátte basyldy da, keýdesin kóńilsizdik tumany basty. Uzyndyǵy úsh ıard sharbaqtyń bıiktigi — toǵyz fýt!

Sol sátte oǵan ómir degen mánsiz, ómir súrý — aýyr júk bolyp kórinip ketti. Ol tereń kúrsinip, syr jaqqyshty ákke maldy da, sharbaqtyń joǵarǵy jaǵyn sıpap ótti, sosyn ekinshi ret qaıtalady da toqtaı qaldy: sharbaqtyń syrlanbaǵan bóligi bul bir-eki ret sıpap ótken túspen salystyrýǵa kelmeıdi! Ókinishten aǵashtyń túbine otyra ketti. Sekirip basyp sharbaqtan Djım shyqty. Onyń qolynda qańyltyr shelek. Ózi "Býffalonyń qyzdary" degen ándi yńyldap aıtyp keledi.

Qalanyń sý sorǵyshyna sý alýǵa barýdy Tom jek kóretin, biraq ol oıyna qazir basqasha qaraýǵa týra keldi. Sý alatyn jerde adam kóp bolatynyn esine aldy: aq násildiler, mýlattar , negrler; qyzdar men balalar sýdyń kezegin kútip otyrady, demalady, oıynshyqtaryn almastyrady, kerisedi, tóbelesedi.

Djım sýǵa barsa, bir saǵatsyz úıge oralmaıtyny, onda da sońynan izdep baratyny Tomnyń esine tústi.

— Tyńdashy, Djım, — dedi Tom, — azdap syrlaı salshy, sýdy men ákeleıin.

Djım basyn shaıqady.

— Kelise almaımyn, massa Tom! Kempir maǵan sýǵa tez baryp kel, jolaı eshkimmen sóılesip kidirme dep buıyrdy. Sosyn ol: "Tom, sharbaqty syrla dep seni shaqyratynyn men bilemin, sen ony tyńdama, ózińniń jolyńmen júr, — dedi. — Ol sharbaqty qalaı syrlap jatqanyn ózim baryp kóremin", — dedi.

— Al sen ony tyńdama, Djım, oılashy, kári kempir ne demeıdi! Shelekti maǵan ber, qane, men júgirip baryp kele qoıaıyn. Ol tipti kim ákelgenin de bilmeı qalady.

— Oı, Tom myrza, men odan qorqamyn! Ol meniń basymdy julyp alady: qudaı biledi, julyp alady.

— Ol! Ol eshkimdi saýsaǵymen de túrtpeıdi; kóp bolsa oımaǵymen basyńnan nuqıdy — sonymen bitedi bári. Mundaı jazaǵa kim mán beredi? Ras, ol ashýly sózder aıtady, biraq sózden esh jeriń aýyrmaıdy ǵoı, eger ol jylap-syqtamasa. Djım, men saǵan kishkentaı shar berem. Meniń alebastrdan jasalǵan aq sharıgim bar ǵoı — sony saǵan beremin.

Djım oılanyp qaldy.

— Appaq sharık, Djım, keremet!

— Solaıy solaı ǵoı, keremet buıym! Tom myrza, men kári hanymnan óte qorqamyn.

— Onyń ústine, qalasań, men saǵan aıaǵymdaǵy jarany kórsetemin.

Djım bar bolǵany adam balasy ǵoı, mundaı eliktirýge qyzyqpaı qoımaıdy. Ol shelegin jerge qoıyp, aq sharıkti aldy, sosyn qyzyqqannan qyzara bórtip Tomnyń oralǵan bashpaıyn sheship jatqanyna qarady, alaıda bir mınýt ótkende jaýyryny qaqsaǵan kúıde shelegi bulǵańdap, kóshemen zymyrap bara jatty, sóıtkenshe Tom sharbaqty syrlaýǵa kiristi, al apaı bolsa, bir týflıi qolynda saltanatty keıippen soǵys alańynan ketip bara jatty.

Alaıda Tomnyń kúsh-qýaty uzaqqa barmady. Ol búgingi kúndi qyzyqty ótkizýdi josparlaǵanyn esine alyp edi, odan saıyn júregi syzdap ketti. Keshikpeı jumys degendi bilmeıtin basqa balalar kóshege shyǵady, erkin oınaıdy. Árıne, olar túrli qyzyq oıyndardy biledi jáne olardyń bári munyń jumystan bas ala almaı jatqan túrin kórip, mazaqtaıdy.

Muny oılaǵanda, ábden kúıip ketti. Ol qaltasynan barlyq qazynasyn shyǵaryp, olardy qaraı bastady: oıynshyqtyń synyqtary, sharıkter jáne basqa birdeńeler; bul dúnıe-symaqtardy berip, eshkimge sharbaqty syrlata almaıdy jáne jarty saǵattyq erkindikti satyp ala almaısyń. Ol dúnıelerin jınap, qaıta qaltasyna saldy jáne eńbekke aıyrbastaý týraly oıdan bas tartty. Balalardyń eshqaısysy mundaı beıshara aqyǵa bola jumys istemeıdi. Kenet osyndaı qara túnek qaptaǵan sátte Tomǵa shabyt keldi! Naǵyz shabyt — jarqyraǵan danalyq oı.

Ol syr jaqqyshyn alyp jumysqa kiristi. Anadaı jerde bul onyń kelemej-kekesininen ólerdeı qorqatyn Ben Rodjers degen bala kórindi. Ben júrip kele jatqan joq, sekirip, shapqylap, arasynda bılep keledi — bul onyń kóńili jarqyn, búgingi kúnnen kóp jaqsylyq kútetindiginiń belgisi.

Ol alma jep keledi jáne ara-arasynda bir áýendi ysqyrady da, sońǵy jaǵynan "dın-don-don, dın-don-don" dep eń tómengi notalardy qaıtalaıdy, óıtkeni Ben ózinshe parohod bolyp kele jatqany. Ol jaqyndaǵanda jyldamdyǵyn báseńdetip kósheniń ortasyna shyqty da, eppen, mardymsyp keıin buryla bastady, sebebi Ben ózinshe "Úlken Mıssýrı" parohody bolyp keledi. Parohod ta, kapıtan da bir ózi. Ol óziniń kapıtan mostıginde turǵan keıippen ózine ózi buıryq beredi de jáne ony ózi oryndaıdy.

— Toqta, mashına, ser! Dın-dımın, dın-dımın-dın!

Parohod jaılap jol ortasynan shyǵyp, kósheniń jıegine jaqyndady.

— Artqa! Dımın-dımın-dın!

Ol eki qolyn búıirine taıandy.

— Artqa ber! Ońǵa buryl! Tsh, dımın-dın! Chshsh-chshsh-chshsh!

Oń qolymen úlken-úlken dóńgelekter syzyp, parohodtyń dońǵalaǵyn kórsetken bolady.

— Solǵa! Solǵa bur! Dımın-dın-dın! Chshsh-chshsh-chshsh!

Endi sol qolymen jańaǵydaı dóńgelekterdi syza bastady.

— Toqta, on jaq bort! Dımın-dın-dın! Toqta, sol jaq bort! Alǵa jáne ońǵa qaraı. Toqta! Jaı júr! Dın-dımın! Chýý-chýý-ý! Ushyn ber! Eı, tezirek, qımylda! Eı, jaǵadaǵy adam neǵyp tursyń! Qanatty qabylda! Arqandy baǵanǵa baıla! Endi bosat! Mashına toqtady, myrza! Dımın-dın-dın! Sht-sht-sht! (Mashına bý shyǵaryp jatqany).

Tom parohodqa kóńil aýdarmaı jumysyn jalǵastyra berdi. Ben odan kózin almaı turdy da, sálden soń:

— Bálem, qolǵa tústiń be! — dedi.

Jaýap bolmady. Tom kánigi sýretshilerdiń kózimen óziniń sońǵy jumysyna bir qarap alyp, syr jaqqyshpen taǵy bir sıpap ótti de, keıin sheginip óz isine rıza kóńilmen kóz saldy. Ben jaqyn kelip, onymen qatar turdy. Almany kórgende Tomnyń silekeıi shubyryp ketti, biraq ol esh nárse bolmaǵandaı jumysyn jasaı berdi. Ben aıtty:

— Nemene, týysqan, jumysqa jegip qoıdy ma?

Tom oǵan buryldy da:

— A, sen ekensiń ǵoı, Ben! Men baıqamadym.

— Tyńdashy, men sýǵa túsýge bara jatyrmyn... Iá, sýǵa túsýge. Seniń de sýǵa túskiń kelip turǵan shyǵar, a? Biraq saǵan, árıne, bolmaıdy, jumys jasaýǵa týra keledi. Árıne, solaı!

Tom oǵan bir qarady da:

— Jumys dep sen neni aıtyp tursyń?

— Mynaý jumys emes pe?

Tom sharbaqty syrlaı bastady da jáne nemquraıly jaýap berdi:

— Múmkin jumys, múmkin jumys emes. Men bir ǵana nárseni bilemin: Tom Soıerge osy unaıdy.

— Qoıshy-eı? Osy jumysty rahattanyp istep jatyrmyn degiń kele me?

Syr jaqqysh sharbaqtyń boıymen qydyra berdi.

— Unamaıdy? Unamaıtyn nesi bar? Sharbaqty syrlaıtyn múmkindik balalarda kúnde bola bermeıdi.

İs basqa baǵyt aldy. Ben alma kemirýdi toqtatty.

Tom, rahattana jumysqa kirisken sýretshige uqsap qylqalamyn ońǵa, solǵa jyljytyp, sosyn birneshe qadam keri sheginip, sharbaqtyń ózi syrlaǵan tustaryna qarap, qaı jerge qandaı syzyq kerek ekenin syn kózimen baıqady, al Ben onyń árbir qımylyna qyzyǵa qarap turdy da, aqyry til qatty:

— Tom, tyńdashy, maǵan bershi, men syrlap kóreıin!

Tom oılanyp qaldy jáne kelisýge ázir sekildi kórindi, biraq sońǵy sátte pikirin ózgertti:

— Joq, joq, Ben... Báribir eshteńe shyqpaıdy. Pollı apaı osy sharbaqqa kelgende óte kinámshil kisi: sharbaq kóshe jaqta ǵoı. Esik aldyna qarasa, basqasha bolar edi, al apaı buǵan tym qatal qaraıdy — asa uqyptylyqpen syrlaý kerek. Myń, tipti eki myń balanyń ishinen bireýi ǵana ádemi etip syrlaýy múmkin.

— Ne deıdi? Oıyma kelgen emes. Maǵan bere turshy syrlap kóreıin, sál ǵana. Eger seniń ornyńda men bolsam, birden saǵan bere salar edim. A, Tom?

— Ben, men saǵan qýana-qýana berer edim, biraq Pollı apaı... Jańa Djım de syrlaǵysy kelip edi, apaı ruqsat etpedi. Sıd te odan ótindi — jibermedi. Bul jumysty saǵan senip tapsyrýdyń qıyndyǵyn endi túsingen shyǵarsyń? Eger sen syrlaǵanda bir jerinen aǵattyq kete qalsa...

— Bos sóz! Men senen kem syrlamaımyn. Tek sál syrlap kóremin! Saǵan myna almanyń ortasyn bereıin.

— Jaraıdy! Joq, bolmaıdy, Ben, men qorqamyn, odan da qoıa qoıaıyq...

— Men almanyń qalǵanyn túgel bereıin.

Tom bergisi kelmegen keıippen, biraq ishinen rahattana syr jaqqyshty usyndy.

Baǵanaǵy "Úlken Mıssýrı" parohody terlep-tepship eńbek etip jatqanda, zeınetker sýretshi kóleńkedegi bir kúbiniń ústinde aıaqtaryn bylǵańdatyp alma kemirip otyrdy jáne ashyq aýyz balalarǵa tor qurýmen boldy.

Ashyq aýyz ańǵaldar jetkilikti eken: balalar sharbaq janyna kúlki etýge keldi de, aqyrynda ózderi syrlaı bastady. Ábden silesi qatqan Bennen keıingi kezekti Tom Bıllı Fısherge sý jańa qaǵaz jylanǵa almastyrdy; al Fısherdiń silesi qatqan kezde kezekti aqysyna uzyn jipke baılaǵan óli tyshqan berip Djonnı Mıller aldy.

Osylaısha saǵattan soń saǵat zymyrap ótip jatty.

Túske qaraı Tom tańerteńgi jalańaıaq kedeıden úlde men búldege oranǵan baı bolyp shyǵa keldi. Endi onyń on eki aq sharıgi, tistep turyp úrleıtin gýildektiń synǵan bólshegi, kógildir shyny bótelkeniń synyqtary, sharǵy jiptiń kátóshkisinen jasalǵan pýshka, bordyń túıiri, esiktiń mystan jasalǵan tutqasy, ıttiń qarǵysy, grafınniń shyny qaqpaǵy, pyshaqtyń saby, tereze ramasynyń synyǵy — bári onyń baılyǵy edi.

Tom eshteńe istemeı-aq qaýmalaǵan balalardyń arasynda ýaqytyn kóńildi ótkizdi. Balalar sharbaqty úsh ret syrlap shyqty! Syr taýsylmaǵanda Tom bul qaladaǵy balalardyń bárin kedeı qylatyn edi.

Tom ómir degen onsha jaman emes eken ǵoı dep oılady.

Ózi túsinbese de, ol uly jańalyq ashty: ıaǵnı, adamdardyń isine basshylyq etetin zań shyǵardy. Úlken adam bolsyn, bala bolsyn bir nársege ıe bolǵysy kelse, ol meıli óte kóp qıyndyqpen qolǵa túsýi de múmkin. Eger ol osy kitaptyń avtory sıaqty uly danyshpan bolsa, túsiner edi: Jumys degen — biz jasaýǵa tıisti nárse, al Oıyn oınaýǵa biz mindetti emespiz. Bul onyń qaǵazdan gúl jasaý nemese jeldıirmendi qosý — jumys ta, keglıdi kózdeý bolmasa Monblanǵa kóterilý — rahatqa bóleıtinin túsinýine kómekteser edi. Anglıada arbaǵa tórt at jegip, jıyrma-otyz mıl jer júrgeni úshin razylyqpen aqsha tóleıtin baılar bar; al eger olarǵa osy jumysy úshin jalaqy tólenetin bolsa, onda bul jumys bolyp sanalar edi jáne olar sol boıda-aq bas tartar edi.

Tom biraz ýaqyt tapjylmaı otyrdy; ol óz ómirinde bolǵan eleýli úzilis jaıly oılady, sosyn tabanyn bas shtabqa buryp, jumystyń aıaqtalǵanyn habarlaýǵa ketti.

Úshinshi taraý

SOǴYS JÁNE MAHABBAT

Tom túkpir jaqtaǵy uıyqtaıtyn, qonaq kútetin ári jumys isteıtin jáne tamaq ishetin jalǵyz bólmeniń ashyq terezesiniń janynda otyrǵan Pollı apaıdyń aldynda tur.

Keýdeńdi keńiter jazǵy aýa, jym-jyrt tynyshtyq, gúlderdiń jupar ıisi, aralardyń jan terbeter yzyńy apaıdy rahatqa bólegendeı: ol murnyn taqap bir nárse toqýmen áýre, óıtkeni onyń jalǵyz ermegi — tizesinde pyryldap jatqan mysyǵy. Qaýipsizdik maqsatymen kózildirik joǵary jyljyp, onyń aq shashtaryna ornyqty.

Ol Tom, árıne, baıaǵyda-aq zytyp ketti ǵoı degen senimde edi, al endi qatal jaza buıyratynyn bile tura munyń aldyna batyly jetip kelip turǵanyna tańdanyp otyr.

Tom kirdi de:

— Endi oınaýǵa bola ma, táte? — dedi.

— Qalaı? Bitirip tastadyń ba? Qansha syrladyń?

— Bárin, táte!

— Tom, ótirikti soqpa! Men ótirik aıtqandy jaqtyrmaımyn.

— Ótirik aıtyp otyrǵanym joq, táte. Syrlap bitirdim.

Pollı apaı senbedi. Ol óz kózimen kórý úshin sharbaqqa bet aldy. Eger Tomnyń aıtqanynyń tym bolmasa jıyrma paıyzy shyndyq bolsa, apaı ábden qýanar edi. Ol úsh qabat syrlanyp appaq bolǵan sharbaqty, onyń etegine júrgizilgen aq syzyqty kórgende, tań-tamasha qaldy.

— Bilesiń be.... eshqashan oıyma kelmegen bolar edi... — dedi Pollı apaı. — Ádilin aıtý kerek, Tom, sen, kóńiliń soqsa, jumys isteı alasyń. - Sosyn ol madaqtaýdy báseńdetti de: — Tek seniń jumysqa degen kóńilińniń soǵýy óte sırek. Muny da aıtyp qoıý kerek. Al bar, oına. Úıge kelýdi umytyp ketpe. Áıtpese meniń jazalaýym tez!

Pollı apaıdyń rıza bolǵany sonshalyq, ony sholanǵa aparyp eń tańdaýly almany berdi. Buǵan qosa adal eńbekpen tapqan nárseniń bári ári tátti, ári qadirli degen ulaǵatty ósıet aıtyldy.

Apaı qasıetti kitaptan úzindi keltirip jatqanda Tomǵa tátti pirándikti qaltasyna súńgitýge múmkindik týdy.

Ol júgirip esik aldyna shyqty da Sıdti kórdi. Sıdtiń baspaldaqpen kóterilip kele jatqan beti edi. Baspaldaq úıdiń syrtynda, ekinshi qabattyń túpki bólmelerine aparady. Tomnyń qolyna kesek topyraqtar tústi de, kenet aýadan topyraq jaýǵandaı bolyp, Sıdtiń bet-aýzyn, tula-boıyn basyp qaldy. Pollı apaı esin jıyp Sıdti qutqaram degenshe, Tom sharbaqtan sekirip ǵaıyp boldy. Árıne, sharbaqtyń qaqpasy bar, biraq Tomnyń oǵan barýǵa ýaqyty bola bermeıdi. Pollı apaıǵa qara jip týraly aıtqan satqyn Sıdten ósh alǵasyn, Tomnyń kóńili sabasyna tústi.

Tom kósheni aınalyp ótip, apaıdyń sıyr qorasynyń túpki qabyrǵasyna tireletin, ylǵı shańy burqyrap jatatyn burylystan bir-aq shyqty. Endi qaýiptenetin eshteńe joq. Bul jerde ustap alyp, jazalaıdy-aý dep qorqýǵa da bolmaıdy. Ol burynǵy ýádelesken kelisim boıynsha, eki ásker bir-birine shabýylǵa shyǵatyn qalalyq alańǵa bet aldy. Ol áskerdiń birin Tom, ekinshisin onyń aıyrylmas jan dosy Djo Garper basqarady. Eki uly áskerbasy bir-birimen ózara shabýylǵa shyqpaıdy — bulaı usaqtalýǵa bolmaıdy; ekeýi tóbeniń basynda qatar turyp, adútanttary arqyly buıryq berip soǵysty basqarady. Uzaqqa sozylǵan qatal urystan keıin Tomnyń áskeri jeńiske jetti. Eki jaq ta ólgenderin eseptep, tutqynǵa túskenderdi almastyrdy, endigi jańa soǵys neden bastalatynyna kelisti jáne kelesi sheshýshi urystyń kúnin belgiledi. Sosyn eki jaqtyń da sarbazdary sap túzep, dástúrli marsh áýenimen urys alańynan ketti, al Tom jalǵyz ózi úıine qaraı tartty.

Djeff Techer turatyn úıdiń janynan óte berip ol baq ishinde júrgen bir qyzdy kórdi — altyndaı shashyn eki burym etip órgen, kógildir kózderi móldirep, appaq juqa kóılegi jarasa qalǵan.

Álginde ǵana urys dalasynda dańqqa bólengen batyr oqqa ushty. Emmı Lorens degen bireý sol boıda umyt boldy, tipti Tomnyń júreginde onyń izi de qalmady. Al, bul bolsa, Emmıdi essiz súıemin dep oılaıtyn. Shynynda ol sezim ásheıin sáttik qyzyǵý eken. Ol qyzdyń buǵan degen mahabbatyn oıatýǵa qanshama aı ketti. Osydan bir apta buryn Emmı muny súıetinin moıyndaǵan.

Sodan bergi jeti kúnde ol ózin álemdegi eń baqytty balamyn dep maqtanyshpen sezinip júrgen, endi, mine, bir sátte ol qyz kirip shyǵýǵa kelgen kezdeısoq qonaqtaı munyń júreginen ketip qaldy. Ol esi shyǵa jasyryn syǵalap, jańa perishte muny baıqap qalǵanyn bilgenshe jantalasty. Sosyn ol bul jerde qyzdyń bar ekenin baıqamaǵan bolyp, onyń qyzyǵýshylyǵyn oıatý úshin túrli fokýstar (er balalar arasyndaǵy ádis) kórsete bastady. Kenet ol qaýipti akrobatty kórinis jasap turǵan kezde qyz jaqqa kóz salyp edi, ol buǵan jaýyrynyn berip, úıge qaraı ketip barady eken. Tom júgirip oǵan jaqyndady da, sharbaqqa súıenip turyp qaldy; qyz áli de baq ishinde júre tursa dep esi shyqty. Qyz shynynda da baspaldaq ústinde sál aıaldady, biraq sosyn esikke bettedi. Onyń tabany bosaǵaǵa tıgende, Tom kúrsinip edi, kenet kózderi kúlimdep, qýanysh shýaǵyn shashyp qoıa berdi: qyz úıge kirmeı turyp buǵan buryldy da, margarıtka gúlin laqtyrdy.

Tom gúldi aınala júgirdi de, sodan soń alaqanyn kóziniń ústine qoıyp, kósheniń alystaý túkpirinde qyzyqty bir nárse bolyp jatqandaı qadala qarady. Sosyn jerden bir tal qamysty alyp murnynyń ústine qoıdy da, basyn artqa shalqaıtty. Qamys onyń denesin tepe-teń ustaýǵa sebin tıgizetindeı, eppen júrip gúlge jaqyn keldi de, jalańaıaq bashpaıyna qystyryp, jalǵyz aıaqpen sekirgen kúıi kórinbeı ketti. Alaıda ol gúldi kúrteshesiniń omyraýyna jasyrý úshin bas-aıaǵy bir mınýt tasaǵa tyǵyldy. Gúldi júreginiń tusyna, múmkin asqazanynyń mańyna (ol anatomıadan myqty emes edi) jasyrdy.

Sodan soń ol keshke deıin sharbaq janynda burynǵysha ártúrli kózboıaýshylyqtar jasaýmen boldy. Qyz kórinbedi, alaıda ol terezeniń janynda ma — áıteýir bir jerde munyń sol úshin janyn salyp júrgenin kórip tur dep ózin-ózi sendirdi. Aqyr sońynda salbyrańqy kúıde úıine oraldy, al onyń beıshara basy neshe túrli armanǵa toly edi.

Keshki as ústinde onyń kóńil-kúıi kóterińki bolǵany sondaı, tipti apaıy da tańǵalyp otyrdy: balaǵa ne bolǵan? Sıdke qum aralas kesek laqtyrǵany úshin sazaıyn tartqanmen, Tom oǵan qapalanǵan joq sıaqty. Ol apaıynyń tanaýynyń astynan bir kesek qantty jymqyrýǵa oqtalǵany úshin sybaǵasyn alsa da, ókpelegen joq, tek:

— Táte, Sıd qansha qantty qaltasyna salsa da, ony sabamaısyz ǵoı! — dedi.

— Sıd sen sekildi adamdardy azaptamaıdy. Eger seniń artyńnan baqylap júrmese, sen qant salǵyshtyń qasynan ketpes ediń.

Apaıdyń as bólmege ketýi muń eken, jazalanbaǵanynan ózin baqytty sezingen Sıd buny kúlki etkendeı qant salǵyshqa qolyn sozdy. Buǵan shydaýǵa bolmaıdy! Alaıda qant salǵysh Sıdtiń saýsaǵynan jyljyp edenge túsip ketti de, byt-shyty shyqty. Tom rahattanǵannan aýzy jabylyp, qýanyshtan dybysy shyqpaı qaldy. Ol apaıy kelip, bul kimniń isi ekenin suraǵansha, úndemeı typ-tynysh otyrýǵa bekindi. Sonda bárin aıtady jáne apaıynyń ylǵı maqtaıtyn úlgili balany qalaı jazalaǵanyn kórýden artyq rahat bar ma? Onyń keýdesin yzaly kektiń kernegeni sonsha, apaıy oralyp, kózildiriginiń ústinen ashýdyń naızaǵaıy shashyrap, edendegi shyny synyqtarǵa qadaldy. Tom: "Mine, qazir bastalady!" dedi ishteı. Biraq kelesi mınýtta ózi edende jatty! Ámirli qol ony judyryqtyń astyna alýǵa yńǵaılanyp, oǵan taǵy tóne berip edi, Tom kóziniń jasy sorǵalap aıqaılap jiberdi.

— Toqtańyz! Toqtańyz! Ne úshin sabaısyz meni? Ony syndyrǵan Sıd qoı!

Pollı apaı yńǵaısyzdanyp toqtaı qaldy. Ol qazir buǵan jany ashyp músirkeıdi, sóıtip óziniń kinásin jýyp-shaıady dep oılady Tom. Alaıda apaıdyń tili shyǵyp:

— İm! Degenmen, meniń oıymsha, sen sybaǵańdy bostan-bos alǵan joqsyń. Men shyǵyp ketkende, sen taǵy birdeńeni shyǵarǵan bolarsyń.

Aıtýyn aıtqanmen, apaı óziniń artyq ketkenin sezdi. Balaqaıǵa jyly sóz aıtyp erkeletkisi kelgenmen, Pollı apaı bul balaqaıǵa janashyrlyq kórsetseń, óziniń kinásin moıyndap otyr dep oılaýy múmkin, al tártip zańy buǵan ruqsat etpeıdi dedi ishteı. Sondyqtan ol eshteńe aıtpastan, júregi syzdaǵan kúıi óziniń ádettegi jumysyna kiristi. Tom bolsa, buryshta ashýǵa býlyǵyp jaraqattaryn sıpalap ózine-ózi kele almaı otyr. Apaı ishteı munyń aldynda tizesin búgýge daıyn ekenin Tom bildi jáne osy oıy onyń kóńiline qýanysh uıalatty.

Apaıdyń ishteı azaptanyp, munymen tildesýge sebep izdep otyrǵanyn ol baıqamaǵan boldy. Apaı kózine jas tolyp, oqtyn-oqtyn janashyrlyqpen buǵan qarap qoıyp otyrǵanyn kórse de, Tom oǵan eshqandaı kóńil aýdarǵysy kelmedi. Tom ózin aýrý kúıde elestetip, apaıy munyń "keshirdim" degen sózin estý úshin asty-ústine tússe de, bul qaıyrylmaı, betin qabyrǵaǵa buryp únsiz jatady.

Sonda apaıdyń jaǵdaıy qalaı bolady? Tom óziniń óli denesin úıge ákelgenin kóz aldyna keltirdi: onyń denesin jańa ǵana ózennen shyǵardy, buıra shashy sý-sý kúıde, óziniń mazasyz azaptanǵan júregi máńgige tynyshtaldy!

Sonda apaı munyń óli denesine jarmasyp, jańbyrsha jaýǵan kóz jasyn tyıa almaı, qudireti kúshti qudaıǵa jalynyp, balany o dúnıeden qaıtarýyn jáne eshqashan ony jazyqsyz jazalamaıtynyn aıtar edi. Biraq Tom sol sup-sur keıipte, tirliktiń belgisi joq salqyn kúıde jatady — baqytsyz, azaptan kóz ashpaǵan kishkentaı balanyń qasireti endi máńgi toqtady. Tom osyndaı qaıǵyly sandyraǵymen ózin-ózi ábden qajytyp, sorǵalaǵan jasyn tunshyǵa jutyp jatty. Kóz jasynan aınalanyń bárin tuman basqandaı. Kirpigin qımyldatsa, kóziniń jasy tanaýynyń ushynan, betinen sorǵalap jatty. Óziniń janyn osylaı qaıǵyǵa oraǵany ony rahatqa bólegeni sonsha, eshqandaı qýanysh alańdatpaıtynyn qalady. Qýanyshty sezimge bólený onyń yzasyn keltiredi — al, myna qasiret oǵan kıeli kórindi. Sondyqtan bir ǵasyr joq bolyp ketken — ıaǵnı, bir apta — nemere ápkesi Merı úıge oralǵanyna esi shyǵa qýanǵannan bılep, ándetip esikten engende qabaǵy tas túıilgen kóńilsiz Tom ornynan turyp basqa esikten shyǵyp ketti, al Merımen birge kelgen ásem áýen men kún shýaǵy ekinshi esikke bettedi.

Ol ádette balalar jınalatyn jerden jyraqta ózimen-ózi júrdi. Ony óziniń júregi sekildi qasiretti, muńdy, shette jatqan buryshtar shaqyrǵandaı. Ózendegi aǵash sal qyzyqtyrdy da, ol shetine kelip otyra ketti, sosyn shetsiz-sheksiz kóńilsiz, tynysh jatqan sý betine qarap, ózin yńǵaısyz jaǵdaılarǵa uryndyrmaı jáne eshteńeni sezinbeı osy tuńǵıyqqa batyp ketýdi armandady. Sonan soń ol gúldi alyp, solyp, japyrylyp qalǵan gúlshoǵyn qoınynan shyǵarǵanda, onyń tátti muńy burynǵydan da arta tústi. Anaý qyz munyń jan álemindegi qazirgi qasiretti bilse, buǵan jany ashyr ma edi? Jylap otyryp, munyń moınyn orap jubatar ma eken? Álde mynaý qańyraǵan salqyn álem sekildi ol da teris aınala ma?

Osy oılar onyń janyn saǵynyshqa toltyrdy, ol sonyń bárin elestetti, aqyry aıaǵynda ornynan kúrsinip turdy da, qarańǵylyqqa sińip ketti.

Saǵat toǵyz jarym — onnyń shamasynda ol beıtanys sulý turatyn kósheden bir-aq shyqty; aınalada tiri jan kórinbeıdi; sál kidirip, bir sát qulaq túrip edi — esh dybys joq. Ekinshi qabattaǵy terezeden maıshamnyń bulyńǵyr jaryǵy perdeni nurǵa bólep turǵany kórinedi. Munyń esin alǵan beıtanys sulýdyń beınesi osy bólmeni nurlandyryp tur ma eken? Ol sharbaqtan tústi de, aǵash butalarynyń arasynan jaılap ótip, álgi terezeniń astyna tura qaldy. Sol terezege yntyǵa qadalyp biraz turdy, sosyn solǵan gúlin keýdesine qoıyp, shalqasynan jatty. Ol osylaı — janashyrlyqtan jurdaı júrekter álemine tastalǵan kúıde ólgisi keldi: panasyz basyn kimge, qaıda súıerin bilmeı, ólim qınaǵan shaqta mańdaı terin súrtetin eshkimi joq, eń sońǵy jantalas sátinde buǵan jany ashyp, eńkeıetin tiri adam bolmaı jan tapsyrsa... Ol erteńgi tańǵy kóńildi shýaqty qyzyqtap terezeden qaraǵan kezde muny kóredi, sonda onyń kózinen sorǵalap munyń óli denesine bir tamshy jas tambaıdy; aıaq astynda taptalyp, sonshalyq erte qıylǵan jarqyn jas ómirdiń mezgilsiz qıylǵanyn kórgende, onyń keýdesinen kúrsingen dybys shyqpaýy múmkin be?

Tereze ashyldy. Qyzmetshi áıeldiń jaǵymsyz daýysy túnniń qasıetti tynyshtyǵyn bylǵap tastady jáne saryldap tógilgen sý azap shekken Tomnyń denesine quıyldy.

Esi shyqqan batyr ústi-basyn silkip atyp turdy. Sol boıda snarád sekildi bir nárse zýyldap óte shyqty, balaǵattaǵan daýys estildi, synǵan shynynyń dybysy shyqty jáne bolar-bolmas kóleńke sharbaqtyń ústinen ushyp ótti de, tylsym qarańǵylyqqa jasyryndy.

Tom shoshqanyń maıy sińgen bilte shamnyń jaryǵymen óziniń malmandaı bolǵan kıimine qaraǵan kezde Sıd oıanyp ketti. Múmkin onyń ótkendegi ókpesi jaıly birneshe eskertpe aıtqysy kelgen bolar, biraq Tomnyń kózinen yzany baıqady da, álgi oıynan qaıtyp, ún-túnsiz jata berdi.

Tom keshki duǵany oqyp mazalanbaı-aq uıqyǵa ketti jáne Sıd óziniń de umytyp ketkenin ishteı oılady.

Tórtinshi taraý

JEKSENBİLİK MEKTEPTE

Kún beıqam jatqan jer ústine kóterildi de, tym-tyrys qalaǵa óziniń jarqyraǵan sáýlesin tókti. Tańǵy tamaqtan keıin Pollı apaı ádettegi otbasylyq qudaıǵa qulshylyq etý jumysyna kiristi; ol dástúrli jumys İnjildiń úzindileri sekildi myzǵymas tuǵyr men óziniń suıyq sementten turatyn balshyqtaı oıdan shyǵarǵan qosymshalarymen duǵa bastaıdy. Sınaıdyń shyńyndaı bıiktikten Moıseı zańynyń qatal ósıetterin apaı osylaı jarıalaıdy.

Osydan keıin Tom eki búıirin taıanyp alyp İnjildiń óleńderimen basyn toltyrýǵa kiristi. Sıd bolsa sabaǵyn baıaǵyda daıyndap qoıǵan. Tom óziniń bar kúsh-qýatyn sarqyp, tórt-bes óleńdi esinde saqtaýǵa tyrysty. Ol Nagordaǵy ósıetten úzindini ádeıi tańdap aldy, óıtkeni Evangelıeniń eń qysqa óleńderi sonda bolatyn. Jarty saǵat ótkende ol óziniń sabaǵy týraly buldyr elesti ǵana túsingendeı boldy, sebebi sol kezde onyń oıy san-saqqa júgirip, qoldary birese anda, birese munda — damylsyz qozǵalysta edi. Merı onyń kitabyn alyp, sabaq suraı bastady, al ol bolsa, tumanda jol izdegendeı kúıde edi.

— Rýhy tómender aqymaqtar... E...E...

— Rýhy tómen...

— Iá... Rýhy tómen...E...E...

— Rýhy...

— Rýhy tómender... Aqymaq... Óıtkeni... Olar...

— Óıtkeni olardy... Rýhy tómender aqymaq... O dúnıe bar. Jylap turǵandar... Óıtkeni... Olar...

— Jubata...

— Óıtkeni. Olar...

— Jubata...

— Óıtkeni olar... Áı, óltirseń de meıliń — olardyń ne isteıtinin bilmeımin!

— Jubat...

— O, jubata... Óıtkeni olar jubat... Óıtkeni olar... Jylap turǵandar aqymaq, sebebi... Olar ne isteıdi? Merı, sen nege maǵan aıtpaısyń? Osynsha arsyz ekensiń ǵoı!

— Eı, Tom! Sen baqytsyzsyń, mısyz bala! Men seni kelemej eteıin dep tur dep pe eń? Joq! Joq! Sen qazirden bastap bárin durys jattaýyń kerek. Shydamyńdy joǵaltpa, Tom, bári de retteledi jáne eger sen osy sabaqty jattap alsań, men saǵan keremet bir nárse syılaımyn. Aqyldy bol, bar, jatta!

— Jaraıdy... Ol ne sonda, Merı? Ne syılyq jasaıtynyńdy aıt?

— Bul týraly oılap basyńdy qatyrma, Tom. Eger men jaqsy zat dedim be — ıaǵnı jaqsy syılyq.

— Bilmeımin, Merı, bilmeımin. Jaraıdy, baryp jattaıyn! Shynynda da, ol janyn salyp jattaýǵa kiristi; ne syılyq ekenin bilýge qumartyp jáne óziniń paıdasyn da oılady, osyndaı eki birdeı qyzyǵýshylyqtyń arqasynda sabaqty zýlatyp jattap aldy. Merı oǵan Barloý fırmasynyń quny jıyrma sent turatyn sý jańa pyshaǵyn syılady. Tomnyń qýanǵany sondaı, tula boıyn shattyq kernedi. Osyndaı túkke turmaıtyn pyshaqtyń kóshirmesin jasaý kimdi qyzyqtyrady, kóshirme tipti de ońbaıtynyn Batystyń balalary bilmeı me eken?!

Kóshirmeni jasaý — eshqashan sheshe almaıtyn jumbaq qupıa. Degenmen Tom sol pyshaqpen búkil býfetti tilgilep úlgerdi de, endi alasa komodqa kirise berip edi, ony jeksenbilik mektepke baratyn ýaqyt bolǵasyn kıinýge shaqyrdy.

Merı oǵan sý toly qańyltyr shylapshyn men sabyn berdi, ol esiktiń syrtyna shyqty da, shylapshyndy oryndyqqa qoıdy, sosyn sabyndy sýǵa bir malyp aldy da, burynǵy ornyna qoıa saldy; budan soń eki jeńin túrip, sýdy eppen jerge tókti de, as bólmege kirip esikte ilýli turǵan oramalmen betin ysqylady. Biraq Merı oramaldy julyp aldy da:

— Uıatyń bar ma ózińniń, Tom! — dep aıqaılady. — Osyndaı ońbaǵan bala bolýǵa bola ma! Sýmen jýynǵannan saǵan keletin zıan joq qoı.

Tom sál yńǵaısyzdanyp qaldy. Shylapshynǵa taǵy sý quıyldy. Bul joly Tom sýǵa sál qarap turdy da, bar kúshin jıyp dem aldy da, jýyna bastady. Ol betinen sabyndy sý sorǵalaǵan kúıi ekinshi ret as bólmege kirip kózin asha almaı sıpalap súrtinetin oramal izdegendegi kelbet-keskininen onyń shyn kóńilmen jýynǵany kórinip tur. Deı turǵanmen, oramaldyń astynan bet-aýzy kóringende, jýynyp-shaıynǵanynyń shynaıy qorytyndysy maqtanarlyq emes ekeni birden baıqaldy: beti, mańdaıynyń tómengi jaǵy taza bolǵanmen, aınalasynyń bári — mańdaı, qulaqtan tómen qaraı tamaǵyna deıin aıǵyz-aıǵyz. Merı ony jýyndyrýǵa tezdetip ózi kiristi, Tomnyń sonda ǵana ajary kirdi, basqa aq tústiler sekildi ol adam qataryna qosyldy, sýlanǵan shashy taralyp, buıra-buıra bolyp ádemi kórinip tur.

(Ol jan-jaqqa shapshyǵan buıra shashtaryn alaqanymen basady, óıtkeni myna túrimen ol qyzǵa uqsaıdy, ómir boıy osydan qorlyq kórip keledi). Sonan soń Merı Tomnyń eki jyl boıy jeksenbilik mektepke kıip júrgen kostúmin shyǵardy, odan basqa kostúmi de joq edi... Ol kıinip bolǵasyn, Merı onyń kóıleginiń jalpaq jaǵasyn syrtyna shyǵaryp, shetkamen súrtip qoıdy, eń sońynan shetennen toqylǵan ala qalpaǵyn kıgizdi.

Tomnyń óńi kirip, adam bolyp qaldy, al túrinen shattyqtyń izi kórinbeıdi. Ol, shynynda da, qatty qaıǵyryp tur: ústindegi kıimniń tap-taza, muntazdaı qalpy onyń yzasyn keltirdi. Merı onyń báteńkesin umytyp ketedi ǵoı dep Tom dámelenip edi, beker boldy: Merı shoshqanyń maıymen jyltyratyp maılap, Tomnyń báteńkesin alyp keldi. Onyń shydamy taýsylǵany sonsha, aıaǵymen jer tepkilep, óziniń qalamaǵan nársesin jasaýǵa ylǵı májbúr etetinderi nesi dep yzalandy. Biraq Merı erkeletken únmen ótinish aıtty.

— Tom, aqyldy bolshy, kıe ǵoı, qane...

Ol mińgirlegen qalpy báteńkesin kıe bastady. Merı tez-tez kıindi de, úsheýi Tomnyń óte jek kóretin, al Sıd pen Merı unatatyn jeksenbilik mektepke ketti.

Jeksenbilik mektepte sabaq toǵyzdan on bir jarymǵa deıin; odan keıin dinı áńgime ótedi. Merı men Sıd árqashan da óz erikterimen din qyzmetshisiniń ósıetin tyńdaýǵa qalady, al Tom bolsa, onyń dinı sabaqqa qalǵandaǵy maqsaty kúrdelirek.

Shirkeýdegi oryndyqtarǵa úsh júzdeı adam syıady; oryndyqtardyń arqasy bıik, úı shaǵyn ári alasa jáne tóbesinde qaraǵaı taqtaıshadan jasalǵan jińishke jáshik sekildi bir nárse bar — qońyraý soǵatyn jer. Esik aldynda Tom óz joldastarynan qaldy da, jeksenbilik kıim kıgen bir tanysyna:

— Bıllı, sende sary bılet bar ma? — dedi.

— Bar.

— Onyń ornyna neni qalaısyń?

— Ne beresiń?

— Balyq aýlaıtyn qarmaq pen tátti beremin.

— Kórset.

Tom kórsetti. Bári durys; zattar bir qoldan ekinshi qolǵa ótip jatty. Sodan keıin Tom eki aq shardy úsh qyzyl bıletke aıyrbastady jáne eki kók bıletti alyp, ornyna usaq-túıek birdeńelerdi bere saldy. Ol ishke kirip kele jatqan balalardy ańdyp turdy da, olardan túrli-tústi bıletterdi satyp aldy. Bul saýda on-on bes mınýt ýaqyt aldy. Sosyn ol tap-tuınaqtaı kıingen, ýlap-shýlaǵan balalardyń tobymen birge shirkeýge kirip, óziniń ornyna jaıǵasty da, sol boıda bir balamen daýlasa ketti. Jasamys, ornyqty muǵalim aralasty; alaıda muǵalim aınala bergende, Tom aldyńǵy qatarda otyrǵan balanyń shashynan tartyp qaldy da, anaý artyna burylyp qaraǵansha, bul kitapqa úńilip úlgerdi. Bir mınýttan keıin basqa balany túıreýishpen túrtti, sebebi ol balanyń "aı!" dep aıqaı salǵanyn estigisi keldi. Sol boıda muǵalimnen taǵy bir eskertý aldy. Bul klass tańdap alǵandaı shetinen sotqar, tynymsyz, shýlap otyratyn. Balalar sabaq aıta bastaǵanda, İnjildiń óleńderin durys jattaǵan eshkim joq bolyp shyqty, ylǵı muǵalim túzetip aıtyp turdy.

Qalaı bolǵanda da, áıteýir áreń dep sabaq ta bitti-aý, sonan soń ár bala syılyq aldy -İnjildiń óleńderi jazylǵan shaǵyn kók bılet: kók bılet İnjildiń eki óleńin jattaǵany úshin. Al on kók bıletti bir qyzyl bıletke aýystyrýǵa bolady; on qyzyl bılet bir sary bıletke teń; al, on sary bılet úshin mektep dırektory oqýshyǵa muqabasy jaı qaǵazdan jasalǵan İnjil kitabyn berdi. (Ol İnjil bar-joǵy qyryq sent turatyn). Meniń oqyrmandarymnyń ataqty Dore bezendirgen tamasha İnjildiń eki myń óleńin jattaýǵa kúshi de, shydamy da jeter me eken? Merı osy tásilmen eki jylǵy eńbeginiń arqasynda eki İnjil kitabyn syılyqqa aldy. Al, nemis otbasynyń bir balasy tipti tórt pe, bes pe — qasıetti kitap alǵan. Ol bala bir kúni úsh myń óleńdi múdirmeı jatqa soqqany bar; alaıda aqyl-oı qabiletine mundaı salmaq túsirýdiń tym qaýiptiligi sondaı, sol kúnnen bastap álgi nemis balasynyń esi aýysty — mektep úshin bul úlken baqytsyzdyq, óıtkeni buryn saltanatty jıyndarda dırektor ádette ol balany, Tomnyń aıtýynsha, "tilimen saıraýǵa" ortaǵa shaqyratyn. Basqa shákirtterdiń ishinde tek eresekteri ǵana ózderiniń bıletterin saqtaıdy jáne mektep dırektorynyń qolynan İnjil kitabyn alý úshin adamdy jalyqtyratyn jattaýmen uzaq aınalysady — bul syılyqty alý sırek jáne qurmetti oqıǵa bolatyn. İnjilge qoly jetken shákirt sol kúni ataqty bolyp shyǵa keledi. Ózge shákirtterdiń júrekteri kem degende eki juma boıy ataqty balanyń izimen júrgileri keletinin qalaıtyny ras. Tomnyń aqyl asqazany mundaı "tamaqqa" umtylǵan emes, biraq onyń jan dúnıesiniń dańqqa, İnjildi alý ústinde jarqyrap kórinýge qushtar ekendigine kúmándanýǵa bolmaıdy.

Dál aıtylǵan merzimde dırektor minberge shyqty. Onyń qolynda duǵa kitaby, beti jabyq. Dırektordyń suq saýsaǵy kitap betteriniń arasyna qystyrylǵan. Ol óziniń sózin shákirtterdiń erekshe yqylaspen tyńdaýlaryn buıyrdy. Jeksenbilik mekteptiń dırektory ádettegi qysqasha kirispe sózin aıtqanda, duǵa kitaby ylǵı qolynda bolady, jeke ánshiler de sahnada qoldaryna nota jazylǵan dápterdi ustap turady ǵoı — biraq bul ekeýiniń kitapty, notany nege ustap turatyndary túsiniksiz, sebebi dırektor kitaptyń betine, ánshi notaǵa qaramaıdy.

Dırektor otyz bester shamasyndaǵy, qyzǵylt-sary shashy qıylǵan, eshki saqal kisi edi; krahmalmen qatyp qalǵan tip-tik jaǵasynyń sheti onyń qulaǵyna sál-aq jetpeı tur, al jaǵanyń súıir buryshtary aýzynyń tusynda sol qısaıyp tur, onyń jan-jaǵyna burylmaı tek týra aldyna qaraýy úshin jasalǵan sharbaqqa uqsaıdy. Ieginiń astyńǵy jaǵyna qoıǵan tireý sekildi jalpaq galstýgyn beıne jan-jaǵyn shashaqtaǵan bank bıleti dersiń; shulyǵyn etiginiń qonyshynyń syrtyna, sol kezdiń sán úlgisi boıynsha, joǵary qaraı qaıyryp qoıypty, jastar qabyrǵanyń janynda saǵattap otyryp, aıaq kıimderiniń shulyǵyn jabystyra ustap áýrege túsetin.

Ýolters myrzanyń bet álpeti baısaldy, júregi taza, shynaıy bolatyn; qasıetti zattar men kıeli oryndarǵa ol erekshe sezimmen qaraıtyn, olardy kúndelikti tirliktegi usaq-túıekten bólip, qurmet tutatyn. Jeksenbilik mektepke kelip sóılegende, onyń úninen ádettegi áýen emes, basqasha notalar paıda bolatyn. Ol óz sózin mynandaı sózdermen bastady:

— Endi, balaqaılar, sizderden eki-úsh mınýt tynysh jáne tik otyryp meniń sózimdi muqıat tyńdaýdy ótiner edim. Mine, osylaı! Barlyq tárbıeli balalar ózderin osylaı ustaýǵa tıis. Bir kishkene qyz bala terezege qadala qarap otyr, shamasy meni aǵashtyń butaǵyna qonaqtaǵan qustarǵa sóılep tur dep elestetetin bolýy kerek. (Qoshtap shıqyldaǵan kúlki). Mynaý qasıetti qabyrǵalarda meıirim men adaldyqty úırený úshin kelip otyrǵan betteri tap-taza jáne kóńildi osynsha balalardy kórý men úshin úlken qýanysh.

Jáne osylaı taǵysyn taǵylar. Qalǵanyn aıta berýdiń jóni joq. Dırektordyń sózi túgelimen ázir úlgi boıynsha qurastyrylǵan jáne ol eshqashan ózgermeıdi — ıaǵnı, bárimizge ne aıtatyny belgili. Ol sózdiń sońǵy bóligi urynshaq balalardyń sart-surt tóbelesine kómilip qaldy. Basqa da kóńil kóterer oqıǵalar bolyp jatty. Balalar qozǵalaqtap, sybyrlasyp, dabyrlasyp ketti, olardyń áńgime, qylyqtary, tipti Merı men Sıd sekildi qımyldamaıtyn jalǵyz-jalǵyz jartastarǵa da jan bitirdi. Dırektordyń daýsy báseńdep, sóziniń aıaǵyna jetkende bólmedegi áńgime sý sepkendeı basyldy da, únsiz alǵystyń jarylysymen ulasty.

Balalardyń sybyr-kúbiriniń kúsheıýine taǵy bir sebep — qonaqtardyń aldynyń kórinýi edi: qasynda maýjyraǵan qarıa bar advokat Techer kirip keldi. Onyń sońynan qyrma saqaly býryl tartqan orta jastaǵy bireý jáne tolyq deneli áıel kirdi, shamasy, aldyńǵynyń jubaıy bolsa kerek. Áıel kishkene qyz balany qolynan jetelep keledi. Tom ornynda otyra almaı typyrshyp bir nársege renjip, tolqyp otyr. Ony ary mazalaýda. Emmı Lorenstiń kózine qaraýǵa shamasy joq, qyzdyń názik te móldiregen kóz qarasy munyń janyn qınady. Alaıda esikten kirgen qyz balany kórgende jan dúnıesi rahatqa bólendi. Ol sóıtkenshe bolmaı bar kúshimen kózge túsýge tyrysyp baqty, balalardyń shashynan tartyp, bet-aýzyn qısańdatyp, bir sózben aıtqanda, ónerdiń neshe túrin kórsetip, jańaǵy qyzdy qyzyqtyrýǵa kúsh saldy. Onyń shattyǵyn buzǵan bir jaı boldy: ol perishteniń terezesiniń aldynda jatyp kórgen qorlyǵy oıyna túsip ketti; biraq ol oqıǵa qum betindegi izdeı buldyrap, aqyry Tomnyń jan álemin baýrap, lázzatty sezimniń tolqynyna kómilip qaldy.

Qonaqtardy eń qurmetti oryndarǵa otyrǵyzysty jáne Folters myrza sózin aıaqtasymen kelgenderdi oqýshylarǵa tanystyrdy.

Orta jastaǵy er adam kórnekti tulǵa eken — okrýgtik sot bolyp shyqty. Mundaı joǵary mártebeli qyzmetkerdi balalar eshqashan kórgen emes; oǵan qarap otyryp, balalar bul kisi qandaı materıaldan jasalǵan dep ishteı ózderine suraq qoıdy jáne ol qalaı yryldaıtynyn estigileri kelip jandary shyǵa jazdap otyr. Ol osy jerden jıyrma mıl jerdegi Konstantınoplden kelipti; demek, kóp jerlerde bolǵan, dúnıeni túgel aralaǵan adam; ol, jurttyń aıtýy boıynsha, tóbesi sınkpen qaptalǵan sottyń úıin óz kózimen kórdi. Osy oılardy yntyǵa tyńdap, óserinen búkil klasta tynyshtyq ornady. Bul kisi osy qalashyqta turatyn advokattyń týǵan aǵasy Techer degen mártebeli sot eken. Djeff Techer degen oqýshy sol boıda alǵa shyǵyp, myna uly adammen jaqyn tanys ekendigin bildirip, búkil klasty qyzyqtyrdy. Eger ol óz joldastarynyń sybyrlasa sóıleskenderin estise, oǵan ǵajaıyp áýendeı áser eter edi.

— Qarashy, Djım, ol ana kisige bara jatyr!

— Qarasaıshy-eı! Qolyn alaıyn deı me? Qara! Shyn aıtam, qol alysyp amandasqaly jatyr! Sálemdesip tur! Ogo-go-go! Seniń Djeff bolǵyń kelip ketken bolar, á?

Ýolters myrza ózinshe maqtana sóılep, keńesteri men buıryqtaryn árbir qyzmetkerge qardaı boratty. Kitaphanashy da kitaptardy qushaqtaǵan beti ersili-qarsyly júgirip, onyń ústine asyǵa sóılep, jurttyń kóńilin aýdarýda. Jas muǵalim áıelder kózge túsýge tyrysyp, osyǵan deıin qulaqtarynan buraǵan balalarǵa kúlimsireı erkeletip qamqor bola qalǵan keıip kórsetip júr. Jas er muǵalimder ózderiniń "myqtylyqtaryn" keıbireýlerge eskertý jasap, endi bireýge sógis berip, tártipti retteýmen kólbeńdeıdi.

Eki násildiń de muǵalimderine minbermen qatar turǵan kitap sóresinen bir nárse bir mezgilde kerek bola qaldy. Olar túrleri ózgerip, álsin-álsin kitap sóresine júgiredi. Qyzdar óz kezeginde belsendilik kórsetken bolady, al er balalardyń yqylas-yntasy sonsha, zaldyń ishi áskerı buıryq áserinen tártip ornap, sharǵa tolyp ketti.

Osy kórinistiń bıiginde, kresloda otyryp, sottyń kúlimsiregen túrimen mekteptiń ár qabyrǵasyna kóz júgirtken uly adamnyń tulǵasy tur. Ýolters myrzaǵa bir ǵana nárse jetpeı turǵandaı: ol rahat sezimge bólený úshin mártebeli qonaqtarǵa ınabattylyqtyń ǵajap úlgisin kórsetip, bir shákirtke İnjil kitabyn tapsyrýdy armandaıdy. Biraq shákirtterdiń biren-sarany birneshe sary tústi bıletterdi jınaǵanmen, İnjildi oǵan syılaý úshin bul jetkiliksiz. Ýolters myrza barlyq ozat shákirtterden sabaq suraǵan. Ol nemis balasynyń aqyl-esi qaıta oralýy úshin búkil álemdi berýge daıyn.

Mine, dırektordyń úmiti úzilip, kóńili túsken dál osy sátte alǵa Tom Soıer shyqty jáne tolǵan bıletterdi kórsete bastady: toǵyz sary bılet, toǵyz qyzyl jáne on kók bıletti usynyp, İnjil kitabyn syılyqqa buǵan berýdi talap etip tur! Bul naǵyz bultsyz kúni aspannan naızaǵaı túskenmen birdeı oqıǵa boldy. Ýolter myrza Soıerden eshteńe shyqpaıtynyn baıaǵyda-aq bilgen jáne ol jýyqtaǵy on jylda Tomǵa İnjil kitabynyń tımeıtinine senimdi bolatyn. Alaıda kózben kórip, qolǵa ustap turǵanda qarsy daý aıtý múmkin emes: mór basylǵan túbirtekteri mynaý, ıaǵnı osyǵan saı aqy tóleý kerek. Tomdy sot jáne sol sekildi tańdaýlylar otyrǵan joǵary minberge shyǵardy, sonan soń basshylyqtyń ózi uly jańalyqty jarıalady. Bul bir ǵajaıyp oqıǵa boldy. Sońǵy on jylda mektep mundaı tosyn syı-qurmetti kórgen emes; bul kórinis jurttyń bárin tańdandyrǵany sondaı, jańa keıipker ataqty sotpen birdeı bıiktikke kóterildi de, mektep bir emes, eki ǵajaıyp keıipkerge qarady. Er balalardyń bári qyzǵanyshtan jaryla jazdap otyr, bárinen buryn azap shekkender Tomǵa ótkende sharbaq syrlaǵan kezde ózderiniń osynsha bıletti satyp, onyń osyndaı tabysqa jetýine ózderi kómekteskenin endi ǵana túsinip, ishteri órtendi. Olar ózderin jylandaı arbaǵan myna ońbaǵannyń bulardyń bastaryn op-ońaı aınaldyryp alǵany úshin óz-ózderin jek kórdi.

Dırektor osy sáttegi ózine tán saltanatpen Tomǵa İnjildi tapsyrdy, biraq onyń sózinde erekshe yqylasty sezim joq — jasyryn bir qupıa bar-aý degen oı dırektor baıǵustyń ábden mazasyn aldy: óıtkeni aqyly kem alańǵasar bul bala basynyń qoımasyna İnjildegi eki myń danalyq ósıetti jınaqtady deý baryp turǵan aqymaqtyq bolar edi.

Emmı Lorens baqytty sezim men maqtanyshtan jaryla jazdap otyr. Ol Tomnyń ózine kóz salyp, qýanyshyn kórýi úshin túrli qımyldar istep baqqanmen, Tom ol jaqqa qaramady. Qyzǵa bul túsiniksiz boldy, sonan soń sál-pál qaýiptene bastady; ol Tomnan kózin almaı qarady da, kóp nárseni túsingendeı boldy, júregi jaralandy; qyzǵandy, ashýlandy, jylady, dúnıeniń bárin jek kórip ketti. Bárinen Tomdy endi kórmesteı bolyp jek kórdi.

Tomdy sottyń aldyna ákelip tanystyrdy, biraq beıshara balanyń tili tamaǵyna jabysyp, tynysy taryldy jáne júregi de tynymsyz sekirdi — myna kisiniń ulylyǵy aldynda qoryqqannan, eń bastysy, sottyń qyzdyń ákesi ekendiginen. Tom bul jerde qarańǵy bolsa, ol kisiniń aldynda tizerlep sálem berer edi. Sot Tomnyń basynan sıpap, esimin surady. Tom tutyǵyp qaldy. Aýzyn áreń ashyp:

— Tom, — dedi.

— O, joq, Tom emes qoı...

— Tomas.

— Mine, osylaı. Seniń esimińniń uzaǵyraq ekenin bilgenmin. Jaqsy, jaqsy! Degenmen seniń famılıań bar ǵoı, árıne; sen maǵan aıtasyń ǵoı, solaı emes pe?

— Myrzaǵa famılıańdy aıt, Tomas, — dep sózge Ýolters aralasty. — Jasy ózińnen úlken adamdarmen sóıleskende "myrza" degen sózdi qosyp aıtýdy umytpa. Qoǵamda adam ózin ustaı bilýi kerek.

— Tomas Soıer... myrza.

— Mine, osylaı! Jaraısyń! Keremet bala!

Eki myń óleń — óte kóp, óte, óte kóp! Jáne sen bárin jattap osynsha eńbektengenińe eshqashan ókinbeısiń, óıtkeni dúnıedegi eń mańyzdy nárse — bilim. Adamdy uly da meıirimdi etetin sol ǵana. Tomas, sen bir kezde uly adam bolasyń, sonda ózińniń júrgen jolyńa qarap, aıtasyń: "Osynyń bári bala kúnimde baǵa jetpes jeksenbilik mektepke barǵanymnyń arqasy; osy dárejemniń bári úshin maǵan kitappen qalaı jumys jasaý kerektigin úıretken meniń qymbatty ustazdaryma qaryzdarmyn, osynyń bári úshin meni aıalap álpeshtegen, ózimniń menshikti İnjil kitabym bolýy úshin ony maǵan syılaǵan meıirimdi dırektorǵa qaryzdarmyn; osynyń bári maǵan durys tárbıe bergenderinen".

Osylaı deısiń, Tomas, sen, árıne, injildik eki myń óleń úshin eshqandaı aqsha almaısyń. Eshqashan, eshqandaı! Al, endi ózińniń jattaǵanyńnan maǵan jáne myna hanymǵa aıtyp berýge kelisesiń be, — seniń qarsylyq bildirmeıtinińdi bilemin, sebebi biz oqýdy jaqsy kóretin balalardy maqtan etemiz. On eki sahabanyń attaryn sen, árıne, jaqsy bilesiń? Bilmegende she! Aldyńǵy ekeýiniń esimin ataısyń ba?

Tom ilgegin shuqyp, sottyń júzine súlesoq qarap tur. Sosyn qyp-qyzyl bolyp ketti de, tómen qarady. Ýolters myrzanyń júregi toqtap qala jazdady. "Eń jeńil suraqqa da jaýap beretin túri joq, — dedi ózine ózi, — sot nege buǵan suraq qoıdy?" Degenmen ol sózge aralasý mindetim dep uqty:

— Myrzaǵa jaýap ber, Tomas, qoryqpa! — dedi.

Tom aıaqtaryn qozǵap qoıdy.

— Maǵan sen aıtyp beresiń ǵoı, — dep hanym sózge aralasty. — Hrıstostyń aldyńǵy eki shákirtiniń aty...

— Davıd jáne Golıaf ...

Janashyrlyq shymyldyǵyn osy jerde japqanymyz durys shyǵar.

Besinshi taraý

TİSTEÝİK QOŃYZ JÁNE ONYŃ QURBANDYǴY

Erteńgi saǵat on jarymda kishkene shirkeýdiń qońyraýy soǵyldy da, tańǵy namazǵa, ýaǵyz tyńdaýǵa jurt jınala bastady. Jeksenbilik mekteptiń oqýshylary shirkeý úıiniń ár jerinde ata-analarynyń kóz aldynda bolý úshin solardyń oryndyqtaryna otyryp alypty. Mine, Pollı apaı keldi; Tom, Sıd jáne Merı onyń janyna jaıǵasty, Tomdy ashyq terezege qarap, kóshedegi bolyp jatqan oqıǵalarǵa alańdamas úshin shetkerirek otyrǵyzysty.

Qudaıǵa qulshylyq etýshiler topyrlap, bos jerdiń bárin toltyrdy. Mynaý talaı tamasha kúnderdi basynan keshirgen kedeı poshtashy; mine, qalanyń meri men onyń jubaıy -qaladaǵy kereksizderdiń ishinde olar da bar bolatyn; mynaý sot; ádemi, meıirimdi, jaqsy kıingen qyryqtar shamasyndaǵy sulý kelinshek — jesir áıel Dýglas: bıikteý tóbeshiktegi onyń úıi úı emes, qalashyqtaǵy naǵyz altyn saraı; oǵan qosa bul úıde Sankt-Peterbýrg maqtanatyndaı saltanatty toı-dýmandar ótedi. Mine, myqyraıǵan maıor Ýord pen onyń jubaıy. Mynaý jańadan paıda bolǵan, alys qaladan kelgen aqtaýshy Rıverson; sońynan jalańash denesine lentalar oraǵan sulý qyzdar toby ergen jergilikti arý; usaq qyzmetkerler, hatshylar báriniń sońynan keldi; osy qalashyqtaǵy ǵajap násil dese esteri shyǵatyndardyń bári aqymaq adamdaı kúlimdep, taıaqtaryn sorǵan kúıi qyzdardyń eń sońǵysyna deıin olardy kózderimen iship-jep tur. Eń sońynda anasyn shynydan jasalǵan nársedeı qamqorlap, qorǵap júretin ónegeli perzent Vıllı Meferson keldi.

Ol anasyn ylǵı shirkeýge aparatyn jáne muny kórgen qart áıelder Vıllıdi maqtap aspanǵa kóteretin. Al balalardyń bári osyndaı tárbıeliligi, eń bastysy, ata-analary ony bularǵa úlgi etip, ábden mazany ketiretinderi úshin ólerdeı jek kórdi. Jeksenbi saıyn onyń artqy qaltasynan appaq qol oramaldyń sheti kórinip turatyn (qazir de solaı). Tomnyń eshqashan qol oramaly bolyp kórgen emes jáne ol qol oramaly bar balalardy ońbaǵan sánqoılar dep jek kóretin.

Shirkeý halyqqa tolǵanda, keshikkenderge eskertý úshin taǵy qońyraý soǵyldy, sonan soń shirkeý ishinde oqta-tekte hor ánshileriniń kúlkisi estilgeni bolmasa, saltanatty tynyshtyq ornady. Shirkeýde jumys bastalǵan kezde ánshilerdiń sybyrlasyp, kúlisetin ádeti. Bir shirkeýde ózderin mádenıetti ustaǵan ánshilerdi kórgenim bar, biraq qaı jerde ekenin umyttym. Odan beri kop jyldar ótti, kórgenimniń kóbi esimde qalmapty; munyń bári basqa elde boldy ǵoı deımin.

Dinı qyzmetker gımnniń atyn aıtty da, bul jaqtyń ádeti boıynsha, daýysyn kóterip, ózi oqı bastady. Ol áýeli orta notalardan bastady, sosyn kibirtiktep, súrinip baryp joǵary notaǵa kóterildi de, kenetten tramplınnen basyn tómen ustap sýǵa sekirgendeı boldy.

Bul dinı qyzmetkerdi jurt İnjil jyrlaryn tamasha oqıdy dep esepteıtin. Shirkeýdiń jıyndarynda ǵıbadat etýshiler İnjil jyrlaryn kórkem oqyp berýdi odan ótinetin, ol oqyp bolǵan kezde áıelder qoldaryn kókke kóterip, sonan soń tizelerine túsirip, bastaryn shaıqaıtyn, kózderin alartyp: "Bizdiń rızashylyq sezimimizdi eshqandaı sóz jetkize almaıdy: bul óte tamasha, bizdiń kúnákar jerimiz úshin bul óte ǵajaıyp!" — dep aıtqylary keletin.

Gımn aıtylyp bolǵannan keıin qurmetti Spreg myrza jergilikti habarlandyrý taqtasyna aınaldy da, jaqyn kúnderde bolatyn dinı áńgimeler, jıyndar jáne basqa usaq-túıekter jaıly búge-shigesine deıin táptishtep habarlaı bastaǵanda, jınalǵan halyqqa bul tizim aqyrzamanǵa deıin sozylatyndaı tym uzaq kórindi — osy ádet (shirkeýde habarlandyrýdy aıtý) Amerıkada, tipti úlken qalalarda da shyǵyp jatqan sansyz gazetterde jarıalaýǵa múmkindik bolsa da, áli kúnge jalǵasyp keledi. Osyndaı jaǵdaılar jıi bolyp turady: tipten qajetsiz ádet, dástúrlerden arylý qatyp qalǵan zań sekildi tym qıyn.

Sonan soń dinı qyzmetker namaz oqýǵa kiristi. Bul —ómirdiń barlyq iri-usaq qaltarystaryn da qamtıtyn jaqsy namaz: osy maǵan ǵıbadathana, oǵan keletin balalar jaıly; sondaı-aq qalashyqtaǵy basqa da shirkeýler; osy qalashyq jaıly; okrýg pen shtat, olardyń sheneýnikteri, Qurama Shtattar jáne búkil eldegi shirkeýler; Kongres pen Prezıdent te umytylǵan joq; eýropalyq monarhtar, shyǵys alpaýyttarynyń ıleýinen zarlaǵan halyqtar, jıi daýyldarǵa urynǵan beıshara teńizshiler; jyraqtardaǵy teńiz araldaryn mekendegen putqa tabynýshylar jaıly — osynyń bári eń sońynda jalynyp, jalbarynyp, dinı qyzmetker aıtqan tilekterdiń bári Jaratýshy otyrǵan taqqa jetip, qunarly topyraqqa sebilgen dándeı mol ónimin bergeı dep, ámınmen aıaqtaldy.

Kóılekterdiń sybdyrlaǵany estildi — namaz kezinde túregelip turǵan kelýshiler endi oryndyqtarǵa jaıǵasty. Biz osy kitapta ómirbaıanyn aıtyp otyrǵan bala namazdan lázzat alyp kórgen emes —ol munyń bárin kezekti ish pystyratyn jıyn dep qabyldady jáne bar kúshin salyp aıaǵyna deıin shydaýǵa tyrysty. Ol bir orynda otyra almady: namazdyń maǵynasy onyń mıyna kirip-shyqpady, tek ýaǵyzshynyń júretin joly men aıtyp turǵan ósıet-namazy neshinshi pýnktqa jetkenin sanady. Biraq ýaǵyzshy ósıetke óz janynan bir sóz qosa qalsa, Tom muny ońbaǵandyq dep qabyldaıtyn. Qudaıǵa tabyný júrip jatqan kezde aldyńǵy oryndyqtyń arqasyna bir shybyn qondy. Sol shybyn ony ábden azaptady: kóz aldynda otyryp alyp, aldyńǵy aıaǵymen basyn sıpaǵany sonsha, basy denesinen bólinip qala jazdady; sonan soń artqy aıaqtarymen qanattaryn shuqyp tazalady; osylaısha — oǵan esh qaýip tónip turmaǵandaı jaımen rahattana jýynyp-shaıynyp boldy. Shynynda da oǵan tónip turǵan qaýip joq edi, óıtkeni Tomnyń shybynǵa bas salǵysy kelip, qoly qyshyǵanmen, shirkeýde qulshylyq etý júrip jatqanda batyly barmady, sebebi onda bul ózin máńgige qurtar edi. Biraq ýaǵyzshy sońǵy sózin aıtyp bolýy muń eken, Tomnyń qoly ózinen-ózi alǵa qaraı jasyryna umtylyp, "ámın" degen sóz aıtylǵan sátte shybyn da tutqynǵa túsip úlgerdi. Alaıda apaıy baıqap qaldy da, shybyndy bosattyrdy.

Ýaǵyzshy İnjilden úzindi aıtty jáne yzyńdaǵan daýysymen Ósıetti bastady; ósıettiń jalyqtyrǵany sonsha, jurttyń bári derlik áńgime máńgilik ot, qaınap jatqan kúkirt jaıly bolsa da, al rahatqa bólenetin kúnásiz tańdaýlylardyń sany tym az (olardy qutqarýdyń keregi joq) bolǵanyna qaramaı, tanaýlarymen jer shuqylaǵandaı salbyrap ketti. Tom ósıettiń betterin sanady: ol ylǵı shirkeýden shyǵa bere ósıet neshe betten turatynyn aıta alatyn, alaıda onyń mazmunynan habarsyz bolatyn.

Degenmen bul joly bir jaı ony qyzyqtyrdy. Ýaǵyzshy ǵajaıyp sýrettedi: búkil dúnıe júziniń dinı aqylgóıleri jumaqqa jınalady, arystan laqpen qatar jatady jáne olardy kishkentaı sábı ertip áketedi. Bul kórinistiń mán-maǵynasy Tomǵa eshqandaı áser etpedi; tek jer sharynyń halyqtary aldynda kishkentaı balanyń taǵdyry ne bolatyny qyzyqtyrdy; onyń kózi jaınap, eger arystan qolǵa úırengen bolsa, men sol bala bolar edim dedi ózine ózi.

Alaıda osy jerde taǵy qur myljyń bastalyp ketti de, Tomnyń azaby qaıta bastaldy. Kenet onyń oıyna qaltasyndaǵy qazyna tústi de, qolyna alǵansha asyqty. Bul jaq súıegi úlken de qorqynyshty qara qońyz bolatyn, ony Tom "Tisteýik qońyz" dep atady. Qońyzdy pıston salatyn qorapshanyń ishine tyqqan bolatyn. Tom qorapshany asha bergende, qońyz onyń saýsaǵyna jarmasty. Qońyz shirkeý oryndyqtarynyń arasyndaǵy jolǵa laqtyrylǵany túsinikti jaı, al Tom tistelgen saýsaǵyn aýzyna suqty. Qońyz shalqasynan tústi de, dármensiz tyrbańdap, aýdaryla almaı jatyr. Tom oǵan qarap qaıtadan ustaǵysy kelgenmen, qońyz alysta edi. Esesine ol ósıetke nemquraıdy qaraıtyn basqalarǵa ermek boldy. Sol sátte shirkeýge shildeniń ystyǵynan qaljyrap tymsyraıǵan ıt kirdi: esigi jabyq ıtqoranyń ishinde otyryp-otyryp jalyqqan oǵan ermek etetin oqıǵalar kerek edi. Onyń qońyzǵa kózi túsýi muń eken, salbyraǵan quıryǵy kóterilip bylǵańdaı bastady. It óziniń oljasyn kórip aınalyp ótti de, jyraq turyp ıiskeledi; sosyn taǵy bir aınalyp shyqty; endi batylyraq qımyldap, qońyzǵa jaqyndady da, ıiskep tisin aqsıtty, ustaǵysy kelip edi — dál tisteı almady; taǵy da tyrysyp kórdi, etpetinen jatyp edi, qońyz aldyńǵy eki aıaǵynyń arasynda qaldy, ol óziniń tájirıbesin jalǵastyra berdi. Ol sosyn jalyǵyp ketti, endi qońyzǵa kóńil aýdarmady da, tumsyǵynyń ushymen ony túrtkileı bastady; basyn tómen salbyratyp edi, tómengi jaq súıegi dushpanǵa tıisip ketti, ol pýdeldiń tumsyǵyna jarmasa ketti. Pýdel yryldap basyn shaıqaǵanda, qońyz eki qadamdaı jerge ushyp ketti de, taǵy shalqasynan qulady. Oǵan jaqyn otyrǵandardyń dybyssyz kúlkiden ıyqtary selkildeıdi; birqatary bet-júzin qol oramaldyń tasasyna jasyryp otyr, al Tom osy sátte ózin sheksiz baqytty sezindi. Itte kúı joq — shamasy ózin aqymaq sezindi bilem, biraq onyń ókpelegeni sonsha, júregi shanshyp, álgi qońyzdan óshin alǵysy keldi.

Ol sondyqtan qońyzǵa eppen jaqyndap, shabýyldaı bastady: onyń jan-jaǵynan tap berip, tisterin qaırady jáne basyn shaıqaǵanda qulaqtary jalpyldady. Biraq aqyr aıaǵynda pýdel budan da jalyqty, sosyn ol shybyndy ermek ete bastady, alaıda onyń qyzyqtyratyn eshteńesi joq eken; ol endi tumsyǵymen edendi súzip, qumyrsqanyń sońynan júrip kórip edi, ol da jalyqtyrdy; ol esinep, kúrsine demaldy da, qońyzdy da umytyp, onyń ústine rahattana otyrdy! Súıtkenshe bolmaı, birdeme yzyldap edi, pýdel adam júretin jolmen tynbaı qyńsylaǵan kúıi zyr qaǵyp shirkeýdiń ishinde ilgerili-keıindi júgirdi, qarsy bettegi esikke bardy, odan keri júgirgen saıyn jany onan saıyn qatty qınala tústi. Esi ketip azaptanǵan ol óziniń ıesiniń aldyna sekirip edi, ol pýdeldi terezeden laqtyryp jiberdi, sarnap qyńsylaǵan daýys birte-birte jaı estile bastady da, aqyrynda únsizdikpen aıaqtaldy.

Bul kezde shirkeýdiń ishindegiler bet-álpetteri sup-sur bolyp, kúlkiden tunshyǵyp otyrdy. Tipti ósıettiń ózi de qasańsı bastaǵandaı. Árıne, ol ári qaraı súrinip-qabynyp, aqsańdap jalǵasa berdi, al onyń máni men mazmuny týraly oılap áser alyp otyrǵan jan joq. Shirkeý oryndyqtarynyń arqasyna betterin jasyryp, kelýshiler kúlkiden jaryla jazdap ýaǵyzshynyń saltanatty jáne qaıǵyly ósıetterin tyńdaǵan keıip kórsetýde.

Aqyry eń sońǵy "ámın" aıtylǵan kezde azaptan qutylǵan el demderin bir aldy.

Tom Soıer úıge qaraı kóńildi kele jatty; ol ózi jaıly oılady, shirkeýde ǵıbadat etý de sonshalyq ish pystyrmaıdy, eger oǵan keıbir ózgerister engizse. Onyń qýanyshyna bir nárse kóleńke túsirdi: baǵanaǵy pýdeldiń munyń qońyzymen oınaǵany keremet boldy, biraq ońbaǵan kúshiktiń ol qońyzdy birjolata alyp ketkeni nesi? Bul arsyzdyq qoı rasynda.

Altynshy taraý

TOM BEKKIMEN TANYSTY

Dúısenbi kúni tańerteń uıqydan oıanǵanda Tom ózin sonshalyq baqytsyz sezindi. Dúısenbi kúni tańerteń ol ylǵı da ózin baryp turǵan baqytsyz sezinetin ádeti, óıtkeni mekteptegi apta boıy kóretin azap osy kúnnen bastalady. Sonda ol ómirde eshqashan jeksenbi bolmaǵanyn tiledi, óıtkeni az ýaqyt erkindikten keıin qarańǵylyqqa qaıta oralý tipti, aýyr.

Tom jatyp alyp oılady. Kenet onyń basyna jarq etip bir oı kele qaldy — aýyryp qalsa, qandaı jaqsy bolar edi, ol sonda úıde qalady, mektepke barmaıdy. Bul úmit onsha senimdi emes, alaıda nege tyrysyp kórmeske! Ol óziniń dene múshelerin zertteı bastady. Esh jeri aýyrmaıdy, ol taǵy da tula boıyn sıpap kórdi. Bul joly onyń ishi aýyrǵan sıaqty boldy jáne ol aýyrǵany kúsheıe túsedi dep úmittene qýandy. Alaıda kerisinshe, sol boıda-aq aýrýy birjola joǵaldy. Tom ári qaraı oılandy. Kenet ol bir tisi qısańdap turǵanyn bildi. Bul úlken olja edi, ol yńqyldaı bastady da, sol boıda toqtaı qaldy, eger ol tisi týraly aýzyna alsa boldy, apaıy sol boıda tisti julyp tastaıdy — al, ol janyńdy alatyndaı qıyn. Ol sondyqtan tisti keıinge qoıa turyp, basqa birdeńe oılap tabý kerek dep sheshti. Qapelimde oıyna eshteńe orala qoımady; sonan soń onyń oıyna dárigerdiń syrqat adamdy eki-úsh apta boıy tósekke jatqyzatyn jáne bashpaıdy kesip tastaý qaýpi bolatyn bir aýrý týraly aıtqany esine tústi. Bala úmitpen jaımanyń astynan aıaǵyn sýyryp alyp, úlken bashpaıyn zertteı bastady. Dáriger aıtqan aýrýdyń qandaı belgileri bolatynynan bul habarsyz. Degenmen Sıd uıyqtap jatqan, munyń yńyranǵan daýysyn estı qoımady.

Tom daýysyn qattyraq shyǵaryp yńqyldady, sol kezde bashpaıy, shynynda da, aýyryp turǵandaı kórindi.

Sıdten dybys shyqpaıdy.

Tomnyń tyrysqany sonshalyq, entigip ketti. Sál demalyp aldy da, aýzyna aýany toltyra jutyp, sosyn qatty yńyrsyǵan adamǵa uqsap dybys shyǵardy.

Sıd áli qoryldap jatyr.

Tomnyń yzasy keldi. Ol: "Sıd! Sıd!" — dep uıqydaǵy balany jaımen qozǵady. Bul ádis nátıjesin berdi, Tom taǵy sarnaı bastady. Sıd esinep kerilip aldy da, shyntaǵyna súıenip keýdesin kóterdi, sosyn pysqyrynyp Tomǵa shúıildi. Tom yńqylǵa basyp jatyr.

— Tom! Tyńdashy, Tom! — dedi Sıd. Jaýap joq.

— Tom, estısiń be? Tom! Saǵan ne boldy, Tom?

Sıd óz kezeginde aǵasyn julqylap onyń betine qorqynyshpen qarady.

Tom yńyranyp:

— Mazamdy almashy, Sıd! Julqylama! — dedi.

— Ne boldy saǵan, Tom? Men baryp tátemdi shaqyryp keleıin.

— Joq, kerek emes. Múmkin qazir basylar. Eshkimdi shaqyrma. Kerek emes.

— Joq, joq, shaqyrý kerek! Kisi qorqatyndaı yńyranbashy! Qashannan beri aýyrdyń?

— Birneshe saǵat boldy. Oı! Qudaı aqy, qozǵalmashy, Sıd! Sen óltiresiń meni.

— Meni nege erterek oıatpadyń, Tom? Oı, Tom, yńqyldamashy! Seniń yńyranǵan daýsyńnan denem túrshigedi. Qaı jeriń aýyrady?

— Men seni keshirdim, Sıd! (Yńqyl). Maǵan jasaǵanyńnyń bárin keshirdim. Men ólgesin...

— Tom, sen shynymen óleıin dep jatyrsyń ba? Tom, ólmeshi... Múmkin...

— Men bárine bárin keshirdim, Sıd (yńqyl), olarǵa aıt, Sıd. Al bir kózi soqyr mysyqty jáne qorapty bizdiń qalaǵa jaqynda kóship kelgen qyzǵa ber, Sıd, jáne oǵan aıt...

Biraq Sıd kıimine jarmasty da, esikti syrtynan japty. Tom endi shyndap azaptana bastady, onyń qıaly keremet nanymdy boldy jáne yńyranǵany da tabıǵı shyqty. Sıd baspaldaqpen júgirip jáne aıqaılap keledi:

— Oı, Pollı táte, tezirek kelińiz! Tom óleıin dep jatyr!

— Óleıin dep?

— Iá! Iá! Neni kútip tursyz? Baryńyz tezirek!

— Bos áńgime! Senbeımin!

Sonda da ol jantalasa joǵaryǵa júgirdi. Sıd pen Merı onyń sońynda. Apaıdyń beti bozaryp, erinderi dirildep ketti. Tomnyń tóseginiń janyna júgire basyp jetti. Ol áreń sóıledi:

— Tom! Tom! Saǵan ne boldy?

— Oı, táte, men...

— Ne boldy, ne boldy, balaqaı?

— Oı, táte, meniń bashpaıymda gangrena!

Pollı apaı oryndyqqa sylq etip otyra ketti, áýeli kúldi, sosyn jylady, sosyn bir mezgilde jylap-kúldi. Sosyn esin jıyp:

— Záremdi ushyrdyń ǵoı meniń, Tom! Endi jetedi: mundaı kózboıaýshylyǵyńdy toqtat, budan bylaı kórmeıtin bolaıyn!

Yńqyl basyldy jáne bashpaıdyń aýyrǵany da sol sátte tyıyla qaldy.

Tom ózin yńǵaısyz jaǵdaıda sezindi.

— Táte, shynynda da, bashpaıymnyń jany ketken tárizdi boldy jáne sondaı aýyryp janymdy shyǵardy, men tipti tisimdi de umytyp kettim.

— Tisimdi? Tisińe ne boldy?

— Bylǵańdap tur jáne qatty aýyryp shydatpaıdy.

— Jaraıdy, jetedi, jetedi endi, yńyrsı berme! Aýzyńdy ashshy.

Iá, tisiń shynynda da bylǵańdap tur eken, biraq odan sen ólmeısiń... Merı, jibek jip ákelshi jáne as úıden shala ákele qoıshy.

— Táte, julmańyzshy qajeti joq, tisimdi tartpańyz qazir tipti de aýyryp turǵan joq! Eger ol tıtteı de aýyryp turǵan bolsa, jerge kirip keteıin! Apataı, ótinemin, sýyrmańyzshy! Men onsyz da mektepke baraıyn...

— Mektepke barasyń ba? Sosyn eken ǵoı! Sen tek sabaqtan qashyp ózenge baryp balyq aýlaý úshin osynyń bárin oılap tapqan ekensiń ǵoı! Eı, Tom, Tom, men seni sonshalyqty jaqsy kóremin, al sen meniń kári júregimdi ońbaǵan qylyqtaryńmen ábden sharshattyń!

Sóıtkenshe bolmaı tisti julatyn qural-saımandar da kelip úlgerdi. Pollı apaı jiptiń bir ushyn baılap, aýyrǵan tiske kirgizdi de, al ekinshi ushyn kereýettiń taıaqshasyna baılady; sosyn kúıdirilgen aǵashty ustap balanyń betine basyp alýǵa sál qaldy. Sol sátte tis taıaqshaǵa baılanǵan jiptiń basynda salbyrap turdy. Erteńgi tamaqtan soń Tom mektepke ketti, kóshede kezdesken joldastarynyń bári onyń ketik tisten jańa ádispen túkirigin sonadaı jerge atqylaǵanyn kórgende esteri shyǵyp qyzyqty. Onyń janyna osy kóriniske jınalmaǵan balalar kemde-kem; solardyń arasynda saýsaǵyn jaralap alǵan bir balaǵa osyǵan deıin jurttyń bári qyzyǵatyn edi, ol túk bolmaı qaldy. Álgi bala buǵan ábden yza bolyp, Tom Soıerge túkirgenim bar ma dep edi, basqa bir bala: "Sen áli pispegen júzimsiń!" degende, álgi batyryń tabanyn jaltyratty.

Keshikpeı Tom jergilikti maskúnemniń uly jas qańǵybas Geklberrı Fınmen kezdesti. Qaladaǵy ana ataýlynyń bári Geklberrıdi óte jek kóredi jáne bir jaǵynan odan qorqady, sebebi, ol erinshek, tárbıe kórmegen, eshqandaı mindetti erejeni saqtamaıtyn ońbaǵan bala. Onyń ústine, olardyń balalary túgeldeı Geklberrı dese esteri shyǵyp elikteıdi, onymen birge júrýdi mártebe kóredi.

Mádenıetti otbasynan shyqqan basqa balalar sekildi Tom da qańǵybas Geklberrıge qyzyǵatyn, bul jalańaıaqqa jolamaý týraly oǵan da qatań tapsyrma berilgen. Árıne, osy sebepke baılanysty Tom onymen oınaý múmkindigin jibergen emes. Geklberrı úlkenderdiń ıyǵynan túsken eski-qusqy kıimderdi kıedi, kıiminiń bári túrli-tústi dúnıeler tamǵan jalba-julba, jel úp etse, jyrtyqtyń bárin jel keýlep jalpyldatady. Basyndaǵy qalpaǵy úlken baıaǵyda qulaǵan úıdiń orny sekildi, aınalasynyń sógilgen jıegi salbyrap jarty aıǵa uqsaıdy; beshpeti Gek áýeli kıgen kezde tobyǵyna deıin keletin, artqy jaǵyndaǵy ilgekteri arqasynan tómen túsken; shalbarynyń belin jalǵyz jippen ıyǵynan asyryp tartyp qoıypty, quıryq jaǵy bos qap sıaqty salpańdap tur da, balaǵyn tústi jippen ádemilegen bolypty jáne Gek ony qaıyrmasa, balshyqqa bylǵanatyn.

Geklberrı qus sekildi erkin, qaıda barǵysy kelse, sol jerde júredi. Aýa raıy jaqsy bolsa, bóten úılerdiń baspaldaǵyna uıyqtaı ketedi, al jańbyrly kúnde bos bóshkelerge túneıdi. Oǵan mektepke, shirkeýge barýdyń keregi joq, ol eshkimdi tyńdaýǵa tıisti emes, ony eshkim baqylap, teksermeıdi. Balyq aýlaǵysy kelse, ózenge baryp qarmaq salady nemese shomylady, sýdyń ishinde otyrǵysy kelse qansha otyrsa da otyrady. Tóbeleskisi kelse, oǵan eshkim tyıym salmaıdy. Tańǵa deıin uıyqtamaı júre alady. Kóktemde birinshi bolyp jalańaıaq júretin sol, al kúzde aıaq kıimdi báriniń sońynan kıedi. Oǵan jýynýdyń, taza kóılek kıýdiń qajeti joq, al ursysqanda aldyna jan salmaıdy, tamasha ursysady. Bir sózben aıtqanda, ómirin tamasha etý úshin onda bári bar. Sankt-Peterbýrgtegi mádenıetti otbasylarynan shyqqan, qol-aıaqtaryndaǵy kisennen ábden qaljyraǵan "óte tárbıeli" balalardyń bári osylaı oılaıdy.

Tom romantıkalyq qańǵybasqa sálem berdi:

— Eı, Geklberrı! Amansyń ba!

— Óziń de amansyń ba, eger...

— Anaý ne sendegi?

— Ólgen mysyq.

— Bere turshy, Gek, kóreıin! Qatyp qalypty ǵoı ábden. Qaıdan aldyń?

— Bir baladan satyp aldym.

— Ne berdiń?

— Kók bılet jáne buqanyń qýyǵy.

Buqanyń qýyǵyn mal soıatyn jerden aldym.

— Al, kók bıletti qaıdan aldyń?

— Ben Rodjersten satyp aldym eki apta buryn... oǵan dóńgelek syrǵanatatyn taıaqsha berdim.

— Gek, aıtshy ólgen mysyq nemenege jaraıdy?

— Qalaı nemenege? Súıelderdi túsiredi.

— Solaı ma? Men odan góri tazalaý ádisti bilem.

— Sen bilmeısiń! Al, qandaı?

— Shirigen sý.

— Shirigen sý? Seniń shirigen sýyńnan eshteńe shyqpaıdy.

— Eshteńe shyqpaıdy? Sen emdep kórdiń be?

— Kórgenim joq. Biraq Bob Tanner — paıdalanǵan.

— Saǵan bul týraly kim aıtty?

— Ol Djeff Techerge aıtty, al Djeff Djonnı Beıkerge, Djonnı Djım Hokkınske aıtty, Djım Ben Rodjerske aıtty, al Ben bir negrge aıtty, negr maǵan aıtty. Sondyqtan bilem.

— Budan ne shyǵady? Bári ótirik aıtady. Negrden basqasyn aıtam, men negrdi bilmeımin. Biraq men ótirik aıtpaıtyn negr kórgenim joq. Munyń bári bos myljyń! Endi sen mynany aıtshy maǵan, Gek, Bob Tanner súıelderin qalaı ketirdi?

— Jaı, bylaı: qolyn shirigen aǵashtyń jańbyrdyń sýy jınalǵan túbirine saldy.

— Kúndiz be?

— Árıne.

— Beti túbirge qarap turdy ma?

— Endi qalaı qaraıdy?

— Bir nárselerdi aıtty ma?

— Eshteńe aıtpaǵan sekildi. Ony kim biledi? Bilmedim.

— Iá! Sen shirigen sýmen súıeldi aqymaqqa uqsap ketirgiń kelgen eken.

Mundaı aqymaqtyqtan eshteńe shyqpaıdy. Kúndiz ormanǵa baryp, qaı jerde álgindeı ishine sý tunǵan túbir bar ekenin belgilep ketý kerek te, tún ortasynda sol jerge kelip túbirge jaýyrynyn berip, sýǵa qolyn salady da, bylaı deıdi:

Arpa menen shilik sý — úndilerdiń taǵamy,

Súıelderdi mendegi túk qaldyrmaı alady.

Sonan soń kózdi jumyp, tez-tez on bir qadam jasaý kerek te, úsh ret sol jerde aınalyp, úıine qaıtar jolda eshkimge sóz aıtpaý kerek. Sóılep qoıdyń eken — bári qurıdy: dýa áserin joıady.

— Iá, tegi bul durys ádis bolar, biraq Bob Tanner... súıelderin basqa jolmen ketirgen.

— Iá, shamasy, olaı emes shyǵar! Sebebi onyń súıelderi degen sansyz, bizdiń qaladaǵy balalardyń arasynda súıeli eń kóp Bob Tanner. Al ol shirigen aǵash túbirindegi sýmen emdeýdi bilse, ústinde bir de bir súıel qalmaǵan bolar edi. Men osy óleńdi aıtyp, myńdaǵan súıeldi ketirgem — ıá, Gek, myna qoldarymnan. Buryn qolymda qaptaǵan súıel bolatyn, óıtkeni men ylǵı baqalardy ustap júretinmin. Keıde súıeldi burshaqpen ketirem.

— Iá, ol ádis durys. Men ózim de kórgenmin.

— Qalaı?

— İri burshaqty alyp, ekige bólesiń sosyn bir tamshy qan alý úshin ózińniń súıelińdi pyshaqpen kesesiń, álgi burshaqtyń bir jartysyna qandy jaǵasyń da jerge kómip tastaısyń... joldyń túıisken jerine jańa aı týǵan kezde, al ekinshi jartysyn órtep jiberesiń. Áńgime mynada, burshaqtyń qan jaqqan jartysy ekinshi jartysyn ózine tartady, al qan súıeldi ózine tartady da keshikpeı súıel túsip qalady.

— Durys, Gek, durys, degenmen eger sen jarty burshaqty jerge kómip turyp, bylaı deseń:

"Burshaq, tereń jerge ket,

súıel, qoldan sen de ket,

endi kelme entelep".

Osylaı deseń, tipti kúshtirek bolady. Djo Garper súıeldi osylaı ketiredi, ol degen bárin biledi. Bolmaǵan jeri joq — Kýnvılge jete jazdaǵan. Al sen ólgen mysyqpen súıeldi qalaı ketiresiń?

— Á, ol bylaı. Mysyqty alyp, tún ortasy bolmaı zıratqa baryp, nashar adam jerlengen jas molany tabady. Tún ortasynda shaıtan keledi, múmkin ekeý, ne úsheý; biraq ony sen kórmeısiń, olardyń sózderin estısiń. Olar ólgen adamdy súırep ákete bergende, sońdarynan mysyqty laqtyrasyń da: "Shaıtan óliktiń sońynda, mysyq-shaıtannyń, súıelder mysyqtyń sońynda, — sharýa bitti, úsheýi de menen ketti!" deısiń. Sonda súıel bolsa da, bári ketedi.

— Solaı shyǵar. Óziń jasap kórdiń be, Gek?

— Joq. Biraq maǵan Gopkıns kempir aıtqan.

— Durys qoı jurt ony sıqyr deıdi ǵoı.

— "Deıdi ǵoı!". Men biletin shyǵarmyn. Ákem ózi aıtty maǵan. Ákem ózine dýa jasaǵanyn kórip, kesek tas alyp oǵan laqtyrǵanda, anaý áreń qutylypty. Sen bilesiń be: sol túni ákem mas kúıinde túsinde tósekten qulady jáne qolyn syndyrdy.

— Qudaı saqtasyn, qandaı ábigershilik! Al ákeń qaıdan bildi onyń dýalaǵanyn?

— Ákem úshin ony bilý túk emes. Ol aıtady: eger sıqyrshy senen kózin almaı qadalsa, ıaǵnı sıqyrlap otyrǵany. Eń jamany — eger ol kúbirlep sóılese, "Jasaǵan ıe" degen duǵany kerisinshe oqyǵany.

— Aıtshy, Gek, sen mysyqty qashan synaısyń?

— Búgin túnde. Meniń oıymsha, shaıtandar osy túnde kári kúnáhar Vılámsqa keledi.

— Osy senbide jerledi ǵoı, Gek! Sol senbi kúngi túnde alyp ketti ǵoı!

— Bos áńgime! Tún ortasyna deıin olar alyp kete almaıdy, al tún ortasynda jeksenbilik túnge aınalady. Jeksenbide shaıtandar jer betinde kóp júre bermeıdi.

— Durys, durys. Men ony oılamappyn.

— Meni ózińmen birge aparasyń ba?

— Árıne, eger qoryqpasań.

— Qorqamyn! Aıtasyń-aý! Sen mıaýlap dybys berýdi umytpaısyń ba?

— Umytpaımyn... Eger sen dalaǵa shyqqyń kelse, óziń de mıaýlap jaýap ber. Óıtpeseń, ótken joly men mıaýlap turmyn, mıaýlap turmyn, Geıs shal tas laqtyryp: — Shaıtan alǵyr osy bir mysyqty-aı, — dep qoıady. Men kesek laqtyryp shaldyń terezesin syndyrdym — sen aýzyńa ıe bol, aıtyp qoıma.

— Jaraıdy. Ol túni men mıaýlap jaýap bere almadym: apaıym qadaǵalap otyrdy, búgin mindetti túrde mıaýlaımyn... Mynaý ne sendegi, Gek?

— Jaı, ánsheıin — taskene.

— Ony qaıdan taýyp aldyń?

— Ormannan.

— Nege aýystyrasyń?

— Bilmeımin. Satqym kelmeıdi.

— Satpaı-aq qoı! Tıtimdeı ǵoı ózi.

— Aıtasyń-aý! Bireýdiń kenesin jamandaý ońaı. Al men úshin osynyń ózi jaqsy.

— Taskene degen ormanda tolyp jatyr ǵoı. Zaýqym soqsa, ózim de myńdap alar edim.

— Jınaýǵa nege barmaısyń? Á-á! Eshteńe taba almaıtynyńdy bilip tursyń ǵoı! Bul bıylǵy kenelerdiń birinshisi.

— Gek, men saǵan ol úshin ózimniń tisimdi bereıin.

— Kórset.

Tom qaǵazdy alyp, eppen jaıdy. Geklberrı qabaǵyn shytyp tiske kóz saldy. Áseri myqty boldy. Aqyry:

— Kádimgi tis pe? — dep surady.

Tom ústińgi ernin túrip, tistiń ornyn kórsetti.

— Jaraıdy, — dedi Geklberrı. — Iaǵnı qol alysamyz ǵoı!

Tom taskeneni keshe ǵana qońyzdyń túrmesi bolǵan pıstonnyń qorabyna saldy, eki bala eki jaqqa ketti jáne ekeýi de ózderin keremet sezindi. Ózge úılerdiń bárinen oqshaý turǵan mektepke jaqyndaǵanda, Tom sabaqqa asyǵyp kele jatqandaı tezirek júrdi. Qalpaǵyn ile saldy da, óziniń oryndyǵyna asyǵys bettedi. Muǵalim taqtyń ústinde otyrǵandaı bıik shetennen órilgen kresloǵa jaıǵasyp, klastaǵy sybyr-kúbir dybysqa terbelgendeı keıipte. Tom kóringende, ol uıqydan oıanǵandaı:

— Tomas Soıer! — dedi.

Muǵalim ony tolyq atymen shaqyrsa, jaqsylyqtyń belgisi emes ekenin Tom biletin.

— Iá, myrza!

— Munda kelińiz! Al, myrza, siz búgin nege keshiktińiz?

Tom ótirikti soǵyp qutylǵysy kelip edi, biraq dál osy sátte uzyn sary burym onyń kózine túse ketti de, mahabbat togynyń áserinen onyń ıesin tanı qoıdy.

Qyzdar otyrǵan jaqta perishteniń janynda áli bir oryn bos eken, osydan keıin ol:

— Men Geklberrı Fınmen kóshede áńgimelesip turyp qaldym, — dep jaýap berdi muǵalimge.

Muǵalim tańdanǵannan tas músindeı otyryp qaldy da, Tomǵa yńǵaısyzdanyp qarady. Klass tyna qaldy. Myna batyl bala esinen adasty ma dep oqýshylar ishterinen ózderine suraq qoıyp otyr. Aqyry muǵalim aıtty:

— Ne... ne istedim deısiń?

— Geklberrı Fınmen áńgimelesip kóshede turyp qaldym!

Bul sózdiń maǵynasyn túsinbeý múmkin emes.

— Tomas Soıer, mundaı baryp turǵan tańqalarlyq moıyndaýdy ómirimde estip otyrǵanym osy. Mundaı kúná úshin syzǵyshpen shekege shuqý az, qane, kúrteńizdi sheshińiz!

Muǵalimniń qoly ábden sharshaǵansha eńbektendi. Shybyqtyń dybysy jińishkere bastady da, sosyn ile buıryq estildi:

— Endi, myrza, baryńyz da, qyzdarmen otyryńyz! Jáne bul saǵan sabaq bolsyn.

Shákirtter shıqyldap kúldi. Bul Tomǵa bir túrli esinen aıyrǵandaı áser etti. Alaıda onyń yńǵaısyzdanýynyń sebebi basqa edi: ol ǵajaıyp perishteniń aldynda ábden esi shyqty jáne óziniń bul tabysyna azaptana qýandy. Qaraǵaı oryndyqtyń shetine quıryǵyn basty.

Qyz tanaýyn kóterip ári qaraı yǵysty. Otyrǵandardyń bári sybyrlasyp, kóz qysysyp, bir-birin túrtkiledi, biraq Tom uzyn alasa partaǵa súıenip tynysh otyrdy jáne bar yntasymen oqyp otyrǵan sekildi. Jurt oǵan kóńil aýdarýyn qoıdy da, klass ishi yzyńdaǵan jalyqtyratyn dybysqa toldy. Bala kóziniń astymen kórshi qyzǵa qarap-qarap qoıady. Al ol ernin dúrdıtip, teris qarady. Qyz baıqatpaı kórshisine qarap edi, sol boıda onyń aldynda shabdaly jatty. Tom, ony jeńil qımylmen jyljytyp qoıdy. Qyz shabdalyny keri ıterdi, biraq júzinde eshqandaı renish-ashýdyń izi joq. Tom shabdalyny jyldamdyqpen aldyńǵy ornyna qoıyp edi, qyz da ony endi qozǵaǵan joq. Tom kishkentaı taqtaǵa: "Ótinemin, alyńyzshy — mende taǵy bar", — dep jazdy. Qyz taqtaǵa qaraǵanmen, bet-júzinde ózgeris baıqalmady. Ol endi taqtaǵa sýret sala bastady, biraq ony kórsetpeı sol qolymen tasalady. Qyz alǵashqyda kóńil bólmegen bolyp otyrǵanmen, sońǵy jaǵynan onyń qyzyǵyp otyrǵany baıqaldy. Bala eshteńeni baıqamaǵan keskinmen sýretin sala berdi. Qyz baıqatpaı taqtaǵa qaraǵanmen, Tom taǵy da eshteńe sezbegendeı sýretin sala berdi. Aqyrynda qyz berildi — batylsyzdaý sybyrlady:

— Kórýge berińizshi!

Tom sıyqsyzdaý etip salǵan eki qaqpasy bar, turbasynan tútin shyǵyp jatqan úıdiń jartysyn kórsetti. Qyz Tomnyń sýretine qyzyqqany sondaı, qaıda otyrǵanyn umytyp ketti, Tom sýretin aıaqtaǵanda, — ol sýretke kózi túskende:

— Qandaı tamasha! Endi adam salyńyz! — dep sybyrlady.

Sýretti esik aldynda turǵan uzyndyǵy sýrettegi úıdi attap ótetindeı kótergish kranǵa uqsaıtyn adamdy sala qoıdy. Qyz onsha talap qoıǵan joq. Jeksuryn adamsymaqqa qyz rıza bolyp, taǵy sybyrlady:

— Qandaı ádemi! Endi meni salyńyz.

Tom dóńgelek aıdyń nuryna bólengen qum saǵat saldy da, oǵan jip-jińishke etip qol men aıaqty jalǵady jáne jup-jýan saýsaqtarǵa dáý jelpýishti ustatty.

— Oı, qandaı jaqsy! — dedi qyz. — Men de sýret salýdy úırensem ǵoı!

— Ol qıyn emes. Men sizge úıretem.

— Shyn ba? Qashan?

— Úlken úziliste. Siz túski tamaqqa úıge barasyz ba?

— Siz qalsańyz, men de qalam.

— Jaraıdy. Keremet boldy! Atyńyz kim?

— Bekkı Techer. Sizdiń esimińiz? Biraq men bilemin — Tomas Soıer.

— Meni dúrelegileri kelgende solaı ataıdy. Al, men ózimdi tártipti ustaǵan kezde Tom desedi. Siz meni Tom deńiz. Jaraı ma?

— Jaraıdy.

Tom jazǵanyn Bekkıden jasyryp, taǵy birdeńe jaza bastady. Qyz endi uıalýdy qoıyp, ne jazǵanyn kórsetýdi surady.

Tom kórsetkisi kelmeı:

— Ras aıtam, munda eshteńe de joq, — dedi.

— Joq, bar!

— Joq, joq, sizdiń kórgińiz de kelmeıdi.

— Kórgim keledi. Shyn aıtam. Ótinemin, kórsetińizshi!

— Siz bireý-mireýge aıtasyz.

— Aıtpaımyn. Shyn-shyn aıtam, aıtpaımyn.

— Tiri janǵa aıtpaısyz? Ólgenshe?

— Tiri janǵa aıtpaımyn. Kórsetińizshi!

— Sizdiń kórgińiz kelip turǵan joq qoı...

— Á, solaı ma! Endeshe báribir kóremin!

Ol óziniń kishkentaı qolymen Tomnyń qolyna jarmasty: tóbeles bastalyp ketti. Tom ózinshe qarsylasqan bolǵanmen, óziniń qolyn yǵystyryp edi, aqyry ne jazylǵany shyǵa keldi. "Men sizdi súıemin!".

— Ońbaǵan! — dedi de, qyz onyń qolyn qattyraq soǵyp jiberdi, biraq ózi qyzaryp ketti, álgi sóılemniń oǵan unap qalǵany belgili boldy.

Dál sol sátte Tom bireýdiń qoly qulaǵyn joǵary qaraı tartyp jatqanyn sezdi. Ol osy kúıde klastyń ortasymen búkil balanyń shıqyldaǵan kúlkisine kómilip óziniń ádettegi ornyna aparyldy, sodan adamnyń jany tózbes shyǵarardaı birneshe mınýttardan keıin muǵalim bir sóz aıtpastan balanyń tóbesinen qarap turdy da, sosyn baryp óziniń taǵyna bet aldy. Alaıda Tom qulaǵy aýyrǵannan órtenip tursa da, onyń júregin shattyq kernedi.

Klass tynysh talǵasyn, Tom shyn nıetimen sabaqqa kirisýge tyrysyp edi, biraq basyna eshnárse kirmeı qoıdy. Oqý sabaǵynda ol shatasyp, sózden jańyla berdi, jaǵrafıa sabaǵynda kóldi taý dep, taýdy ózen, al ózenderdi jazyq dedi, sóıtip jaratylys túgelimen alǵashqy byt-shyt qalpyna keldi. Odan keıin aıtqan kezde qarapaıym sózderdiń ózin durys aıta almaǵasyn jaqsy jazýy úshin alyp, birneshe aı boıy barlyq joldastarynyń aldynda maqtanyp júrgen qalaıy medalinen aıyryldy.

Jetinshi taraý

TASKENENİ QÝÝ JÁNE JARALY JÚREK

Tom oqýlyqqa qanshama zeıin salaıyn dese de, oılary san saqqa júgirip, turaqtamaı-aq qoıdy. Eń sońynda ol tereń dem alyp, esinegen kúıi bosqa tyrashtanýdy toqtatty. Oǵan úlken úzilis eshqashan bolmaıtyndaı kórindi. Aýa óte qapyryq, jeldiń lebi de joq. Uıyqtatatyn kúnderdiń ishindegi naǵyz uıqy basatyn kún boldy. Sabaqty jattap yzyńdaǵan jıyrma bes oqýshynyń kúbir-sybyry aranyń yzylyndaı gýildeıdi. Anaý jyraqta jarqyldaǵan Kúnniń shýaǵyna shaǵylysyp, yssylyqtyń munaryna oranǵan Kardıf taýynyń jarqabaqtary kórinedi. Aspan astynda, bıikte, jekelegen qustar qalyqtaıdy; olardan basqa uıyqtap jatqan eki-úsh sıyr bolmasa, tiri jándik kórinbeıdi. Tomnyń júregi erkindikti ańsap alasurady. Myna ish pystyrǵan ýaqytty óltirý úshin qyzyqty birdeńe bolsa ǵoı! Ol qaltasyn tintip edi, kenetten bet álpeti ózgerip, qýanyshtan qulpyryp sala berdi jáne mundaı baqyt syılaǵany úshin táńirge alǵys aıtty. Qaltasynan jasyryn qımyldap qorapty aldy, onyń ishinen taskeneni shyǵaryp, uzyn tegis partanyń ústine qoıdy. Taskene de qýanyshtan jaryla jazdap, kóktegi jaratýshyny alǵystyń astyna alǵan bolar, biraq onyń qýanyshy erterek boldy, óıtkeni onyń keteıin dep oılaǵany sol edi, Tom túıreýishpen ony keri qaıtardy jáne basqa baǵytqa júrýge májbúr etti.

Tomnyń qasynda onyń ózi sekildi qaıǵyǵa batyp otyrǵan dosy bar; ol mynadaı ermek tabylǵanyna qýanyp bas saldy.

Bul dostyń esimi Djo Garper bolatyn. Balalar apta boıy dos bolyp júrip, senbide dushpandarsha tóbelesetin. Djo kúrtesiniń omyraýynan túıreýish alyp, joldasyna tutqyn taskeneni qaıyrmalaýǵa kómektese bastady. Barǵan saıyn ekeýi bul sportpen biraz aınalysty. Aqyry aıaǵynda Tom biz bir-birimizge kesel keltirip otyrmyz, budan janyńa rahat taba almaısyń dep óziniń sheshimin jarıalady. Ol partanyń ústine Djo Garperdiń grıfel taqtasyn qoıdy jáne taqtany ortasynan joǵarydan tómen syzyqpen bóldi.

— Mine, — dedi ol, — ýáde bylaı: taskene seniń jaǵyńda bolsa, qansha qýsań da erkin, men tıispeımin; biraq sen odan aıyrylyp qalyp, kene men jaqta qalsa, onda men qýalaımyn.

— Jaraıdy. Basta! Jiber ony!

Taskene óte tez qashyp, ekvatordan Djo jaqqa ótip ketti. Djo ony qýa bastady. Ol endi Tomnyń jerine shyqty. Osylaı eki jaqqa kezek júgirip, biraz ýaqyt ótti. Balanyń bireýi keneni qýsa, ekinshisi oǵan qarap qyzyqtaıdy. Ekeýiniń de bastary taqtada, basqa dúnıemen isteri joq. Aqyrynda baqyt degeniń Djo jaqqa birjola shyqqan syńaıly. Taskeneniń de qyzynǵany balalardan kem emes, birese anda, birese munda shapqylap tynysh tappaı jantalasýda, alaıda jeńis Tomǵa qaraı burylyp, saýsaqtary jándikke jaqyndaı bergende, Djonyń túıreýishi onyń jolyn bógeı qoıady da, kene Djo jaqta qalady. Tom aqyrynda shydaı almady. Ol qolyn sozyp, keneni óz jaǵyna tarta bastady. Djo ábden ashýlandy:

— Tom, ony qozǵaýshy bolma!

— Men ony sál qamshylaıyn dep edim, Djo!

— Bul adaldyq emes, myrza, ony mazalamańyz!

— Eı, sen... men tek sál ǵana...

— Sizge aıtyldy ǵoı kenege tıispe dep!

— Al, men tıisemin!

— Oǵan seniń haqyń joq: ol men jaqta.

— Iá, Djo Garper, kene kimdiki?

— Kimdiki bolsa da, maǵan báribir... ol men jaqta, sen tıisýshi bolma!

— Qalaı — tıispe?! Kene meniki, men oǵan ne istesem de óz erkim!

Kenetten Tomnyń ıyǵyna qatty soqqy tıdi. Sondaı soqqy Djonyń da enshisine tıdi. Muǵalim eki mınýt boıy olardyń kúrtesinen shań-tozańdy qaqty, mekteptiń qýanyshynda shek bolmady. Eki dostyń ózderiniń ermekterine den qoıǵandary sonshalyq, álgi dúrelerdiń aldynda klass ishi tym-tyrys bolyp ketti, sebebi muǵalim eppen basyp keldi de, eki dostyń janynda turyp eńkeıdi. Ol biraz ýaqyt ekeýiniń oıynyn baqylap turdy da, óziniń ózgeristerin engizdi.

Aqyry aıaǵynda saǵat on ekini soǵyp, úlken úzilis bastalǵanda, Tom Bekkı Techerge júgirip keldi de, onyń qulaǵyna sybyrlady.

— Úıge ketip bara jatqandaı qalpaǵyńdy kı, buryshqa jete bere basqalardan bólinip osynda kel. Men basqa jolmen baramyn da, joldastaryma sezdirmeı osynda oralamyn.

Osylaısha Tom bir top balamen, Bekkı basqa toppen birge mektepten shyqty. Keshikpeı olar tuıyq kósheniń tirelgen jerinde kezdesti de, mektepke keldi. Ekeýi grıfel taqtany aldaryna qoıyp, qatar otyrdy. Tom grıfeldi Bekkıge berdi de, onyń qolynan ustap otyryp, taǵy bir tamasha úı turǵyzdy. Ónerge degen qyzyǵýshylyq sál báseńdegen kezde, olar áńgime soqty.Tom sheksiz baqytty edi.

— Sen tyshqandardy jaqsy kóresiń be? — dep surady.

— Oı, óte jek kóremin!

Men de... olardyń tiri kezinde. Men óli tyshqandar týraly aıtyp otyrmyn — jipke baılap alyp, basyńnan asyra dóńgeletseń...

— Joq, men tyshqandardy jalpy jaqsy kórmeımin. Al meniń jaqsy kóretinim — bul saǵyz shaınaý.

— Jaqsy kórmegende she! Mende saǵyz joǵy ókinishti.

— Solaı ma? Mende azdap bar. Saǵan shaınaýǵa bereıin, tek sen sosyn ózime qaıtar.

Bul ekeýine de unady, sosyn olar rahattana aıaqtaryn bylǵańdatyp, saǵyzdy kezek shaınady.

— Sen sırkte bolyp kórdiń be?

— Iá, papam men jaqsy bolsam, taǵy da aparam dep ýáde berip edi.

— Men sırkte úsh ret pe, tipti tórt ret pe — kóp boldym! Onda shirkeýge qaraǵanda óte kóńildi: ylǵı bir nárselerdi kórsetedi. Men óskende sırkte kloýn bolam.

— Ras pa? Óte jaqsy! Olardyń bári túrli tústi, súıkimdi...

— Iá, ıá, onyń ústine aqshany kúrep alady...

Olar kúnine bir dollardan tabady, — deıdi Ben Rodjer... Bekkı, sen qashan da bolsa, bireýmen atastyrylyp kórdiń be?

— Ol ne?

— Endi turmysqa shyǵý úshin.

— Joq.

— Kóńiliń soǵa ma?

— Bilmeımin. Al ol qalaı bolady?

— Qalaı? Eshqandaı emes. Sen jigitke senen ózge eshkimge turmysqa shyqpaımyn deısiń. Eshqashan, eshqashan, eshqashan basqa eshkimge! Sosyn súıisesińder. Boldy. Muny árkim jasaı alady.

— Súıisemiz be?

— Ne úshin súıisý kerek.

— Solaı bolady. Bári osylaı isteıdi.

— Bári?

— Barlyq ǵashyqtar solaı isteıdi. Meniń taqtaǵa jazǵan sózim esińde me?

— I-ıá.

— Ne jazdym?

— Aıtpaımyn.

— Onda men aıtaıyn saǵan?

— Iá, ıá... Tek keıin bir kezde aıtarsyń.

— Joq, qazir aıtamyn.

— Joq-joq, qazir emes — erteń.

— Joq-joq, Bekkı! Ótinemin! Men jaımen qulaǵyńa sybyrlaıyn.

Bekkıdiń tolqyp úndemegenin Tom keliskeni dep uqty da,qyzdyń belinen qushaqtap, ernin onyń qulaǵyna taqady da, óziniń sózin qaıtalady. Sosyn:

— Endi sen ol sózderdi maǵan sybyrla.

Ol uzaq ýaqyt kelispeı otyrdy da, aqyry:

— Sen teris qara, men sonda aıtaıyn. Biraq, Tom, estısiń be — bireýge aıtyp júrme! Eshkimge! Aıtpaısyń ba? Ras qoı?

— Joq, joq, men eshkimge de aıtpaımyn. Mazasyzdanba, Bekkı!?

Ol teris qarap buryldy, al qyz onyń qulaǵyna eńkeıdi, onyń deminen Tomnyń buıra shashtary dirildep ketti.

— Men ... Sizdi... súıemin! — degen uıań daýys estildi.

Osydan keıin qyz ushyp tura kelip, partalar men oryndyqtardy aınala ózin qýyp júrgen Tomnan qashyp júgire berdi, sosyn buryshqa tyǵylyp, aq aljapqyshymen betin basty. Tom ony tamaǵynan ustap alyp, úgitteı bastady:

— Bekkı, endi bári bitti — tek súıisý ǵana qaldy. Onyń qorqynyshty eshteńesi joq. Ótinemin, Bekkı!

Ol qyzdyń aljapqyshyn julqyp, qolynan ustady.

Qyz eptep kóne bastaǵandaı, qoldaryn tómen túsirip, uzaq alys-julystan qyzarǵan betin oǵan tosty; al, Tom onyń alqyzyl erninen súıdi de:

— Mine, Bekkı, osymen boldy. Endi sen menen basqa eshkimdi súımeıtin bolasyń, menen ózge eshkimge turmysqa shyqpaısyń, eshkimge! Ýáde beresiń be?

— Iá, men eshkimdi de súımeımin, tek seni ǵana jáne senen basqa eshkimge de turmysqa shyqpaımyn. Jáne sen de baıqa, menen basqa eshkimge úılenbeısiń, tek maǵan!

— Árıne, ýáde osy. Mektepke kele jatqanda jáne qaıtarda sen tek menimen birge júrýiń kerek, — eger sońymyzdan bireý-mireý baqylap júrmese, — bı keshterinde de tek menimen bıleıtin bolasyń, men de seni tańdaımyn. Kúıeý bala men qalyńdyq ylǵı osylaı jasaıdy.

— Oı, qandaı jaqsy! Eshqashan estigen emespin.

— Bul keremet kóńildi! Biz Emmı Lorens ekeýmiz...

Bekkı Techer kózin baqyraıtyp qarap edi, Tom qatelik jiberip alǵanyn túsine qoıdy. Ol yńǵaısyzdanyp qaldy.

— O, Tom! Men birinshi emes ekenmin ǵoı... Seniń qalyńdyǵyń bolǵan...

Qyz jylap jiberdi.

— Qoı, Bekkı! Men ony súımeımin.

— Joq, sen súıesiń, súıesiń! Ony súıetinińdi óziń bilesiń.

Tom onyń moınynan qushaqtaǵysy kelip edi, biraq Bekkı ony ıterip jiberdi de, betin qabyrǵaǵa buryp, ókirip jylaı berdi. Tom ony jubata bastady, erkeletip túrli at qoıdy, taǵy da súıgisi kelip edi, biraq anaý taǵy ıterip jiberdi. Sosyn Tomnyń namysy keldi. Ol batyl qadammen esikke bettedi de, kóshege shyǵyp ketti. Mektepten kóp uzamaı toqtady, yńǵaısyzdanyp jáne renjip, jańa ǵana ózi shyqqan esikke qaraı beredi, Bekkı oılanyp, munyń sońynan júgirip keledi dep úmittenetindeı. Biraq qyz shyqpady. Tom qaıǵyǵa batyp, ózin kináli sezindi. Kelisimge kelý úshin alǵashqy qadam jasaý oǵan óte qıyn boldy, degenmen namysyn báseńdetip, aqyry klasqa kirdi. Bekkı buryshqa qaraǵan kúıi áli jylap tur eken. Tomnyń júregi shanshyp ketti, onyń janyna kelip neden bastaryn bilmeı biraz, turdy.

— Bekkı, — dedi ol batylsyzdaý, — men tek seni súıemin, basqalar jaıly bilgim de kelmeıdi.

Eshqandaı jaýap joq. Tek óksip jylaý.

— Bekkı (jalynyshty únmen), Bekkı! Birdeme aıtsaıshy...

Taǵy jylaý.

Sosyn Tom óziniń eń qymbat buıymy — peshtiń shilterinen jasalǵan mys dóńgelekti shyǵardy — Bekkı kórsin dep oǵan qolyn sozdy da:

— Bekkı... mynany alshy! Syıladym, — dedi.

Qyz onyń qolyn qaǵyp jiberip edi, dóńgelek túsip ketti de, edenmen syrǵanaı jóneldi.

Tom kóshege shyqty, basy aýǵan jaqqa júre berýge jáne sol kúni mektepke kelmeýge sheshim jasady. Bekkı bir jamandyqty sezgendeı esikke qaraı júgirdi — Tom kórinbeıdi. Ol júgirip úıdi aınalyp shyqty, oıyn alańynda bolar dep úmittenip edi, onda da joq eken. Ol aıqaılaı bastady:

— Tom, kel, Tom!

Qyz tyń tyńdap edi, eshkim jaýap bermedi. Aınala tym-tyrys, qańyraǵan dala. Ol otyra ketip, taǵy jylady, ózin kináli sezindi. Sol eki arada oqýshylar da jınala bastady, qaıǵysyn kórsetpeý kerek, jaraly júregin sál de bolsa basý kerek, kóńilsiz uzaq kúnniń bar salmaǵyn ózi arqalaýy kerek.

Onyń ázirshe dos qyzdary da joq, óziniń qaıǵysyn bólisetin eshkimi bolmady.

Segizinshi taraý

BOLASHAQ BATYR QARAQSHY

Tom áýeli tuıyq kóshelermen birese ońǵa, birese solǵa burylyp biraz júrdi de, aqyry ádette oqýshylar úılerine qaıtatyn joldy artqa tastap, uzap ketti. Sosyn taýǵa qaraı basy salbyrap jaı ketip bara jatty. Jol boıy eki bulaqty keship ótti, óıtkeni balalardyń arasynda bir nanym bar: arttaǵy qýǵynshyny shatastyrý úshin osylaı, izin jasyrady. Jarty saǵattan soń jesir áıel Dýglastyń Kardıf taýynyń shyńynda turǵan baı úıin artta qaldyrdy. Mektep tómengi ańǵarda áreń kórinip tur. Jolaýshy qalyń orman ishine endi, jalańaıaq jolǵa da jaqyndamaı júre berdi de, japyraǵy jaıylǵan emenniń túbindegi múktiń ústine otyrdy.

Munda, ormanda, typ-tynysh jáne qapyryq. Tús kezindegi óli yssylyqtan tipti qustar áni de toqtap qalǵan. Tabıǵat qalǵyp turǵandaı; onyń túsi oqta-tekte tumsyǵymen aǵashty soqqylaǵan toqyldaqtyń dybysynan burylyp tur. Sol tyqyldan orman tynyshtyǵy tipti qoıýlanyp, al jalǵyzdyqtyń qasiret-qaıǵysy odan saıyn janyńdy jeıdi. Tomnyń júregin qaıǵy kemirip, tunjyraǵan tabıǵatpen ún qosyp turǵandaı. Ol shyntaǵymen tizesine súıenip, jaǵyn taıanǵan kúıi biraz oılanyp otyr. Oǵan ómir degen jantalasqan qarbalas pen qaıǵy-qasiret bolyp elestedi jáne jaqynda ǵana qaıtys bolǵan Djımmı Godjeske qyzyqty. "Molada typ-tynysh jatqan qandaı jaqsy, — dep oılady ol, -uıyqtap, neshe túrli túster kóresiń, samal jel kók shópti erkeletip, japyraqtarǵa birdeńelerdi sybyrlaıdy, al seni eshteńe mazalamaıdy, sen de eshteńeni ýaıymdamaısyń, ǵasyrdan ǵasyrǵa". Átteń jeksenbilik mektepte onyń balalary jaqsy bolsa ǵoı, ol qýanyshtan jarylar edi, sóıtip myna jeksuryn ómirden keter edi... Al myna qyz... bul oǵan ne istedi? Eshteńe. Oǵan tek jaqsylyq tiledi. Al ol bolsa, muny ıt sekildi qýyp jiberdi — ıá kádimgi ıtke uqsatyp. Ol qyz bir kezde osy qylyǵyna ókinedi, múmkin, óte kesh bolar. Áı, bul máńgilik emes, ýaqytsha ólse ǵoı!

Biraq jas kezde júrekter jumsaq, qalaı qyssań da, tez ornyna keledi. Tomdy osy dúnıeniń qyzyqtary taǵy baýrady. Eger ol dál qazir basy aýǵan jaqqa ketip, qupıa jaǵdaıda joq bolyp ketse she? Al, eger alys bir jaqtarǵa, eshkim bilmeıtin elderge, teńizderden ótip, sodan oralmaı qalsa? Sonda Bekkı neǵylar eken? Ol óziniń sırkte kloýn bolǵysy kelgenin esine aldy, biraq endi saıqymazaqtyń tyrtıyp denesine jabysqan ala-qula toqyma shalbar kıýi onyń jan dúnıesi romantıkalyq munartqan bıikterine samǵap turǵan shaqta tipti kemistik bolyp kórindi.

Joq, ol áskerge baryp, soldat bolady, sosyn tula-boıy jaraqatqa, al ózi dańqqa bólenip birneshe jyldan keıin oralady. Nemese úndilerge baryp, solarmen birge býıvol aýlap, bıik taýlar men alystaǵy Batystyń jolsyz ormandary arqyly qańǵyryp, bir kezderi tańerteń men úndilerdiń qustyń qaýyrsynyn japsyryp, adam qorqatyn jabaıy keıpimen jeksenbilik mektepke kirip kelse, sonda joldastary buǵan qyzyǵyp adamnyń záresin ushyrar aıqaıymen kózderi sharasynan shyǵar edi. Joq, dúnıede budan góri myqtyraq kúshtiler bar. Ol qaraqshy bolady! Iá-ıá! Ol endi óziniń ataq-dańqqa bólengen bolashaǵyn elestetti.Onyń aty atalǵanda búkil dúnıejúzi záresi ushyp qaltyraıtyn bolady. Ol býyrqanǵan teńizderde "Daýyldyń perisi" atalatyn, aldyńǵy jaǵynda qara jalaý jelbiregen qara korablmen saırandaıdy. Ataq pen dańqtyń shyńyna shyǵyp eshkim oılamaǵan jerden óziniń shaǵyn qalashyǵyndaǵy shirkeýge bet-júzi qap-qara bolyp totyqqan, qara maqpal beshpet dál sondaı matadan shalbar, belbeýinde pıstoletter salbyrap, janynda qanǵa boıala-boıala tattanǵan pyshaq, basynda jumsaq qalpaq, qolynda — qara jalaý, al jalaýda qýraǵan bas súıektiń qańqasy men eki jiliktiń beınesi — kirip kelse ǵoı! Sonda ol: "Mynaý Tom Soıer, qaraqshy! Ispan teńizderiniń ósh alatyn qaraqshysy!" dep aınaladaǵylardyń sybyryn estip, qalaı rahat sezimge bólener edi!

Iá, másele sheshildi! Ol óz jolyn tańdady. Úıden qashyp ketedi de, jańa ómirdi bastaıdy. Kúni erteń-aq jolǵa shyǵady. Tańerteń ázir bolý úshin ázirlikti qazir bastaý kerek. Óziniń bar baılyǵyn jınastyrýy kerek. Jaqyn jerde shirigen aǵash jatyr eken. Tom qaltasynan Barloý shappasyn alyp, aǵashtyń túbin qaza bastap edi, keshikpeı pyshaǵy aǵash pa — áıteýir bir nársege tıdi. Tom ishi qýys aǵash ekenin baıqady. Ol qolyn álgi qýysqa suǵyp, duǵa oqydy da, saltanatty túrde ún qatty.

— Joq nárse, kel osynda! Bar nárse, qal qasymda!

Ol jerdiń joǵary qabatyn pyshaǵymen túrtkilep kórip edi, astynda juqa qaraǵaı taqtaısha eken. Ol taqtaıshany alyp edi, astyndaǵy kómbe úshin jan-jaǵy álgideı taqtaıshadan jasalǵan qupıa jáshik shyqty. Jáshikte alebastrdan jasalǵan sharık jatyr. Tom tańdanǵannan birtúrli yńǵaısyzdanyp, shekesin qasydy:

— Ege-ge! Mine, keremet!

Ol shardy laqtyryp jiberdi de, oılana bastady. Áńgime mynada — ony ózi senip júrgen naqyl aldap soqty, joldastary da bul naqyldy naǵyz shyndyq dep qabyldaıtyn. Eger sharıkti naqyldy aıtyp otyryp kómseń, eki apta boıy ony qozǵamaısyń da, sosyn baryp álgi naqyldy qaıtalap qupıa jáshikti ashasyń, seniń osyǵan deıin joǵaltqan sharıkterińniń bári sonda jatyr. Biraq ǵajap eshteńe bolmady, Tomnyń osyǵan deıin senip júrgeni bos nárse bolyp shyqty. Ol qansha áńgime estidi bul týraly, bári de oıdaǵydaı aıaqtalatyn. Osy ádispen ózi de talaı sharıkti, qazir esinde joq, áıteýir talaı jerge kómgen. Ol oılanyp-oılanyp, aqyry bul joly bir sıqyr aralasty-aý dep sheshti. Ol qalaı da bárine kóz jetkizgisi kelip, ortasynda quıǵysh sekildi shuńqyr bar taza topyraqty jerdi taýyp, erneýine etpettep jatyp:

Bilgim kelgen nárseni aıtshy, qońyzym,

Bilgim kelgen nárseni aıtshy, qońyzym, —

dep qaıtalady. Qum sál qozǵalǵandaı boldy da, sol sátte qara qońyz shyǵa keldi jáne záresi ushyp keri ketti.

— Iá, sóılemeıdi. Iaǵnı sıqyrdyń aralasqany shyn.

Muny birden bilgem.

Sıqyrshylarmen salǵylasýǵa eshkimniń de kúshi jetpeıtinin biletin Tomnyń kóńili qulazyp ketti. Sosyn baǵanaǵy ózi laqtyryp jibergen sharıkti taýyp alý týraly basyna oı keldi jáne izdeı bastady, biraq taba almady. Ol óziniń qupıa jáshigine oralyp, sharıkti laqtyrǵanda turǵan núktesin tapty da, qaltasynan bir sharık shyǵaryp, baǵanaǵy sharıkti laqtyrǵan jaqqa tastady da:

— Bar, aǵańdy izde! — dedi.

Ol sharıktiń qaı mańǵa toqtaǵanyn baıqady da, sol jerden izdedi. Ekinshi sharık aldyńǵyǵa jetpegen bolý kerek nemese asyp ketken bolar. Ol izdep-izdep, aqyry degenine jetti: eki sharık te bir-birinen bir fýttaı qashyqtyqta jatyr eken. Osy kezde jasyl qyrat jaqtan qańyltyrdan jasalǵan oıynshyq turbanyń álsiz dybysy shyqqandaı boldy. Tom jalma-jan kúrtesin jáne shalbaryn sheship laqtyra saldy da, shirigen aǵashtyń janynan qýraǵan japyraqtardy ysyryp arshyp, sol jerden qoldan jasalǵan sadaq, oq, aǵash qylysh jáne qańyltyr turbany shyǵardy, ózi tezdetip qarýlardy asynyp alyp, jadaǵaı jalǵyz kóılekpen jaýǵa qarsy júgire jóneldi. Aǵashtyń qalyń japyraqtarynyń astynda turyp, jaýap belgi berdi de, sosyn aıaǵynyń ushymen joǵary kóterildi, jan-jaǵyna saqtyqpen qarap qoıyp, óziniń oıdan shyǵarǵan otrádyna daýystap buıryq berdi.

— Jigitter, toqta! Men belgi bergenshe jasyryna turyńdar!

Djo Garper shyǵa keldi: ol da jeńil kıingen, ol da basynan bashpaıyna deıin qarý-jaraq ilip alǵan. Tom daýystady:

— Toqta! Meniń ruqsatymsyz Shervýd ormanynda júrýge kimniń batyly barady?!

— Gaı Gısborn eshkimniń de ruqsatyn qajet etpeıdi!

— Kimsiń sen? Kim...

"Maǵan mundaı sóz aıtatyn kim ózi?" — dep Tom onyń aýzyna sóz saldy, óıtkeni ekeýi de kitaptan jattap alǵan sózderin aıtyp tur.

— Maǵan bulaı zekirip sóz aıtýǵa kimniń batyly baryp tur?

— Men kimmin? Men — Robın Gýdpyn, oǵan qazir-aq seniń óli deneńniń kózi jetedi.

— Bul senbisiń, ataqty qaraqshy?! Myna kóńildi orman ishindegi joldardy basyp alý úshin senimen qylyshtasýǵa daıynmyn. Qorǵan!

Olar aǵash qylyshtaryn sýyryp basqa qarýlaryn jerge tastady, jaýyngerlik qalypqa kelip, ónerdiń barlyq erejesi boıynsha naǵyz jekpe-jek bastaldy: eki soqqy joǵary, eki soqqy tómen.

Aqyry Tom aıtty.

— Káne, tóbeles bolsa, tóbeles! Qane, basta!

Ekeýi de shyndap kiriskenderi sondaı, entigip ári terlep ketti.

— Qulasaıshy-eı! Qula, qane! — dep aıqaılady Tom. — Sen nege qulamaısyń?

— Qulamaımyn! Óziń qula — sen álsirep barasyń ǵoı.

— Bul ne? Maǵan qulaýǵa bolmaıdy. Kitapta olaı jazylmaǵan ǵoı. Onda bylaı delingen: "Ol arqasynan bir soqqanda qanypezer Gaı Gısborn sespeı qatty". Sen artqa burylyp, men seni soǵýym úshin maǵan arqańdy berýge tıissiń.

Bul abyroıly tulǵaǵa qarsy turýǵa bolmaıdy. Djo teris aınalyp, qatty soqqydan ushyp tústi.

— Al endi — dedi Djo turyp jatyp, — endi seni men óltirýim kerek — bul naǵyz adal kúres bolady.

— Olaı bolmaıdy ǵoı, kitapta ondaı joq qoı!

— Endeshe bul adaldyq emes! Menińshe, bul ońbaǵandyq!

— Jaraıdy, Djo, — sen monah Tak nemese dıirmeniniń uly Mach bolsaıshy, sosyn taıaqpen meniń basymnan urasyń. Nemese qalasań men notıngemdik sherıf bolaıyn, al sen Robın Gýd bolyp meni óltiresiń.

Bulusynys Djo Garperge unap qaldy, sosyn oıyn ármen qaraı jalǵady. Odan keıin Tom qaıtadan Robın Gýd boldy jáne onyń asqynǵan jaraqatyn durys emdeı almaǵan ońbaǵan monahınányń kesirinen qanyn joǵaltyp ábden talyqsydy, al jylap-eńiregen búkil qaraqshylar toby bolyp turǵan Djo ony jyraqqa kóterip apardy da, onyń álsiregen qolyna sadaǵyn ustatty, sonda Tom: "Myna oq qaıda tússe, sol jerge aǵashtyń janyna jasyl ormanǵa Robın Gýd baıǵusty jerleńder", — dedi, sosyn sadaǵyn tartyp, endi ózi artyna qaraı qulaıyn degende qarasa — aınala qalaqaı eken — ol óletin adam sekildi emes ushyp tura keldi.

Balalar kıinip, qarýlaryn jasyrdy da, ózderi bir-birinen bul zamanda qaraqshylar joq, sıvılızasıa olardyń ornyn nemen toltyra alady dep surap uzap bara jatty. Amerıka Qurama Shtattarynyń ómir boıy prezıdenti bolǵansha, eń bolmasa bir jyl Shervýd ormanynyń qaraqshylary bolsaq qoı dedi ekeýi de.

Toǵyzynshy taraý

ZIRATTAǴY TRAGEDIA

Bul keshte de Tom men Sıdti kúndegishe toǵyz jarymda uıyqtaýǵa jiberdi. Olar uıqy aldyndaǵy duǵany oqyp bolǵasyn, Sıd birden uıqyǵa basty. Biraq Tom belgini qaýippen shydamsyzdana kútip uıyqtamady. Sol sátte oǵan tań atyp qalǵandaı sezildi ol saǵat keshki ondy soqqanyn estidi. Renishtiń neden bolatyny belgili edi. Júıkesi óre tura kelgendeı qozǵalyp typyrshyǵandy talap etkenmen, Tom Sıd oıanyp ketedi dep dóńbekshý túgili qol-aıaǵyn qozǵaı almaı jatty. Ol tyrp etpeı jatqan kúıi qarańǵylyqqa kóz tastaıdy. Aınala basyńdy aınaldyratyn tynyshtyq. Bul tynyshtyqtyń arasynan álsiz dybystar talyp estilgendeı boldy. Aldymen saǵattyń tyqyly estildi. Sosyn eski aǵash balkalardyń synyp jatqandaı syqyrlaǵany, baspaldaqtardyń jaı shıqyly. Túsinikti: bólmelerde úı ıeleri kezip júr. Pollı apaıdyń bólmesinen qoryldaǵan dybys estildi. Odan soń shyryldaýyq shegirtkeniń tynbastan shyryldaǵan úni — ol qaı jaqta shyryldap jatqanyn adamzattyń danyshpany bolsa da anyqtaı almas edi. Sonyń arasynda tóseginiń bas jaǵynan qabyrǵaǵa jarmasqan úshkirleýik qońyz tyqyldata bastady. Tom selk etip shoshyp ketti: bul — bireýge ajal tónip tur degen belgi. Alystan ıttiń úrgeni estildi, sálden soń onyń ár jaǵynan jyraqtan basqa bir ıttiń ulyǵany qulaqqa keldi. Tom azapty mınýttardy basynan keshirip jatyr. Ol ýaqyt degen bitip, endi máńgilik bastalǵan shyǵar dep oılady. Ári beriden soń qalǵı bastady. Saǵat on birdi soqty, biraq ol estimedi. Kenet uıqyly-oıaý mysyqtyń jaı mıaýlaǵanyn estidi.

Jaqyn mańda tereze ashyldy jáne osy dybystan Tom oıanyp ketti. "Ket ári, ońbaǵan mysyq!" — degen aıqaı estildi de, ile apaıdyń aǵash saraıyna qaraı laqtyrǵan shyny bótelke saraıdyń qabyrǵasyna soǵylyp, byt-shyty shyqqany estildi. Tom ushyp tura kelip, tez-tez kıindi de, terezeden túsip úıdiń tóbesimen tońqańdap bara jatyp bir-eki ret mıaýlap jaýap berdi, sosyn saraıdyń tóbesine sekirip, odan jerge tústi. Geklberrı Fın qolynda ólgen mysyq, tómende kútip tur eken. Balalar jolmen júrip, keshikpeı qarańǵylyqqa batyp ketti. Jarty saǵat ótkende olar zırat mańyndaǵy bıik shópterdiń arasyna jetti.

Zırat batys úlgisindegi eski molalar bolatyn. Qalashyqqa jaqyn qyr basynda aınalasy aǵash sharbaqpen qorshalǵan, biraq sharbaqtyń aǵashtarynyń birazy ishke qaraı, keıbiri syrtqa qaraı qulaǵan, tike turǵany qalmapty. Soıdıǵan bıik shóp, butalar ósken. Eski molalar otyryp ketken. Qulpytastardyń bir de bireýi óz ornynda turǵan joq, molalardyń basynda qurt jep shuryq tesik bolǵan taqtalar qısaıyp, súıenish izdegenmen, taba almaı jerge telmeńdep tur. Taqtanyń bárinde bir kezderde: "...Pálenshege máńgi eskertkish" dep jazylǵan, biraq olardyń kóbinde áripteri súrtilip ketken, túngi túgili, kúndizgi jaryqta da kórinbeıdi.

Samal jel butalarda yńyrsyǵandaı, záresi ushqan Tomǵa ólgenderdiń jany adamdar nege bizge tynym bermeıdi dep aryz aıtyp jatqandaı kórindi. Dostar az sóıledi, onda da tek sybyrlasyp qana; myna saltanatty tynyshtyq, tún qarańǵylyǵy, oqıǵa ótip jatqan jer -osynyń bári olarǵa qorqynyshty áser etti. Olar ózderi izdegen jańadan úıilgen topyraqty tapty da, jaqyn jerdegi qalyń japyraqty aǵashtyń astyna tyǵyldy. Olar uzaq kútken sekildi sezindi.

Jyraqta úki aıqaılady, myna óli tynyshtyqty buzatyn odan basqa dybys joq. Tomnyń basyna jaman oılar keldi, ol sosyn áńgimemen kóńilin bólgisi keldi.

— Qalaı oılaısyń, Gekkı, — dep sybyrlap bastady. — Bizdiń munda kelgenimiz ólikterge unaı ma?

Geklberrı sybyrlaı jaýap qatty:

— Kim bilipti olardy, bilmeımin! Qandaı qorqynyshty mynda... Ras qoı?

— Qorqynyshty bolǵanda qandaı!

Uzaq únsizdik bastaldy; eki bala da ózderiniń munda kelgenine ólikter qalaı qaraıdy eken dep oıǵa batýda. Sosyn Tom:

— Gekkı, qalaı oılaısyń, Vıláms shal ekeýmizdiń áńgimemizdi estip jatyr ma?

— Árıne, estip jatyr. Ózi estimegenmen, onyń jany estip jatyr.

Taǵy únsizdik.

— Aıanyshty, — dedi Tom, — men ony Vıláms myrza demeı, ylǵı Vıláms dep ataǵanmyn. Biraq men ony renjitkim kelgen joq. Jurttyń bári ony shal dep ataıtyn.

— Ólgen adamdar jaıly aıtqanda saq bolý kerek, Tom. Muny estigen Tomnyń endi áńgimeni jalǵastyrýǵa zaýqy soqpady. Kenet ol joldasynyń qolyna jarmasty:

— Tss!

— Ne boldy, Tom?

Ekeýi bir-birine tyǵyla tústi. Júrekteri dúrsildep ketti.

— Tss! Mine, taǵy! Qalaı estimeı tursyń?

— Men...

— Iá! Aqyry sen de estidiń.

— Qudaıym-aı, Tom, olar kele jatyr! Kele jatyr! Bul olar! Ne isteımiz?

— Bilmeımin. Olar bizdi kóredi dep oılaısyń ba?

— Oı, Tom, olar degen mysyqtar sekildi qarańǵyda kóredi ǵoı. Men osynda nege keldim!..

— Qoı, sen qoryqpa... Múmkin olar bizdi qozǵamas. Biz eshqandaı jamandyq jasap turǵanymyz joq qoı. Eger biz typ-tynysh otyrsaq, olar bizdi kórmeýi de múmkin.

— Jaraıdy. Baıqap kóreıik... Qudaıym-aı, tula boıym dirildep tur!

— Tss! Tyńda.

Balalar demderin áreń alyp, bir-birine burynǵydan beter tyǵyla tústi. Zırattyń ekinshi jaǵynda kúbirlegen dybys estildi.

— Qara! Qara! — dep sybyrlady Tom. — Anaý ne sonda?

— Ol tamuqtyń oty! Oı, qandaı qorqynyshty! Qarańǵylyqtyń arasynan adamdardyń sulbasy kórindi.Olardyń aldyndaǵy qańyltyr fonar jer betine sáýle shashyratady.

— Bul albastylar, shamasy solaı bolar, — dedi de Geklberrı selk ete tústi. — Ózderi úsheý! Bizdiń sharýamyz bitti! Sen duǵa oqýdy bilesiń be?

— Oqyp kóreıin... Eı, sen qoryqpa — olar bizge tıispeıdi. "Jaratýshy jan ıem, uıyqtar aldynda jarylqap jebeı gór..."

— Tss!

— Ne boldy, Gek?

— Bular — adamdar! Áıteýir — anyq tiri adam. Onyń daýysy Meffı Potterge uqsaıdy.

— Múmkin emes!

— Men ony bilem ǵoı! Sen kórinbe, demalma! Ol bizdi kórmeıdi ol mas ádettegideı, — maskúnem.

— Jaraıdy. Men jaı... Toqtady. Birdemeni izdeıdi... Taba almaı júr. Taǵy bizge qaraı kele jatyr... Qalaı júgiredi! Taǵy jaqyndap keledi. Endi — ol kelip qaldy! Týra bizge qaraı.

Taǵy uzap barady... Tek, men ekinshi daýysty tanydym — úndilik Djo.

— Shynynda da, qarǵys atqan býdan! Bulardan góri jyn-shaıtannyń bolǵany durys edi. Olarǵa bul jerde ne kerek eken?

Sybyr aıaqtaldy, óıtkeni úsh adam molaǵa jetti de, balalar jasyrynǵan jerge jap-jaqyn kelip toqtady.

— Osy jerde, — dep úshinshisi shamdy kótergende jaryq onyń betine tústi. Bul jas dáriger Robınson eken.

Potter men úndilik Djo zembil men arqan jáne eki kúrek alyp, molany qaza bastady. Dáriger shamdy molanyń bas jaǵyna qoıyp, ózi shegirshinniń birine súıenip otyr. Onyń balalarǵa jaqyn otyrǵany sondaı, olardyń sozsa qoldary jeter edi.

— Tezirek, tezirek! — dedi jaımen. — Qazir-aq aı týýy múmkin.

Analar birdeńe dep mińgirlep jaýap bergen boldy da, qazýdy jalǵastyra berdi. Biraz ýaqytqa deıin kúrekterdiń usaq tastar men uıysqan topyraqty kúrep laqtyrǵan dybysy estilip turdy. Aqyry kúrektiń aǵashqa soǵylǵany estildi: kúrek tabytqa soǵyldy, birneshe mınýt ótkende qozǵaýshylar ony joǵary shyǵardy. Sol kúrektermen tabyttyń qaqpaǵyn ashyp, óli deneni qalaı bolsa solaı jerge tastaı saldy. Sol sátte bulttyń arasynan aı shyǵyp, jaryǵy óliktiń sup-sur betine tústi. Zembildi qozǵap, oǵan deneni saldy, odeıalmen jaýyp, arqanmen baılady. Potter úlken shappa pyshaq shyǵaryp, arqannyń salbyraǵan ushyn kesti de:

— Mine, synyqshy, biz osyndaı las jumysty bitirdik. Endi bizge taǵy bir bestikti berińiz, áıtpese ol osylaı qalady, — dedi.

— Durys! — dep Djo qostady.

— Bul ne? — dep dáriger qarsylyq bildirdi. — Sizder aqshany aldymen tóle dedińizder. Men bárin tóledim ǵoı.

— Tóleýin tóledińiz siz, biraq bizdiń sizben aıyrysatyn basqa bir esebimiz bar, — dedi Djo dárigerge jaqyndap. Dáriger ornynan turdy. — Osydan bes jyl buryn sizdiń ákeńizdiń as bólmesine kelgenimde, sizder meni qýyp shyqtyńyzdar. Men maǵan tamaq berýdi suradym, al meni qańǵyp júrgen uryǵa uqsatyp esikten ıterip tastadyńyzdar. Al men júz jyldan keıin bolsa da aqymdy tóleımin degenimde ákeńiz meni qańǵybastyǵy úshin dep túrmege otyrǵyzdy. Siz osynyń bárin umytty dep oılaısyz ba? Joq, úndilikterdiń qany mende beker qaınap jatqan joq. Endi siz meniń qolymdasyz jáne biz sizben esep aıyramyz, bilip qoıyńyz!

Ol qaharyn tógip judyryǵyn dárigerdiń dál betine jaqyndatty. Al dáriger kútpegen jerden qolyn sermep bir soǵyp ana ońbaǵandy jerge sulatty. Potterdiń qolynan pyshaǵy túsip ketti, ol sosyn aıqaı saldy:

— Eı, siz nemene! Joldasymdy sabatyp qoımaımyn men!

Ol sosyn dárigerge umtyldy. Ekeýi tóbelese ketti, aıaqtarymen kók shópti taptap, óksheleri jerge kirip, bir-birin judyryqtap jatyr. Djo eki kózi qantalap, óshpendiliktiń órtine oranǵandaı, Potterdiń jerde jatqan pyshaǵyn alyp, mysyqqa uqsap búkshıip, pyshaq salý úshin yńǵaıly sátti kútip aınala júgirdi. Kenet dáriger qarsylastyń qushaǵynan bulqynyp shyǵyp Vılámstyń molasynan shyqqan úlken taqtaımen Potterdi bir qoıyp edi, anaý ushyp tústi, osy kezde býdan qolyndaǵy pyshaqty sabyna deıin boılatyp jas jigittiń keýdesine saldy. Jigit teńselip baryp, Potterdiń ústine qany sorǵalaǵan kúıi qulady. Osy sátte aıdyń betin bulttar basty da, myna qorqynyshty kórinis qarańǵy sahnaǵa kómilip qaldy. Záreleri ushqan balalar jan-jaqtaryna qaramastan qarańǵylyqqa oranyp qashyp barady.

Aı bulttardyń arasynan qaıta kóringende, Djo oıǵa batqan kúıi eki deneniń janynda biraz turdy. Dáriger túsiniksiz mińgirlep eki ret demin aldy da sosyn únsiz qaldy.

— Mine, shaıtan alǵyr, biz esebimizdi aıyrystyq! — dedi býdan jaı daýyspen. Ol ólikti qozǵap, pyshaǵyn sýyryp aldy da, Potterdiń oń qolyna salyp, bos qalǵan tabyttyń ústine otyrdy. Úsh, tórt, bes mınýt ótti. Potter qozǵalyp yńyrsı bastady. Ol qolyndaǵy pyshaqty qysyp ustap, kóz aldyna ákeldi, selk etip shoshyp ketti de, jerge túsirip aldy; sosyn turyp, janyndaǵy dárigerdiń óli denesin ysyryp tastady da, onyń júzine qarady; jan-jaǵyna qarap edi, býdannyń oǵan qadalǵan kózine tap boldy.

— Qudaıym-aı! Bul qalaı boldy, Djo? — dedi.

— Ońbaǵan is boldy! — dedi anaý ornynan qozǵalmaı. — Sen ony ne úshin jaırattyń?

— Men? Men eshteńe istegen emespin.

— Jaraıdy, aıtqan ekensiń! Munyńmen ózińe kómektese almaısyń!

Potterdiń óńi qashyp, dirildep ketti.

— Meniń mastyǵym ketti dep edim. Búgin keshte ishpeýim kerek edi. Basym áli dyzyldap tur — osynda kele jatqanda mundaı emes edi. Men tumanda júrgendeımin, eshteńe esimde joq. Djo, sen shynyńdy aıtshy, eski dosym, mynany shynymen men be jaıratyp salǵan? Meniń ony óltirgim kelgen joq edi ǵoı, mundaı oı basyma kelgen emes — arymmen, janymmen ant etem, Djo! Aıtshy maǵan, qalaı boldy, Djo? Qandaı ońbaǵandyq! Sondaı jap-jas... ózi bolashaǵynan úmit etken dáriger edi...

— Ekeýiń jaǵalasa kettińder; ol taqtaımen seniń basyńa qoıyp qaldy: sen ushyp tústiń. Sosyn ushyp turdyń da, esi aýysqan adamdaı qaltyrap-dirildep júrdiń, kenet pyshaqqa jarmastyń da ol seni taǵy urǵaly jatqanda keýdesine suqtyń. Sodan keıin sen es-tússiz quladyń da, kesken aǵashtaı qozǵalmaı qaldyń.

— Oı, men ne istegenimdi bilsem ǵoı! Ótirik aıtsam, jerge kirip keteıin. Bári araqtan — men mas edim — qyzynyp kettim oǵan qosa... Men tipti pyshaqty qalaı ustaýdy da bilmeımin ǵoı. Djo, ras, talaı tóbelesýge týra keldi, jasyratyny joq, biraq qolyma pyshaq alǵan emespin, tek judyryqpen... Muny jurttyń bári biledi... Djo, meni ustap bere kórme! Men seni jaqsy kóretin edim ǵoı. Djo, árqashan seniń sózińdi sóıledim, saǵan jaq boldym. Endi shyǵar, shyn ǵoı? Sen eshkimge aıtpaısyń ǵoı, Djo?

Beıshara kisi óltirgenniń aıaǵyna jyǵylyp, jalyndy. Al anaý oǵan sezimsiz mán bermeı qarady.

— Jaraıdy, Meff Potter, sen árqashan da menimen dos boldyń, ar-namysyń taza edi, men seni eshkimge de ustap bermeımin. Mazalanba, men shyn aıtam. Áńgime osymen bitti.

— Djo, sen perishtesiń, qudaı aqy! Aqyrǵy demime deıin saǵan alǵys aıtamyn. Potter jylap jiberdi.

— Jarar endi! Qyńsylaıtyn ýaqyt emes! Sen ana jolmen bar, al men mynaýmen keteıin, baıqa, aıǵaq bolatyn artyńa iz qaldyrma!

Potter búlkildep ketip barady, sosyn tezirek júrdi, aqyrynda bar pármenimen júgire jóneldi.

Býdan onyń sońynan qarap, kúbirledi:

— Eger, shynynda da, dárigerdiń soqqysynan jáne ishkilikten onyń esinen tanǵany ras bolsa, ol jaqyn arada pyshaq týraly esine de almaıdy. Eger esine túse qalsa, molaǵa qaıta barýǵa qorqady — qyt-qyttaǵan taýyq, ezýinen silekeı aqqan beıshara!

Eki-úsh mınýt ótkende, jańa óltirilgen adamǵa, jaımaǵa oralǵan ólikke, qaqpaǵy joq tabytqa, beti ashylǵan qabirge aspannan aı ǵana qarap turdy. Aınala túgel tynyshtyqqa orandy.

Onynshy taraý

ITTİŃ ULYǴANY — JAMANDYQTYŃ BELGİSİ

Balalar qalashyqqa aıaqtary jerge tımeı júgirdi. Olardyń záreleri ushqany sondaı, sóıleýge shamalary kelmedi. Ekeýi mezgil-mezgil qaýiptene artqa qarap qoıady, bireý qýyp kele jatyr ma dep oılaıtyn bolsa kerek. Jolda kezdesken butanyń bári bularǵa tiri adam sıaqty kórinedi, ony kórgen saıyn bulardyń záre-quty qashady. Bular qala shetindegi aǵash úılerdiń janynan ótkende tóbetter oıanyp, úre bastady. Itterdiń úrgeni balalarǵa qanat bitirgendeı áser etti.

— Tym bolmasa, teri ıleıtin eski úıge deıin jetsek, — dep sybyrlady Tom entikken kúıi. -Budan ári shamam joq...

Geklberrı jaýap bermedi: ol da jyldam júgirgennen alqynyp qaldy. Balalar ózderi ishine kirgisi kelgen, bir kezde teri ılengen eski úıge kózderin almaı qarady, eń sońǵy kúshterin jıyp júgirdi. Aqyry ekeýi eski úıge de jetti, ıyqtasa ashyq esikten enip, eski úıdegi qarańǵylyqqa oranyp edenge jata-jata ketti. Olar baqytty edi, biraq ólerdeı sharshaǵan bolatyn. Kishkene dem alǵasyn Tom:

— Geklberrı, sen qalaı oılaısyń, munyń aıaǵy ne bolady? — dedi jaı til qatyp.

— Eger Robınson dáriger ólse, aqyry dar aǵashy bolady.

— Iá deısiń, múmkin emes!

— Solaı bolýy múmkin,Tom.

Tom oılanyp qaldy da, bir mınýttan soń:

— Olardy kim kórsetedi? Biz be?

— Sen ne? Bul qalaı sonda? Eger sen aıtqandaı bolsa, úndilik Djony darǵa aspaı bosatsa, ol bizdi joq qylady, shyn aıtam! Onda ekeýmizge ajal keledi deı ber. Munyń ekeýmizdiń edende jatqanymyz sekildi shyndyq bolary sózsiz.

— Men ózim de solaı oılaımyn, Gek.

— Eger bireý kórsetýi kerek bolsa, meıli Meff Potter kórsetsin; onyń osylaı isteýge aqymaqtyǵy jetedi. Ylǵı mas... Tom úndemedi, ol taǵy oılandy. Aqyry:

— Gek, Meff Potter eshteńeni bilmeıdi ǵoı...

Kisi ólimi týraly qalaı kórsetedi ol?

— Sonda qalaı eshteńe bilmeıdi?

— Onyń qıyn eshteńesi joq, dáriger Potterdi molanyń taqtaıymen soǵyp jatqanda, Djo dárigerge pyshaq saldy ǵoı. Ol qaıdan kóredi, neni kóredi? Ólim týraly ol ne aıtady?

— Shaıtan alǵyr, solaı eken ǵoı, Tom!

— Sosyn, sen oılashy, — múmkin sol soqqydan Potter esinen aıyrylyp qalǵan bolar.

— Joq, Tom, olaı emes shyǵar. Ol mastaý boldy ǵoı. Men ony birden baıqadym. Ylǵı iship júredi... Meniń ákem ishken kezde onyń basynan nemen ursań da, ol myńq etpeıdi, ras aıtam! Ol ózi de osylaı dep birneshe ret aıtty. Iaǵnı Meff Potter de sondaı. Eger Potter ishpegen, cay bolsa, ol baǵanaǵydaı syılyqtan ólip keter edi... Kim biledi...

Taǵy únsizdik bastaldy; Tom taǵy da oıǵa batty.

— Gekkı, aıtyp qoımaıtynyńa senimdisiń be? — dep surady aqyry.

— Qalaı bolǵanda da, Tom, biz úndemeýimiz kerek. Óziń bilesiń ana albasty býdan... Eger biz aıtsaq, al ol tiri qalsa, ekeýmizdi mysyqqa uqsatyp sýǵa batyrady. Jáne Tom, bilesiń be? Qane biz eshqashan tis jarmaımyz dep bir-birimizge ant bereıik. Bárinen osy durys.

— Durys, Gek. Eń durysy osy. Qolymyzdy kóterip, ant etemiz: biz...

— Joq,bul jaǵdaıda olaı bolmaıdy... Já, usaq-túıek, mysaly, qyzdarmen birge júrgende solaı isteýge bolady, óıtkeni olardyń birde bolmasa birde aýyzdarynan shyǵyp ketedi; al mynandaı úlken sharýada kelisim jazbasha bolǵany durys. Jáne qanmen jazylýy kerek.

Tom bul pikirdi janymen qostady. Qupıa, qorqynyshty qarańǵylyq osy túngi oqıǵalarmen úndesip tur. Ol edennen aıdyń jaryǵymen shaǵylysqan taza qaraǵaı aǵashty kóterdi, qaltasynan "qyzyl josany" shyǵardy da, tizerlep otyryp aıdyń jaryǵymen mynadaı sózderdi jazdy:

Gek Fın jáne Tom Soıer ekeýi bul is týraly aýyzdaryn ashpaýǵa ant etedi. Eger olar bul týraly aıtsa, olar sol jerde qulap, jandaryn tapsyrsyn.

Geklberrı Tomnyń ádemi jazýyna, oıyn durys jetkizgenine esi shyǵyp qýandy. Ol kúrtesiniń ishki óńirinen túıreýish alyp, saýsaǵyn qanatqaly jatyr edi. Tom ony toqtatty:

— Toqta! Túıreýish jez ǵoı. Jez ýly bolady.

— Ýly bolady? Qandaı ý?

— Kádimgi ý, jutyp kór — sonda ý ekenin bilesiń.

Tom jip oraǵan ıneleriniń birin aldy, sosyn ekeýi kezektesip úlken saýsaqtaryn qanatyp, tamshylatty.

Osylaı birneshe ret qan tamshysyn jıyp, kishkene saýsaqty qalam ornyna paıdalanyp, Tom aty-jóniniń birinshi áripterin jazdy da, sosyn G.F áripterin jazýdy Geklberrıge úıretti. Ant berildi. Olar taqtaıdy saltanatty túrde qabyrǵaǵa jaqyn jerge kómdi. Óıtkeni bulardyń tilderin jalǵaǵan shynjyr máńgilikke kilttendi, al ol kilttiń ashqyshy alysqa tastaldy.

Jartysy qıraǵan úıdiń ekinshi jaǵynan bir kóleńke júrip ótkendeı boldy, biraq balalar ony baıqaǵan joq.

— Tom, — dep sybyrlady Geklberrı, — osydan keıin bizdiń eshkimge eshnárse aıtpaıtynymyzǵa senimdisiń be? Eshqashan?

— Árıne, senimdimin. Qandaı jaǵdaıda bolsa da, bizde ún joq. Eger basqasha bolsa, biz sol jerde ólip qulaımyz. Sen umyttyń ba?

— Iá... shynynda da... Árıne.

Olar birazǵa deıin sybyrlasyp jatty.

Kenet bulardan onshaqty qadam jerde, qabyrǵanyń syrtynda ıt úrip sarnap qoıa berdi. Balalar záresi ushyp bir-birine tyǵyla tústi.

— Kimge úrip jatyr anaý? — áreń demalyp sybyrlady Geklberrı. — Saǵan ba, maǵan ba?

— Bilmeımin... tesikten syǵalap qarashy! Tezirek!

— Joq, sen qara!

— Qaraı almaımyn, Gek! Qaraı almaımyn!

— Qoısaıshy, Tom! Áne taǵy ulydy!

— Qudaıym-aı, qýanyshtymyn! — dep sybyrlady Tom. — Men tanydym ıtti... daýysynan: ol Býll Harıbson.

— Qudaıǵa shúkir! Bilesiń be, men ólerdeı qorqyp kettim — men ony qańǵyp júrgen ıt qoı dep oılap edim.

It taǵy úrdi. Balalar taǵy tunjyrap qaldy.

— Oı, joq! Bul ol ıt emes,— dep sybyrlady Geklberrı. — Qarashy, Tom!

Tom qoryqqannan dirildep ketti, tesikten syǵalady da, estiler-estilmes únmen:

— Oı, Gek, bul qańǵyp júrgen ıt! — dedi.

— Tom, qarashy tezirek: kimge úrip tur?

— Biz ekeýmizge shyǵar, Gek. Ekeýmiz qatar turmyz ǵoı, bir-birimizge tipti jaqyn turmyz.

— Oı, Tom, biz qurydyq! Men qaıda túsetinimdi bilemin. Men degen naǵyz kúnákar, ońbaǵan balamyn...

— Al men she? Ózime sol kerek! Mektepke barmaý, isteme degendi isteý osylaı aıaqtalady. Eger men shyn nıetimmen talpynsam, Sıd sekildi jaqsy bala bolar edim ǵoı, joq, joq, talpynǵan emespin. Eger myna kóldeneńnen aman qutylsam, kúndiz-túni jeksenbilik mektepte bolar edim.

Tom myrsyldap jylaı bastady.

Sen be ońbaǵan? — Geklberrı de jylamsyrady. — Sen, Tom Soıer, shaıtan alǵyr, sen menimen salystyrǵanda naǵyz perishtesiń! Oı, qudaıym, men tym bolmasa seniń jartyńdaı ońbaǵan bolsam ǵoı!

Tom jasyn jutyp sybyrlady:

— Qara, Gek, ol bizge quıryǵyn berip tur!

Gek qarady da, qýanyshtan júregi jaryla jazdady.

— Iá, quıryq jaǵy bizge qarap tur... Tamasha! Ol buryn da solaı tur ma edi? Biraq kimge úrip tur?

Ittiń úrgeni basyldy. Tom qulaǵyn túrip eleń etti.

— Tss! Bul ne? — dedi ol sybyrlap.

— Shoshqanyń dybysy sekildi... Joq, Tom, bireý qoryldap jatyr.

— Shynynda da. Qaıda qoryldap jatyr, Gek?

— Menińshe, úıdiń ana basynda. Qoryl sol jaqtan estilip turǵan sekildi.

Sol jerde keıde ákem shoshqalarmen birge túnep júretin edi, biraq mynaý ol emes.

Ol keıde sondaı qatty qoryldaıdy — záreń ushady. Jáne ol endi bizdiń qalaǵa kele almaıdy dep oılaımyn.

Saıahatta kezdesetin túrli oqıǵalardy bastan keshirýge degen qushtarlyq balalarda qaıta oıandy.

— Gek, men aldymen júrsem, sen kórý úshin barasyń ba?

— Barǵym joq, Tom. Múmkin ol jerde Úndilik Djo jatqan shyǵar?

Tom seskenip qaldy. Biraq balalardyń qyzyǵýshylyǵy basym boldy da, ekeýi de baryp kórýge uıǵardy. Aıaqtyń ushymen basyp, biriniń artynan biri júrip, uıqydaǵy adamǵa jaqyndady. Oǵan birneshe qadam qalǵanda, Tom bir taıaqty basyp ketti, taıaq satyr etip synyp qaldy. Uıqydaǵy adam yńqyldap, ekinshi jaǵyna aýdarylyp jatyp edi, aı sáýlesi betine tústi. Bul Meff Potter bolyp shyqty. Balalardyń tamyry soqpaı, qan uıyp qalǵandaı kúıde edi, onyń ústine anaý qozǵalǵanda bular ne isterin bilmedi; sosyn baryp olardyń qorqynyshy tarqaı bastady. Olar jaımen ári qaraı ótip, biraz qadam attaǵannan keıin ekeýi eki jaqqa kete berip edi, kenet túngi tynyshtyqty jańǵyrtyp taǵy ıt úrdi. Olar jalt qarasyp edi, Potterdiń jatqan jerinen eki qadamdaı qashyqtyqta bular buryn kórmegen ıt tur: onyń bet jaǵy Potterge qaraǵanmen, tumsyǵyn aspanǵa kóterip úredi.

— Ol anaǵan úrip tur ǵoı! — dep balalar qosylyp aıqaılap jiberdi.

— Tom, sen bilesiń be? Djonnı Mıllerdiń úıiniń janynda qańǵybas ıt bar desedi — osydan eki apta buryn — tún ortasynda eshkiemer degen qus onyń bólmesine ushyp kelip, baspaldaqtyń janyna otyryp saırapty, al ol úıde áli eshkim ólgen joq.

— Iá, men bilemin. Sonda ne boldy? Gresı Mıller sol senbide ot janyp jatqan peshke qulap, kúıip qaldy emes pe?!

— Iá, biraq ol ólgen joq. Ólmek túgili, semirip kele jatyr.

— Jaraıdy, toqtaı tur kórermiz ne bolaryn. Ol áıeldiń Meffı Potter sekildi sharýasy bitken. Negrler solaı deıdi, al olar bul jaǵyn jaqsy biledi.

Sosyn balalar oıǵa shomyp aıyrylysty.

Tom óziniń uıyqtaıtyn bólmesine terezeden kirgende tań atyp qalyp edi. Sheshinip jatyp dybys shyǵarmas úshin bárin jasady jáne munyń batyl isteri jaıly eshkimniń bilmegeni úshin ózin quttyqtady. Jaı ǵana qoryldap jatqan Sıd shynynda uıyqtamaǵan edi.

Tom kózin ashqan kezde, Sıd kıinip úlgerip, ketip te qalǵan. Saǵat biraz bolǵanǵa uqsaıdy: aýa da, kúnniń sáýlesi de osyny sezdirip tur. Tom tańǵaldy. Muny nege eshkim oıatpady, neǵyp kúndegishe julqylamady? Osy oı onyń kóńiline áldeqandaı qaýip uıalatty. Tez kıinip úlgerip, uıqysy kelip, ári sharshap tursa da, tómenge tústi.

Otbasy túgel derlik ústel basynda eken, alaıda erteńgi tamaq bitip qalypty. Tomǵa eshkim til qatqan joq, biraq kózdiń bári odan burylyp ketti jáne bólmedegi sondaı bir saltanatty tynyshtyq qylmyskerdiń júregin sýyqtyqpen janshyǵandaı boldy. Ol otyrdy, ózin kóńildi ustady. Bos nárse — eshkimde ún joq! Tipti tym bolmasa bireýi ezýin tartsashy! Sosyn ol da únsiz qaldy, júregin qaıǵy orady.

Tańǵy astan keıin apaıy ony shetke shaqyryp edi, Tom bir-eki dúremen bitetin boldy degen úmitpen kóńildenip ketti; biraq olaı bolmaı shyqty. Pollı apaı jylap, shaǵym aıta bastady. Apaıdyń kári júregin jarýǵa qalaı onyń dáti shydady, aqyry aıaǵynda ne jasaǵysy kelse, sony jasa dedi: apaıynyń aǵarǵan samaıyn uıatpen boıap, molaǵa erterek ketýine, ózin-ózi masqara etýine — oǵan báribir em qonbaıdy, muny túzetem deý — bos sharýa; endigi jerde apaı munyń ómirine aralaspaıdy. Bul myń ret shybyrtqymen urǵannan aýyr edi, Tomnyń júregi shanshyp qoıa berdi. Ol da jylady, keshirim surady, budan bylaı túzeletinin qaıta-qaıta aıtty, aıaǵynda ony bosatty, biraq múlde keshirim bolǵanyn kóre de, seze de almady jáne oǵan burynǵydaı senim endigi jerde bolmaıtynyn baıqady.

Ol basy aýǵan jaqqa júre berdi, budan baqytsyz adam joqtaı sezindi, tipti Sıdten óshin alýdy da oılamady, al ol munyń kózine túspeıin dep, buǵan jaqyndamastan artqy esikten zytyp otyrdy. Tom qasiret shekkendeı túnergen kúıi qybyrlap mektepke keldi, Djo Garpermen birge keshe mektepke kelmegenderi úshin arqalaryn shybyrtqyǵa tosty. Jazalaý ústinde onyń keıpi úlken qaıǵyǵa batqan adamdaı, mynaý dúre soǵý — usaq-túıek bolyp sezinetindeı kórindi. Ornyna kelip otyrǵanda ol partaǵa súıengen kúıi qos qolymen ıegin taıanyp tirshiliktiń belgisi joq qasiretke toly janaryn qabyrǵaǵa qadady. Shyntaǵynyń astynda qatty bir nárse jatqandaı boldy. Tom oǵan qaraǵan da joq. Aqyry álgi zatty kóńilsizdeý qolyna aldy. Qaǵazǵa oralǵan, Tom ashty. Qatty kúrsingen dybys kókireginen shyǵyp ketti — júregi tas-talqan boldy. Ol ashyq peshtiń shilterinen jasalǵan mys dóńgelek edi.

Túıeniń arqasyn bir tal qamys jaýyr etti degen sóz.

On birinshi taraý

TOM AR AZABYN TARTÝDA

Túske qaraı búkil qala kenetten jaman habar estip....

Ol kezde atymen joq telegrafsyz-aq, bul habar adamnan adamǵa, úıden úıge, bir toptan ekinshi topqa telegraf jyldamdyǵymen tarap úlgerdi. Árıne, muǵalim oqýshylardy úılerine jiberdi: eger muǵalim bulaı istemese, bári tańǵalǵan bolar edi.

Ólgen adamnyń janynan qanǵa batqan pyshaq tabyldy jáne jurttyń aıtýyna qaraǵanda, bireý Meffı Potterdiń pyshaǵy ekenin moıyndaǵan. Ótken túnde, saǵat ekiler shamasynda bir jerden keshtetip úıine kele jatqan qala turǵyny bulaq basynda jýynyp jatqan Potterdi kóredi jáne Potter ony kóre sala jasyrynyp joq bolyp ketipti — kúmándi jaǵdaı, ásirese onyń jýynýy: jýyný Potter úshin buryn bolmaıtyn is. Sondaı-aq aıtqyshtardyń laqaby boıynsha, óltirgen kisini izdep, qalany túgel sharlapty desedi, (toǵysharlar qashan da basqadan buryn iz tabady jáne tez úkim shyǵarady), biraq óltirýshini taba almapty.

Barlyq jaqqa at shaptyryp izdeý salynýda, sherıf keshke deıin qylmyskerdi ustaıtyndaryna senimdi.

Qala túgel zıratqa bet qoıdy. Tom jaraly júregin umytyp, shubyrǵandarǵa qosyldy — zaýqy soqpasa da, túsiniksiz bir kúsh ony ıtermeledi. Qorqynyshty jerge jetip, ol alǵa umtyldy jáne sol adam shoshıtyn kóriniske tap boldy. Osy jerde bolǵanyna sansyz jyldar ótkendeı sezindi. Bireý qolyn shymshydy. Buryldy da Geklberrıdiń kózimen kezdesti. Sol boıda bir-birine qaraǵandaryn bireý-mireý baıqap qalǵan joq pa degen oımen ekeýi de jan-jaǵyna qarady. Biraq jurttyń bári áńgimemen eshteńeni baıqar emes jáne úlken-kishi túgel qorqynyshty kóriniske qarap tur.

"Beıshara jigit!", "Baqytsyz bozdaq!", "Ólikterdi urlaıtyndarǵa bul sabaq qoı!", "Eger ony ustaı alsa, Meff Potter dar aǵashynan qutylmaıdy!" — barlyq jaqtan estiletini osy áńgime.

Al din qyzmetkeri aıtty:

— Jaratýshynyń buıryǵy ǵoı, bári onyń qolynda.

Tomnyń basynan bashpaıyna deıin titirkenip ketti, óıtkeni onyń kózi úndilik Djonyń qımylsyz betine túsip edi.

— Mynaý sol, sol! Ol ózi kele jatyr! — degen aıqaı shyqty.

— Kim, kim? — dep jıyrma shaqty daýys jer-jerden jamyrasty.

— Meff Potter!

— Qarańdar, toqtady... Baqylańdar — ketip qalǵysy kelip tur.

— Ustańdar ony, jibermeńder!

Tomnyń bas jaǵyndaǵy aǵashtyń butalarynda otyrǵandar Meff Potterdiń ketkisi joq — ol tek yńǵaısyzdanyp, ne isterin bilmeı tur dep habarlaıdy.

— Uıatsyz ońbaǵan! — dep top ishinen bireý daýys kóterdi. — Ózi jasaǵan qylmysqa typ-tynysh, túk bolmaǵandaı qarap ketýge kelgen ǵoı... munda halyq bolatynyn kútpedi.

Tobyr keıin shegindi, sherıf saltanatty túrde Potterdi qolynan jetelep molaǵa jaqyndady. Ol baıǵustyń beti qýaryp, kózderinde adam kórgisiz qorqynysh turdy. Potter ólgen adamdy kórgende sal aýrýyna ushyraǵandaı selkildep, betin basyp eńkildedi.

— Men emes muny istegen, dostarym meniń, — dedi ol óksigin basa almaı, — sizderge shynymdy aıtsam, men emes...

— Seni kim kinálap tur? — degen bireýdiń zildi daýsy estildi.

Oq kózdegen jerge tıdi. Potter basyn kóterip, úmitsiz janaryn jan-jaqqa júgirtti. Ol úndilik Djony kórip, aıqaılap jiberdi.

— Al, úndilik Djo! Sen ýáde etip ediń ǵoı eshkimge de...

— Mynaý sizdiń pyshaǵyńyz ba? — Sherıf kisi óltirgen qarýdy onyń betine taqady.

Eger ony súıep, jerge otyrǵyzbaǵanda, ol qulap qalǵan bolar edi.

Sosyn ol:

— Maǵan birdeńe aıtty, eger men osynda kelip tappasam... — ol taǵy sekildenip, qolyn sermedi de: — Bularǵa aıtshy, Djo, aıtshy, endi jasyrynatyn eshteńe joq, — dedi.

Geklberrı men Tom qorqynyshtan qatyp qalypty, olar ólim týraly ótirikshiniń salqyn áńgimesin tyńdap, odan kózderin almaı qalshıyp qaldy. Olar qazir bultsyz aspannan ana sýaıttyń tóbesine naızaǵaı túsedi dep kútti jáne Qudaıdyń jazasy nege keshigip jatyr dep oılady. Ol áńgimesin bitirgennen keıin sap-saý turǵanyn kórgende, eki bala antty buzyp, jazyqsyz jazalanǵaly turǵan Potterdiń ómirin qorǵap qalýdy oılady, biraq bul oılary semip qaldy, óıtkeni myna ońbaǵan Djo janyn albastyǵa satqan bolyp shyqty, al albastymen oınaý óte qaýipti: onyń mańyna jaqyndasań — sharýań bitti deı ber.

Bireý Potterden surady:

— Nege sen qashyp ketpediń? Munda nege keldiń?

— Men basqasha isteı almadym! — dep sarnady Potter. — Men qashqym kelip edi, biraq aıaqtarymnyń ózi osynda alyp keldi.

Ol taǵy da eńirep qoıa berdi.

Birneshe mınýttan keıin tekserý kezinde úndilik Djo ant berip turyp óziniń burynǵy aıtqanyn shimirikpesten qaıtalady, balalar kókten naızaǵaı onyń basyna túspegenin kórip, Djo ózin albastyǵa satqanyna ábden kózderi jetti. Ol kenet balalardyń kózine jer betindegi eń keremet jáne eń qorqynyshty jándik bolyp kórindi jáne ekeýi qyzyqqan kózderin onyń júzinen ala almady.

Olar ishterinen túnderde Djony baqylap, onyń qorqynyshty ámirshisin — bir sátke bolsa da kóremiz dep sheshti.

Úndilik Djo ólgen adamnyń denesin jerden kóterisýge kómektesti, sosyn ony bul jerden alyp ketý úshin arbaǵa saldy. Toptyń arasynda tolqý bastaldy: osy kezde óliktiń jaraqatynan qan tamshylary kórindi. Bul kezdeısoq oqıǵa myna tobyrǵa óltirýshiniń kim ekenin kórsetedi dep balalar oılanyp qalyp edi, biraq keıbireýler:

— Munyń sebebi Meffı Potter ólikten úsh qadam jerde turǵannan, — desti.

Balalardyń úmiti óship, tunjyrap qaldy.

Asa qorqynyshty qupıa men uıat Tomǵa bir apta boıy uıqy bermedi, bir kúni tańǵy as ústinde Sıd aıtty:

— Tom, sen túnimen dóńbekship, túsińde birdeńelerdi aıtasyń, men sodan uıyqtaı almaı júrmin.

Tomnyń túsi buzylyp, tómen qarady.

— Bul jaqsylyqtyń belgisi emes, — dedi Pollı apaı. — Seni tolǵandyryp júrgen ne, Tom?

— Eshteńe! Ondaı eshteńe emes!

Alaıda, balanyń qoldary dirildep, iship otyrǵan kofesin dastarqanǵa tógip aldy.

— Jáne sen birdeńeni aıtyp sandyraqtaısyń, — dedi Sıd. — Osy túnde sen, mysaly, bylaı dediń: "Bul — qan, bul — qan. Mine solaı!". Sosyn qaıta-qaıta: "Meni bulaı azaptamańdarshy, men bárin aıtam" — dediń. Sen neni aıtasyń sonda? Baqytyna qaraı Pollı apaıdyń ózi bilmeı Tomǵa kómekke keldi, áıtpese bul áńgimeniń nemen tynary belgisiz edi.

— Oı! Osynyń bári ótkendegi adam aıtqysyz ólimnen. Meniń de kún saıyn túsime enedi. Keıde túsimde óltirýshi ózim ekenmin dep qalam...

Merı de sondaı túster kóretinin aıtty. Sıd bul túsinikterden keıin tynyshtalǵandaı boldy. Tom dáleldi sebepter taýyp, ylǵı ketip qalýǵa tyrysady, sodan keıin bir juma boıy tisi aýyrǵan kisi bolyp, túnge qaraı oramalmen jaǵyn baılap alatyndy shyǵardy. Sıd ádeıi uıyqtamaı, onyń oramalyn bosatyp, ózi eki shyntaǵyna súıenip, Tomnyń ne aıtqanyn tyńdaıdy da, sosyn onyń oramalyn keri tartyp baılap qoıady. Tomnyń jany tynyshtyq tappaı mazasyzdanǵany seıilgendeı boldy; tis aýrýy degen dálel de jalyqtyryp, aqyry ony birjola qoıdy. Eger Sıd onyń túndegi úzik-úzik sóılegen sózderinen bir nátıje shyǵarsa, ózi bilsin.

Tom óziniń joldastary eshqashan mysyqtyń ólimine tergeý júrgizbeıdi dep senedi — bul ermek únemi onyń esine sol qorqynyshty oqıǵany túsirdi. Bul oıynnyń barysynda Sıdtiń baıqaǵany — Tom eshqashan basty tergeýshi bolmaıdy, al buǵan deıin barlyq oıyndarda birinshi kezek soǵan tıetin. Sıdtiń taǵy bir seziktengeni — Tom qatardaǵy kýáger de bolǵysy kelmeıdi, al bul da tańǵalarlyq jaǵdaı. Sıd Tomnyń sońǵy kezde osyndaı oıyndardy óte jek kóretinin jáne sol múmkindik týsa oıynnan bas tartatynyn bilip aldy. Osy jumbaqtardyń sheshýin taba almaı Sıdtiń basy qatty, biraq eshkimge aýzyn ashpady. Birte-birte mundaı oıyndar modadan shyqty da, Tomdy uıaty jábirleýdi qoıdy.

Osy bir kóńilsiz kezde Tom kúnbe-kún derlik kisi óltirgen "qylmysker" otyrǵan túrmeniń temir torly terezesinen qolyna túsken tátti tamaqtardy beretin. Túrme degen qalanyń shetindegi batpaqty jerdegi kirpishten qalanǵan úı bolatyn. Onda qaraýyl bolmaıdy, onyń ústine túrmede otyrǵan qylmyskerler de joq edi. Osy shaǵyn syılyqtarynyń ózi Tomnyń kóńiline sál de bolsa shúkirlik syılaıtyn. Qalashyqtyń turǵyndarynyń úndilik Djony ólikterdi urlaıtyny úshin jazalaǵysy-aq keledi: onyń denesin qara maımen maılap, qustyń qaýyrsyndaryn japsyryp, taıaqqa mingizip qýyp jiberse ǵoı... Biraq ol jurttyń bárine qorqynysh uıalatady, ony jazalaýǵa eshkimniń batyly barmady. Budan buryn eki ret jaýaptaǵanda da sózin tóbelesten bastady, biraq ólikti buryn urlaǵany týraly aýzyna almady; sondyqtan ázirshe ony sotqa bergen joq.

On ekinshi taraý

MYSYQ JÁNE SAÝYQTYRÝSHY

Tomda jańa úlken qaýip týdy: Bekkı Techer mektepke kelýdi qoıdy. Osy qaýip pen mazasyzdyq ony burynǵy óziniń tynyshtyǵyn ketirgen qupıadan kóńilin aýdardy. Tom birneshe kún boıy ózin tákappar ustap, Bekkıdi basynan shyǵaryp-aq tastaǵysy keldi, biraq eshteńe shyqpady. Ol kúnde kesh saıyn Bekkıdiń úıin aınalyp júgiretin boldy jáne ózin ylǵı baqytsyz sezinetin edi. Qyz aýyryp qaldy. Ol ólip qalsa she? Bul oı Tomnyń ábden esin shyǵardy. Ol áskerı qyrǵyndarmen aınalysýdan da qaldy, tipti teńiz qaraqshylary da qyzyqtyrýdy qoıdy. Ómirge qyzyǵý jaıyna qaldy, qaıǵyǵa batyp, tunjyrady da júrdi. Ol taıaqty da, dóńgelekti de tastady; olar Tomdy burynǵydaı qyzyqtyrmady. Qaýiptengen apaıy ony túrli ádistermen emdeı bastady. Pollı apaı arnaıy ruqsatpen daıyndalatyn em-domdardy, odan basqa da ádisterdi keremetteı qurmet tutatyn adamdardyń qataryna jatatyn. Sharshamaı, shaldyqpaı neshe túrli medısınalyq tájirıbeler jasaýǵa qushtar edi. Bul salada jańa bir nárse shyǵa qalsa, sol jańalyqty tekserip kórýge apaı ázir turady — ózine emes, árıne, óıtkeni ol eshqashan aýyryp-syrqamaıtyn — qolyna kim tússe, soǵan tájirıbe jasaýǵa daıyn. Ol medısınalyq úlken-kishi jýrnaldardyń bárin, jalǵan oqymystysymaqtar shyǵaratyn kitapshalardy jazdyryp alatyn jáne olardyń ishindegi tolǵan myljyń maqalalar oǵan baldan da tátti kórinetin. Olardyń tósekke qalaı jatyp, qalaı turý kerek, qandaı kıim kıý kerek, ne iship, ne jeý kerek, kóńildi qalaı kóterý kerek, bólmeniń aýasyn qalaı tazartý kerek degen sandyraqtaryn apaı naǵyz aqıqat dep qabyldaıtyn jáne ótken sandaǵy aıtqandaryn jýrnalsymaqtyń bul sanynda qarama-qarsy qaǵıda jazylǵanyn baıqamaıtyn. Ol aqkóńil jáne qarapaıym kisi jáne osynysynan álgi jazǵyshtardyń ıleýine túsip qalatyn. Apaı osyndaı jalǵan oqymystylar shyǵarǵan jýrnaldardyń bárin jınap, adamdy óltirip tynatyn neshe túrli shópterdi jınaıtyn. Eger kórshileriniń ony saýyqtyrýshy perishte dep, ne "hanan bálzamy" dep qabyldamaıtynyn ózi bilse ǵoı.

Ol sýmen emdeý modaǵa enip jatqan kez bolatyn, Tomnyń jaı-kúıi dál kelip tur. Apaıy ony tańsáride tósekten turǵyzyp, aǵash saraıǵa aparatyn, muzdan da sýyq sýǵa shomyldyryp, kirpiniń ınesindeı qadalatyn oramalmen onyń denesin ysqylaıdy, sodan soń ylǵı jaımamen orap, onyń syrtynan qara terge túsý úshin kórpe jabatyn, sonda baıǵus bala aq ter, kók ter bolyp, óziniń sózimen aıtqanda "jany shyǵa jazdap" jatatyn.

Osyndaı em-domǵa qaramaı bala qýaryp júdeı berdi jáne túri qaıǵyly jandaı kórinetin. Apaıy burynǵy emine endi ystyq vana, otyratyn vana, sýǵa shomylý sekildi emderdi qosty. Biraq bala ońalmady. Sýmen emdeý ádisterine qosa apaı oǵan suly kóje ishkize bastady. Budan ózge neshe túrli shópterdiń qaınatqan qosyndysyn ishkizdi.

Tom barlyq azapqa kóndi. Balanyń qalaı bolsa solaı qaraǵany kempirge kúdik týǵyzdy. Endi ne de bolsa Tomdy osy kúıinen aıyqtyrý kerek dep oılady apaıy. Osy kezde ol jańadan shyqqan em — "saýyqtyrǵysh" degen dári jaıly estidi de, kóp etip satyp aldy. Ózi tatyp kórip edi, qýanyp ketti: suıyq kúıindegi ot sekildi. Kempir sýmen emdeýdi doǵardy, basqa dárilerden de bas tartty, bar úmiti — jańa emde boldy. Ol Tomǵa shaı qasyqpen dárini berdi de, júregi tolqyp qorytyndysyn kútti.Onyń mazasyz kóńili tez basylyp, jany jaı tapqandaı boldy, óıtkeni Tomnyń kóńil-kúıi sol sátte ózgerip sala berdi. Eger balany ystyq kómirge otyrǵyzsa, onyń dál mundaı kóńili kóterilmes edi.

Tom ótkenniń bárin qoıyp, jan dúnıesin uıqydan oıatatyn kez keldi dep sheshti. Qazirgi kúıi óziniń qaıǵyly kóńiline saı kelgenmen, janyna azyq bolatyn eshteńe joq. Ol osy kóńilsiz kúıinen arylý úshin jańa ádiske kóshýdi uıǵardy: "saýyqtyrǵysh" dári buǵan óte jaqsy áser etkendeı bolyp kórinýge tyrysty: ol dárini taǵy da ber dep qaıta-qaıta suraı berdi, aqyry kempir ábden jalyqty da, qashan ishkiń kelse, óziń ishesiń dedi de, ózi qadaǵalaýyn toqtatqan boldy. Sıd bolsa, mazasyzdanbas edi, biraq másele Tomǵa baılanysty bolǵasyn, apaı dári quıylǵan shyny shólmekti eppen baqylap júrdi. Árıne, shólmektegi suıyq kún saıyn azaıa berdi, biraq Tom ózin emdep emes, qonaq bólmeniń edenindegi tesikke quıyp azaıtyp júrgeni apaıdyń mıyna kirgen emes.

Bir kúni Tom kúndegi ádetimen edenniń tesigin emdep jatyr edi, onyń janyna apaıynyń sary mysyǵy jetip keldi de, mıaýlap, dári quıylǵan temir qasyqqa ashqaraqtana qarady, shamasy "maǵan da ber" dep turǵandaı.

— Oı, Pıter, ishkiń kelmese, suramaı-aq qoı!

Pıter ishkisi kelip turǵanyn sezdirdi.

— Baıqa, qatelesip júrme... ókinesiń...

Pıter qatelik bolmaıtynyna senimdi ekenin aıtty.

— Jaraıdy, surap tur ekensiń — beremin, sarań emespin, biraq abaıla: unamasa, óz soryń ózińe.

Pıter bul shartqa kelisimin bildirdi. Tom onyń aýzyn ashyp, "saýyqtyrǵysh" dárini quıdy. Pıter aspanǵa atylyp, sosyn ásker qolbasshysynyń buıryqty únindeı daýys shyǵardy, bólme ishin aınalyp júgirip, jıhazǵa shyqty, odan gúl salatyn qumyralardy qulatyp, úıdiń astan-kesteńin shyǵardy. Sodan keıin ol artqy eki aıaǵyna turyp alyp úıdi basyna kótere baqyryp, eden ústinde bıleı bastady. Sosyn taǵy úı ishiniń tas-talqanyn shyǵaryp, bólmede júgirdi. Ol joǵary sekirip, birneshe ret aýada "aýnap aldy da, eń sońǵy kórinisi — "Ýra" dep aıqaılaǵan kúıi aldynda turǵan gúl salǵyshtardy qırata terezeden sekirip jatqan sátte, Pollı apaı kirip keldi. Kári hanym kózildiriginiń ústinen bólmeni sholyp, tańdanǵannan qatty da qaldy, al Tom kúlkiden shegi qatyp edende domalap jatyr.

— Bizdiń mysyqqa ne boldy?

— Bilmeımin, táte, — deýge Tomnyń tili áreń keldi.

— Ómirimde mundaı keremetti kórgen emespin! Ol nege qutyryp ketti sonsha?

— Shyn aıtam, Pollı táte, bilmeımin. Mysyqtar qýanǵanda osylaı aýnaıdy.

— Shynymen be?

Pollı apaıdyń únindegi qaýiptendiretin bir nárse Tomdy seskendirdi.

— Iá, im. Iaǵnı men bylaı oılaımyn.

— Qalaı oılaısyz?

— Iá, im...

Kempir eńkeıdi. Tom ári qyzyǵyp, ári qaýiptenip onyń árbir qımylyn baqty, biraq onyń ne istegeli turǵanyn tym kesh uǵyndy. Tósektiń janyndaǵy kilemsheniń shetinde ustap beretin aıǵaq jatyr — shaı qasyq. Pollı apaı qasyqty alyp, Tomnyń tóbesine bylǵańdatyp biraz turdy. Tom selk etti de, jerge qarady. Pollı apaı qasyqty ádettegideı sabynan ustap kórdi de, oımaǵymen Tomnyń shekesin nuqydy.

— Al, myrza, túsindirip kórińizshi, tilsiz beısharany nege sonsha azaptadyńyz?

— Men oǵan janym ashyǵannan berdim... óıtkeni onyń tátesi joq.

— Tátesi joq! Ne dep sandalyp tursyń, aqymaq! Tátesi nesi taǵy?

— Qalaı tátesi nesi?!Onyń tátesi bolsa, ol mysyqtyń búkil ishek-qarynyn aıaýsyz kúıdirer edi!..

Pollı apaı yńǵaısyzdanyp qaldy. Onyń emi endi ózine de basqa qyrynan kóringendeı boldy: mysyqqa jasalǵan qatygezdik balaǵa jasalǵanyn sezindi. Onyń júregi jumsaryp, ózi uıaldy, kózinen jas shyqty, alaqanyn basyna qoıyp, jyly sóıledi:

— Men bárin seniń paıdań úshin jasadym ǵoı, Tom. Bul saǵan paıda ákeldi.

Tom onyń betine qarady. Tek onyń ezýine mysqyl kúlki jasyrynyp turdy.

— Sizdiń maǵan tek jaqsylyq tileıtinińizdi bilemin, táte. Men de Pıterge jaqsy bolsyn dedim. Bul oǵan da paıda ákeldi. Men onyń bulaı bılegenin kórgen emespin...

— Jaraıdy, jaraıdy, Tom, meni ashýlandyrma. Ózińdi durys usta.

Aqyldy bol, budan bylaı saǵan eshqandaı dári bermeımin.

Tom mektepke sabaq bastalmastan buryn keldi. Buryn baıqalmaıtyn mundaı oqıǵa sońǵy kezde kúnbe-kún bolyp júrgenin jurttyń bári baıqady. Búgin de ol joldastarymen oınaýdyń ornyna sońǵy kezdegi kúndegi ádetimen mektep alańyndaǵy qaqpa mańynan ketpeı qoıdy. Oıynǵa shaqyrǵandarǵa ol syrqattanyp júrmin degen dálel aıtatyn jáne ózi de aýrý adamǵa uqsaıdy. Ol ózinshe aınalaǵa qarap turǵan sekildi kóringenmen, shynynda únemi jolǵa qarap turǵanyn baıqaý qıyn emes edi. Alystan Djeff Techerdiń kórinýi muń eken, Tomnyń júzi jarqyrap ketti, biraq sálden keıin-aq ony qaıǵy basqandaı jabyrqady. Djeff qaqpadan kirgende Tom qasyna júgirip baryp, Bekkı týraly áńgimege tartqysy kelip edi, túsinigi kemdeý sot onyń yqylasyn sezbedi. Tom sonaý jaqtan etegi jelmen jelbiregen kóılegi kóriner dep úmittengenimen, Bekkı kórinbedi. Endi eshqashan kóılek kórinbeıtin boldy. Ol kóńilsiz jáne oıly qalpynda qańyraǵan klasqa kirip, óziniń ornyna qaıǵy shegýge otyrdy. Osy kezde qaqpa mańynan taǵy bir kóılek kórindi, Tomnyń júregi zý ete tústi. Sát bolmaı — ol esik aldynda alańda turdy, úndilik sekildi jyndandy: aıqaılap, qarqyldaı kúlip, balalardyń sońynan qýyp, tipti ómirine qaýipti bolsa da, sharbaqtan sekirip, jerge aýnap, basymen júrip — bir sózben aıtqanda neshe túrli batyrlyq jasady jáne Bekkı kórip tur ma eken dep ylǵı sol jaqqa qaraı berdi.

Alaıda qyz munyń bárine tıtteı de kóńil aýdarmady, eń bolmasa bir ret qaraǵan joq. Nelikten ol Tomdy baıqamady? Tom endi onyń mańaıyna jaqyndap, óziniń erlikterin kórsete bastady. Qyzdyń aınalasyna júgirip, urandap aıqaı saldy, tipti bireýdiń bas kıimin julyp alyp, mekteptiń tóbesine laqtyryp jiberdi, bir top balaǵa urynyp, jan-jaqqa taratyp jiberdi, ózi Bekkıdiń aldyna kelip shalqasynan qulaı ketti de, qyzdy qaǵyp kete jazdady. Qyz burylyp:

— Tfý! Keıbireýler ózin jurttyń bárinen artyqpyn dep oılaıdy da, áteshke uqsap sekeńdeıdi de júredi...— dedi teris qaraǵan kúıi.

Tomnyń eki beti qyp-qyzyl bolyp ketti. Ol jerden turyp, basy salbyraǵan kúıde ketip bara jatty.

On úshinshi taraý

QARAQSHYLAR JELKEN KÓTERDİ

Tom úzildi-kesildi sheshim qabyldady.Onyń jan dúnıesinde úmit sáýlesi joq, tek qarańǵylyq. Ol: "Men jalǵyzbyn, bári meni tastap ketti, dúnıede eshkim meni súımeıdi", — dep ózin-ózi ılandyryp baqty. Adamdar buǵan istegenderin keıin túsingende, múmkin, ózderi ókinip, janashyrlyqpen eske alar. Ol jaqsy bolǵysy keldi jáne qaıyrymdy is istegisi keldi, biraq eshkim buǵan kómekteskisi kelmedi. Endi olar budan qalaı da qutylǵylary keledi eken — endeshe bul ketedi, meıli olar uryssyn, jamandasyn. Ursyńdar! Jurttyń bári syrt aınalyp, tastap ketken balanyń qarsy turatyn quqy bar ma. Qylmys jasaýǵa muny májbúrlegen ózderi. Munyń basqa sharasy joq.

Ol kógaldy buryshqa da jetip qalyp edi, balalardy klastarǵa shaqyrǵan mektep qońyraýynyń syńǵyry oǵan emis-emis estildi. Endi eshqashan qońyraýdyń tanys únin estimeıtindigi jaıly oılaǵanda, Tom bir óksip aldy. Bul óte aýyr, biraq amal qansha — muny májbúr etti. Úı-kúıi joq balany elsiz álemdi sharlaýǵa ıterip otyr jáne buǵan eshteńe jasaı almaısyń. Alaıda ol bárine bárin keshiredi. Osy jerge kelgende óksigi órship jáne jıileı tústi.

Dál osy sátte ol óziniń eń jaqyn kóretin dosy Djo Gaspermen kezdesti.Onyń da jylaýdan kózi qyzaryp, kóńilinde uly da qorqynyshty jospar týǵan sekildi. Olar "qıalmen qanattandyrǵan eki júrek" dep ózderin ishteı jubatqan boldy. Kózin jeńimen súrtip Tom óziniń úıden ketetin sheshimi týraly, óıtkeni muny adam ǵurly kórmeıtinderi jaıly jáne endi eshqashan qaıta kelmeýge bel baılaǵany jaıly baıandady.

Eń sońynda Djo óziniń dosyn umytpaıdy degen úmitin de jasyrmady.

Biraq sol jerde Djo da osyndaı baılamǵa kelip, Tomdy izdep, óziniń oıyn aıtýǵa bekingeni jarıa boldy. Anasy munyń kózi kórmegen qaıdaǵy bir kilegeıdi iship qoıdyń dep sabaǵanyn aıtty. Shamasy bul anasyn ábden jalyqtyrǵan bolsa kerek, budan birjola bas tartqysy bar. Eger olaı bolsa, jalǵyz balasyn belgisiz adamdardyń ortasyna qýyp jiberip, onyń azaptanyp ólgenin anasy qalaıtyn bolsa, ananyń tilegin oryndaýdan basqa munyń sharasy joq.

Eki sherli bir-birine ózderiniń qaıǵy-muńyn aıtyp, qatar kele jatyr. Olar bir-birin aǵa-inideı qorǵaýǵa, eshqashan birin-biri tastamaýǵa, ólim ajyratqansha birge bolýǵa ýádelesti. Sonan soń árqaısysy óz josparyn baıandady. Djo úńgirlerde turyp, qatqan qabyqtarmen qorektenýge, súıtip japadan-jalǵyz júrip ashtan, sýyqtan, jan azabynan ólýge bekingen, biraq Tomnyń josparyn tyńdaǵasyn qylmysty ómirdiń artyqshylyǵy mol ekenin túsinip, teńiz qaraqshysy bolýǵa kelisti.

Sankt-Peterbýrgten úsh mıl jerdegi Mıssısıpı ózeniniń eni bir mılden asatyn tusta jińishke ári uzyn, túrli aǵashtar ósken, jaǵasy jaıly aral bar — qýylǵandar úshin naǵyz laıyqty oryn. Aralda eshkim turmaıdy jáne tiri jan joq, adam ótkisiz qalyń orman ósken qarsy jaqtaǵy jaǵaǵa jaqyn jatyr. Sondyqtan olar osy Djekson aralyn mekendeımiz dep sheshti. Teńiz qaraqshylarynyń qurbandyǵy kim bolatyny olardyń oıyna da kelmedi. Sodan soń olar Geklberrı Fındi izdep tapty jáne ol bul qylmyskerler tobyna yqylas-yntasymen qosyla ketti; qandaı da bir mamandyq, mansapty tańdaýǵa Gektiń qulqy joq, ol bul máselege nemquraıdy qaraıdy. Olar qalashyqtan eki mıl joǵary jatqan ózen jaǵasynda ońasha jerde ózderiniń eń súıikti ýaqyty — tún ortasynda kezdesýge ýádelesti. Arǵy jaǵada shaǵyn sal kórinip turǵan, bular ony urlaımyz dep sheshti. Árqaısysy ózimen birge qarmaq, balyq aýlaıtyn qural jáne múmkin bolǵansha jeıtin taǵam árıne, urlaýǵa bolatyndaryn — kánigi qaraqshylar sıaqty qupıa ári jasyryn jasaýǵa sharttasty. Kesh túsip úlgergenshe olardyń árqaısysy joldastarynyń arasynda jaqynda qala turǵyndary "bir nárse jaıly estıdi" dep aıtyp úlgerdi. Bul týraly estigenderdiń bárine tisterińnen shyǵarmańdar dep qatań eskertildi.

Tún ortasynda Tom shoshqanyń pisirilgen maıly etin jáne bir nárselerdi alyp, jaǵanyń eń bıik jerindegi qalyń shóp, qalyń qýraı arasyna keldi. Bıik jardan bulardyń kezdesýge ýádelesken jeri kórinip tur. Aınala typ-tynysh, juldyzdar jarqyrap tur. Tómendegi úlken ózen de uıyqtap jatqan muhıttaı tynyshtyqta jatyr. Tom qulaǵyn túrip edi — tym-tyrys.

Ol sosyn uzaq ysqyrdy. Tómennen jaýap estildi.

— Kele jatqan kim? — degen bireýdiń qońyr daýsy estildi.

— Tom Soıer, Ispan teńizderiniń qara kek alýshysy. Sender esimderińdi atańdar!

— Gek Fın, Qandyqol jáne Djo Garper, muhıttardyń qudaıy.

Bular — Tomnyń ózi jaqsy kóretin kitaptaryndaǵy keıipkerlerdiń jalǵan esimderi.

— Jaraıdy, aıtyńyz!

Túngi tynyshtyqta qarlyqqan eki daýys bir mezgilde jan túrshiktirer sózdi aıtty:

— "Qan!"

Tom joǵarydan shoshqanyń etin laqtyrdy da, ózi onyń sońynan kıimin jyrtyp, terisin sydyryp syrǵanaı jóneldi. Bıik jardan túsetin yńǵaıly jalǵyz aıaq jol bar bolatyn, biraq, ókinishke qaraı, bul jolda qaraqshylar qatty baǵalaıtyn qaterli qıyndyqtar joq. Muhıttardyń qudaıy shoshqanyń tós etiniń edáýir úlken bólshegin ýádeli jerge áreń jetkizdi. Fın Qandyqol bir jerden taba jáne ózinen basqa shylym shegetin ne shaınaıtyn trýbkanyń ornyna paıdalaný úshin shala kepken temeki japyraqtarynyń bir qorabyn, trýbkasy joqtarǵa maıstyń birneshe sabaǵyn ákelipti. Biraq bulardyń arasynda ózinen basqasy temeki tartpaıtyn.

Ispan Teńizderiniń Qara Kek alýshysy otsyz jolǵa shyǵýǵa bolmaıdy dep habarlady. Bul oryndy pikir edi: ol kezderi shyrpy degendi el bile bermeıdi. Ózderinen júz qadamdaı jerde saldyń ústinde ot janyp jatqanyn kórdi de, balalar jasyrynyp baryp ot urlap aldy.

Osydan qyzyqty oqıǵa shyǵardy: mınýt saıyn olar bir-birine jekirip jáne saýsaqtaryn erinderine aparyp "úndemeńder" degen belgi berdi, qoldary oılaryndaǵy qanjardyń sabyna jarmasyp, qaharly sybyrmen eger dushpan qozǵala qalsa, oǵan pyshaqty sabyna deıin suǵý kerek, óıtkeni ólgen adam kýáger bola almaıdy. Balalar sal ıeleriniń qalaǵa ketkenin jáne dúken aralap nemese araq iship júrgenin jaqsy biledi.

Sodan olar jolǵa shyqty. Tom basshylyq etip otyr, Gek saldyń art jaǵyndaǵy eskekpen jumys isteıdi, Djo aldyńǵy eskekte. Tom korabldiń ortasynda tur. Qabaǵyn túıip, qoldaryn keýdesine qoıyp, daýsyn qatty shyǵarmasa da, qatal únmen buıryq berip tur:

— Jelge qarsy, týra!

— Qup bolady, myrza!

— Osylaı usta!

— Qup bolady, myrza!

Balalar ózenniń ortasyna qaraı bir qalyppen jaı júzip kele jatqandyqtan álgi buıryqtardyń bári ánsheıin aıtylǵan edi.

— Korablde qandaı jelkender kóteredi?

— Tómengi marselder jáne bom-klıverler, myrza!

— Bom-bromselderdi kóterińder! Tezirek! On shaqty matros forsten-stekselıge barsyn! Qımylda!

— Qup bolady, myrza!

— Rúldi jelge qaraı usta! Bortty solǵa! Jaýdy qarsy alýǵa ázir bol!

Rúldi solǵa! Jaraısyńdar! Osylaı ustaý kerek!

— Qup, myrza!

Sal ózenniń ortasynan asty, balalar ony aǵystyń boıymen jiberdi de, eskekterdi oryndaryna qoıdy. Sýdyń deńgeıi onsha joǵary emes, óıtkeni aǵys jaı; saǵatyna eki ne úsh mıl ǵana. Balalar qyryq mınýttaı únsiz kele jatyr. Dál osy kezde bular alys qalǵan qalashyqtyń qatarynan ótip bara jatyr edi. Tek jalt-jult etken eki-úsh ot arqyly qaı deńgeıde qalyp bara jatqanyn baıqaýǵa bolady — juldyzdardyń almazdarymen jaltyldaǵan aıdyń beti olardy týǵan qalalarynan jyraqtatyp barady. Osy sátterde qandaı uly oqıǵa bolyp jatqany uıqydaǵy turǵyndardyń mıyna kirip-shyqpaıdy. Ispan teńizderiniń Qara Kek alýshysy qoldaryn keýdesine aıqastyryp qoıǵan kúıi bir kezde qýanyshqa bólegen, odan soń qasiret shektirgen jaqqa eń sońǵy ret "qarap" korablde tur.

Osy sátte munyń daýyldy tolqyndarǵa qarsy, ólimniń betine týra qarap bara jatqanyn ol qyz kórse ǵoı. Djekson aralynan óz qalasy kórinbeıdi, al ózi tym jyraqta, "eń sońǵy ret" týǵan jerine júregi jyrtylyp jáne saltanatty sezimmen qarap bara jatqandaı elestetý Tomǵa onsha qıyn emes. Qalǵan qaraqshylar da týǵan jerlerimen máńgilikke qoshtasyp turǵanda araldan ótip kete jazdady; olar biraq qaýipti tez baıqady da, bári retteldi. Túngi saǵat eki kezinde sal araldyń joǵarǵy jaǵyndaǵy qaıyrshaqty jaǵaǵa toqtady jáne olar qoldaryna túsken barlyq dúnıe-múlikterin jaǵaǵa jetkizip bolǵansha tizeden sý keship ersili-qarsyly biraz júrdi. Saldyń eski jelkeni bar edi; olar ony túsirip, butaqtarǵa jaıyp kóleńke jasady; ózderi aýa-raıy jaqsy kezde ashyq aspannyń astynda uıyqtaıtyn boldy — qaraqshylardyń bári solaı uıyqtaıdy.

Olar qulap jatqan aǵashtyń janynda ormannyń eń qarańǵy jerine ot jaǵyp, tabaǵa shoshqanyń etin qýyryp, keshki tamaqqa otyrysty, júgeri nandarynyń jartysyn jep taýysty.

Eshkimniń aıaǵy baspaǵan ormanda, zerttelmegen, tiri adam turmaıtyn aralda, tabıǵat aıasynda, eshkimniń turǵyn úıi bolmaǵan elsiz jerde saıran salý qandaı baqyt! Olar eshqashan mádenıetti ómirge oralmaıdy. Janyp jatqan ot jaryǵy olardyń júzderine túsip turdy, al ol sáýle aǵashtarǵa túskende qyzǵylt tús berip — olardyń ormandaǵy kıeli saraıyn áshekeılep tur; jabaıy júzim, aǵashtardyń jyltyraǵan japyraqtary da erekshe sán berip turǵandaı. Shoshqanyń tós etiniń sońǵy bólikterin jáne júgeri nannyń bárin sypyryp soǵyp alǵasyn, balalar shalǵynnyń ústine kerilip jata-jata ketti.

Rasynda, olardyń budan góri salqyndaý jerge jatýlaryna bolar edi, biraq alaýdyń janynda orman ishinde jatqan qandaı ǵajap!

— Keremet emes pe! — dep daýystady Djo.

— Tamasha! — Tom til qatty.

— Basqa balalar kórse, ne aıtar edi?

— Nemene? Olar qyzǵanyshtan óler edi! Solaı emes pe, Gekkı!

— Dál solaı! — dep til qatty Geklberrı. — Basqalar qalaı ekenin bilmeımin, al men rızamyn. Budan artyq rahattyń maǵan qajeti shamaly. Qarnyńdy toltyryp toıý kúnde bola bermeıdi, onyń ústine munda jerden alyp, jerden salatyn eshkim kelmeıdi. Eshkim uryspaıdy. — Maǵan naǵyz keregi — osyndaı ómir, — dep jarıalady Tom. — Tań atpaı turdyq, mektepke barýdyń, jýynyp-shaıynýdyń qajeti joq. Bilesiń be, Djo, qaraqshy jaǵalaýda bolsa, onyń ómiri qańǵybas bireýlerge qaraǵanda rahat deýge bolady; eshqandaı jumys joq, qol qýsyryp otyra ber. Qańǵybas dárýishter únemi duǵa oqyp, qudaıǵa qulshylyq etýge mindetti. Jáne olar jalǵyz-jalǵyz júredi, joldas-jora bolmaıdy.

— Durys, — dedi Djo. — Men buryn bul týraly oılamap edim, endi qaraqshy bolǵaly qaraqshynyń ómiri sonshalyqty qyzyq ekenin kórip otyrmyn.

— Jalǵyz júrgen qańǵybasty, burynǵy kezdegideı emes, qazir eshkim qadirlemeıdi, al qaraqshyǵa úlken qurmetpen qaraıdy. Qańǵybastardyń kıimi kenep, olar bastaryna kúl jaǵyp, jalańash tas ústinde uıyqtaıdy, jańbyrdyń astynda turady dep Tom túsindire bastady.

— Olar nege bastaryna kúl jaǵady, — dep Gek onyń sózin bóldi. — Kóılekti de ózgeshe kıedi, nege?

— Bilmeımin... Sondaı tártip. Eger sen qańǵybassyń ba, jasaǵyń kele me, kelmeı me, ol álginiń bárin jasaýǵa tıis. Sen qańǵybas bolsań, sen de solaı isteýge tıistisiń.

— Joq! Oınap aıtasyń ba?! — dedi Gek.

— Al sen ne ister ediń?

— Bilmeımin. Ondaı birdeńelerdi jasaǵym kelmeıdi der edim — bitti.

— Joq, Gek, seni tyńdaıdy da. Ereje sondaı. Jáne sen ol erejeni bile almaısyń.

— Men qashyp keter edim, sonymen biter edi.

— Sen qańǵybas emes, mısyz bolar ediń! Ómir boıy uıatty bolyp júrer ediń.

Qandy Qol eshteńe aıtpaıdy, óıtkeni ol ózine basqa bir qyzyqty is taýyp edi. Ol júgeriniń sobyǵynan tútik jasap, oǵan temeki japyraqtaryn salǵan jalpaq sabaqty kıgizdi, dál sol kezde tutatty. Iisi burqyraǵan bultty aýzynan shyǵaryp, rahat sezimge bólendi. Qalǵan qaraqshylar oǵan qarap, qyzyqqannan bul keremet keseldi tezirek úırený kerek dep sheshti.

Gek taǵy Tomǵa qarady.

— Osy qaraqshylar ne jasaıdy?

— O-o! Olar kóńildi ómir súredi: korablderdi tutqyndaıdy jáne órteıdi, altyndy ózderi alady jáne óz aralynda qaýipti jerge kómedi. Ol jerdi túrli elester jáne basqa jyn-shaıtan qaraýyldaıdy. Al matrostar men jolaýshylardy óltiredi — olardy jińishke taqtaı men teńizdiń ústinen júrgizedi jáne kózderin baılap tastaıdy.

— Al áıelderdi ózderimen birge aralǵa áketedi, — dedi Djo. — Áıelderdi óltirmeıdi. Olar qaıyrymdy adamdar. Jáne áıelder ylǵı sulý bolady ǵoı.

— Kıimderin aıtsaıshy — altynmen aptaǵan, kúmispen qaptaǵan, brıllıantpen kómkerip tastaǵan! — dep Djo taǵy qosyp qoıdy.

— Kimniń ústindegi kıimdi aıtasyń? — dep surady Gek.

— Qaraqshylardyń.

Gek Fın kóńilsizdeý óziniń ústindegi kıimine kóz saldy.

— Meniń kostúmim qaraqshylardikindeı emes, — dedi qatty kúızelgen únmen. — Biraq meniń budan basqa eshteńem joq.

Balalar ádemi kostúmge jaqyn kúnderde qol jetedi: erteń-aq bular shabýyldy bastaıdy, sonda altyn da, kóılek te — bári bolady dep Gekti jubatty. Al qaraqshy ómiriniń alǵashqy kezinde onyń jamaý-jyrtyq kıimi de jaraıdy, árıne, ádette baı qaraqshylar ózderiniń alǵashqy joryqtaryn bastamas buryn ádemi kıim-keshekterin erterek daıyndap alady.

Áńgime birte-birte báseńdeı berdi: kishkentaı qashqyndardyń kózderi jumylyp, uıqy basty. Qandy Qoldyń saýsaǵynan tútik túsip ketti, ózi qajyǵan jolserikteı uıqyǵa basty. Muhıttardyń Qudaıy men Qara Kek alýshy ishterinen jáne jatyp oqydy, sebebi tizerlep otyryp daýystap oqy dep zirkildeıtin eshkim joq. Anyǵyn aıtqanda, olar duǵa oqymaýǵa da ýádelesip edi, biraq aspan bularǵa ashýlanyp, bastaryna ádeıi naızaǵaı jiberip, jatqan jerlerinde jandaryn órteı me dep qoryqty. Keshikpeı olar da uıqyǵa ketti. Alaıda, dál osy sátte ekeýiniń janyna ar-uıat dep atalatyn shaqyrylmaǵan qonaq jasyrynyp kelgeni. Olar úıden qashyp ketkenderine uıaldy, urlaǵan etti oılaǵanda naǵyz azap bastaldy. Olar ar-uıatty tynyshtandyrǵylary kelip, ózderi budan buryn da saraıdan kámpıt, almany on shaqty ret jymqyrǵandaryn eske alyp edi, alaıda ar-uıat báribir aıqaıynan tanbady. Aqyrynda mámpásı ne alma urlaý degen onyń kúnási, tipti jazasy jaıly ádeıi ósıet bar. Sondyqtan bular qaraqshylyqty kásip etip júrgen kezde mundaı qylmyspen endi ózderin masqaralamaýǵa ishteı sheshim qabyldady. Ar-uıat ta buǵan kónip, kelisimge keldi de, baıansyz qaraqshylar uıqyǵa ketti.

On tórtinshi taraý

BAQYTTY QARAQSHYLARDYŃ TURAǴY

Tańerteń oıanǵanda Tom kópke deıin óziniń qaıda ekenin túsine almady. Otyryp kózin súrtti de, jan-jaǵyna qarady — sonda ǵana esin jıdy.

Salqyndyq lebi esken bozala tań. Ormannyń munshalyq únsizdigi tynyshtyqtyń ǵajaıyp sezimin sińirgendeı. Birde bir japyraq sybdyrlamaıdy. Uly Tabıǵattyń oılanyp jatqan sátin buzbaıdy. Japyraqtarda jáne shópterdiń basynda shyq monshaqtary jyltyraıdy. Kúldiń aq qabaty alaýdyń betinde jatyr, juqaltań kógildir tútin bulardyń ústinde qalyqtaıdy. Djo men Gek óli uıqyda.

Alysyraqta orman ishinde áldeqandaı bir kus aıqaılaıdy, taǵy bireýi jaýap beredi; bir jaqta toqyldaq toqyldatyp jatyr. Salqyn boztuman seıilgen saıyn dybystar jıileı berdi — barlyq mańda tirshilik biline bastady. Uıqyny ysyryp tastap, iske kirisken tabıǵattyń tamasha qubylystary tereń oıǵa shomǵan balanyń kóz aldynan ótip jatty. Kip-kishkentaı jasyl qyryqbýyn shyqtan sýlanǵan japyraqtyń ústine jyljyp barady. Oqtyn-oqtyn japyraqtan baýyryn kóterip, ıiskelegen sekildi boldy da, ármen qaraı jorǵalady.

— Ólshep júr, — dedi Tom.

Qyryqbýyn ózine jaqyndaǵanda, ol tasqa uqsap qımylsyz qatty da qaldy, jándik buǵan kele jatyr ma, joq basqa jaqqa ma — osyǵan oraı Tomnyń jan álemi de birese úmit sáýlesimen jyltyrap, birese kóńilsiz qulazydy. Qyryqbýyn toqtaǵan kezde, keýdesin áreń kóterip, qaı jaqqa júrý kerektigin oılaǵandaı boldy, aqyry ol Tomnyń aıaǵyna jarmasty da, sıraǵyna qaraı saıahattady, al Tomnyń júregi qýanyshtan dúrsildep qoıa berdi — bul — erteń-aq onyń ústinde qaraqshynyń, altyndaǵan keremet kostúmi bolady degen belgi! Qaıdan kele jatqany belgisiz — qumyrsqalar kolonnasy shyǵyp, japyrlaı jumysqa kiristi; bireýi ólgen qońyzben alysýda, qońyz odan bes ese úlken bolsa da, aqyry ony aǵashtyń boıymen joǵary qaraı domalatyp barady.

Qyzǵylt qońyz, úıińe qaıt tezirek,

balalaryń órtte qaldy, qutqar baryp tezirek.

Qońyz estisimen, balalaryn qutqarýǵa ushyp ketti jáne buǵan Tom tańdanǵan joq: bul qońyzdyń aqylsyz, ne bolsa soǵan senetinin baıaǵydan biletin, eger olarǵa úıińde órt bolyp jatyr deseń, sene qoıady; Tom olardyń qarapaıym da ańqaýlyǵyn paıdalanyp, talaı aldaǵan. Odan keıin úlken sharyn qolǵa alyp domalatyp boq qońyz shyqty. Tom onyń aıaqtaryn denesine japsyra qoıyp, óli denedeı qozǵalyssyz qalatynyn kórgisi kelip, ony saýsaǵymen túrtti. Bul ýaqytta qustyń bári jyn urǵandaı shýlap jatqan Soltústiktiń kúlegeshi dál Tomnyń bas jaǵyndaǵy aǵashqa otyryp alyp, óziniń qanatty kórshilerin mazaqtaýǵa kiristi.

Kógildir ottaı zý etip aýadan ótken aıqaılaýyq qus baladan eki qadam jerdegi butaqqa otyra ketip, basyn bir jaǵyna qısaıta tanymaıtyn kelimsekterge qarady. Sur tıin men túlkige uqsas basqa bir jándik biriniń sońynan biri tez júgirip ótti. Olar mezgil-mezgil toqtap, kútpegen qonaqtarǵa qaraý úshin artqy aıaqtaryna turdy, sebebi orman ańdary buryn adam ataýlyny kórmegen sekildi, olardan qorqý kerek pe — bilmedi. Endi búkil Tabıǵat oıandy, aınalaǵa jan kire bastady. Kúnniń uzyn sáýleli jebeleri ana jerde de, myna jerde de qalyń japyraqtardy tilip ótýde. Bir jaqtan birneshe kóbelek ushty.

Tom qalǵan qaraqshylardy oıatty; bári qatty aıqaımen ózenge júgiristi, áp-sátte kıimderin sypyryp tastap, móp-móldir taıyz sýda bir-birin qýyp rahattandy. Munartqan jalpaq aıdynnyń arǵy jaǵynda kóringen, óli uıqydaǵy óz qalashyǵyna olardyń barǵylary joq. Túnde saldy aǵyn alyp ketipti, álde ózen sýy kóterilgesin be, biraq bul jaǵdaı balalarǵa qýanysh ákeldi: endi mádenı ortamen bulardy baılanystyratyn kópir joq!

Olar turaqtaryna qaryndary ashyp, tyńaıyp, baqytty sezimmen oraldy; sol boıda alaý jandy. Gek jaqyn mańnan taza salqyn sýdyń kózin tapty, balalar emennen jáne jańǵaq japyraǵynan ózderine ydys jasap aldy, jabaıy ormannyń ıisimen sý táttige aınalyp, kofe ornyna júredi dep oılady. Djo tańǵy asqa shoshqa etin kese bastady. Biraq Tom men Gek ony qoıa turýyn surady: ekeýi sol boıda ózen jaqqa júgire jónelisti, bir jerge kelip qarmaq saldy. Kóp keshikpeı olar bultıǵan sazan, eki alabuǵa men kishkentaı jaıyn ákeldi. Bir otbasyna jetetin azyq. Olar balyqty shoshqanyń tós etimen qosyp qýyryp edi — tań-tamasha qalysty: mundaı dámdi balyqty buryn eshqaısysy jep kórmepti. Tushshy sýdyń balyǵyn neǵurlym tez qýyrsa, soǵurlym dámdi kórinetinin olar bilmeıtin jáne ormandaǵy uıqy, taza aýada júgirý, shomylý jáne ashtyq — bul týraly olar oılaǵan emes.

Erteńgi tamaqtan keıin olar kóleńkege qısaıyp, Gek tútigin soryp bolǵansha ony kútti de, sosyn orman ishine barlaýǵa ketti. Shirigen shóp-butalardyń arasymen basyn tómen ıgen júzim sabaqtary orman patshalyǵynyń belgisi sekildi. Ara-arasynda óte jaıly, kókoraı kilem jaıylǵan alańqaılar kezdesedi, gúldermen bezendirilgen olar qymbat baǵaly tastarǵa uqsap jylt-jylt etedi.

Jol boıynda kóp nárse olarǵa qýanysh syılady, biraq tańqalarlyq keremet kezdespedi. Araldyń uzyndyǵy úsh mıldeı de, eni tórt mıl ekenin jáne aral jaqyn mańdaǵy jaǵadan shamamen eki júz ıard jińishke buǵaz arqyly bólinip turǵanyn anyqtady. Olar saǵat saıyn sýǵa shomyldy da, turatyn jerlerine keshke bir-aq oraldy. Olardyń qaryndary ash, sondyqtan balyq aýlap áýre bolmaı, shoshqanyń salqyn etin toıa jep alyp, kóleńkede jatyp áńgime soqty. Keshikpeı áńgimeleri sıreı bastady, sosyn múlde úzildi. Jalǵyzdyqty seziný, jym-jyrt tynyshtyq, ormannyń saltanatty tirligi olarǵa óz áserlerin tıgizdi. Olar oılandy. Túsiniksiz bir saǵynysh muńǵa oraǵandaı. Keshikpeı úıge degen saǵynyshtyń alǵashqy belgileri biline bastady. Tipti Fın Qandy Qol da bóten bireýlerdiń baspaldaǵy men bos bóshkeler týraly muńaıyp oılady. Alaıda árqaısysy óziniń mundaı kemshiliginen uıalyp, oılaryn daýystap aıtýǵa eshbiriniń batyly jetpedi.

Birazdan beri bir jaqtan áldeqandaı bir dybys estilip turdy, biraq olar ony elemedi, keıde biz ózimiz de saǵattyń tyqyldaǵanyn elemeımiz ǵoı. Degenmen álgi qupıa dybys birte-birte qattyraq estildi, ony endi baıqamaý múmkin emes edi. Balalar selk etip bir-birine qarady, qulaqtaryn túrip tyńdady. Uzaq únsizdik bastaldy. Sodan soń olar adam qorqatyndaı "bým" degen dybysty estidi.

— Bul ne? — dedi Djo áreń sybyrlap.

— Bilmeımin, — dep jaýap berdi Tom.

— Bul kúnniń kúrkiregeni emes,— dedi Geklberrı qorqynyshpen, — óıtkeni kúrkiregen...

— Úndemeńder, — dep aıqaılady Tom. — Tyńdańdar.

Olarǵa sol bir mınýt máńgilikteı kórindi. Bir mınýt boıy tynyshtyq ornady. Sodan soń saltanatty tynyshtyqty taǵy da "bým" degen dybys buzdy.

— Baryp qaraıyq!

Úsheýi de usha tura kelip, óz qalalary kórinetin — jaǵaǵa júgirdi.

Butalardyń arasymen olar alysqa kóz saldy. Ózenniń orta jerinde, Sankt-Peterbýrgten bir mıl tómendeý aǵystyń boıymen bir shaǵyn parahod jyljyp keledi, ádette ol arǵy betke ótkizetin paromnyń ornyna júretin.Onyń jalpaq palýbasynda tolǵan adam, jan-jaǵynda qaıyqtar júr. Biraq balalar olardaǵy adamdardyń ne istep otyrǵanyn túsine almady.

Aıaq astynan parohodtyń janynan aq tútin burq etti; ol tútin bultqa aınalǵan kezde kórermenderdiń qulaǵyna taǵy da baǵanaǵy kóńilsiz dybys estildi.

— Endi túsindim! — dep aıqaılady Tom. — Bireý sýǵa ketken.

— Durys aıtasyń!— dedi Gek. — Byltyr jazda Bıllı Terner sýǵa ketkende osylaı bolǵan; onda da sýdyń ústine zeńbirekten atqan bolatyn — sonda sýǵa ketken adam joǵary kóterildi. Iá! Sosyn nannyń quryshyna tiri kúmis salyp sýǵa jiberdi: sýǵa ketken adamnyń jatqan jerine álgi nan toqtaıdy.

— Iá, men bul jaıly estigem, — dedi Djo. — Nan nelikten toqtaıtynyna túsinbeımin.

— Áńgime nanda emes, áńgime ol nandy sýǵa jibergende qandaı sóz aıtylady — soǵan baılanysty,— dedi Tom.

— Eshteńe de aıtpaıdy, — dep qarsylasty Gek. — Men kórgenmin, eshteńe aıtylmaıdy.

— Túsiniksiz! — dep qoıdy Tom. — Múmkin ishinen aıtatyn shyǵar, eshkim estimesin dep. Árıne, solaı! Birden túsinýge bolatyn edi.

Balalar Tomnyń aıtqanyna kelisti, óıtkeni oıy joq nannyń bir bólshegi eshqandaı qasıetti sóz aıtylmasa, mundaı úlken iske jiberilip otyrǵanda óz-ózinen bile qoıýy múmkin emes.

— Shaıtan alǵyr! Arǵy bette bolar ma edim tap qazir! — dedi Djo.

— Men de, — dep qostady Gek. — Kimniń sýǵa ketkenin bilgim kelip tur.

Balalar alysqa qarap, tyń tyńdady. Kenet Tomnyń basyna jarq etip bir oı kele qaldy:

— Men bilemin kimniń sýǵa ketkenin. Biz!

Dál osy sátte olar ózderin naǵyz batyrlar sezindi. Qandaı saltanat, qandaı baqyt! Olardy izdep júr, olardy joqtap jylap jatyr; bulardyń qaıǵysynan júrekteri jyrtylýda; adamdar kóz jastaryn tógip bulardy eske alýda jáne qaza bolǵan balalarǵa ózderiniń óte qatal bolǵandaryn oılap kesh kelgen ókinish pen uıattan ózderin azaptady. Búkil qala bular týraly aıtyp, balalardyń bári qyzǵana qyzyǵýda — ne degen keremet! Bul bárinen artyq. Tek osy úshin ǵana qaraqshy bolýǵa bolady.

İńir qarańǵylyǵy túsisimen shaǵyn parohod taǵy da keshegi isine kiristi jáne búgin qaıyqtar joq. Qaraqshylar turaǵyna oraldy. Olar qýanyshty edi. Saltanatty ańyz ózderiniń enshisine tıgenine maqtanady. Búkil qalaǵa osynshama mazasyzdyq týǵyzǵandary da bularǵa maqtanysh. Olar kóp balyq aýlap, keshki tamaq ázirledi, qaryndary toıǵasyn jatyp alyp bular týraly qalada qandaı áńgime aıtylyp jatyr dep bal ashýǵa kiristi jáne qaıǵyly sýretti kóz aldaryna keltirip, rahattana elestetti. Biraq tún kóleńkesine oraǵanda olardyń áńgimeleri toqtady; úsheýi de alaýǵa únsiz qarady, al oılary alys jaqtarda sekildi. Qyzýlary basyldy, Tom men Djo ózderiniń jaqyn adamdary týraly oılady, árıne, bulardyń isi olardy sheksiz qaıǵyǵa batyrdy.

Kúdikti oılar da mazalady. Ekeýiniń de jan dúnıesinde tynyshtyq joq, ekeýi de ózderin baqytsyz sezindi, ekeýi eki-úsh ret eriksiz kúrsindi. Aqyry aıaǵynda Djo joldastarynan mádenı ortaǵa oralý týraly, árıne, qazir emes, olardyń ne oılaıtynyn suraýǵa batyly áreń jetti.

Tom ony mysqyl kúlkimen masqaralady. Týǵan úıge oralý týraly oılady dep aıyptaýǵa bolmaıtyn Gek Tomdy qostady, yńǵaısyzdanyp qalǵan Djo, shynynda, oınap aıta salǵanyn "túsindirýge" asyqty. Analar keshirimmen qaraǵasyn Djo qýanyp ketti, degenmen úıdi saǵynyp júrgeni týraly dostary sál de bolsa sekem alyp qaldy. Bul joly kóterilis basyldy — az ýaqytqa deıin.

Tún qarańǵylyǵy qoıýlana tústi. Gek jıi-jıi murnyn tartyp jatty da, aqyry qoryldady; odan keıin Djo da sol aýylǵa attandy. Tom biraz ýaqyt qozǵalmaı jatty, shyntaǵyna súıenip joldastarynyń betine qarady. Sodan soń ol jaılap tizerlep otyrdy jáne alaýdyń jyltyldaǵan jaryǵyn paıdalanyp, shóptiń ishinen birdeńe surady. Shynardyń juqa appaq birneshe qabyǵyn taýyp, arasynan ekeýin tańdap aldy; alaýdyń janynda tizerlep turyp óziniń ataqty "Qyzyl boıaýymen" qabyqtyń árqaısysyna birneshe sóz jazdy. Bireýin qabyqqa orady da, qaltasyna súńgitti, ekinshisin Djonyń qalpaǵyna saldy, qalpaqty ıesinen qashyǵyraq jyljytyp qoıdy. Qalpaqtyń ishine budan basqa mektep balalary úshin baǵa jetpes qazyna bolyp sanalatyn, onyń ishinde bir túıir bor, rezeńke dop, balyq aýlaıtyn úsh qarmaq jáne shynynda hrýstaldan jasalǵan deıtin sharlarynyń bireýin saldy. Sodan soń aıaǵynyń ushymen basyp aǵashtardyń arasyna enip ketti. Ol joldastary biraz jerde artta qalǵanyn jáne munyń aıaǵynyń dybysyn estimeıtinin sezgesin, jaǵalaýǵa qaraı júgire jóneldi.

On besinshi taraý

TOM JASYRYNYP ÓZİNİŃ ÚIİNE BARADY

Birneshe mınýttan keıin Tom ótkelge jetip Illınoıs jaǵasyna qaraı tartty. Jarty jol ótkende ǵana ózen sýy onyń belýarynan keldi; ári qaraı júrý múmkin emes, sebebi, aǵys júrgizbeıdi. Qarsy jaqtaǵy jaǵaǵa jetýge bar-joǵy júz ıardtaı ǵana qaldy jáne Tom oılanbastan júze jóneldi. Ol aǵysqa qarsy júzdi, muny kútpegen edi. Degenmen aqyry ol jaǵaǵa taıap qaldy, jaǵany boılaı júzdi de, tómendeý jer taýyp sýdan shyqty. Kúrtesiniń qaltasyn sıpap edi, qabyq bar eken, sosyn jaǵalaýdaǵy orman ishimen ketti.

Kıimderinen sý sorǵalap keledi. Ol ormannan jazyq alańǵa — qalanyń qarsysyna shyqqanda, saǵat áli toǵyz bola qoıǵan joq edi, bıik jarqabaqtyń janyndaǵy aǵashtardyń kóleńkesinde shaǵyn parohod tur. Jymyńdaǵan juldyzdy álemde tynyshtyq. Tom jardan eppen tómen tústi de, jan-jaǵyna qarap alyp, sýǵa bet qoıdy, birneshe qadam júzip parohodtyń art jaǵynda baılaýly turǵan shaǵyn qaıyqqa jetti. Oryndyqtyń astyna tyǵylyp jatty da, júregi dirildep — ne bolatynyn kútti.

Sol-aq eken qońyraý syńǵyrlap, bireýdiń "Bosat!" degen buıryǵy estildi. Mınýt ótpeı-aq parohod saparǵa shyqty da, kishkene qaıyqtyń tumsyǵyn tolqyn ura bastady. Tom ózin baqytty sezindi: bul parohodtyń eń sońǵy sapary ekenin, budan ári ol eshqaıda barmaıtynyn biletin. Bitip bolmastaı kóringen on eki, on bes mınýt ótkende Tom qaıyqtan shyǵyp, qarańǵyda jaǵaǵa qaraı júzdi. Kóldeneń bireý-mireýge kezdesip qalmas úshin ol júz ıardtaı artyq júzip, jaǵanyń tómengi jaǵymen shyqty.

Sol jerde ol qalanyń adam júrmeıtin burysh-buryshymen zymyrap otyryp, keshikpeı apaıynyń esigi kiltteýli sharbaǵyna jetti. Tom sharbaqtan qarǵyp túsip, sham janyp turǵan qonaq úıdiń terezesinen qarady. Bólmede Pollı apaı, Sıd, Merı jáne Djo Garperdiń anasy — bári áńgimelesip otyr. Olar kereýettiń janyna jaıǵasypty. Kereýet álgiler men esiktiń ortasynda tur. Tom esikke jaqyndady da, eppen tutqasyn kóterip esikti ıterip edi, esik syqyr etti, ol taǵy da ıterdi, esik syqyrlaǵan saıyn Tom shoshyp ketedi; aqyry ózi syıatyndaı sańylaý paıda bolǵan sekildi; ol basyn suǵyp, jaımen eńbekteı bastady.

— Myna maısham nege jelpildep ketti? — dedi Pollı apaı. (Tom tezirek jyljydy).

— Shamasy, esik ashyq tur-aý. Árıne, solaı. Birazdan beri munda túsiniksiz bir nárseler bolatyndy shyǵardy. Esikti japshy, Sıd!

Tom kereýettiń astyna súńgip úlgerdi. Ol ári-beri demin aldy da, sosyn taǵy ilgeri jyljyǵany sonsha, tipti tátesiniń aıaǵyna tıip kete jazdady.

— Mine, — dep Pollı apaı sózin jalǵastyrdy, — ol qatal, ashýly bolǵan emes, tek sotqar bolatyn, jel qýǵan qańbaqtaı! Al ol eshqashan eshkimge jamandyq jasaǵan emes. Onyń júregi altyn edi. Odan asqan qaıyrymdy balany bilgen emespin.

Apaıy jylap jiberdi.

— Meniń Djom da sondaı edi ǵoı; erkeleıdi, ishinde myń jyn otyrǵandaı, al meıirimi keremet bolatyn! Qudaıym-aı, keshire gór men kúnákardy. Men onyń basynan soqtym ǵoı kilegeı úshin, al ol kilegeıdi ashyp ketkesin ózimniń tógip tastaǵanym esimnen shyǵyp ketipti. Endi jer betinen eshqashan ony, renjigen baıǵus balany kóre almaıtyndyǵym... eshqashan, eshqashan, eshqashan! Garper hanym júregi jarylyp keterdeı baqyryp jylady.

— Tom kók júzinde tynyshtalǵan bolar, — dedi Sıd. — Eger ol jer betinde jaqsyraq ómir súrgende....

— Sıd! (Tom kórmese de apaıynyń kózi qaharlanyp ketkenin sezdi). O dúnıelik bolǵan Tomym týraly jaman sóz aıtpa! Endi oǵan jaratýshy qamqor bolady, al sender mazalanbaı-aq qoıyńdar... Oı, Garper hanym, bul qaıǵyny men qaıtkende kótere alamyn! Elestete almaımyn! Meniń qartaıǵan júregimdi jıi azaptaǵanmen, ol meniń jubanyshym edi ǵoı.

— Qudaıdyń ózi berdi, ózi aldy. Jaratqan jarylqaǵaı! Biraq sondaı aýyr qaıǵy, aýyr. Ótken senbide meniń Djom qasyma keldi de, tumsyǵymnyń túbinen pıstondy tars etkizgeni! Men sol boıda ıterip jiberip em, ol qulap qaldy.Onyń apta ótpeı.... bilsem ǵoı. Eger ol qazir kelip solaı istese, ony qushaqtap súıip, batamdy berer edim...

— Iá, ıá, ıá, sizdiń sezimińizdi óte jaqsy túsinemin! Kúni keshe tús aldynda meniń Tomym mysyqqa saýyqtyrǵysh dárini berip, álgi mysyǵy túskir úıdi aýdaryp tastaı jazdady. Al, men, Qudaıym, keshire gór, oımaǵymmen Tomnyń shekesin nuqyp qaldym. Baıǵus balam meniń, baqytsyz, qaza bolǵan, balaqaı. Esesine barlyq azaptan endi qutyldy. Jáne onyń men estigen eń sońǵy sózderi renishti boldy ǵoı...

Biraq olardy eske alýdyń aýyr bolǵany sondaı, apaı zarlap jylap jiberdi. Tom da qorsyldaı bastady — onyń basqalarǵa emes, ózine jany ashydy. Ol Merıdiń mezgil-mezgil bul týraly jaqsy sózder aıtyp, qalaı jylaǵanyn estidi. Eń sońynda onyń júregin maqtanysh kernedi: ol eshýaqytta osynsha jaqsy balamyn dep oılaǵan emes-ti.

Degenmen apaıynyń qaıǵysy ony tolqytty; onyń kereýettiń astynan shyǵa kelip, apaıyn baqytty etkisi kelip ketti. Mundaı teatrlyq kórinister oǵan óte unaıtyn. Biraq sezimge berilmeı, únsiz jata berdi de, basqa áńgimelerge qulaq saldy.

Úzik-úzik sóılemderden ol bulardyń joǵalǵany jaıly túsinikterdi estidi: áýeli jurt balalar shomylyp júrip sýǵa ketken desti; odan soń saldyń joǵalyp ketkenin bilipti; balalardyń biri Tom men Djo keshikpeı olar jaıly habar estıtinderin aıtqandaryn esine aldy. Bul habardan keıin jergilikti danyshpandar balalar salmen ketken, keshikpeı aǵystyń baǵytyndaǵy bir qalashyqtan shyǵady dep boljam aıtty; biraq túske qaraı Mıssýrı jaǵalaýynda turǵany málim boldy, endi barlyq úmit úzildi: balalar shynynda da sýǵa ketken, áıtpese, túnge qaraı ashtyq olardy úıge dirdektetip ákeler edi. Al olardyń deneleriniń tabylmaǵany — zulmat apat ózenniń ortasynda bolǵan, áıtpese úsheýi de keremet júzgish — jaǵaǵa jeter edi. Búgin sársenbi. Eger deneleri jeksenbige deıin tabylmasa, ıaǵnı eshqandaı úmit joq jáne jeksenbilik túski namazda olarǵa ólgender retinde janaza oqylady. Tom selk ete tústi.

Garper hanym jylaǵan kúıi bárimen qoshtasyp esikke bettedi. Biraq osy kezde jetimsirep qalǵan eki áıel bir-birine qushaq jaıa syńsyp jylap qoshtasty. Pollı apaı burynǵydaı emes názik te meıirimdi, Sıd pen Merıdi uıyqtar aldynda súıdi. Sıd óksip jiberdi, al Merı kóz jasy sorǵalap bólmesine ketti.

Pollı apaı tizerlep Tomǵa arnap duǵa oqı bastady.Onyń sózderinen, dirildegen daýsynan Tomǵa degen sheksiz meıirimi, mahabbaty sezilip turdy jáne duǵasy da adamnyń janyn eljiretkeni sonsha, Tom kóz jasyn tıa almady.

Pollı apaı tósegine jatyp jaıǵasqansha, balaǵa biraz ýaqyt qozǵalmaı tynysh jatýǵa týra keldi; oqta-tekte apaıdyń kúrsingeni estiledi jáne ol ylǵı dóńbekship, ahylap-úhilep mazasyz kúı keshýde. Aqyry apaı tynyshtaldy, tek mezgil-mezgil túsinde yńqyldap jatty. Tom jaımen jyljyp shyqty da, aıaǵyna turyp, shamdy qolymen qalqalap uıqydaǵy apaıyna qarady. Oǵan jany ashyǵannan júregi eljirep tur. Tom qaltasynan qabyqty alyp, maıshamnyń qasyna qoıdy, sosyn toqtap oılandy. Onyń basyna bir baqytty oı keldi de, júzi jaınap sala berdi. Qabyqty qaltasyna saldy, apaıynyń bas jaǵyna eńkeıdi de onyń surǵylt erninen súıdi, odan soń jaımen dybys shyǵarmaı shyqty da esikti myqtap japty.

Ol ádette shaǵyn parohod turatyn jaǵaǵa kelip jan-jaǵyna qarady, eshkim kórinbedi, parohodqa batyl kirdi. Parohodta ádette baqtashydan basqa eshkim bolmaıtynyn, al onyń ádeti kaıýtanyń birine kirip alyp uıqy soǵady — muny Tom jaqsy biletin. Tom kishkene qaıyqty parohodtyń art jaǵynan bosatyp, ózi otyrdy da ózenniń joǵarǵy jaǵyna qaraı eskegin esti. Bir mıldeı júrgesin, eskekke jatyp, ózendi kesip ótip, qaıyqty qadaǵa baılady. Óıtkeni bul — oǵan áýelden tanys sharýa. Onyń qaıyqty óz menshigine alǵysy-aq keldi — ol da qaraqshylarǵa kerek ydys qoı — biraq olaı istese, qaıyqty barlyq jerden izdeý bastalady da, qashqyndardyń izine túsýi múmkin.

Sondyqtan ol jaǵaǵa sekirip tústi de, ormanǵa kirdi.

Orman ishinde ol jaqsylap demaldy, uıqyny jeńýge kúsh saldy, sosyn turaqqa qaraı ilbı basyp bara jatty. Tań atyp keledi, al ol qaırańǵa jetkende, tipti jaryq túsken edi. Ol taǵy da biraz otyrdy. Sosyn kúnniń kózi alyp ózenniń betin altynmen órnekteı bastaǵanda, sýǵa qoıyp ketti. Budan keıin ol ústi-basy sý-sý kúıinde, Djo:

— Joq, Gek, Tom — senimdi adam. Ol keledi. Ras aıtam saǵan. Ol qashpaıdy. Munyń qaraqshy úshin uıat is ekenin jaqsy biledi. Al qaraqshynyń namysy oǵan bárinen qymbat. Ol jańa bir nárseni oılap júr. Biraq qandaı nárse ekenin bilsem ǵoı! — dep aıtyp jatqan sátte turaqqa jetken edi.

— Al, zattar bizdiki emes pe?

— Bizdiki, Gek, biraq olaı deýge de bolmaıdy. Hatta jazylǵan, eger ol erteńgi asqa deıin oralmasa, biz zattardy alýymyz kerek.

— Al ol, mine, aldaryńyzda! — dep Tom aıqaılap, aldaryna tura qaldy.

Bul naǵyz teatr kórinisindeı áserli boldy.

Keshikpeı olar shoshqanyń súbe eti men balyqtan pisirilgen erteńgi tamaqty toıa jep, as ústinde Tom óziniń saıahaty týraly (árıne, qospasyz emes) áńgime soqty. Áńgime aıaqtalǵan kezde balalar ózderinshe myqtysynyp, ózderin batyr sezindi. Tom kóleńkege jantaıyp, túske deıin uıqysyn qandyrýdy oılady. Ózge qaraqshylar balyq aýlaýǵa jáne araldy sholyp zertteýge ketti.

On altynshy taraý

ALǴASHQY TÚTİNDER. "MEN PYSHAQTY JOǴALTTYM"

Túski astan keıin qaraqshylar toby qumdy qaırańǵa tasbaqanyń jumyrtqasyn alýǵa shyqty. Balalar taıaqpen topyraqty túrtkilep, jumsaq jer tapsa, qolymen qazyp, keıde bir jerdiń ózinen bes-alty jumyrtqa tapty. Jumyrtqalar dop-domalaq, appaq grek jańǵaǵynan sál kishirek. Sol kúngi keshki as tamasha boldy: olar qýyrylǵan jumyrtqaǵa sylqıa toıdy, erteńine, juma kúngi tańǵy tamaq ta sondaı boldy.

Tańǵy astan keıin olar qaırańda sekirip, aıqaılap birin-biri qýyp, ústerindegi kıimderin sheship laqtyryp, sonan soń tyr jalańash júgirip alystaǵy taıyz jerde alysyp-julysyp oınady. Qatty aǵys olardy keıde aıaqtarynan shalyndy, biraq olarǵa bul tipti qyzyǵyraq kórindi. Olar bári qatar sýǵa eńkeıip bir-birine sý shashady, árqaısysy jaý jaqqa bildirmeı jaqyndaıdy, betterin basyp qorǵanady. Sonan soń olar sý ishinde alysyp-julysyp, qolma-qol urysqa kiristi. Aqyrynda úsheýi de sýdyń astynda qaldy. Sý astynan qol-aıaqtary bir-birine jabysyp aǵarańdaıdy. Olar sýdyń betine shyqqanda alqynyp, pysqyrynyp aýa jutady, kúlip máz bolysady.

Ábden sharshap, qumdy jaǵaǵa sulaı-sulaı ketisti, topyraqqa ózderin kómip, yssy qumnan soń qaıta sýǵa qoıyp, bári qaıtalandy. Aqyry olarǵa bir oı keldi: bulardyń terileriniń túsi qońyr toqyma shalbarǵa uqsaıdy, endi olar qumnyń betine dóńgelek syzdy da, sırk jasady, onyń ishinde úsh kloýn bar, sebebi eshqaısysy bul qyzyq rolden bas tartqysy kelmedi.

Budan keıin olar ózderiniń kishkene sharlaryn shyǵardy, bir-birine laqtyrysyp oınady, odan tartys oıynyn bastady, aqyrynda bári de jalyqtyrdy. Gek pen Djo taǵy shomylýǵa ketti, al Tom jaǵada qaldy, óıtkeni shalbaryn tastap jatqanda shetine oıynshyq jylan baılanǵan belbeýi sheshilip ketken. Sıqyrly tumar bolmaǵan kezde bul qalaı talyp qalmady. Ol óziniń izdegen treshetkasyn tappaı turyp túsýge batyly barmady, al onyń joldastary sharshap, jaǵada demalýǵa shyqty. Árqaısysy ózimen ózi bolyp jan-jaqqa bet alysty, ishteri pysyp jáne sonaý kún astynda qalǵyǵan týǵan qala da kózderine ottaı basyla berdi. Tom qumnyń betine "Bekkı" dep jazdy. Sosyn jalma-jan óshirip tastady jáne óziniń osaldyǵyna jyny keldi, biraq sol boıda-aq álgi esimdi qaıta jazdy, odan qaıta óshirdi, endi jazbaý úshin joldastaryn shaqyrdy.

Alaıda Djonyń kóńil-kúıi óte tómen ekeni kórinip tur. Onyń úıin saǵynǵany sondaı, bul azapqa endi shydaı alatyn emes. Ol ár mınýt saıyn jylap jiberýge daıyn. Gek te kóńilsiz. Tom eshnársege kóńili soqpaı otyr, biraq óziniń qaıǵysyn bildirmeýge tyrysty. Onyń bir qupıasy bar jáne ol jaıly joldastaryna syr ashqysy kelmeıdi, eger joldastarynyń qaterli ýaıymyn silkip tastaı almasa, bul da qupıasyn endi ashady. Sosyn kóńildi túrde:

— Osy aralda bizge deıin de qaraqshylar bolǵan! Taǵy bir aınalyp shyǵaıyq. Munda bir jerde qazyna jatqan bolar. Eger biz jartylaı shirigen sandyqqa tap bolsaq, onyń ishi tolǵan altyn men kúmis bolsa? A?

Biraq bul olarǵa onsha áser ete qoımady: eshkim eshteńe aıtpady.

Tom taǵy da eki-úsh qyzyqty usynys jasap kórip edi, odan da eshteńe shyqpady. Djo taıaqpen topyraq shuqyp, ábden jylarman bolyp otyr. Aqyry ol:

— Oı, balalar, osynyń bárin qoıaıyqshy! Meniń úıge barǵym keledi. Munda kóńilsiz, — dedi.

— Joq, Djo, úırenip ketesiń áli, — dep úgittedi Tom. — Oılashy, munda balyq kóp!

— Kerek emes maǵan seniń balyǵyń... Úıge barǵym keledi.

— Biraq, Djo, sýǵa shomylýdy umyttyń ba?

— Seniń shomylǵanyń nege kerek maǵan. Túkirdim, qaıda da shomylýǵa bolady, eshkim kedergi jasamaıdy oǵan. Men úıge ketem, qalaı etseńder de...

— Tfý, uıatyn-aı! Sábı! Anasyn saǵynady!

— Iá, anama baram! Eger anań tiri bolsa, sen de barǵyń keler edi. Men sen sıaqty sábımin.

Djonyń jylaǵysy kelip tur.

— Jaraıdy, meıli bizdiń jylaýyq sábı úıine barsyn, anasyna, biz ony jiberemiz, ras qoı, Gek? Beıshara anasyn saǵynǵan ǵoı! Qaıtemiz! Meıli barsyn! Gek, saǵan bul jer unaıdy ǵoı? Ekeýmiz qalamyz ǵoı, a?

Gek: "Iá-á-á" dep jaı ǵana jaýap qaıyrdy, biraq úninde qýanyshtyń belgisi joq.

— Men budan bylaı senimen sóılespeımin! Ómir boıy senimen qaspyn! — dep Djo ashýly til qatyp, ornynan turdy. — Bilip qoı!

Ol bylaı shyǵyp kıine bastady.

— Meıliń, joǵaltqanym shamaly! — dedi Tom. — Jylamaımyz sen ketti eken dep. Bar úıińe, jurttyń bári kúlsin saǵan. Keremet qaraqshy, aıtatyny joq! Gek ekeýmiz sendeı jylaýyq emespiz. Biz osynda qalamyz — shyn ǵoı, Gek? Barǵysy kelse, barsyn. Onsyz óle qoımaspyz.

Óziniń jasandy salqynqandylyǵyna qaramaı, Tom qobaljyp, kıinip jatqan Djoǵa qarady. Gektiń túri Tomdy tipti qaýiptendirdi.

Gektiń únsizdiginde bir zil bar sekildi. Djo kıinip, qoshtaspastan Illınoıs jaǵasyna qaraı ketip bara jatty. Tomnyń júregi syzdady. Ol Gekke qarady. Gek bul kózqarasqa shydaı almaı tómen qarady.

— Meniń de ketkim keledi, Tom, — dedi aqyry Gek. — Mynda bir túrli kóńilsiz, endi burynǵydan da kóńilsiz bolady. Biz de keteıikshi, Tom!

— Ketpeımin. Eger ketkileriń kelse, ketińder báriń, al men qalamyn.

— Tom, meniń ketkenim durys...

— Bar, bar, seni kim ustap otyr?

Gek qumda shashylyp jatqan kıimderin jınaı bastady.

— Tom, sen de bizben júrseıshi! — dep úgittedi Gek, — shyn aıtam, oılanyp kór. Biz seni jaǵada kútemiz.

— Uzaq kútýge týra keledi!

Gek solbyraıyp aıaǵyn áreń alyp bara jatty. Tom onyń sońynan qarap turdy, namys, tákapparlyq — bárin ysyryp tastap, ózi de birge ketip qalǵysy keldi. Ol balalar qazir kidirip buǵan qaraıdy dep oılady, biraq olar tizeden sý keship ketip bara jatty.

Qorqynyshty jalǵyzdyq sezimi Tomnyń boıyn bılep aldy. Ol óziniń tákapparlyǵynan qaıtyp, dostaryn qýa jóneldi.

— Toqtańdar! Toqtańdar! Senderge bir nárse aıtam!

Analar toqtap, Tomǵa buryldy. Olardy qýyp jetip, Tom óziniń uly qupıasyn ekeýine jarıa etti. Olar áýeli dushpandaryn tyńdaǵandaı jyly shyraı bermedi, biraq sonan soń áńgimeniń mánin túsingesin qýanyp, ózderiniń áskerı urandaryn aıtyp, qosyla aıqaılady. Olar munyń oıdan shyǵarǵan qupıasy ǵajaıyp ekenin aıtyp jáne ony bul erterek aıtqanda ketý jaıly oılamaǵan bolar edik dep jarysa sóıledi.

Tom mińgirlep birdeńeni túsindirgen boldy, biraq bul qupıasy da olardy uzaq toqtata almas degen oımenen eń sońǵy ádisi retinde ashyq aıtpady.

Balalar kóńildenip, turaqtaryna oraldy jáne Tomnyń tapqan qupıasynyń keremettigi týraly aýyzdaryn jappaı maqtaǵan kúıi úırenshikti oıyndaryna kiristi. Balyq pen jumyrtqadan turatyn tátti tamaqtan keıin Tom endi shylym shegýdi úırengisi keletinin aıtty. Bul oıdy quptaı ketken Djo shylym shegip kórýge qarsy emestigin habarlady. Gek jalma-jan tútikter jasap, ishin shylym úgitindisimen toltyrdy. Bul eki shylym shekkish buǵan deıin júzim japyraqtaryn tartatyn, biraq ol tildi úıirip ashytatyn jáne mundaı shylym naǵyz erkekterge laıyq emes dep esepteletin.

Olar jerge kósilip jata ketti de, shyntaqtaryna súıenip tútindi eppen soryp, asa qaýiptengendeı pishinmen ishterine tarta bastady. Tútinniń dámi onsha emes eken, bir túrli júrekteri aınyǵandaı boldy, sonda da Tom:

— Mynaý óte jeńil, túk emes eken ǵoı! Mundaı ekenin erterek bilgenimde, baıaǵyda úırenip alatyn edim, — dedi.

— Men de, — dep Djo qoshtap qoıdy.

— Túkke turmaıdy!

— Men qanshama ret basqalardyń shylym shekkenderin kórip: "Men de úırensem ǵoı! Biraq buǵan meniń kúshim jetpeıdi" deıtin edim, — dedi Tom.

— Men de solaı oılaǵam. Ras qoı, Gek? Sen meniń bul oıymdy tyńdap ediń ǵoı? Gek aıtsyn meıli.

— Iá, ıá, qansha ret, — dedi Gek.

— Men oǵan júz ret aıttym. Birde mal soıatyn jerdiń qasynda. Esińde me, Gek? Ol jerde Bob Tanner, Djonnı Mıller jáne Djeff Techer boldy. Gek, sondaǵy meniń aıtqanym esińde me?

— Esimde bolǵanda qandaı, — dep jaýap berdi Gek. — Bul meniń aq sharıgim joǵalǵan kúni... Joq, ol kúni emes sonyń aldyńǵy kúni bolatyn.

— Men aıttym ǵoı! — dedi Tom. — Gektiń esinde.

— Men mynadaı shylymdy kúni boıy tarta alar edim, — dep qoıdy Djo. — Meniń júregim de aınymaıdy.

— Meniń de! — dedi Tom. — Men de keshke deıin tarta alamyn, al Djeff Techer tarta almaıdy.

— Djeff Techer? Qaıda oǵan! Ol eki sorǵanda qulap qalady. Meıli tartyp kórsin endeshe! Munyń ne ekenin sonda kóredi.

— Túsinikti ǵoı, ol tútinge tunshyǵyp qaqalyp qalady, Djonnı Mıller de solaı, Djonnı Mıllerdiń qalaı tartqanyn kórer me edi!

— Qaıdaǵy Mıller! — dedi Djo. — Ol beısharanyń qolynan túk kelmeıdi. Bir sordy ma — onyń sharýasy bitti deı ber.

— Durys aıtasyń, Djo. Bizdiń balalar úsheýmizdi kórse ǵoı qazip!

— Oı, keremet bolar edi!

— Biraq tisińnen shyǵarma! Al bir kezde bárimiz jınalǵanda men soǵan jaqyndap: "Djo, tútigiń bar ma? Shylym shekkim keldi", — deımin. Sen sonda túk bolmaǵandaı:

"Iá, meniń eski tútigim ǵoı, taǵy bir jańasy bar, biraq temekisi onsha emes" deısiń. Men: "Bári bir ǵoı, tek temeki oıdaǵydaı ashyraq bolsa boldy" deımin. Sen sol jerde tútikterdi shyǵarasyń da, ekeýmiz jaıbaraqat burqyratamyz. Kórsin olar qyzǵanyshtan kózderi shyǵyp!

— Ǵajap eken, Tom! Osy oqıǵanyń qazir bolǵanyn qalap turmyn! Men de! Biz olarǵa teńiz qaraqshylary bolǵan kezimizde úırendik deımiz, — sonda olar esteri ketip qyzyǵady bizge!

— Óıtpegende she! Kóre almaıtyn shyǵar!

Áńgime osylaı jalǵasyp baryp, birte-birte basyla bastady. Qaraqshylar jıi-jıi túkiretindi shyǵardy. Balalardyń aýzyndaǵy tesiktiń bári fontanǵa aınaldy: olar tilderiniń astyndaǵy jertóledegi kir-qoqysty topan sýyn bógeý úshin tazalaýǵa áreń-áreń álderi keldi. Ekeýi qansha tyrysqanmen tamaqtarynan ylqyldap quıyla berdi jáne qusqan saıyn júrekteri aınyp esterin shyǵardy. Óń joq, tús joq bozaryp, ekeýiniń de usqyny adam kórgisiz edi. Djonyń álsiz saýsaqtarynan tútik túsip ketti, Tomnyń da jaǵdaıy sondaı. Ekeýinen de fontan atqylap kúshterin saryqty. Aqyry Djo:

— Men pyshaǵymdy joǵaltyp aldym... Baryp izdep keleıin... — dedi álsiz únmen.

Tom tili kúrmelgen kúıi:

— Men kómekteseıin saǵan. Sen bylaı qaraı bar... al, men bulaq jaqqa...

— Joq, Gek, sen barmaı-aq qoı, ózimiz tabamyz, — dep til qatty.

Gek ornyna qaıta otyryp, bir saǵat ekeýin kútti. Sosyn dostaryn saǵynyp izdeýge ketti. Olardy orman ishinen ekeýi eki jaqta jatqan jerinen tapty; ekeýi bop-boz bolyp uıyqtap jatyr. Qazir olardyń jaǵdaıy sál de bolsa táýir dep uqty Gek. "Aýyr sátterdiń bári artta", — dep kúbirledi ol.

Keshki astyń tusynda eki batyr da únsiz otyrdy, tamaqtan keıin Gek tútigine temeki toltyryp, analarǵa da daıyndaı bastap edi, ekeýi de: "Kerek emes" dep qosyla jamyrady, óıtkeni nashar sezinip otyr — kúndiz, túski tamaqta, jaǵymsyz nárse jegen shyǵarmyz dep máımóńkeledi.

Tún ortasy kezinde Djo joldastaryn oıatty. Aýada lep joq, bir túrli jaqsylyqtyń belgisi joq sekildi. Balalar bir-birine tyǵylysa túsip, sodan dostyq kómek kútkendeı, janyp jatqan otqa jaqyndaı tústi. Al tún degen tymyrsyq jáne ystyq bolatyn. Olar ún-túnsiz otyryp ne bolatynyn kútkendeı. Saltanatty tynyshtyq. Olar jaqqan alaýdyń artynda qap-qara túnek. Kenet dirildegen sáýle japyraqqa túsip jylt etti de, joq bolyp ketti. Sonan soń álgiden góri jaryqtaý sáýle jarq etti. Taǵy da, taǵy da. Odan keıin aǵash japyraqtarynyń arasynan yńyrsyǵan dybys shyqty; balalar betterine bir nárseniń demi tıgendeı boldy, olar túnniń rýhy shyǵar degen oıdan dirildep ketti. Taǵy tynyshtyq ornady. Kenet taǵy bir sáýle túndi kúndizge aınaldyryp jiberdi, balalardyń aıaqtarynyń astyndaǵy shópke deıin aıqyn kórindi. Ol jaryq záreleri ushyp, bozaryp dirildegen úsheýdiń betine tústi. Naızaǵaı aspannyń arǵy jaǵynan syrǵanap kele jatqandaı kúrkirep baryp alys jaqtarǵa shashylyp kúńkildedi. Salqyn aýanyń ekpini japyraqtarǵa jan bitirip, alaýdyń shoǵyn úrledi de, kúlin japalaqtaǵan qardaı shashyp jiberdi. Ot jarqyly aınalany qaıtadan shuǵylaly sáýlege bólegeni sol edi, aspan astyn jańǵyryqtyrǵan gúril balalardyń dál tóbesinen urǵandaı boldy.

Aınalany basqan túnek ishinde qaraqshylar záreleri ushyp bir-birine tyǵyldy. Jańbyrdyń úlken-úlken tamshylary japyraqtardy urǵylaı bastady.

— Tezirek palatkaǵa! — dep buıyrdy Tom.

Olar aǵashtardyń soıdıǵan tamyryna, jabaıy júzimge súrinip-qabynyp jan-jaqqa pyshyraı qashty. Qutyrǵan jel aıqaı salyp orman ishin jańǵyryqtyryp edi, aınalanyń bári oǵan ilese sarnap qoıa berdi.

Kóz ashtyrmaı naızaǵaı birinen soń biri tynymsyz jarqyldap kúnniń kúrkili bir sátke de basylmaı qoıdy. Jańbyr quıyp, birte-birte órshelene soqqan daýyl jerdiń betin tasqynǵa aınaldyrǵandaı.

Balalar bir-birine birdeńe dep aıqaılaıdy, biraq sarnaǵan jel men kúnniń kúrkili olardyń daýystaryn jutyp jatyr. Olar aqyrynda birinen soń biri áreń dep palatkaǵa jetip, sý-sý bolyp jaýraǵan, qoryqqannan sóz aıtýǵa álderi joq kúıde tyǵylysty; kıimderinen sý sorǵalaǵan, tek qıyndyqty bári birge kórgenderi ǵana kóńilderine jubanysh uıalatady.

Daýyl daýystaryn bir-birine esittirgen kúnde de olardyń sóıleýge shamalary joq edi — eski jelken jalpyldap túk esittirmeıdi. Daýyl kúsheıe tústi, aqyry jel jelkendi barlyq qazyqtan julyp alyp, ushyryp áketti. Balalar qol ustasqan kúıi mınýt saıyn súrinip ústerindegi kógergen jaraqattardy kóbeıte tústi, jaǵada turǵan dáý emenge tyǵylysty. Urys endi qyza bastady. Naızaǵaı jıi-jıi jarqyldaǵan saıyn aınala tutastaı aıqyn da kóleńkesiz keremetteı anyq kórindi. Iilip maıysqan aǵashtar, aspanǵa atylǵan tolqyndardyń kóbiginen beti appaq bolyp býyrqanǵan ózen, arǵy bettegi bıik qulama jarlardyń beıneleri tuman men jańbyr tamshylarynyń qısyq shymyldyǵy arasynan aıqyn kórinedi. Ara-arasynda urysta tize búkken qaharmany satyr-sutyr etip, jas aǵashtardy syndyra jerge qulaıdy; kúnniń kúrkili qulaqty jaryp záreńdi ushyrar qorqynyshty jarylysqa aınaldy. Aqyry nóser tókpelep, kúnniń kúrkili araldy tas-talqan etip ushyryp jibererdeı ashýmen satyrlatyp, aǵashtardy tóbesine deıin topan sýǵa batyryp, tirshiliktiń bárin bir sátte kózdi ashyp-jumǵansha joq qylyp jiberetin sekildi. Úısiz-kúısiz júrgen balalar úshin bul tún óte qorqynyshty boldy.

Degenmen aqyrynda urys basyldy, jaýlasqan áskerler keri sheginip, olardyń qarǵysy men qoqan-loqysy birte-birte alystap, jer betine burynǵy tirshilik qaıta ornady. Záreleri ushyp qoryqqan balalar óz turaqtaryna oraldy, biraq qýanatyn bir jaǵdaı bar: olar panalaǵan kári emenge naızaǵaı túsip órtenip ketti; bular sol jerde qalǵanda, úsheýi de ómirmen qoshtasatyn edi.

Olardyń turaǵyn da sý alyp ketipti, onyń ishinde jylynatyn, tamaq pisiretin alaý da sý astynda qalǵan, óıtkeni bulardyń jasyndaǵy balanyń bári eshteńeni aldyn ala oılamaıdy — jańbyrdan otty saqtaý úshin ony kómý kerek edi. Eń jamany sol boldy: úsheýi de sý-sý bolyp, sýyqtan tisteri tisterine tımeı otyr. Olar ókinish bildirip edi, biraq keshikpeı úlken jumyr aǵashtyń astyńǵy jaǵynda jyltyraǵan ot bar ekenin kórip qýanysyp qaldy. Balalar iske kiristi: qaıyń terektiń qabyǵyn qulaǵan aǵash bóreneleriniń astyndaǵy qurǵaq shóp-shalamdy jınastyryp, álgi jyltyraǵan alaqandaı otty úrgiledi. Áıteýir ottyń meıirimi túsip tutana bastady da, kishkeneden soń lapyldap jandy. Olar úlken-úlken butaqtardy salyp edi, ot lapyldap gúrildeı jóneldi de, balalar kóńildenip qaldy. Shoshqanyń pisken etin ottyń ústine ustap keptirip, keshki tamaqqa toıyp alǵasyn alaýdyń janyna otyryp alyp, túndegi bastarynan keshkenderi jaıly biraz ásirelep maqtanyshpen áńgimelesti; báribir uıyqtaıtyn jer joq — aınalanyń bári malmandaı sý, alaqandaı qurǵaq jer qalmaǵan.

Erteńgi alǵashqy sáýle kórinisimen balalar qalǵyp-múlgı bastady; olar endi qumdy jaǵalaýǵa baryp uıqyǵa basty. Keshikpeı qyzdyrynyp olar oryndarynan turdy da tańǵy tamaqty daıyndaýǵa kiristi. Tamaqtan keıin olar tat basqan temirdeı qol-aıaqtaryn áreń qozǵap, taǵy da úılerine qaıtqylary keldi. Muny baıqaǵan Tom qaraqshylardy alańdatqysy kelip, anany-mynany aıta bastady. Biraq olarǵa alebastrdan jasalǵan sharıkter de, sýǵa shomylý da, sırk te kerek emes sekildi. Sosyn ol óziniń uly qupıasy týraly aıtyp edi, ana ekeýiniń kózinen jylt etken sáýle kórgendeı boldy. Osy sáýle joǵalmaı turǵanda Tom oıdan jańa bir oqıǵany oılap tabýǵa tyrysty. Ol joldastaryna qaraqshymyz degen oıdy ýaqytsha esten shyǵaryp, endi bir mezgil qyzyq úshin úndilikter bolaıyq degen usynys aıtty. Bul usynys bárine unap qaldy da, bári sol boıda kıimderin sypyryp tastap, qap-qara balshyqty jalańash denelerine jaǵyp, bastan bashpaıǵa deıin syzǵylady da, jolaq-jolaq zebra bolyp shyǵa keldi. Budan soń olar kóship kelgen aǵylshyndarǵa shabýyl jasaý úshin ormanǵa bet aldy jáne olardyń árqaısysy ózderin kósem sezindi.

Olar bir-birimen jaýlasatyn úsh taıpaǵa bólindi. Qorqynyshty urandarmen aıqaı salyp, tasadan shabýylǵa shyǵyp, bir-birimen ustasyp jatyr jáne myńdaǵan dushpandy qyrǵandaryna máz. Bul kóp qan tógilgen kún boldy da, olar osy erlikterine dán rıza.

Keshke qaraı qaryndary shurqyrap jáne ózderin baqytty sezinip turaqtaryna oraldy. Alaıda olardy azdaǵan qıyndyqtar kútip tur edi. Jaýlasqan úndilikter ózara tatýlasý úshin beıbit kelisimge kelýleri kerek, olaı bolmasa, dostyq, tatýlyq nanyn bólisip jeýge bolmaıdy: biraq tatýlyqtyń sıgaryn sormaı beıbit kelisimge kelý múmkin be? Tatýlyqtyń belgisi — sıgardy kezek tartpaı beıbit kelisimge kelý jaıly buryn-sońdy estilgen emes. Úndilikterdiń ekeýi ómir boıy qaraqshy bolyp qalmaǵandaryna ishteı ókindi. Alaıda basqa amal joq, sondyqtan ózderin kóńildi etip kórsetýge tyrysyp, tútik talap etisti de, úndilikterdiń dástúri boıynsha, ekeýi kezektesip tartty. Eń sońynda úndilik bolǵandaryna qýandy, sebebi sál de bolsa utystary bar edi. Olar kádimgideı shylym shegýdi úırenip alǵan, endi joǵalǵan pyshaqty izdeýdi syltaýratyp tasalanýdyń qajeti joq. Ras, ekeýi de sál-pál jaısyz sezindi, biraq ótkendegideı azaptan jantalasqan emes. Olar bul yńǵaıly jaǵdaıdy paıdalanyp qalýǵa asyqty. Keshki astan keıin óz tájirıbelerin taǵy bir jasady jáne bul joly da oıdaǵydaı ótti, kesh kóńildi boldy. Úsheýi de maqtanysh sezim qushaǵynda ózderiniń jańa tabystaryna dál bir úndilik taıpalardyń altaýynyń terilerin túgel sypyrǵandaı baqytty edi. Ázirge olardy qoıa turaıyq: meıli tartsyn, myljyńdassyn jáne maqtana bersin. Belgili bir ýaqytqa deıin biz olarsyz-aq saırandaıyq.

On jetinshi taraý

QARAQSHYLAR ÓZDERİN JERLEP JATQANDAR ARASYNDA

Senbiniń sol bir keshinde shaǵyn qalada kóńildiliktiń nyshany kórinbedi. Pollı apaı, Merı, Sıd jáne Garper hanymnyń búkil otbasy kóz jastaryn tıa almaı, qaraly kıim kıdi. Qalashyqta buryn da kóp ý-shý bolmaıtyn, al bul kúnderi munda bolmaǵan tynyshtyq saltanat quryp tur. Turǵyndar ózderiniń ádettegi sharýalarymen qalaı bolsa solaı, onsha mán bermeı aınalysady, tipti bir-birimen áńgimelesýdi de qoıdy, jıi-jıi kúrsine berdi. Tipti balalarǵa senbilik demalys burynǵydaı qýanysh ákelmedi. Olardyń oıyndary da onsha kelispedi. Sosyn ózderimen ózderi júrdi.

Keshke qaraı Bekkı Techer mektep janyndaǵy bos alańda kóńilsiz jalǵyzdan jalǵyz júrip, ózin sonshalyqty baqytsyz sezindi. Bul mańda ony jubatatyn eshteńe bolmady.

"Oı, mende tym bolmasa ótkende ol bergen jez sheńber bolsa ǵoı, — dep oılady ol — Odan eskertkish bolatyn mende esh nárse qalǵan joq".

Bekkı óksigin jutyp qaıǵyrdy.

Kenet toqtaı qalyp, ózine-ózi:

— Dál osy jerde bolyp edi... O, eger sol áńgimeni taǵy da estisem, sondaǵy oǵan aıtqan sózimdi ólip ketsem de qaıtalamas edim! Ol endi joq jáne ony eshqashan men kóre almaımyn! — dedi.

Osy oı kishkentaı qyzdy ábden sharshatty. Sosyn ol kóziniń jasyn súrtpesten júre berdi. Sonan soń bir top bala, Tom men Djonyń mekteptes joldastary kelip, sharbaqtyń arǵy jaǵynan syǵalap, qaza tapqandardyń qurmetine daýystaryn shyǵarmaı kúbirlep, ólgenderdi eske alysty: bular eń sońǵy ret kórgende Tom bir nárse jasap edi nemese mynandaı sóz aıtyp edi, Djo bylaı degen dep jáne olardyń ár sózi paıǵambardyń joramalyndaı boldy degen qorytyndyǵa kelisti. Árqaısysy qaza bolǵan balalardyń qaısysy qaı jerde turǵanyn aıtyp jatyr jáne: "Men bylaı turǵanmyn, al ol sen turǵan jerde jap-jaqyn turdy da, meniń boıymnan birdeńe tapqandaı kúlimsirep maǵan qarady, zárem ushyp ketti, túsinesińder me? Sol boıda men eshteńeni bilgenim joq, endi bárin kórip, bilip turmyn," — dep qosyp qoıady.

Qaza tapqandardy eń sońǵy ret tiri kúıinde kim kórgeni jaıly talas bastalady, kópshiligi osy qaıǵyly habardy ózderi menshiktep, basqa kýágerler ony joqqa shyǵardy; aqyrynda olardy sońǵy ret kim kórgeni, kim sóıleskeni anyqtalǵanda, baqyttylar keýdelerin kóterip, al basqalar olarǵa aýyzdaryn ashyp qyzǵanyshpen qyzyǵa qarady. Bir beıshara bala aıtatyn eshteńe taba almaı:

— Al meni Tom Soıer bir ret jaqsylap sabady, — dedi maqtanyshpen.

Biraq onyń dańqqa bólenem degen oıynan eshteńe shyqpady. Sebebi, qalǵan balalar da, basqalar da ózderi týraly osyndaı birdeńeni oılap taba alatyn, sondyqtan álgi baıǵus bala saltanatty qurmetten qur qaldy. Oqýshylar qaza tapqan batyrlardy esterine alyp, jarysa áńgimelegen kúıi tarqady.

Erteńine jeksenbilik mekteptiń sabaǵy aıaqtalǵan kezde shirkeý qońyraýynyń daýysy ádettegideı emes, bir túrli jaı ári qaıǵyly estildi. Qaıtqan adamdy jerleýge jınalǵandardyń jylap-syqtaǵan úni sol kúngi tabıǵattyń únsizdigimen jarasym tapqandaı. Qala turǵyndary shirkeýge jınaldy, kirerde bir-birine bolǵan qaıǵyly oqıǵa jaıly kúbirlep aıtady. Biraq shirkeýdiń ishinde sybyr-kúbir joq, jym-jyrt. Mundaǵy tynyshtyqty óz oryndyqtaryna jaıǵasqan áıelder kóıleginiń sybdyry ǵana buzyp tur. Kishkentaı shirkeýdiń ishi búgingideı osynshama aýzy-murnynan shyqqanyn eshkim esine túsire almady. Pollı apaı, sońynan Merı men Sıd olardan soń Garperdin otbasy — bári qaıǵyǵa batqan, qaraly kıim kıip shirkeýge kirgende, kári din qyzmetkerinen bastap, jınalǵan jurt bir kisideı duǵa oqydy jáne qaza tapqandardyń týysqandary aldyńǵy qatardaǵy oryndyqtarǵa otyrǵansha túregelip qurmet kórsetti. Budan keıin bastalǵan únsizdikti óksip jylaǵan daýystar ǵana buzyp turdy, sodan soń din qyzmetkeri qolyn jaıyp duǵa oqı bastady. Jan tebirenter gımn aıtyldy, odan keıin: "Men qaıta tirilemin, ómirmin" — degen sózder qaıtalandy.

Sodan soń ósıet aıtý bastaldy, ýaǵyzshy óziniń jalyndy sózinde qaza tapqan balalardy aspanǵa kótere maqtap, olardy qaıyrymdy, talantty, aqyldy etip sóıledi, shirkeýde turǵandardyń árqaısysy ishteı yńǵaısyzdanyp, ózderiniń ol baıǵus balalardyń talantyn, jaqsy qasıetterin kezinde baıqamaı tek kemshilikterin kórgenderi qalaı?

Ýaǵyzshy olardyń ómirinen júrek tebirenter birneshe mysal keltirdi: ol balalardyń minez-qulqy keremet, úsheýi de názik jandy eken; tyńdaǵandar olardyń istegen isteriniń bári adam aıtqysyz jaqsy ekenin endi túsinip, tirisinde árqaısysynyń istegeni durys emes, tentektik dep túsinip, arqalaryna belbeýdiń izin qaldyrǵandaryn eske túsirdi. Ýaǵyzshynyń sózi barǵan saıyn júrekti dirildetip, halyq onan saıyn eljirep, aqyry jınalǵandardyń bári ólgen balalardyń týysqandaryna qosylyp daýys ete bastady, tipti ýaǵyzshynyń ózi de sezimin irke almaı, turǵan jerinde kózine jas aldy.

Esik jaqtan sybyrlaǵan dybys estildi, biraq oǵan kóńil aýdarǵan eshkim bolmady: bir mınýttan keıin syrttan kiretin esik syqyrlady. Din qyzmetkeri sorǵalaǵan kóz jasyn súrtip turǵan oramalyn alyp, jasqa toly janarymen esik jaqqa qarap edi... Sol kúıi qatty da qaldy. Áýeli bir-eki kóz, sosyn taǵy basqalary din ókiliniń qaraǵan jaǵyna qarady, sodan soń shirkeý ishindegilerdiń barlyǵy oryndarynan atyp turyp, ortadaǵy ótetin jolmen oryndyqtar arasynan sýǵa ketip qaza bolǵan úsheý salyp aıdap kele jatyr: aldarynda Tom, odan soń Djo, sońdarynda jalba-julba kıimi solbyraıyp, yńǵaısyzdanǵan Gek. Olar tańerteńnen ózderi jaıly aıtylǵan sózderdi tyńdap, esik syrtyndaǵy horda otyrypty.

Pollı apaı, Merı jáne Garperler qaıta tirilgen ózderiniń súıiktilerine jarmasyp, qushaqtap súıip tunshyqtyryp jatyr jáne bulardy aman alyp qalǵan qudaıtaǵalaǵa rahmetterin jaýdyrdy; tek baıǵus Gek qana jan-jaǵynan jaqtyrmaı qaraǵan kózderden yńǵaısyzdanyp ne isterin, qaıda keterin bilmeı tur. Ol jan-jaǵyna barlaı qarap, zytýǵa daıyn edi, Tom onyń jeńinen ustap Pollı apaıǵa:

— Bulaı bolmaıdy! Gekke de bireý qýanýy kerek qoı! — dedi.

— Qýanǵanda qandaı, qýanady, qýanady, árıne! Baıǵus jetim balany kórip turǵanyma aldymen men qýanyshtymyn!

Pollı apaı balany súıip, baýyryna tartyp, beısharany onan saıyn yńǵaısyz sezinýge májbúr etti.

Kenet din ókili bar daýysymen aıqaı saldy:

— Jaratqandy onyń myrzalyǵy men meıirimi úshin madaqtaıyq.

Bári qosylyp án shyrqady. Eski zamannan kele jatqan alǵys gımni aıtylǵanda, shirkeýdiń tóbesi dirildegendeı boldy. Teńiz qaraqshysy Tom Soıer oǵan qyzyǵa qarap turǵan qurbylaryna kóz salyp, ómirimniń eń keremet sáti osy dedi ishteı.

Úılerine taraı bastaǵan turǵyndar ózderin ólerdeı aldasa da, ǵajaıyp alǵys gımnin estý úshin taǵy da aldanýǵa daıyn ekendikterin bir-birine aıtyp bara jatty.

Sol kúni Tom Pollı tátesiniń qubylmaly minezine saı judyryq pen súıýdiń talaıyn basynan keshirdi, tátesiniń buǵan degen súıispenshiligi me, joq jaratqanǵa alǵysy ma, ol túsinbedi.

On segizinshi taraý

TOM ÓZİNİŃ TÚSİN AITADY

Tomnyń uly qupıasy osy eken: ol óziniń qaraqshylarymen úıge oralyp, ózderin jerlep jatqandarmen birge bolyp kórý. Senbi kúni keshkisin olar bórenege otyryp Mıssýrı jaǵasyna jetti de, týǵan qaladan bes mıldeı tómengi jaqqa baryp, jaqyn jerdegi ormanǵa qonyp shyqty. Tań atar-atpastan úı-úıdiń arasymen shirkeýge kelip, synǵan oryndyqtar jatqan horda ábden uıqylaryn qandyrdy.

Dúısenbi kúni tańerteń dastarhan basynda Pollı apaı da, Merı de Tomǵa erekshe meıirimmen qarap, onyń aıtqanynyń bárin jandary qalmaı oryndady. Áńgime de ádettegiden kóbirek aıtyldy. Sóz arasynda Pollı apaı:

— Baıqaısyń ba, Tom, múmkin sender úshin qyzyq bolǵanmen bir apta boıy búkil eldi azaptaý mıǵa syımaıdy... Maǵan sonshalyq qaıǵy shekkizgeniń muńaıtady jáne seniń júregińniń meıirimsiz qatal bolǵany... Ózińniń janazańa qatysý úshin sen bórenege otyryp, ózennen ótkensiń, eń bolmasa, úıge kelip, tiri ekenińdi maǵan bildirseń etti.

— Iá, sen solaı isteı alatyn ediń ǵoı, Tom, — dedi Merı, — jáne eger osy oı basyńa kelse, sen solaı istegen de bolar ediń.

— Solaı ma, Tom? — dep surady Pollı apaı, onyń júzinen dál solaı bolǵanyn qalap otyrǵany kórinip turdy. — Al, aıtshy basyńa osy oı kelgen bolsa, sen bizge habar beretin be ediń?

— Jo... bilmeımin. Bul bizdiń oıynymyzdy buzady ǵoı.

— Aı, aı, Tom, sen meni jaqsy kóredi dep oılaıtyn edim! — dep kúıindi Pollı apaı, Tom yńǵaısyzdanyp qaldy.. — Eger sen men jaıly az da bolsa oılasań...

— Táte, bul qasiret emes, — dep Merı sóz qosty. — Tom aqyly aýysqan adamdaı ylǵı asyǵyp júredi ǵoı, oılaýǵa murshasy joq.

— Onyń nesi jaqsy?! Sıd oılanyp ister edi. Sıd kelip, tiri ekenin aıtyp keter edi. Ah, Tom, bir kezde artyńa qarap, men jaıly oılamaǵanyńa ókinersiń, biraq ol kezde kesh qalasyń.

— Táte, jeter endi, sizdi jaqsy kóretinimdi ózińiz bilesiz ǵoı, — dedi Tom.

— Eger seniń sóziń istegen isińe saı kelse, bilgen bolar edim.

— Men, shynynda da, bul oıdyń basyma kelmegenine ókinemin, — dedi Tom, daýysynan rasynda da ókinish baıqalyp turdy. — Onyń esesine men sizdi túsimde kórdim — bul da tekten-tek emes shyǵar.

— Aıtaıyq, tús kórgende ne tur? Mysyq ta keıde tús kóredi, — biraq bul, árıne, eshteńe bolmaǵannan táýir. Túsińde ne kórdiń?

— Ol bylaı. Sársenbi kúni keshkisin tús kórdim, siz kereýettiń janynda... ana jerde, Sıd otyn salǵan jáshiktiń qasynda, Merı onyń janynda...

— Biz ylǵı da solaı otyramyz... Iá, otyrdyq, tym bolmasa túsińde bizdi esińe alǵanyńa qýanyshtymyn.

— Sosyn munda Djo Garperdiń mamasy bolǵanyn kórdim.

— Ol rasynda bolǵan! Taǵy ne kórdiń túsińde?

— Kóp nárse kórdim. Biraq qazir bári bytysyp ketti.

— Esińe túsirseńshi, túsirip kór?

— Sosyn jel úrledi...

— Esińe túsir, Tom! Jel neni úrledi?

Tom saýsaqtarymen mańdaıyn tirep otyrdy da, bir mınýttan keıin aıqaılap jiberdi.

— Esime tústi! Jel maıshamdy úrledi.

— Qudaıym, jarylqaı gór! Ári qaraı, Tom, taǵy!

— Toqtańyzshy esime túsireıin... Iá, siz esikten soqqan jel degen sıaqtysyz.

— Ári qaraı, Tom!

— Bir mınýt oıyma túsirýge mursha berińizshi, bir mınýt! Siz esik ashylǵandaı boldy dedińiz.

— Iá, ıá, men solaı dedim... Esińde me, Merı? Al, ári qaraı?

— Sosyn... sosyn... Bilmeımin ne bolǵanyn... Siz Sıdti jumsaǵan sıaqty boldyńyz...

— Iá, ıá, Sıdti qaıda jumsadym?

— Siz ony esikti jabýǵa jumsadyńyz.

— Qudaıym-aı, eshqashan mundaıdy estigen emespin! Al, osydan keıin qalaı túske senbeısiń! Qazir Sırını Gasperge baryp aıtaıyn. Sodan keıin onyń senim týraly myljyńyn tyńdap kóreıik. Ári qaraı aıta ber, Tom, sosyn ne boldy?

— Endi maǵan bári túsinikti boldy, táte! Siz men týraly ol shekten shyqqan buzaqy emes, jaı erkeleıdi, tentek qulyn sekildi dedińiz.

— Iá, ıá, dál solaı dedim! Qudaıym-aı! Ári qaraı ne kórdiń, Tom?

— Sodan soń siz jylap jiberdińiz.

— Ras, ras jyladym! Jáne birinshi ret emes. Al, sosyn?

— Sosyn Garper hanym jylady jáne Djo da jaqsy bala ózim tógip alǵan kilegeıdi odan kórip sabaǵanym qandaı ókinishti, — dedi.

— Tom, jaratqannyń rýhy seniń keýdeńe qonǵan! Bul naǵyz kóripkeldiń túsi! Ári qaraı aıta ber!

Sodan keıin Sıd aıtty...

— Men eshteńe aıtpaǵan sekildimin, — dedi Sıd.

— Joq, Sıd, sen aıttyń, — dedi Merı.

— Sóılemeńder! Tomdy alańdatpańdar! Iá, Tom, ol ne deıdi?

— Ol jer betindegi ómirine qaraǵanda Tom o dúnıede jaqsy júretinine senetinin aıtty.

— Estip otyrsyńdar ma? Sıdtiń sózi.

— Siz ony ári qaraı sóıletpedińiz.

— Árıne! Sóıletpedim! Joq, bul jerde perishteniń bolǵany daýsyz. Osy mańǵa perishte kelgen!

— Odan soń Garper hanym Djonyń birde munyń tanaýynyń astynan pıstondy jaryp záresin ushyrǵanyn aıtty. Siz Pıterdi jáne aýrýdy basatyn dári jaıly aıttyńyz.

— Ras, ras!

— Siz sosyn bizdi ózendi sharlap izdegenderin, bizdi jerleý rásimine jeksenbide bolatynyn aıttyńyz, sodan Garper hanymmen qushaqtasyp jyladyńyz, ol sosyn úıden shyǵyp ketti.

— Solaı, solaı! Dál osylaı bolǵany anyq! Eger sen óz kózińmen bárin kórgen bolsań, budan artyq aıta almaǵan bolar ediń. Sosyn ne boldy? Aıta ber, Tom?

— Sodan siz maǵan arnap duǵa oqydyńyz, men sizdiń ár sózińizdi estidim. Sosyn siz tósegińizge jattyńyz jáne sizge janym ashydy da, men aǵashtyń qabyǵyna "biz ólgen joqpyz, biz tek qashyp kettik te, teńiz qaraqshylary boldyq" dep jazyp, maıshamnyń janyna qoıdym, al siz uıyqtap jattyńyz. Sizdiń júzińiz sondaı meıirimdi kórindi, sosyn men eńkeıip ernińizden súıdim.

— Ras pa, Tom, shyn ba? Ol úshin seniń barlyq tentektigińdi keshiremin. "Súı" — dedi de Pollı apaı ony qatty qysyp qushaqtaǵany sonsha, Tom ózin jer betindegi eń ońbaǵan adam sezindi.

— Munyń bári bar bolǵany tús bolǵanymen, árıne, keremet, — dedi Sıd daýsyn shyǵaryp.

— Úndeme, Sıd! Adam óńinde isteıtinin túsinde de jasaıdy... Má saǵan eń úlken alma, Tom! Men muny sen bir kezde kelseń, berermin dep saqtap edim. Jáne tezirek mektebińe bar... Maǵan jany ashyp seni qaıtarǵany úshin jasaǵanǵa myń rahmet aıtam. Óıtkeni ózińe shyn senip, onyń ósıetterin oryndaǵan adamdarǵa meıirimin túsiredi. Men onyń rahymyna laıyq emespin... Eger ol tek laıyqty adamdarǵa ǵana meıirimdi bolsa, jer betinde bul kúnderi masaırap júretinder az bolar edi jáne o dúnıede olar jánnatta máńgilik rahat keshýge quqtary bar bolar edi. Qane, baryńdar, Sıd, Merı, Tom, tezirek ketińder — sendermen myljyńdasýǵa ýaqytym joq.

Balalar mektepke ketti, al kempir Tomnyń ǵajaıyp túsin aıtý úshin Garper hanymǵa aıtyp, onyń nanym-senim dese shashy tik turatyn minezin joqqa shyǵarýǵa asyqty. Sıd úıden keterde ne oılaǵanyn aıtýdyń qajeti joq dep oılady. Al ol: "Bulaı bolýy múmkin emes. Osyndaı uzaq, kádimgi ómirdegideı tús bola ma — bir de bir qatesi joq?" — dep oılaǵan.

Tom qandaı batyr bolyp shyqty! Ol sekirip, júgirmeı, kádimgi teńiz qaraqshylary sekildi salmaqpen, keýdesin tik ustap, aınaladaǵy jurttyń bári oǵan qarap turǵanyn eskerip mańǵazdana júrip keledi. Shynynda da, ol basqalardyń qaraǵanyn kórmegendeı, olardyń sybyr-kúbirin estimegendeı keıippen, ishteı rahat sezimge bólenip keledi. Kishkentaı onyń sońynan ergenderine olardy ózgeler Tomnyń janynda kórgenderin maqtan etip, batyr qaraqshynyń olarǵa eshteńe demeı ertkenin mártebe sanaıtyndaı. Ol beıne paradtyń aldyndaǵy barabanshy nemese ańdardy bastap qala qaqpasynan enip kele jatqan pil sekildi. Al, Tomnyń qurbylary bolsa, onyń úıden qashyp ketkeni jaıly eshteńe bilmeıtin adamdaı keıip kórsetkenderimen báriniń de ishterin qyzǵanysh qyjyly kúıdirip tur. Olar bul sekildi qap-qara bolyp kúnge kúıse, az-aq kúnde dańqqa bólense, bárin berýge daıyn. Alaıda Tom eshqaısysyn, tipti bireýi aqysyna tutas sırk berem dese de, kónbes edi.

Mekteptegi oqýshylar Tom men Djo Garperge esteri kete qyzyǵýshylyqpen qarap turǵanyn sezgen ol ekeýi tipti muryndaryn kóterdi. Olar aınala qorshaǵandarǵa ózderiniń bastan keshken oqıǵalary men erlikteri jaıly ózderine tán oıdan shyǵarýdaǵy sheberlikterin balalar qosyp aıtyp turdy.

Bir mezgilde olar temeki tútikterin shyǵarǵanda, olarǵa degen qyzyǵýshylyq ábden shegine jetip ekeýi tipti qurmetke bólendi.

Tom endigi jerde Bekkı Techersiz-aq júrýge bel býdy. Onyń óz dańqy da jetip jatyr. Endi ol ataq-dańq úshin ómir súredi. Qazir onyń ataǵy jer jaryp turǵanda Bekkı munymen tatýlasqysy keletin de shyǵar. Meıli. Munyń da keıbireýler sekildi salqyn bola alatynyn kórsin. Áne, ózi kele jatyr, Tom ony baıqamaǵan adam bola qaldy. Ol buryldy da toptalyp turǵan balalar men qyzdarǵa qosylyp solarmen áńgimelese bastady. Tom Bekkıdiń ersili-qarsyly júgirip, beti órtteı janyp, qyzdarmen qýyspaq oınap júrgen bolyp kóringisi keletinin, qurby qyzdarynyń birin ustaı qalsa, qýanǵannan aıqaılap jiberetinin kórip turdy. Biraq Bekkıdiń qyzdardyń jaqyn turǵandaryn ustaǵysy keletinin, ustaı qalsa, baıqatpaǵan bolyp munyń ózine kóziniń astymen qarap qoıatynyn Tom sezdi. Qyzdyń bul qylyǵy júregin jumsartýdyń ornyna qaıta óshiktire tústi, ol ózin tákappar ustap Bekkıdi kórmegendeı keskin kórsetti. Qyz sosyn qyzdardyń sońynan júgirýdi qoıyp, oqta-tekte muńdy janarmen Tomǵa qaraıtyndy shyǵardy. Kenet ol Tomnyń ylǵı Emmı Lorenspen sóılesip turǵanyn baıqady. Júregin syzdatqan sezim onyń tula boıyn bılep aldy. Ol tolqyp, ketýge yńǵaılandy. Biraq ketýdiń ornyna onyń aıaqtary Emmı men Tom turǵan topqa alyp keldi. Ol ábden jaqyn kelip, qyzdardyń bireýine.

— Sen qandaı ońbaǵansyń, Merı Ostın! Nege jeksenbilik mektepke kelmediń? — dedi.

— Boldym men. Sen kórmediń be meni?

— Joq, bul qalaı... Sen qaıda otyrdyń?

— Ádettegideı Pıters hanymnyń klasynda. Al men seni kórgem.

— Shyn aıtasyń ba? Men qalaı baıqamaǵanmyn. Men saǵan seıil qurý týraly aıtaıyn dep em.

— Oı, keremet! Kim ótkizedi?

— Meniń anam... Men úshin.

— Qandaı jaqsy! Al anań meniń kelýime ruqsat ete me?

— Árıne. Kesh meniki. Kimdi shaqyrǵym kelse, sony shaqyramyn. Seni mindetti túrde!

— Oı, sen qandaı tamashasyń? Qashan bolady?

— Jaqynda. Múmkin, demalysqa shyqqanda.

— Keremet kóńildi bolady! Sen qyzdar men balalardy túgel shaqyrasyń ba?

— Iá, meniń dostarymnyń bárin... Sosyn menimen dos bolǵysy keletinderdi de.

Ol kóziniń qıyǵymen Tomǵa qarap qoıdy, biraq Tom bul kezde Emmıge araldaǵy alasapyran daýyl men júz jyldyq jýan emendi naızaǵaı kúl talqan etkeni jáne sol kezde emennen úsh qadam jerde ózi turǵanyn aıtyp jatyr edi.

— Seniń keshińe maǵan kelýge bola ma? — dep surady Gressı Mıller.

— Iá.

— Al maǵan she? — dedi Sallı Rodjers.

— Iá.

— Maǵan da bola ma? — dedi Sýzı Garper. — Djony da shaqyrasyń ba?

— Iá.

Bári birdeı suraq qoıdy jáne túgel shaqyrylatyn bolǵasyn, qýana qol shapalaqtady, aqyrynda Tom men Emmıden basqanyń bári barǵysy keletinderin aıtty.

Tom eshqandaı kóńil bólmesten, Emmıdi ertip ketip qaldy. Bekkıdiń erinderi dirildep kózine jas tolsa da, renjigenin bildirgisi kelmeı áńgimesin aıta berdi. Alaıda seıilge de, basqalarǵa da endi zaýqy soqpaı qaldy. Ol dos qyzdarynan oqshaýlanyp, ońasha jerge bardy da, áıelderdiń sózimen aıtqanda ońasha jylap aldy da, qońyraý soǵylǵansha kóńilsiz jábirlenip otyrdy. Ornynan turyp, kózderinde jarq etken ot kórindi, qos burymyn qaıyryp, men endi ne isteıtinimdi bilemin dedi.

Úzilis kezinde Tom Emmı Lorenstiń kóńilin aýlaýmen boldy. Onymen qydyryp júrip, Bekkıdiń júregin syzdatý úshin bizdi kórse eken degendeı qasaqana qylyq kórsetip baqty.

Tom aqyry ony izdep tapty; sol boıda onyń baqyty aıaq asty boldy: Bekkı mektep janyndaǵy oryndyqta Alfred Templmen otyr; ekeýi bir kitaptyń sýretterin qarap, basqa esh nársege kóńil bóletin emes. Jáne bastary túıisip otyr. Tomnyń tula boıy qyzǵanyshtan órtenip ketti. Ol sol sátte ózin óte jek kórip ketti: Bekkıdiń tatýlasýdy meńzegen usynysyn qalaı qabyldamady! Ol ózin ońbaǵan aqymaq dep jáne sol sátte oıyna kelgen jaman sózdiń bárin ózine japsyrdy. Olar ári qaraı júre berdi. Emmı kóńildene myljyńdap keledi, óıtkeni qýanyshtan júregi án salyp turǵan, biraq Tom tilin tistep alǵandaı únsiz.

Ol Emmıdi tyńdap kele jatqan joq, qyz tipti odan jaýap kútip toqtaǵanda da, Tom "ıá, ıá" dep birdeńe aıtqan bolyp mińgirledi. Onyń ústine álgi jynyn qurystyrǵan kóriniske qaraý úshin mekteptiń art jaǵynan ótýge tyrysty. Erkinen tys solaı qaraı júrdi. Onyń ashýyn keltirgen jaı — Bekkı buǵan tipti de kóńil aýdarmaǵany, oǵan solaı kórindi! Biraq Bekkı muny kórip óziniń jeńis tuǵyrynda ekenin sezdi de, Tomnyń álgindegi ózi sekildi qaıǵyly kúı keship júrgenine qýandy.

Emmıdiń kóńildi myljyńy munyń ishin pystyrdy. Tom óziniń bir jerge barýy kerektigin, tipti keshigip qalǵanyn tuspaldap aıtyp kórip edi, alaıda bári bos boldy — qyz qus sekildi suńqyldaı berdi. "Ah, jerge kirip ketkir, — dep oılady Tom, — senen qutyla almaıtyn bolǵanym ba?". Aqyry ol ketýim kerek dep máseleni tikesinen qoıdy. Emmı sabaqtan keıin ony osy mańda kútetinin aıtyp edi, Tom ony endi kórmesteı jek kórip ketti.

"Tym qurysa basqa bireý bolsa ǵoı, — dedi ol ózine ózi sóılep tisin qaırap. — Sen-Lýıden shyqqan sol ońbaǵan ózinshe aqsúıek. Ádemi kıingenine máz, maqtanshaq! Toqtaı tur, bálem! Sen bizdiń qalaǵa alǵash kelgen boıda-aq ishińdi keptirgem, taǵy súıtemin. Toqtaı tur, myrza, men saǵan kórsetemin áli!". Tom dushpanmen judyryqtasyp jatqandaı qolyn sermelep aýany soqqylap tur. "Mine, saǵan! Mine, saǵan! Aldyń ba sybaǵańdy? Jalynasyń ba? Jaraıdy! Bar, bul saǵan sabaq bolady". Oıdan shyǵarylǵan tóbeles Tomnyń jeńisimen aıaqtaldy.

Saǵat on eki boldy. Ol úıge qaraı júgirdi. Emmıdiń baqytty sezinip, alǵys jaýdyrǵan túrin kórý oǵan qatty batty, sonymen qatar qyzǵanyshtyń azaby ábden shegine jetti. Bekkı taǵy da Alfredpen kitaptyń sýretterin qyzyqtap otyr, ýaqyt ótip barady, biraq Tom kelmedi, al bul qyzdyń saltanatty jeńisine kóleńke túsirdi. Sýretterdi qyzyqtaý ony jalyqtyrdy, sosyn ol úndemeı, muńaıyp otyryp qaldy. Eki-úsh ret bireýlerdiń kele jatqan dybysynan qaýiptenip edi, biraq beker úmittengen eken: Tom kórinbedi. Aqyrynda ol ózin baqytsyz sanady jáne óziniń ósh alam dep tym óreskeldik jasaǵanyna ókindi. Alfred baıǵus ózimen otyrǵan qyzdyń áp-sátte kóńili túsip, ishi pysqanyn kórgende: "Myna sýretti qarashy, qandaı jaqsy!" — dep aıta berdi. Qyz aqyrynda ábden tózimi taýsylyp: "Ketshi ármen! Seniń sýretteriń jalyqtyrdy!" — qattyraq aıtty. Jylap jiberdi de, ornynan turyp, ketip qaldy. Alfred sońynan ilese júgirip, ony jubataıyn dep edi:

— Ótinemin, mazamdy almashy! Bar! Seni jek kóremin! — dep qyz týrasyn aıtty.

Sasyp qalǵan bala ne isterin bilmeı jáne qyz munshama renjıtindeı óziniń oǵan ne istegenin bilmeı dal boldy; úlken úzilis boıyna senimen birge sýret kórem degen ózi, kenetten jylap ketti.

Alfred qańyrap qalǵan mektepke qaraı kóńilsiz aıańdady. Ol ashýly jáne jábirlengen edi.

Sebebin bilý oǵan qıynǵa túspedi: ol qyz Tom Soıerdiń qyzǵanyshyn týǵyzý úshin munymen áńgimelesti. Osy oı kelgende onyń Tomǵa degen yzasy tipti kúsheıe tústi. Ol ózi kózge túspeı dushpannan kek alatyn ádis tabýdy oılady. Osy kezde Tomnyń oqýlyǵy kózine tústi. Mine, durys boldy! Ol kitaptyń úıge tapsyrma berilgen betin qýana ashty da, búkil betine sıa tókti. Dál osy sátte Bekkı esik jaqtaǵy terezeden qarap tur edi, ana balanyń ne istep jatqanyn kózimen kórdi de, eshkimge baıqatpaı úıine qaraı zytty: ol Tomdy taýyp alyp kitap týraly aıtqysy keldi. Sonda Tom qýanyp, buǵan alǵys aıtady, sosyn barlyq ókpe-naz bitedi. Biraq jolda kele jatyp josparyn ózgertti: ol pıknık jaıly aıtqanda Tomnyń buǵan kórsetken qylyǵyn esine aldy. Bul oqıǵany esine alǵanda Bekkı uıattyń azabynan óle jazdap, tula boıyn bir jalyn órtegendeı boldy. "Tomǵa sol kerek!" dep sheshti ol. Kitapty búldirgeni úshin meıli ony shybyqpen jazalasyn buǵan bári bir; bul Tomdy óte jek kóredi jáne ómir boıy jek kóretin bolady.

On toǵyzynshy taraý

QATQYL SÓZDER. "MEN OILAMAPPYN"

Qabaǵy túıilip úıge kóńilsiz oralǵan Tom tátesiniń alǵashqy sózderin estigende, munda da onyń qaıǵysyna janashyr eshkim kútip turmaǵanyn sezdi.

— Tom, men seniń terińdi sypyryp alamyn!

— Apataı, men ne istedim?

— Solaı deýge aýzyń barady, a? Men, kári aqymaq, Sırını Garperge baryp aıtam, ol da men sıaqty seniń ǵajaıyp túsińe senedi dep oılap júrsem... aman bol!

Seniń sol kúngi urlanyp úıge kelip, bizdiń áńgimemizdi tyńdaǵanyńdy onyń Djosy aıtyp qoıypty. Men bilmeımin, Tom, osynsha ótirik aıtatyn bala óskende kim bolyp shyǵady?! Meniń Sırını Garperge bara jatqanymdy kórip turyp toqtatpaǵanyń júregimdi aýyrtty: barlyǵy meni kúlki etip, kelemej qyldy!

Endi osy tarıh Tomǵa basqasha bolyp kórindi. Osyǵan deıin tańerteńgi áńgimeni bul jaqsy oılastyrylǵan ázil dep túsingen. Endi ol oqıǵa túkke turmaıtyn birdeńe bolyp shyqty. Ol basyn salbyratyp, áýeli ne aıtarǵa bilmedi, sosyn:

— Táte, solaı istegenime ókinemin... biraq men oılamappyn.

— Ah, aınalaıyn, sen eshqashan oılamaısyń!

Sen ózińniń qara basyń men jan rahatyń jaıly oılaısyń. Qudaı biledi, sen túnniń bir ýaǵynda Djekson aralynan bizdiń qaıǵymyzdy kúlki etý úshin kelgen bolarsyń! Seniń oıyńa kelgeni tús kórdim dep áńgime aıtyp, meniń basymdy aınaldyrý ǵoı, al bizge jan ashý degen joq sende — ol seniń oıyńa kelmeıdi!

— Táte, men bárin endi túsinip otyrmyn: árıne, durys emes, biraq men kesirlik jasaıyn degenim joq, sizge shyn aıtyp turmyn. Jáne budan basqa... sol túni men sizderdi kúlki etý úshin kelgenim joq.

— Onda nege keldiń?

— Men sizge bizdi ýaıymdamańyzdar, biz sýǵa ketken joqpyz dep aıtqym keldi.

— Tom! Tom! Men qudaıǵa myń rahmet aıtqan bolar edim, eger seniń basyńa álgi aıtqanyńdaı tamasha oı kelgen bolsa, biraq ondaı oıdyń bolmaǵanyn óziń de bilip otyrsyń ǵoı... Men bilem, Tom.

— Boldy, boldy! Sizge shynymdy aıtyp turmyn! Ondaı oı bolǵany ras!

— Áı, Tom, ótirikti soqpa! Ótirik bárinen jaman.

— Táte, bul ótirik emes, shyn. Sizder qaıǵyryp, ýaıymdamasyn dep sol keshte kelgenim ras.

— Aıtyp otyrǵanyń shyndyq bolsa, bárin keshirýge ázirmin. Eger munyń shyndyq bolsa, seniń úıden qashyp ketip, neshe túrli buzaqylyq jasaǵanyńa ókinbes edim. Biraq bári ótirik... Áıtpese sen ne úshin kelgenińdi maǵan sol boıda aıtar ediń ǵoı.

— Senesiz be, siz bizdi ólgen adamdaı jerleýge arnalǵan jıyn bolatynyn aıta bastaǵanda, eger biz sol jıynǵa kelip, shirkeýdiń joǵary jaǵyna tyǵylyp, sosyn ózimiz shyǵa kelsek, — adam aıtqysyz qyzyq bolady dep elestettim. Solaı bolsa dep qıaldadym. Sondyqtan álgi sizge hat jazǵan aǵash qabyǵyn kúrteshemniń qaltasyna súńgittim de, eshteńe aıtpaı ketip qaldym.

— Qandaı qabyq?

— Álgi sizge biz qaraqshy bolýǵa kettik degen habarymdy jazǵan aǵashtyń qabyǵy. Men sizdi súıip alǵanda oıanbaǵanyńyz ókinishti. Soǵan qatty ókinemin — shyn aıtam!

— Sen meni súıgeniń ras pa, Tom?

— Árıne, súıdim.

— Shyn aıtyp tursyń ba?

— O ne degenińiz!

— Meni nege súıdiń, Tom?

— Óıtkeni sol sátte sizdi keremetteı jaqsy kórip kettim jáne siz túsińizde yńqyldadyńyz, janym ashyp ketti.

Bul aıtqany shyndyqqa janasatyn sekildi. Kempir daýysy dirildep, óziniń tolqyǵanyn jasyra almady!

— Tom, meni taǵy bir ret súı de, mektepke bar... jáne endi maǵan tıispe.

Ol ketken boıda Pollı apaı sholanǵa júgirip baryp, Tomnyń teńiz qaraqshysy bolyp júrgendegi kúrteshesin aldy. Kúrtesheni qolyna alyp ózine ózi til qatty:

— Joq, bolmaıdy! Beıshara bala! Ol ótirikti soqty, biraq kıeli ótirik, óıtkeni sol ótirigimen meni jubatqysy keldi. Men úmittenemin, ol meıirimdiliginen ótirik aıtty. Jaratqan oǵan keshirim etedi. Men onyń ótirik aıtqanyna kózimdi jetkizsem, qaramas edim.

Apaı kúrtesheni alyp qoıdy, bir sát oılandy; eki ret qolyn sozdy da, eki ret qolyn tartyp aldy; aqyry: "Meıirimdi ótirik qoı, meıirimdi, — maǵan renjýge bolmaıdy, — dep ózin aqtaǵysy keldi de, kúrtesheniń qaltasyna qolyn suǵyp jiberdi. Bir mınýttan keıin ol Tomnyń aǵashtyń qabyǵyna jazǵan sózderin oqyp:

— Endi men onyń mıllıon kúnásin de keshiremin! — dedi kózine jas alyp.

Jıyrmasynshy taraý

TOM BEKKI ÚSHİN ÓZİN QURBAN ETÝGE BAR

Pollı apaı súıgende bir keremet meıirim, jaqsylyq sezdi de, Tomnyń qasireti ózi-ózinen seıilip sala berdi, kóńili kóterilip, jan dúnıesin rahat sezim bıledi. Ol mektepke bardy jáne baqyt qushaǵyna endi: Lýgovoı tuıyq kóshesiniń basynda Bekkı Techermen kezdese ketti. Tom ylǵı sátine qaraı iske kirisedi. Ol oılanbastan júgirip baryp:

— Bekkı, búgin men ońbaǵan qylyq kórsettim, soǵan ókinemin. Endigi ýaqytta bulaı istemeımin, ólgenimshe! Tatýlasaıyq, qalaı qaraısyń?

Qyz toqtady da, onyń betine sondaı jek kórinishpen qarady:

— Men sizge alǵys aıtar edim, Tomas Soıer myrza, eger meniń janyma budan bylaı jaqyndamasańyz. Men endigi jerde sizben sóılespeımin.

Ol tumsyǵyn kóterip, munyń janynan óte berdi. Tom esi shyǵyp ketkeni sondaı aıtatyn sózin aıta almaı qaldy: "Túkirdim saǵan! Shybyq tımes shyńq eter!" degisi keldi. Biraq aıtýǵa kesh qaldy. Ol eshteńe aıtqan joq, biraq yzadan jaryla jazdady. Mektep alańynda kóńilsiz júrdi, átteń Bekkı er bala bolsa ǵoı — jaqsylap emin berer edim! Dál osy sátte Bekkı janynan ótip bara jatyr edi. Tom sózben túıredi. Qyz da qalysa qoımady, súıtip olar dushpan bolyp shyǵa keldi. Ábden ashýǵa býlyqqan Bekkı sabaq bastalýyn taǵatsyzdana kútti, sebebi qyz sıa tógilgen oqýlyq úshin Tomdy shybyqtap jazalaıdy, dep asyqqan.

Áýeli ol Alfred Templdiń istegenin aıtaıyn dep oılap edi, biraq Tomnyń jańaǵy aıtqan jaman sózderinen keıin ol oı esinen shyǵyp ketti.

Beıshara! Ol ózin de jaǵymsyz jaǵdaı kútip turǵanyn sezbedi.

Osy mekteptiń muǵalimi Dobbıs myrza biraz jasqa kelip, sonda da ózin baqytsyz sanaıtyn. Ol jastaıynan doktor bolǵysy kelgen, biraq kedeıliktiń kesirinen qıyrdaǵy qalashyqtyń mektep muǵalimi boldy. Kúnde klasta otyryp, oqýshylar jaýap bermegen kezde ústeldiń tartpasynan bir kitapty alyp, oqýǵa kirisedi. Bul kitapty ylǵı tartpaǵa salyp kilttep qoıady. Oqýshylardyń bári sol kitapty kórgileri kelip esteri ketedi, biraq qolǵa túspeıdi. Bul ne kitap? Klastaǵy árbir qyz, ár bala ózderinshe joramaldaıdy, biraq ol qandaı kitap ekenin bilýge múmkindik joq. Mine, Bekkı esikke jaqyn turǵan muǵalimniń ústeli janynan ótip bara jatyp tartpanyń kilti turǵanyn kórdi. Mundaı sáti kelgen sátti qalaı jiberýge bolady?! Ol jan-jaǵyna qarap edi — tiri jan joq. Bir mınýttan keıin Bekkı kitapty ustap turdy. Kitaptyń aty — "Anatomıa", avtory — pálen degen profesor — bul qyzdy onsha qyzyqtyrǵan joq. Birinshi betinde jalańash adamnyń sýreti. Osy kezde bireýdiń kóleńkesi kitap betine tústi — esikten Tom Soıer enip kele jatyr eken, ol sýretke kóz qyryn saldy. Bekkı tezdetip kitapty jaýyp jatqanda, bir beti jyrtylyp ketti. Ol kitapty jáshikke suǵa salyp, kiltti burady da ókinish pen uıattan jylap qoıa berdi.

— Tom Soıer! Siz buzyqtyqqa ǵana úıirsiz! Bireýdiń syrtynan syǵalap — ne degen ońbaǵandyq!

— Seniń neni qarap turǵanyńdy men qaıdan bileıin!

— Uıalsańyzshy, Tom Soıer! Siz, árıne, meni aıtyp qoıasyz da, al meniń jonymdy shybyrtqymen josyp jazalaıdy... Men ne isteýim kerek? Ne istesem eken? — Ol aıaǵymen jer tepkiledi de: — Meni jamandap aıtyńyz, meıli! Sizdiń ońbaǵandyǵyńyz jetkilikti ekenin bilemiz. Men de bir nárseni bilemin. Jáne ol týraly keshikpeı biletin bolasyzdar! Ońbaǵan! Ońbaǵan!

Qyz ókirip jylap, bólmeden shyǵa jóneldi.

Tom onyń aıaq astynan shabýyl jasaǵanyna tańdanyp ne isterin bilmeı turyp qaldy. Sosyn ol ózi:

— Qyzdar degen ne degen aqymaq halyq. Olardy mektepte eshqashan jazalaǵan emes! Arqalaryn josyp jazalaý — túk emes. Al olardyń bári názik ári sý júrek! Árıne, men bul aqymaq qyz jaıly Dobbıs shalǵa eshteńe de aıtpaımyn. Men óshimdi basqa jolmen alarmyn. Biraq ol qyz qolǵa túsedi.

Dobbıs meniń kitabymdy kim jyrtty dep suraıdy. Eshkim úndemeıdi. Sonda ol ádettegisinshe kezekpen bárinen — áýeli birinshi, sosyn ekinshi, aqyry kináliniń ózine kelgende, muǵalim birden biledi, qyz eshteńe aıtpasa da, bilip qoıady. Qyzdardyń betinde bári jazýly turady — olarda sabyrlylyq degen joq.

Sosyn ony jazalaıtyn shyǵar... Bekkı Techer, qolǵa tústiń endi shybyrtqy arqańdy josadaı qylady. Odan qutyla almaısyń!

Tom sál oılanyp:

— Qaıtemiz, árkimniń isine qaraı! Eger osyndaı duzaqqa men túse qalsam, ol qyz qýanar edi — endi meniń terimdi ózi jamylyp kórsin!

Ol esik aldyndaǵy alańǵa júgirip baryp, bir oıyndy bastap ketken balalar tobyna qosyldy. Birneshe mınýttan keıin muǵalim keldi, sabaq bastaldy. Tom sabaqqa onsha mán bermeıtin. Ol qaıta-qaıta qyzdar otyrǵan jaqqa qarap edi, Bekkıdiń bet álpeti Tomnyń ábden mazasyn ketirdi! Qyzdyń qylyǵy esine túskende, oǵan janashyrlyq bildirgisi kelmedi, degenmen júregi eljiregendeı bolyp otyrdy jáne eshqandaı ósh alý oıyna kelmedi. Biraz mınýttan keıin muǵalim Tomnyń oqýlyǵynyń betine tógilgen sıany kórdi. Bekkı bir sátke kóńilsizdik qursaýynan bosanyp, myna bolyp jatqan kóriniske eleń ete qaldy. Qyz Tom sıany tókken men emes dep qansha sendirgisi kelgenmen, muǵalim tyńdamady. Óziniń kinásin moıyndamaǵany úshin ony qattyraq jazalady. Bekkı ony jazalaǵanyn kórgende qýanamyn dep oılap edi, olaı bolmaı shyqty. Áńgimeniń sońy shybyrtqyǵa tirelgende Bekkı ornynan atyp turyp kináli Alfred Templ ekenin aıtqysy keldi, biraq ózin-ózi toqtatyp, únsiz otyrdy. "Tom kitaptyń betin jyrtyp alǵan men ekenimdi jetkizgen bolar, — dep oılady Bekkı, — men eshteńe de aıtpaımyn! Tipti onyń ómirine qaýip tónse de, úndemeımin!"

Tom arqasyn shybyrtqyǵa biraz tósegennen soń ornyna kelip otyrdy. Ókingeni bilinbeıdi. Ol, shynynda da, balalarmen alysyp júrgende múmkin sıa tógilgen shyǵar dep oılady. Ol kináli emespin dep dástúr boıynsha ózin qorǵap aıtty.

Bir saǵat ótti. Muǵalim taǵynda tanaýymen jer shuqyǵandaı qalǵyp-múlgip otyr. Jattaý oqyǵan oqýshylardyń gýilinen klastaǵy aýa birtúrli uıqy keltiredi. Dobbıs myrza tike otyryp esinedi, sosyn ústeldiń jáshigin ashty da, kitapqa qolyn sozdy. Alsam ba, almasam ba degendeı kidirdi. Balalardyń kóbi onyń bul qımylyna jaı ǵana qarady, al olardyń ishinde ekeýi shydamsyzdana kútti. Dobbıs myrza áýeli kitapty sıpady, sosyn qolyna alyp, oryn taqqa durystap otyrdy da, oqýǵa kiristi. Tom Bekkıge qarap qoıdy. Usqyny joq, mergenniń kózdeýine ilikken úrkek qoıanǵa uqsap áreń otyr. Tom sol boıda onymen kerisip qalǵanyn, umytyp ketti. Tezirek kómek berý kerek! Qazir, osy mınýtta bir nárse jasaý kerek!

Jaǵdaıdyń qıyndyǵy sol — bir nárseni oılap tabatyn ýaqyt joq. Tamasha! Keremet oı keldi! Ol júgirip baryp kitapty alyp, esikten shyǵyp ketedi! Biraq sál-pál oılanyp qaldy jáne ońtaıly sát ótip ketti: muǵalim kitapty ashyp úlgerdi. Sál erterek qımyldap, sol sátti utymdy paıdalansa ǵoı!

"Óte kesh qaldyq, endi Bekkı qutyla almaıdy".

Taǵy bir mınýt ótti, muǵalim klass ishin kózimen sholyp ótti. Onyń kózqarasyndaǵy adam aıtqysyz zilden kinásiz balalar da qoryqqandarynan qaltyrap ketti.

Únsiz sál úzilis: sol sál úzilistiń uzaqtyǵy sondaı, tipti onǵa deıin sanap úlgerýge bolady. Muǵalim ashýǵa býlyǵyp, aqyry:

— Kim myna kitapty jyrtqan? — dep surady.

Bir dybys joq.Túıreýishtiń túsip ketkenin de estýge bolady. Bári únsiz. Muǵalim kinálini izdep ár balanyń júzine kózin qadaıdy.

— Bendjamen Rodjers, sen be kitapty jyrtqan?

Joq, ol emes. Taǵy tynyshtyq.

— Djozep Garper, sen be?

Joq, ol da emes, Tom sát saıyn qaýiptenip, esi shyqty. Myna suraqtar men jaýaptar ol úshin uzaqqa sozylǵan jaza sekildi. Muǵalim balalardyń qataryn qarap bolyp, qyzdar jaqqa buryldy.

— Emmı Lorens?

Qyz basyn shaıqady.

— Gressı Mıller?

Ol da solaı.

— Súzen Garper, sen be muny jasaǵan?

Joq, ol emes. Endigi kezekte Bekkı Techer. Tomnyń qol-aıaǵy birdeı dirildep ketti, jaǵdaı óte qıyn edi.

— Rebekka Techer (Tom onyń betine qarap edi, qoryqqannan appaq qýdaı bolyp ketipti) sen be jyrtqan... joq, meniń kózime týra qara (qyz jalynyshty keskinmen qolyn kóterdi)... Sen be jyrtqan?

Dál sol sátte Tomnyń basyna naızaǵaıdaı jarq etip bir oı kele qaldy. Ol ornynan atyp turyp:

— Muny jasaǵan men! — dep aıqaılap jiberdi. Mektep túgelimen mynandaı adam aıtqysyz is istegen aqymaqqa qarap qaldy. Tom bir mınýttaı turdy da, shashylǵan oılaryn jınap, jazany qabyldaý úshin alǵa shyqty. Bekkıdiń kózindegi tańdaný, alǵys, mahabbat mundaı jazanyń júzi úshin bergen marapattaı edi. Óz erliginiń saltanatyna máz bolǵan Tom Dobbıns myrzanyń adam tózgisiz soqqylaryna ún shyǵarmaı tózdi jáne sabaqtan keıin eki saǵat mektepte qalý týraly qosymsha jazaǵa da myńq etken joq. Abaqtydaǵy eki saǵat bitkesin qaqpanyń janynda ózin kim kútetinin ol bildi, sondyqtan qosymsha jazany da onsha mán bermeı qabyldady.

Sol kúngi keshte uıyqtaýǵa jatarda Tom Alfred Templden qalaı kek alatynyn oılastyrdy. Uıat pen ókinishten órtenip turyp Bekkı buǵan bárin, tipti óziniń satqyndyǵyn da aıtyp úlgerdi. Alaıda kek alý josparynyń ornyna armanǵa toly basqa bir oılar keldi. Ol kózi uıqyǵa bara bergende de, Bekkıdiń:

"Tom, sen degen keńpeıilsiń!" — degen qýanyshty úni estilip turdy.

Jıyrma birinshi taraý

KÓPSÓZDİLİK JÁNE MUǴALİMNİŃ ALTYNDY MUNARASY

Demalysqa jaqyn qaldy. Burynnan da qatal muǵalim talabyn tipti kúsheıtti: ol óz mektebiniń emtıhan kezinde basqa kórermender aldynda jarqyrap kórinýin qalaıdy. Shybyrtqy men syzǵyshtar, ásirese, bastaýysh klastarda jumyssyz jatpady. Tek on segiz — on toǵyzdaǵy bozbalalar men qyzdar ǵana tán jazasynan bosatylǵan. Al Dobbıns myrza óte qatty soǵady, onyń qoldary cay, jarqyraǵan toqyr basyn jalǵan shashtyń astyna jasyrǵanmen, kárilikke áli biraz ýaqyty bar sekildi. Uly kún jaqyndaǵan saıyn onyń azaptaýǵa qushtarlyǵy aıqyn kórine bastady. Túkke turǵysyz sál qatelik úshin jazalaý oǵan rahat sezim ákeletindeı. Bastaýyshtyń balalary kúni boıy qaltyrap-dirildep azaptanady, al túnderde odan kek alýdyń jolyn izdep jospar qurady! Olar muǵalimge qandaı da bolsyn jamanshylyq jasap, masqara etýge kelgende sál múmkindikti de jibergen emes. Biraq eki jaqtyń kúshi teń emes, sondyqtan muǵalim ylǵı, jeńiske jetedi. Oǵan jasalǵan árbir jamandyqtyń sońynda adam aıtqysyz jaza bolady, balalar urys alańyn úlken shyǵynmen aıaqtap júrdi. Aqyrynda balalar astyrtyn jumys jasap, keremet jeńiske jetkizetin jospar qurysty. Olar sýretshiniń shákirtimen ýádelesip, onyń ózderiniń jasyryn isine kómektesýin surady. Al ol qýanǵannan esi shyǵyp ketti, munyń óz sebebi bar edi: muǵalim munyń ákesiniń úıinen tamaq ishetin jáne balanyń bul zalym ustazdy óte jek kóretin birneshe sebepteri bar. Muǵalimniń áıeli derevnádaǵy týysqandaryna ma — áıteýir bir jaqqa ketýge jınaldy jáne birneshe kúnnen keıin keletin boldy. Iaǵnı kek alýǵa kesel bolatyn eshteńe joq. Árbir uly oqıǵanyń aldynda muǵalimniń spırttik sýsyndarmen qýattanatyn ádeti bar edi, sýretshiniń oqýshysy emtıhan bolardyń aldynda urttap alǵan muǵalim oryn taǵynda qalǵyp-múlgip otyrǵan kezde oılaǵan isterin jasap, sosyn ony oıatady da, mektepke alyp barady.

Mine, sol ǵajaıyp kún de keldi. Keshki segizge qaraı mektep úıi jarqyrap, aınalasy gúl shoqtarymen, monshaqtarmen, japyraqtarmen kómkerilgen venoktarǵa toldy. Muǵalim taqta otyrǵan patshadaı óz ornynda bıikte otyr. Art jaǵynda taqta bar.Onyń sharapty biraz siltep alǵany baıqalyp tur. Janyndaǵy oryndyqtardyń úsh qatarynda, on jáne sol jaǵynda jáne ortadaǵy alty qatarda jergilikti ákim-qaralar men oqýshylardyń ata-analary otyr. Sol jaqtaǵy úlkender otyratyn oryndyqtardyń syrtynda emtıhanda jaýap beretin oqýshylar jaıǵasqan: tap-taza jýynyp, kıingen balalar ózderin baılaýly buzaýdaı sezinedi; ebedeısiz bozbalalar; aq jumyrtqadaı kishkene qyzdardyń shashtarynda gúl; túrli-tústi qyzǵylt, kók lentalar taǵyp, ústerine bátesten tiktirgen kóılek kıgen, saýsaqtaryna ájeleriniń jyltyraq saqınalaryn salǵan jasóspirim boıjetkenderdiń qatary. Qalǵan oryndarda synaqqa qatynaspaıtyn oqýshylar otyr.

Kip-kishkene bir bala ornynan turyp:

Sizder úshin tańǵalarlyq

Oqıǵa dep qaradym —

Kóp aldynda sóılegeni

Kip-kishkene balanyń —

dep aıtqan sózin qolyn sermep nyǵyzdady, sosyn aman-esen aıaǵyna deıin jetti, jurttyń shatyrlata soqqan qol shapalaǵymen marapattaldy, eńkeıip sálem etti de ornyna ketti.

Qysylyp-qymtyrylǵan kishkene qyz "Laǵy bar Merıdiń" degen taqpaqty aıtyp ıildi de ózine tıisti qol shapalaqtaýǵa ıe bolyp, baqyttan jarylyp keterdeı keıippen ornyna jaıǵasty!

Budan soń ózin sonshalyqty senimdi túrde ustap, jurt aldyna Tom Soıer shyqty da qolyn sermelep:

Azattyqty, erkindikti berińder,

Ol bolmasa jer astyna kómińder! —

dep qatty daýystap taqpaq aıta bastap edi, kenet orta jerine kelgende tutyǵyp qaldy. Osy jerde óz-ózinen yńǵaısyzdanyp jurttyń aldynda tula boıyn qorqynysh bılegendeı boldy; aıaǵy dirildep, tamaǵyna bir nárse túıilip qalǵandaı boldy da, bir sóz aıtýǵa shamasy kelmeı qaldy. Ras, tyńdaýshylardyń oǵan jandary ashyp otyrǵandary baıqalady, biraq eshbir dybys joq — bári sý urttap alǵandaı únsiz. Olardyń janashyrlyǵynan góri únsizdigi Tomǵa kóbirek batty. Muǵalim qabaǵyn shytyp edi, sonymen zilzala aıaqtaldy. Tom birdeńelerdi aıtyp sandaldy, sosyn ábden jer bolyp, ornyna keldi. Biren-saran bireýlerdiń shyrt-pyrt shapalaqtary estilgenmen, uzaqqa barmaı tıylyp qaldy.

Odan keıin: "Órtenip jatqan palýbada bala tur", sondaı-aq "Assırıalyqtar otarǵa shapqan qasqyrlardaı kele jatyr" degen sıaqty taqpaqtar aıtyldy. Sodan soń daýystap oqý jáne dıktant jazý bastaldy.

Oqýshylary tym sırek latyn klasy taqpaqtardy jaqsy oryndady. Sońynda jasóspirim boıjetkender ózderiniń shyǵarmalaryn oqýlary kerek.

Bul búgingi jospardyń shegesi boldy. Qyzdardyń árqaısysy platformanyń shetine shyǵyp, jótkirinip alyp ádemi lentamen qoljazbasyn kózine taqap, uqyppen útir-núktesine deıin erejege saı oqı bastady. Shyǵarmalardyń taqyryptaryn qyzdardyń analary, ájeleri, tipti keıbireýleriniń kári ájeleri talqylaǵany kórinip-aq tur: kres joryǵynan bastalyp: "Dostyq", "Ótkendi eske alý", "Tarıhtaǵy qudaı kásibi", "Arman patshalyǵy", "Mádenıettiń paıdasy", "Memleketterdiń saıası qurylys túrleri", "Melanholıa", "Ata-anaǵa mahabbat", "Júrektiń beıimdiligi", taǵy-taǵylar.

Bul shyǵarmalardyń basty ereksheligi — melanholıa saryny. Ekinshi ereksheligi — ádemi de ásem sózdermen órnektelgen. Úshinshisi — ylǵı sary tap bolǵan sózder, sóılemder. Kózge birden túsetin: (adamnyń yzasyn keltiretin) aqyl aıtý, moral oqý. Shyǵarmanyń taqyryby qandaı bolsa da, ony jazǵan oqýshynyń mıyn soryp moral aıtý tipti kúlkili. Mundaı moraldiń jalǵandyǵy kim-kimge de túsinikti, alaıda bul kúnde bizdiń mektepterimizdiń bárinde osyndaı ótirik madaqtaý, ósıet aıtý keremet baǵalanady, múmkin jer aman turǵanda ózgermeıtin de bolar. Bizdiń elimizde jasóspirim boıjetken shyǵarmasynyń sońyn dinı ósıetpen aıaqtaýdy óziniń mindeti sanamaıtyn mektep múlde joq. Eseıgen qyz bala neǵurlym uıatsyz bolsa, soǵurlym onyń ózi dinı ósıetterden jyraq, al shyǵarmasy tolǵan dinı aqyl aıtý men moralǵa toly. Jaraıdy, biraz shyndyqtyń betin ashtyq, shynaıy sóz jekelegen adamdardyń ǵana kóńilinen shyǵatynyn eskereıik.

Odan da emtıhanǵa oralaıyq. Birinshi oqylǵan shyǵarmanyń taqyryby "Ómir osylaı bolýy kerek pe?"

Múmkin kishkene úzindini tyńdaýǵa oqyrmannyń tózimi jeter:

Tirshiliktiń ádettegi soqpaqtarynda jasóspirimder kópten kútken saltanatty meıramdardy kútedi. Olardyń qıaldary qyzǵylt túske boıalǵan kóńildi sýretter salady. Modany jaqsy kóretin boıjetken ózin shattyq pen qýanysh qushaǵyndaǵy toptyń ortasynda turǵandaı sezinedi. Aq kıimge oranǵan taldyrmash denesi kóńildi bıge aınalyp; onyń aıaq alysy jeńil, myna saltanatty shattyqtyń ortasynda júrgenderdiń ishinde onyń kózderi baqyt shýaǵyn shashyp bárinen sulý kórinedi. Osyndaı tátti qıal qushaǵynda ýaqyt tez ótedi, sosyn ol armandaǵan sát keledi, ózi qıalymen elestetken jánnatqa enedi. Myna jańa dúnıeniń ǵajaıyp kórinisteri basyn aınaldyrady. Ár kórinis barǵan saıyn ony ózine baýraıdy. Alaıda kóp keshikpeı ol syrty jarqyldaǵan dúnıeniń arǵy jaǵy — bos áýreshilik, ótkinshi qyzyqtar ekenin túsinedi. Baǵanadan beri janyn baýraǵan kórinister endi onyń yzasyn keltire bastaıdy. Saltanatty bı zaldary kórkinen jurdaı bolyp, onyń júregin aýyrtyp, ketýge májbúr etti jáne jer betindegi qyzyqtardyń bári onyń rýhanı sýsynyn qandyrmaıtynyna kózin jetkizdi!

Osylaı da osylaı kete beredi. Tyńdap otyrǵandar "Qandaı tamasha!", "Ne degen súıkimdi sózder!", "Durys-aq!" degen sekildi maqtaýlarmen kómkerilgen aıqaılar únemi qaıtalanyp otyrdy. Sol kitap oqylyp bitkendegi adamdy esinen tandyratyn, túkke turmaıtyn moraldy estigende jurt túgel qol soǵyp qoshemettedi.

Sodan soń qyldyryqtaı qyz bala kózine muń tunǵan kúıi ári pılúlıdiń áserinen bet álpeti tym surǵylttanyp "poema" oqýǵa kiristi.

Men sol poemadan biraz shýmaq keltireıin:

Mıssýrılik qyzdyń Alabamamen qoshtasýy

Alabama, qosh endi,
Súısem-daǵy osy eldi,
Qoshtasatyn kún týdy,
Qasiretke oranyp,
Júregim de bulqyndy,
Qaıǵyly oılar taǵy da
Uıa saldy janyma,
Ormanyńdy qanshama
Araladym tamsana.
Qoshtasarda jyladym,
Sen eń qımas turaǵym.
Tallassıdiń sýlary,
Qustyń jasyl qundaǵy...
Alabama, qymbattym,
Jylap saǵan til qattym.

Tyńdaýshylardyń bárine túsinikti bolmasa da, poema kóbine unady.

Budan keıin qara qasty, qara shashty qońyr qyz alǵa shyǵyp, sál tynystap aldy da, betin qaıǵyǵa orap, syńǵyraǵan daýyspen oqı bastady.

Kórinis

Bozǵylt tún qarańǵy edi. Kók taǵynyń mańynda bir de bir juldyz jyltyramaıdy; alystaǵy kúnniń kúńgirt kúrkili qulaǵyńdy shýlatady; jyn qaqqan naızaǵaı oınaqtap, bultty aspanda saltanat quryp júr, ataqty Franklınniń naızaǵaı ataýlyny noqtalaǵanyna jyny kelgendeı taırańdaıdy. Tipti qutyrynǵan jel ózderiniń jasyryn turaqtaryn tastaı salyp, osy kórinis sahnasyna odan saıyn qorqynyshty áser berý úshin sekirip júr. Qarańǵylyq pen yza jaılaǵan osy jyly meniń janym bir adamnyń maǵan kómektesýin sonshalyqty tiledi — mine, ol keldi —

Men ańsaǵan dosym, meniń qymbatty

Qasiretimdi seıiltti de meni sosyn jubatty.

Ol qasıetti kók turǵyndarynyń biri sekildi saltanat qurdy, jasóspirim qyzdardyń romantıkalyq qıalyndaǵy jánnattyń jolyndaǵy eshqandaı boıaýsyz, áshekeısiz óziniń tabıǵı sulýlyǵymen kóz tartady. Onyń júrisiniń dybysy shyqpaıdy, eger ol jaratqan bergen qudiretimen meni janap ótpegende, men ony sezbegen de bolar edim, al ol sulýlyǵyn kórsetýge tyryspaıtyn basqa boıjetkender sekildi únsiz ótip keter edi. Júzinde belgisiz qaıǵynyń izi jatyr, jeltoqsannyń aq maqtadaı kıimine tamyp, muz bop qatqan kóz jasyna uqsaıdy.

Bul masqara on bet eken, sońy presvıterıan shirkeýin moıyndamaıtyndardy adam aıtqysyz jazamen qorlaıtyn ósıetpen aıaqtalady. Qalanyń ákimi álgi shyǵarmanyń avtoryna syılyq berip turyp, jalyndy sóz aıtty; onyń aıtýynsha, Denıel Ýebsterdiń ózi de bul sheshendik ónerdiń ǵajap jetistigin maqtan eter edi.

Osy jerde "keremet" degen sóz bar shyǵarmalarda jáne tirliktiń ártúrli kıkiljińderi "ómir betteri" dep atalǵan jerler jaı áńgimeniń deńgeıinde.

İshimdikten tula boıy bosap, sál de bolsa meıirimdi keıipke engen muǵalim arqasyn halyqqa berip, oryn taǵyn jyljytty da, taqtaǵa Amerıkanyń kartasyn syza bastady, maqsaty — oqýshylardan geografıa boıynsha emtıhan alý. Alaıda muǵalimniń dirildegen qoly ıesine kónbedi, muny kórgen oqýshylar jaımen kúle bastady. Sebebin jaqsy túsingen muǵalim durys jazýǵa tyrysty: taqtaǵa jazǵanyn súrtip, qaıta órnek sala bastaǵanmen, burynǵydan da nashar, kúlki qattyraq estildi. Ol barlyq nıetin jumysqa baǵyshtap, klastyń kúlkisine kóńil aýdarmady. Klastyń kúlkisi kúsheıe tústi jáne bul tańǵalarlyq jaı emes! Muǵalimniń qaq tóbesi tusynda shardaqqa shyǵatyn lúk bar-dy, kenet sol lúkten moınyna jip baılanǵan mysyq túsip keledi jáne mysyq mıaýlamasyn dep onyń basyn shúberekpen qymtap baılap tastapty. Tómen túsip kele jatqan mysyq tyrbańdap jipke jarmasqan bolady, biraq aýa ǵana qarmady. Klastaǵy kúlki ulǵaıa tústi. Mysyq taqtamen áýre bolyp jatqan muǵalimniń basyna jaqyndap qaldy, bir kezde tyrnaǵymen muǵalimniń jalǵan shashyna jarmasa ketti jáne sol boıda oljasymen ol joǵary órledi. Muǵalimniń jyltyr basy jarqyrap sáýle shashty, sýretshiniń shákirti onyń basyn altyndap boıap qoıǵan eken.

Budan keıin jınalys aıaqtaldy. Balalar jazasyn aldy. Mektepte demalys bastaldy.

Jıyrma ekinshi taraý

GEK FIN TÁÝRATTAN ÚZİNDİ KELTİRDİ

Tom "Araq ishpeıtinderdiń jas dostary" dep atalatyn jańa qoǵamǵa múshe bolyp kirdi, óıtkeni, olarǵa "erekshe belgi" deıtin keremet moıyn oramal beriledi eken. Eshqashan shylym shekpeýge, nasybaı atpaýǵa, jaman sózder aıtyp ursyspaýǵa ýáde berdi. Osydan keıin ol jańa bir shyndyqtyń betin ashty: eger bir nársege ózińniń nıetiń bolsa, sony, endi ómir boıy istemeımin dep ant berýiń kerek. Naǵyz durys ádis! Tomnyń dál sol kezde bireýlermen ursysqysy jáne mas bolǵysy kelip ketti. Bul nıeti ulǵaıa berdi, tek keshikpeı búkil eldiń aldynda munyń moınyna qyzǵylt moıyn oramal taǵylady degen úmit qana ony toqtatty, osy úmit bolmasa, ol áldeqashan qoǵamnan shyǵyp keter edi.

Tórtinshi shilde jaqyndap qaldy; ol ishpeıtinderdiń qoǵamyna kirgeli úsh táýlikten asyp barady, onyń barlyq úmiti ólim aldynda jatqan sot Frezerde; sotty saltanatpen jerleıtin shyǵar, óıtkeni belgili tulǵa ǵoı. Sonda Frezer sot jerlenip jatqanda bul qyzyl moıyn oramal kólbeńdeıdi. Tom úsh kún boıy sottyń densaýlyǵyna kóńil bóldi jáne shynaıy yqylaspen onyń qandaı kúıde ekenin surap bilip júrdi. Keıde Tomnyń senimi sonshalyq úmit uıalatatyn, sondyqtan ol jáshikten shyǵarǵan óziniń erekshe belgisin aınanyń aldyna turyp tamashalaıtyn. Alaıda sot keıde ózin nashar sezingenmen, bir mezgil kádimgideı táýir bolyp qalady. Aqyrynda sot táýir bolyp keledi degen habar tarady, keshikpeı ol múlde jazylypty desti. Tom jurt muny kúlki etkendeı sezinip ashýlandy. Ol sol boıda qoǵam músheliginen bas tartty. Sosyn ne boldy deńiz?! Túnde sottyń jaǵdaıy kilt tómendep, qaıtys bolǵany. Osydan keıin eshkimge senýge bolmaıdy dep sheshti Tom. Sotty saltanatty túrde jerledi. İshpeıtinder, qoǵamnyń jas músheleri, sándenip qatar túzep júrdi, al sol kezde olardyń burynǵy joldasy qyzǵanyshtan jaryla jazdady. Onyń esesine endi Tom ózin erkin qustaı sezinedi — bul da jaı nárse emes!Onyń endi mas bolýǵa, adamdarmen ursysýǵa múmkindigi bar. Tańǵalarlyǵy — onyń zaýqy soqpaı qaldy. Eshqandaı tyıym bolmaǵan soń Tomnyń kúnákarlyq isterge degen qulshynysy aıaq astynan joq bolyp ketti de, burynǵy qyzyqtar endi túk bolmaı qaldy.

Kóp keshikpeı armandap kútken demalys Tomdy zeriktire bastady. Ol kúndelik bastap edi, biraq sońǵy úsh kúnde oǵan jazýǵa turatyndaı oqıǵalar bolmady, ony da tastady.

Qalashyqqa negrlerdiń orkestri keldi jáne bularǵa erekshe áser etti. Tom men Djo Garper balalardan óz orkestrlerin quryp, eki kún boıy rahatqa batty.

Ataqty tórtinshi shilde de kóńilsiz ótti, jańbyr quıyp, eshqandaı parad bolǵan joq, Tom ulylardyń ulysy dep oılaıtyn Qurama Shtattardyń senatory Benton myrza Tomnyń ábden kóńilin qaldyrdy, bıiktigi jıyrma bes fýt bolatyn dáý emes, jaı qarapaıym ǵana kisi bolyp shyqty.

Sırk keldi. Balalar sırkten keıin jyrtyq kilemderdi palatkaǵa tósep sırk qylyp úsh kún boıy ár baladan úsh túıreýish, qyzdardan eki túıreýish alyp tamashalasty; biraq keshikpeı bul da jalyqtyrdy.

Odan keıin kózbaılaýshy jáne frenolog keldi, olar ketkesin tipti kóńilsizdik bastaldy.

Keıde balalar men qyzdar úshin keshter uıymdastyrylatyn, biraq olar óte sırek bolady jáne ondaı keshterde kóńildi bolatyny sondaı, endigisin uıymdastyrǵansha kúte-kúte ábden sharshaısyń.

Bekkı Techer jazda ata-anasymen ózderiniń týǵan qalasy Konstantınoplge ketti, ol ketkesin ómirdiń barlyq qýanyshy sarqylǵandaı boldy.

Tom úshin ótkende ózi kórgen qorqynyshty ólimniń qupıasy ýaıym boldy. Sol ýaıym asqazandaǵy ashyq jaradaı janyn jep azapqa saldy.

Budan soń qyzylsha keldi.

Eki apta boıy Tom adamzat ataýly men beıbitshilik úshin qurban bolǵan tutqyndaı tósekte jatty.

Aýrýy janyna batqan ony eshteńe qyzyqtyrmady. Aqyrynda aıaǵynan tik turýǵa jaraǵan ol táltirektep kóshege shyqqanda, barlyq jerde adam qyzyǵarlyq ózgerister bolmaǵanyn kórdi. Qalashyqta dinı máseleler jandanyp, jurttyń bári, onyń ishinde kishkentaı balalarǵa deıin "Qudaı" týraly áńgime aıtatyn boldy, Tom qalany túgel aınalyp shyqty, ondaǵy maqsaty tym bolmasa bir kúnákardy kezdestirem dep oılaǵan, biraq ol oıynan da eshteńe shyqpaı, kóńili qaldy.

Ol Djo Garperge baryp edi, ol İnjildi oqyp otyr eken, Tom kóńili qulazyp myna kóriksiz kórinisten tezirek ketýge asyqty. Tom Ben Rodjersti izdep edi, ol dinı kitapshalar toly korzınany arqalap, qalashyqtaǵy kedeı turǵyndarǵa taratyp júr eken. Ol eń sońynda Djım Holısti taýyp edi, ol Tomnyń qyzylshamen aýyrǵany — kók táńiriniń oǵan barlyq kúnálary úshin ádeıi jibergen jazasy, keshirim suraý kerek dep úıretti.

Tomnyń árbir kezdesýi onyń onsyz da aýyr jaǵdaıyna tonnalap qasiret qosqandaı áser etti; ábden sharshaǵan ol Geklberrı Fındi izdep taýyp edi, ol da muny İnjilden úzindi oqyp, qarsy aldy. Tom buǵan shydaı almady: júregi qaq bólingendeı kúıde; ol úıge áreń jetti de, kereýetke qulaı ketti, búkil qalada tamuqta azap shegetin jalǵyz kúnákar ózi sezindi.

Túnde qatty daýyl turyp, shelektep jańbyr quıdy, kózdi ashtyrmaı naızaǵaı oınap, kúnniń kúrkilinen qulaq tundy.

Tom kórpeni búrkenip alyp, záresi ushyp óziniń ólimin kútti; osy alasapyrannyń bári munyń kúnálary úshin jasalyp jatqanyna onyń kúmáni bolmady. Óziniń kúnáǵa toly jan dúnıesimen qudaıdyń da tózimin taýysqanyna ábden senimdi jáne buǵan endi keshirim bolmaıdy. Eger bireý-mireý túkke turmaıtyn qońyzǵa qarsy búkil artılerıany shyǵarsa, Tom muny kúsh pen snarádtardy bosqa shyǵyndaý dep eseptegen bolar edi, biraq ol kók táńiri ózi sekildi kishkentaı qońyzdy qurtý úshin keremet qymbat turatyn naızaǵaı men qorqynyshty kúrkildi shyǵarǵanyna onsha tańǵalmady.

Aspandaǵy kúrkil-sarqyl sál-pál basylaıyn dedi, aqyry óziniń negizgi mindetin atqarmaı, ótip ketti. Balanyń alǵashqy oılaǵany — Qudaıtaǵalaǵa sheksiz alǵys aıtyp jáne budan bylaı jóndelý, ekinshisi — kúrkil men naızaǵaı endi kelmeıtin sekildi. Iaǵnı azdap kúte turý kerek.

Ertesine dárigerlerdi taǵy shaqyrýǵa týra keldi. Tomnyń syrqaty qaıta kúsheıip ketti. Qozǵalmaı shalqasynan úsh apta boıy jatqan Tomǵa úsh apta bir ǵasyrdaı kórindi. Aqyry úıden dalaǵa shyqqanda ólimniń muny aıap, jany ashyǵanyna qýanǵan joq. Sońǵy kezderi ol ózin úısiz-kúısiz, japadan jalǵyz adamdaı sezinip júrgeni esinde. Ol erine basyp kóshege shyǵyp edi, torǵaıdy óltirgen mysyqty jazalap jatqan Djım Holıs bastaǵan bir top balaǵa kezdesti. Mysyqtyń qurbandyǵy da sol jerde eken. Olardyń arǵy jaǵyndaǵy tasada Djo Garper men Geklberrı Fın urlaǵan qaýyndy qaýzap otyr eken. Beısharalar! Ótkendegi Tomnyń syrqaty olarǵa da keldi.

Jıyrma úshinshi taraý

MEFF POTTERDİŃ QUTQARYLÝY

Qalanyń uıqyly-oıaý ómirine qozǵalys endi áıteýir jáne qozǵalys bolǵanda qandaı: kisi óltirgenge sot bolatyn kún belgilendi. Qalashyqta tek sol týraly áńgime aıtylady. Osyndaı áńgimelerden Tom qaıda keterin bilmedi. Ólim týraly sál birdeńe estı qalsa, onyń júregi aýzynan shyǵyp keterdeı bulqyndy. Bul áńgimelerdiń Tomnyń kózinshe aıtylatyny tekten tek emes — buǵan duzaq qurýdyń aılasy. Ras, ol ólim jaıly jurt buǵan kúdikpen qaraıtyndaı sebep joq, alaıda qalanyń kóldeneń sózi onyń mazasyn túrtkileıdi. Oqtyn-oqtyn denesi bir ysyp, bir sýydy. Ol aqtaryla sóıleý úshin Gekti ońashalaý jerge alyp ketti. Eń bolmasa az ǵana ýaqytqa bolsa da ózi sekildi baqytsyz joldasymen aýyr qasireti jaıly áńgime shertý kerek qoı! Onyń ústine Gektiń aýzynan eshteńe shyqpaǵanyn ábden bilgisi keldi.

— Gek, sen bireý-mireýge anaý týraly aıttyń ba?

— Ne týraly?

— Bilesiń ǵoı...

— Joq, árıne.

— Bir sóz de?

— Bir sóz aıtqan bolsam, osy arada jerge kirip keteıin! Sen nege suradyń?

— Jaı, men qoryqtym.

— Óı, Tom Soıer, bizdiń aýzymyzdan shyqqan bolsa, eki kún de ómir súrmegen bolar edik. Sen óziń de bilesiń ǵoı?

Tomnyń tula boıy sál de bolsa jeńildenip qaldy. Únsizdikten soń:

— Gek, seni eshkim májbúr ete almaı ma aıtýǵa? — dedi.

— Meni me? Joq-á! Jeksuryn býdan meni ózenge batyryp jibergenin qalasam, — onda múmkin...

— Iaǵnı bári oıdaǵydaı. Biz aýzymyzǵa berik bolsaq, bizdi eshkim qozǵamaıdy. Degenmen taǵy da ant eteıik. Sonda durysyraq bolady.

— Jaraıdy.

Olar bir-birine taǵy saltanatty ári qorqynyshty ant beristi.

— Jurt ne aıtyp júr, Gek? Men talaı áńgime tyńdadym.

— Ne aıtady? Báriniń aıtatyny bireý: Meff Potter, Meff Potter, Meff Potter. Men estigen saıyn qara terge túsemin — bir jerge tyǵylyp qalǵym keledi.

— Mine, mine! Men de solaımyn. Onyń sharýasy bitedi ǵoı! Seniń oǵan janyń ashymaı ma... Keıde?

— Óte jıi, tipti jıi.Onyń joly bolmaıtyn adam ekeni ras, biraq ol eshkimge zıan jasaǵan joq qoı. Eshkimge, eshqashan da. Azdap balyq aýlaıdy, ishkende jaqsy bolsyn dep, sosyn is joq solbyraıyp júredi. Áı, qudaıym-aı, bizdiń bárimiz sondaımyz ǵoı! Jurttyń bári bolmaǵanmen, kóbi sondaı: mysaly meniń ákem jáne basqalar. Al, ol meıirimdi: keıde ol maǵan balyǵynyń jartysyn beredi, ózine ǵana jetetin bolsa da. Qanshama ret meni qutqardy, kómektesti!

— Maǵan qaǵaz jylandardy jóndep, qarmaǵyma jalǵap bergen. Oǵan biz abaqtydan qashýǵa kómektessek, keremet bolar edi!

— Qaıdaǵyny aıtyp tursyń! Biz oǵan qalaı kómektesemiz? Jáne budan oǵan qandaı paıda? Qashyp shyǵady, sosyn ony ustap alady.

— Iá... Solaı ǵoı... Durys aıtasyń. Ol dál shaıtan sekildi jurttyń bári oǵan urysqanyn estý jynymdy keltiredi, al onyń eshqandaı kinási joq qoı.

— Meniń de, Tom. Túsinesiń be, búkil shtattaǵy eń qanypezer adam, nege osy ýaqytqa deıin ony darǵa aspaǵan dep júr jurt.

— Iá, ıá, óz qulaǵymmen estidim: eger ony bosatyp jiberse, Lınch zańymen jazalaıdy!

— Solaı isteıdi: darǵa asady.

Balalar Potter týraly uzaq áńgimeledi, biraq odan ekeýi de kóńil jubatarlyq eshteńe tappady. Qas qaraıyp qarańǵylyq túskende kútpegen kezdeısoq bir nárse olardy qıyndyqtan qutqara ma degen úmitpen ekeýi shetkeri turǵan shaǵyn abaqtynyń mańyn sharlady. Biraq eshteńe bola qoımady: shamasy ońbaǵan tutqynmen meıirimdi perishtelerdiń de isi joq.

Olar bir ǵana jaqsylyq isteı aldy, buryn da birneshe ret jasaǵan: terezedegi temir shilterden biraz temeki men birneshe shyrpy berdi. Ol tómengi qabatta, qaraýyl joq edi.

Mynadaı syılyq úshin ol alǵysty jaýdyrǵanda bular buryn yńǵaısyzdanatyn.

Búgin onyń alǵysyn estý tipti aýyr boldy. Potter:

— Senderdiń meıirimderiń úshin kóp-kóp alǵys aıtamyn, balalar! Búkil qalada ekeýińnen basqa eshkim meni esine almaıdy. Muny men eshqashan umytpaımyn, joq-joq! Men ózime jıi aıtamyn: balalardyń bárine oıynshyq, qaǵazdan jylan jasap beretinmin, qaı tustan balyq aýlaý kerektigin kórsetetin edim. Olardyń bárimen joldas bolǵam, kári Mefftiń basyna kún týǵanda, mine, endi solardyń bári teris qarap ketti. Al Tom teris aınalǵan joq, Gek te teris qaramady, olar meni umytqan joq jáne men de olardy eshqashan umytpaımyn. Iá, balaqaılar, men masqara is istedim: men mas boldym, aqylym aýysty, barlyq pále sodan. Al endi meni darǵa asady... Durys, árıne... durys. Bárinen sol artyq, shyn aıtam! Qaıtemiz muny áńgimelep... Meniń eń jaqyn dostarym, senderdi jabyrqatyp nem bar. Senderge bir ǵana sóz aıtqym keledi: eger shilterli úıge túskileriń kelmese, anaý qarǵys atqyr sharapty urttamańdar. Kishkene batysqa qaraı turyńdarshy. Mine, osylaı. Men sekildi qasiretke kezikken adamǵa dostarynyń bet-júzin kórý de kóńilin jubatady, maǵan eshkim kelmeıdi, tek sender ǵana. Dostardyń meıirimdi júzi... dostardyń meıirimdi júzi. Birińniń ıyǵyńa ekinshiń shyǵyp kórińdershi, men qolymdy tıgizeıin. Iá, osylaı. Endi meniń qolymdy qysyńdar — senderdiń qoldaryń shilterge sıady ǵoı, meniń qolym tym úlken, — dep sózin aıaqtaǵanda bul ekeýi ózderin qorqaq jáne satqyn sezindi.

Kishkene qoldar álsiz, degenmen olar Meff Potterge kádimgideı kómektesti, eger qoldarynan kelse, budan da zor kómekke daıyn.

Tom úıge ábden baqytsyz jandaı oraldy, sol túni kórgen tústeri de adam shoshyrlyq qorqynyshty. Erteńine jáne úshinshi kúni de ol sot úıiniń mańynda aınalshyqtap júrdi. Erkinen tys bip kúsh ony ishke qaraı ıterdi, biraq ózin ózi toqtatty. Gek te dál osyndaı kúıde bolatyn. Ekeýi bir-birinen qashyp, kezdespeýge tyrysty. Oqtyn-oqtyn ekeýi de alysyraq ketip qalady, biraq áıteýir kúsh sot úıiniń janyna tarta beredi. Sot zalynan bireý shyǵyp edi, Tom onyń áp sózin muqıat tyńdady, alaıda habar kóńilsiz: Potter baıǵus ádilet sotynyń shym-shytyryq torynan shyǵa almaı, shatasa bergenge uqsaıtyn. Sottyń ekinshi kúniniń sońynda qala ósegi bir tujyrymǵa keldi: úndilik Djonyń aıtqandarynyń bári tolyq rastaldy jáne Potterdi qandaı jaza kútip turǵany kúmánsiz shyndyq.

Tom túnde úıge kesh oraldy jáne tereze arqyly túsip tósegine bardy. Ol tolqyp kópke deıin uıyqtaı almady. Erteńine búkil qala túgeldeı sot úıiniń mańyna jınaldy, óıtkeni bul sheshýshi kún bolatyn. Sot zaly lyq toly — erler men áıelder. Aqyrynda kóp kúttirgen sot alqasynyń músheleri kelip oryndaryna jaıǵasty. Birneshe mınýttan soń esi shyǵa qoryqqan, sup-sur bolyp ketken beıshara Potterdi ákeldi. Ony jurttyń bári kórip otyratyn jerge ornalastyrdy. Dál sondaı bıik jerde túsi sýyq úndilik Djo miz baqpaı otyr. Taǵy únsizdik bastaldy, sodan soń sot shyqty jáne sherıf otyrys bastalǵanyn habarlady. Sot músheleri ádettegideı ózara kúbirlesip, bir qaǵazdardy jınaı bastady. Osy usaq-túıek jáne basqa da mánsiz baıaý qımyldar ne bolaryn kútip otyrǵan zalǵa erekshe saltanat bergendeı boldy.

Meff Potterdiń bulaq basynda sol ólim bolatyn kúni ertemen jýynyp otyrǵanyn kórgen kýáger shaqyryldy. Kýáger Meff Potter muny kóre sala qasha jónelgenin aıtty. Taǵy da birneshe suraqtan keıin aıyptalýshy qorǵaýshyǵa qarady:

— Endi sizdiń kezegińiz: kýágerge suraq berińiz, — dedi.

Aıyptalýshy basyn kóterip kózin salyp edi, qorǵaýshy "Meniń suraǵym joq" degende kózin edenge qadady.

Kelesi kýáger óliktiń janynda jatqan pyshaqty taýyp alǵanyn aıtty.

Aıyptaýshy taǵy da qorǵaýshyǵa qarap:

— Kýágerge suraq berýińizge bolady, — dedi.

Qorǵaýshy:

— Meniń kýágerge suraǵym joq, — dedi taǵy da.

Úshinshi kýáger ant berip turyp myna pyshaqty Potterdiń qolynan birneshe ret kórgenin aıtty.

Aıyptaýshy qorǵaýshyǵa:

— Kýágerge suraq berýińizge bolady, — dedi taǵy qaıtalap.

Potterdiń qorǵaýshysy bul kýágerge de suraq bermeıtinin habarlady.

Otyrǵandardyń júzinen ókingendik baıqaldy. Ne qylǵan qorǵaýshy? Óziniń qorǵap otyrǵan adamyn dar aǵashynan qorǵap qalýǵa kúsh salmaı ma?

Birneshe kýáger kisi ólgen jerge ákelgende Potterdiń yńǵaısyzdanǵanyn aıtty. Naǵyz qylmysker sol ekeni birden baıqaldy. Qorǵaýshy bul kýágerlerdi de esh suraq qoımaı qoıa berdi.

Sol este qalǵan kúni tańerteń zırat basynda bolǵan qaıǵyly oqıǵany usaq-túıegine deıin aıtyp bergen kýágerlerge Meff Potterdiń qorǵaýshysy birde-bireýine suraq qoıýǵa tyryspady. Kórermender yzalanyp, aıaqtaryn tepkilep, kelispeýshilik bildirdi. Sot olarǵa qatań eskertti.

Budan soń aıyptaýshy turyp:

— Naǵyz senimdi kýágerler ant ústinde bul asa aýyr qylmysty aıyptalýshynyń oryndyǵynda otyrǵan kisi jasaǵanyn aıtty. Meniń basqa aıtarym joq: aıyptaý rastaldy.

Potter beıshara yńyranyp, eki qolymen betin basyp, aldy-artyna teńselip ketti. Sot zalynda aýyr únsizdik bastaldy. Tipti erkekter de qobaljyp ketti, al áıelder jandary ashyǵannan jylap jiberdi.

Sol sátte qorǵaýshy ornynan turyp, sotqa qarap:

— Joǵary mártebeli myrza! Otyrystyń basynda men meniń qorǵap otyrǵan adamym bul qylmysty ishimdiktiń kesirinen esin bilmeı jasaǵan dep edim. Biraq men ol pikirlerimnen bas tartamyn jáne jazany jeńildetińizder dep ótinish aıtpaımyn, — dedi de, prıstavqa:

— Tomas Soıerdi shaqyryńyz! — dedi.

Jurttyń bári, tipti Potterdiń ózi de, tańdanyp qaldy.

Kózdiń bári sot ústeliniń janyna kelgen Tomǵa qadaldy. Bala bir túrli sasyp turǵandaı boldy, óıtkeni záresi ushyp ketti. Ony ant beretin jerge ákeldi.

— Tomas Soıer, on jetinshi maýsymda tún ortasy kezinde siz qaıda boldyńyz?

Tomnyń úndilik Djonyń temirden soqqandaı betine kózi túsip ketip edi, tili tańdaıyna jabysyp qaldy. Tyńdaýshylar demderin ishine tartyp tyna qaldy, al daýysy Tomǵa baǵynbaı qoıdy.

Alaıda birneshe mınýttan keıin bala ózine ózi kelip, jaýap bere bastady, al jurt tyńdap otyrdy.

— Zıratta.

— Qattyraq aıtsańyz eken. Siz qoryqpańyz. Iá, siz...

— Zıratta boldym.

Úndilik Djonyń júzinen jek kórgen mysqyl kórindi.

— Siz Gors Vılámstyń molasynyń mańynda boldyńyz ba?

— Iá, myrza.

— Ótinemin, sál qattyraq aıtsańyz. Moladan qandaı qashyqtyqta boldyńyz?

— Siz ekeýmizdiń aramyzdaı jerde.

— Siz tyǵylyp qaldyńyz ba, joq, kórinip turdyńyz ba?

— Tyǵyldym.

— Qaıda?

— Molanyń janyndaǵy japyraqtardyń arasyna.

Úndilik Djo kádimgideı selk etti.

— Sizben birge bireý boldy ma?

— Iá, myrza, men onda...

— Sál toqtańyz. Joldasyńyzdy dál qazir aıtýdyń qajeti joq. Ýaqyty kelgende onan da jaýap alamyz...

— Siz zıratqa bir nárse apardyńyz ba?

Tom eki oıly bolyp, kidirip qaldy.

— Aıtyńyz, qoryqpańyz, dostym, — shyndyq bárinen joǵary.

— Ne aparyp edińiz onda?

— Tek... ólgen mysyqty.

Zalda kúlki júrip ótti. Sot qońyraýyn shyldyratty.

— Biz ólgen mysyqtyń denesin sotqa kórsetemiz. Al endi, dostym, eshteńeden qoryqpaıtyn minezińizben, eshteńeni jasyrmaı kórgenińizdi túgel aıtyp berińiz.

Tom áýeli batylsyzdaý bastaǵanmen, sózi birte-birte tógile berdi; keshikpeı sot zalynda dybystyń bári óship, tek Tomnyń daýysy ǵana sańqyldap estildi; tyńdaýshylar aýyzdaryn ashyp, dem shyǵarmaı onyń ár sózin esteri kete tyńdaǵandary sondaı, tipti ýaqytty da baıqamady — onyń jan túrshiktirer áńgimesi túgel baýrap aldy.

Tom kisi óltirilgen tusqa kelgende, zal teńselip ketti:

— Dáriger taqtaımen Meff Potterdiń basyna urǵanda ol qulap qaldy, al úndilik Djo dárigerge pyshaq alyp jarmasa ketti jáne...

Osy kezde úndilik Djo terezeden sekirip qashyp ketti, ony ustaýǵa umtylǵandardy ıterip tastady, ol sondaı!

Jıyrma tórtinshi taraý

TAMASHA KÚNDER JÁNE QORQYNYSHTY TÚNDER

Tom taǵy da ataqty batyrǵa aınaldy. Úlkender ony erkeletip, bala bitken oǵan qyzyǵa qarady. Ol ańyzǵa aınalyp, dańqqa bólendi: jergilikti gazet ony túbi prezıdent bolatyn bala, tek oǵan deıin ony darǵa asyp úlgermese, — dep jazdy.

Qashan da sózge erip tez ózgere qalatyn jurt kúni keshege deıin dymyn qaldyrmaı balaǵattap jeksuryn kórgen Meff Potterge endi qushaqtaryn ashyp, meıirimmen qaraıtyn boldy. Bul úshin adamdarǵa kiná taǵýǵa bolmaıdy, óıtkeni bul da adamnyń jaqsy qasıetteriniń biri ǵoı.

Tom kúndiz saltanat pen shattyqtyń qushaǵynda júrdi, biraq túnderi ony qorqynyshqa orap alatyn boldy. Úndilik Djo únemi túsine enip, adam aıtqysyz jazamen óshimdi alamyn dep qorqytty. Eshqandaı qyzyq balany eliktirmedi, kesh bolsa boldy — sharbaqtyń syrtyna shyqpaıdy. Baıǵus Gek te Tom sekildi qorqynysh pen úreı qushaǵynda, óıtkeni sot bolardyń aldyńǵy kúni keshke qaraı Tom barlyq tarıhty Potterdiń qorǵaýshysyna aıtyp bergen, sosyn meniń de bul oqıǵaǵa qatysym bar ekeni bilinip qala ma dep qaýiptengen ol úndilik Djo qashyp ketkesin sotta kýáger bolmaıtyn shyǵarmyn dep sál tynyshtalyp edi. Gek ózi týraly málimetterdi qupıa etip saqtańyz dep qutqarýshyǵa ótingen. Alaıda sol kúni tún ortasynda Tomdy qýyp otyryp qutqarýshynyń úıine aparǵanda, bir-birine ant etip, bul qupıany tiri janǵa aıtpaımyz dep sertteskenderin esine alǵanda Gek adam balasyna degen senimin múlde joǵaltty.

Kúndiz Meff Potterdiń alǵysyn tyńdaǵanda Tom sol oqıǵa jaıly búkpesiz barlyq shyndyqty aıtqanyna qýanatyn, biraq tún bolsa boldy, aýzyna ıe bola almaǵanyna ókinedi. Ol birese býdandy eshqashan eshkim ustaı almaıdy dep qorqady, birese ony ustap alady dep qorqady. Sol adamnyń óligin kórse ǵana bul tynysh tynys alatynyn sezindi.

Búkil aımaqty tintip tekserdi, býdandy ustaǵan adamǵa syılyq beriletindigi jarıalandy, biraq ol tabylmady. Sen-Lýıden kóripkel izdeýshi de tabyldy. Ol kelip ár jerdi túrtkilep, basyn shaıqap, keremet oıly adamdaı keıippen "izdi tapqanyn" (osyndaılardyń ádeti) aıtyp ketti. Ol ketkesin Tom burynǵysynsha qaýipti qorqynysh qushaǵynda júrdi.

Alaıda kúnder ótip jatty jáne Tomnyń janyna jaı taptyrmaǵan ýaıym birte-birte seıile bastady.

Jıyrma besinshi taraý

QAZYNANY İZDEÝ

Deni cay, ózindik oı-pikiri bar kez kelgen balanyń ómirinde bir jaqqa ketip qalǵysy keletin, jer astynda jatqan qazyna taýyp alǵysy keletin kez bolady. Sol yntyzarlyq bir kúni Tomdy da baýrap aldy. Ol Djo Garperdi izdep edi, bos áýreshilik boldy. Sosyn Ben Rodjersti izdeı bastap edi, biraq ol balyq aýlaýǵa ketipti. Sońynda Tom Gek Fındi jolyqtyrdy. Gek Qandy qol — naǵyz laıyqty joldas! Tom ony áńgimelerin eshkim estimeıtin ońasha jaqqa shyǵaryp alyp, oǵan óziniń qupıa josparlaryn jaıyp saldy. Gek kelisti. Gek aqsha shyǵyndaýdy talap etpeıtin, kóńildi alańdatar sharýanyń bárine qatynasýǵa daıyn, óıtkeni ýaqytynyń kóptigi sondaı, tipti keıde qaıda keterin bilmeıdi. Árıne, "Ýaqyt — aqsha" degen mátel buǵan kelińkiremeıdi.

— Qaı jerdi qazamyz? — dep surady Gek.

— O, barlyq jerdi qazamyz!

— Barlyq jerde qazyna kómilgen be?

— Árıne, joq, Gek. Qazyna keıde belgisiz bir aralda, keıde shirigen sandyqta, bolmasa tamyry kepken, qýraǵan aǵashtyń túbinde saqtalýy múmkin; kóbine adamdar úıdiń edeniniń astyna jasyrady.

— Kim olardy kómedi?

— Qaraqshylar ǵoı. Al sen kim dep oıladyń? Jeksenbilik mektepterdiń dırektorlary ǵoı dep pe ediń?

— Bilmeımin. Meniń qazynam bolsa, jerge kómip jasyrmaı, aqshama ońdy-soldy ómir súrer edim.

— Men de súıter edim. Alaıda qaraqshylar aqshany shashpaıdy; olar ony jerge kómedi.

— Sonda olar keıin kómgenderin alýǵa kelmeı me?

— Joq, olar kómgen qazynaǵa kelýdi ylǵı armandaıdy, biraq sosyn belgilerin umytyp nemese aıaq astynan ólip qalady. Qazynany jata-jata tot basady. Sodan soń bireý sarǵaıyp bitken eski qaǵazdy taýyp alyp, odan qazynany kómgen jerdiń belgisin izdeıdi. Ol qaǵazdy túsiný úshin bir apta, tipti odan da artyq taldaý qajet, óıtkeni onyń jazýlary kezkelgen adam túsinetin emes — ıeroglıfter .

— Iero... Ol ne?

— I-ero-glıfter... túrli sýretter, bir qaraǵanda eshteńe emes sıaqty.

— Sende sondaı qaǵaz bar ma, Tom?

— Joq.

— Onda sen belgilerdi qalaı bilesiń?

— Maǵan belginiń qajeti joq. Qazynany ylǵı jyn-shaıtany bar úıdiń astyna kómedi nemese bir aralǵa, ne bolmasa keýip qalǵan aǵashtyń astyna. Djekson aralynda biz izdep kórdik qoı, keıin ol jaqqa taǵy bir soǵarmyz. Jyn-shaıtan mekendegen bir eski úı Stıll-Haýzdyń art jaǵyndaǵy bulaq mańynda bar, ol jerde qýraǵan aǵash degen kóp-aq.

— Jáne ár aǵashtyń astynda tyqqan qazyna bar ma?

— Dámesin qaraı gór! Árıne, joq!

— Qaı aǵashty qazýdy qaıdan bilesiń?

— Báriniń túbin qazamyz.

— Oı, Tom, biz jaz boıy izdeımiz ǵoı onda!

— Nesi bar eken! Esesine biz ishi tolǵan dollar mys qazan tabamyz nemese shirip bitýge jaqyndaǵan sandyq ishi toly brıllıant. Sonda sen ne aıtasyń?

Gektiń kózi jaınap ketti.

— Bul keremet! Meniń ómirime osy jetedi. Al ol brıllıanttardy ne isteımin men? Sen maǵan júz dollar meniń úlesimdi ber, al brıllıanttyń maǵan túkke qajeti joq.

— Jaraıdy! Men brıllıanttardy tastamaımyn, oǵan mazalanbaı-aq qoı. Olardyń keıbireýi jıyrma dollar turady. Bir dollardan arzan brıllıant bolmaıdy.

— Ras pa?

— Ollahı, shyn, kimnen surasań da aıtady. Sen eshqashan brıllıant kórgen joqsyń ba, Gek?

— Joq, kórmegen sıaqtymyn.

— Biraq koróldarda brıllıant taý bolyp úıilip jatady.

— Meniń koróldarmen tanystyǵym joq qoı.

— Saǵan qaıdaǵy tanystyq! Eger sen Eýropaǵa bara qalsań, onda koróldardy úıir-úıirimen kórer ediń. Olar onda qumyrsqadaı qaınap, sekirip júredi.

— Sekiredi?

— Áı, aqynym-aı! Olar nemenege sekirsin?

— Óziń aıttyń ǵoı sekirip júredi dep.

— Aqymaqtyq! Eýropada olar sansyz kóp degenim ǵoı. Árıne, olar sekirmeıdi, nemenesine sekiredi? Olar qara qurttaı qaptap júrgenin sen kórseń ǵoı — anaý álgi búkir Rıchard bar ǵoı sol sıaqty.

— Rıchard? Famılıasy qalaı?

— Eshqandaı famılıasy joq onyń. Koróldardyń tek esimi ǵana bolady.

— Sen de aıtady ekensiń!

— Shyn aıtam.

— Eger olaı bolsa, men koról bolǵym kelmeıdi. Múmkin negrler sıaqty tek esimin ataǵan unaıtyn shyǵar, al bul maǵan tipti de qajet emes, toqtaı tur, qaı jerdi qazamyz?

— Bilmeımin. Anaý bulaqtyń janyndaǵy tóbeshikte qýraǵan aǵash bar ǵoı — sodan bastaımyz ba?

— Jaraıdy.

Olar eski kúrek pen synyq qaıla alyp, jolǵa shyqty. Úsh mıldeı júrý kerek edi. Ysyldap-pysyldap, alqynyp áreń jetti — kún janyp tur, eń jaqyn aǵashtyń kóleńkesine ekeýi jantaıa ketti, biraz demalyp, temeki shegip almaq.

— Qandaı tamasha! — dedi Tom.

— Iá!

— Gek, tyńdashy, eger biz jer astyna kómilgen qazyna tapsaq, sen óz úlesińdi qaıda jumsaısyń?

— Men be? Kúnde et salǵan baýyrsaq pen sodaly sý satyp alamyn, qalaǵa kelgen sırktiń bárine baramyn. Kóńildi ómir súrý úshin ne isteý kerek ekenin men bilemin.

— Qalaısha bárin jumsaısyń, birazyn salyp qoımaımysyń?

— Nemenege jınaımyn?

— Kelesi jylǵa da jetý úshin.

— Oı, ol bos áńgime. Eger men aqshamnyń bárin joımasam, bizdiń qalaǵa ákem kele qalsa, qolyn salady aqshaǵa. Odan keıin ómir súrip kór! Bárin tazalap ketedi! Al, sen óz úlesińdi qaıda jiberesiń, Tom?

— Baraban satyp alam, sosyn qylysh, qyzyl galstýk jáne búldogtiń kúshigin asyraımyn, sosyn úılenemin.

— Úılenesiń be?

— Iá.

— Tom, seniń aqylyń aýysqan ba?!

— Toqtaı tur, kóresiń áli.

— Budan basqa aqymaqtyq oıyńa kelmedi me, Tom? Mysalǵa sen meniń áke-sheshemdi qara — erteden keshke sheıin tóbeles, urys-keris. Men ony eshqashan umyta almaımyn.

— Bos áńgime! Meniń úılenetin qyzym eshqashan tóbelespeıdi.

— Al meniń oıymsha olardyń bári birdeı. Joq, Tom, sen jaqsylap oılan! Men saǵan aıtyp turmyn — oılan. Qyzyńnyń aty kim?

— Ol qyz emes, jasóspirim qyz bala.

— Oı, báribir ǵoı. Bireýler qyz deıdi, endi bireýler qyz bala deıdi: kim qalaı aıtqysy kelse, solaı aıtady. Ekeýi de durys. Aty kim onyń?

— Qazir emes, keıin aıtarmyn.

— Jaraıdy, óziń bil. Eger sen úılenseń, men japadan jalǵyz qalamyn.

— Iá, aıtady ekensiń! Bizge kóship kelesiń de, meniń úıimde turatyn bolasyń...

Olar qara terge túsip, saǵat jarymdaı jer qazdy, biraq eshteńe taba almady; taǵy jarty saǵat eńbek etti, qorytyndy joq. Gek aıtty:

— Qazynany tereńge kóme me?

— Joq, biraq keıde tereńge kómedi! Bári olaı istemeıdi. Shamasy, biz qazatyn jerdi durys taba almaı júrmiz.

Basqa bir jerdi tańdap, taǵy jumysqa kiristi. Endi ekpinderi baǵanaǵydan góri báseńdeý, degenmen eptep alǵa basýda. Áýeli únsiz qazyp edi, sosyn Gek kúrekke súıenip, jeńimen mańdaıynan jańbyrsha tamshylaǵan terdi súrtti.

— Sosyn qaı jaqtan qazamyz, myna shuńqyrdy bitirgesin deımin?

— Kardıf taýyndaǵy jesir áıeldiń úıiniń artynda bir eski aǵash bar ǵoı, sol jerdi baıqap kórsek dep oılaımyn.

— Nesi bar, durys jer. Alaıda jesir áıel bizden qazynany tartyp alyp qoımaı ma, Tom? Sonyń jeri ǵoı.

— Bizden tartyp alady?! Meıli alyp kórsin! Joq, qazynany tapqan kim, ol — soniki. Kimniń jerinde jatqany esepke alynbaıdy.

Gek tynyshtalaıyn dedi. Olar qazýdy jalǵastyra berdi, biraq ári-beriden soń Gek:

— Shaıtan alsyn, biz taǵy basqa jerdi qazdyq! Sen qalaı oılaısyń?

— Túsinbeımin, Gek. Albastylardyń kedergi keltiretinderi bolady. Solar birdeńe jasady ǵoı deımin.

— Taǵy ne! Qandaı albasty? Olarda kúndiz kúsh bola ma?

— Durys, durys! Meniń oıyma kelmepti. Endi bárin túsindim! Biz ekeýmiz aqymaqpyz! Tún ortasy kezinde aǵashtyń eń uzyn butaǵynyń kóleńkesi qaı jerge túsetinin taýyp, sol jerdi qazýymyz kerek.

— Oı, quryp ketsin! Iaǵnı osyǵan deıin biz qansorpa bolǵan ekenbiz ǵoı jarymes adamdaı. Endi túnniń bir ýaǵynda osy jerge taǵy salpańdap kelemiz be? Ittiń ólgen jerine! Sen úıden shyǵa alasyń ba?

— Men shyǵarmyn-aý. Jáne bárin búgin bitirý kerek, áıtpese biz qazǵan shuńqyrlardy kórgender, bizdiń ne izdep júrgenimizdi biledi de, qazynany solar taýyp alady.

— Olaı bolsa, men terezeńniń tusyna kelip taǵy da mıaýlaımyn ǵoı.

— Jaraıdy. Qaıla men kúrekti butalardyń arasyna tyǵyp qoıaıyq..

Túnde, saǵat on ekiniń shamasynda, balalar sol aǵashtyń túbine kelip otyrdy da, kóleńke túsýin kútti. Jan balasy joq jer jáne adam qorqatyn túnniń bir ýaǵy. Shaıtandar sybdyrlaǵan japyraqtardyń arasynda sybyrlasyp, túrli elester árbir qarańǵy buryshta tyǵylyp, alystan ıttiń úrgeni estiledi, úki aıqaılap oǵan ún qosady. Saltanatty únsizdik balalardyń kóńilin basyp, olar áńgimelesýdi de qoıdy. Aqyry olar tún ortasy boldy dep kóleńkeniń túsken jerin baıqap alyp, qazýǵa kiristi. Úmit degen sáýle olarǵa qýat berip, jumysqa jumyla túsken olar kúrek tereńge súńgigen saıyn bir nársege tıip ketse, júrekteri toqtaı jazdaǵanmen, qýanyshty eshteńe tabylmady. Topyraqtyń arasynan ne tas, ne aǵashtyń tamyry shyǵady. Aqyry Tom aıtty:

— Bul joly da tappadyq, Gek. Taǵy da bosqa áýre bolyp jatyrmyz.

— Qalaı bosqa? Biz jańylǵan joqpyz. Kóleńke túsken osy jer emes pe?

— Bilem, biraq másele onda emes.

— Endi nede?

— Biz ýaqytty durys baǵdarlaǵan joqpyz. Múmkin biz óte erte nemese kesh bastaǵan shyǵarmyz qazýdy.

Gektiń qolynan kúregi túsip ketti.

— Durys aıtasyń. Másele sonda. Iaǵnı bul sharýany qoıý kerek. Ýaqytty báribir biz eshqashan anyqtaı almaımyz. Sosyn aınalada tolǵan shaıtan ba, elester me — záreńdi ushyrady. Bireý jelkeńnen qarap turǵan sekildi, burylýǵa qorqam, múmkin meniń art jaǵyma qaraýymdy kútip turǵan shyǵar. Tula boıymdy aıaz qaryǵandaı kúıdemin.

— Men de qorqyp turmyn, Gek. Aǵashtyń túbine aqsha jasyrǵanda ádette ólgen adamnyń múrdesin birge kómedi qaraýyl retinde.

— Qudaı saqtasyn!

— Iá, ıá, kisini kómedi, maǵan talaı aıtqan.

— Óziń bil, Tom, al men óliktermen arpalysatyn jaıym joq. Olarmen bir pálege ushyraısyń.

— Meniń de óli deneni qoparǵym kelmeıdi, Gek. Kenet bul jerde jatqan múrde bas qańqasyn kóterip birdeme deýi de múmkin!

— Qoıshy, Tom! Záremdi ushyrdyń ǵoı!

— Endi qaıtemin, Gek, ózim de ne isterge bilmeı turmyn!

— Tom, tyńdashy, osy jerdi tastaıyq. Basqa bir jerden baqyt izdep kóreıik.

— Asyly, osynyń durys bolar, — dedi Tom.

— Endi qaıda baramyz?

Tom ári-beri oılandy da:

— Anaý jaqqa, elesteri bar sonaý úıge baraıyq.

— Oı, qaıdaǵyny... Eles degendi jaqsy kórmeımin, Tom. Olar ólilerden ótken jaman. Óli adam múmkin keıde sóıleıtin de shyǵar, biraq elester sekildi aınalańda júrip, betińe qaramaıdy, tisin qaıramaıdy. Al eles degender sonyń bárin isteıdi. Men ondaı oıyndardy kótere almaımyn, Tom, ony eshkim de kótermeıdi.

— Iá, biraq elester tek túnde ǵana júredi: kúndiz olardyń jer qazýǵa keseldigi joq.

— Solaıy solaı ǵoı, biraq adamdar ol úıge túnde túgili kúndiz de kirmeıdi.

— Adamdar jalpy bireýdi pyshaqtap ketken ne óltirgen jerlerge barǵylary kelmeıdi. Biraq ol úıde túnde de eshteńe kórinbeıdi ǵoı, tek keıde terezesinen kógildir ot jyltyraıdy, al naǵyz elester onda joq.

— Tom, eger sen kógildir ot kórgen bolsań, elesteıtinder de qashyq emes degen sóz. Ózinen ózi túsinikti ǵoı. Kógildir ottar solarǵa ǵana kerek.

— Degenmen olar kúndiz saıran salyp júrmeıdi. Biz nemenege qorqamyz?

— Jaraıdy, ol jerdi de qazaıyq, eger kóńiliń aýyp tursa... degenmen qaýipti.

Osy kezde olar túsip kele jatty. Tómende ańǵardyń ortasynda aı sáýlesine oranǵan sıqyrly jalǵyz úı tur, sharbaǵy baıaǵyda-aq qırap qalǵan; baspaldaqqa deıin shóptiń astynda; terezelerinde áınek joq; tóbesiniń bir sheti qulaǵan. Balalar ıesiz úıge qarap, qazir kógildir ot jylt etip kórinedi degen senimmen, sybyrlasyp sóılesedi, mundaı sıqyrly jerde basqasha sóılesý múmkin emes. Olar ońǵa burylyp qorqynyshty úıge jolamaý úshin orman arasymen Kardıf taýynyń ekinshi jaǵyndaǵy úılerine oraldy.

Jıyrma altynshy taraý

ALTYN SALYNǴAN SHAǴYN SANDYQTY NAǴYZ QARAQSHYLAR URLAǴAN

Erteńine tús áletinde balalar qýraǵan aǵashqa kúrek pen qaılany alý úshin taǵy keldi. Tom elester turatyn úıge barǵysy kelip asyǵýda. Gek bolsa, ol da qarsy emes, árıne, shynyn aıtqanda, pálendeı qushtarlyǵy joq.

— Tyńdashy, Tom, — dep bastady ol, — búgin qandaı kún ekenin bilesiń be?

Tom oımen aptanyń qaı kúni ekenin eseptep, joldasyna úreımen qarady.

— Oı-oı-oı! Men oılamappyn, Gek.

— Men de oılaǵan joq edim, al qazir tok urǵandaı bolyp turmyn: búgin juma ǵoı.

— Shaıtan alsyn! Qalaı bolý kerek, Gek!

Eger juma kúni bastasaq, biz múmkin qaýip-qaterden qutyla almas edik.

— Joq, múmkin degendi qoı, shynynda da deý kerek. Baqytty kúnder bolady ǵoı, biraq juma emes.

— Muny kezkelgen aqymaq biledi. Bul shyndyqty sen ashqan joqsyń, Gek.

— Men birinshimin dep turmyn ba? Másele tek juma kúnde emes. Ótken túnde sondaı qorqynyshty tús kórdim... Tyshqandar.

— Tyshqandar — jaqsylyqqa emes shyǵar. Olar ne istedi, tóbelesti me?

— Joq.

— Onda eshteńe emes, Gek! Eger tyshqandar tóbelespese, qaýip-qater ne bolady, ne bolmaıdy. Tek qulaq túrip júrý kerek. Sonda bári durys bolady. Bul sharýany qoıaıyq: búgin jer qazbaımyz, odan da oınaıyq. Gek, sen Robın Gýdty bilesiń be?

— Joq. Robın Gýd degen kim?

— Anglıanyń tarıhyndaǵy eń uly adamdardyń biri. Eń, eń, myqty kisi! Qaraqshy, durysy tonaýshy.

— Men de sondaı bolsam ǵoı! Kimdi tonap júr?

— Epıskoptar men sherıfterdi jáne ylǵı baılardy. Kedeılerdi ol renjitken emes. Olardy jaqsy kórdi jáne árqashan olarǵa jıǵan-tergenin bólip berdi.

— Shamasy, keremet adam bolǵan ǵoı!

— Árıne! Ol degen jer betindegi adamdardyń bárinen artyq, bárinen jaqsy. Qazir ondaı adamdar joq — shyn aıtam! Robın Gýdtyń bir qolyn artyna qaıyryp baılap qoısań, ol ekinshi qolymen kimdi bolsa da, uryp jyǵady. Ol óziniń emen sadaǵymen bir jarym mıl qashyqtyqtaǵy on tıyndy atyp túsiredi.

— Emen sadaq degen ne?

— Bilmeımin. Áıteýir erekshe sadaq deıdi. Eger tıynnyń dál ortasyna tımeı, shetine tıse, Robın Gýd otyra qalyp jylaıdy eken. Jáne boqtaıdy, árıne. Mine, biz Robın Gýd bolyp oınaımyz. Bul — naǵyz oıyn! Men seni úıretemin.

— Jaraıdy.

Olar keshke deıin Robın Gýd bolyp oınady, arasynda ekeýi sıqyrly úıge ashqaraq kózderin qadap qoıady, sosyn erteń bul jerde ne isteıtinderin talqylap, pikir alysty. Kún eńkeıip batýǵa aınalǵanda, olar aǵashtardyń kóleńkelerin kóldeneńnen basyp ótip, Kardıf taýynyń ormanynyń arasymen úılerine qaıtty.

Senbi kúni tús aýa balalar kepken aǵashqa taǵy keldi. Áýeli ekeýi shylym shegip, kóleńkede kór-jerdi áńgime etisti. Sosyn ózderi qazǵan shuńqyrdy onsha úmitteri bolmasa da biraz túrtkiledi. Olar qazir-aq ketip qalýlaryna bolar edi, Tomnyń aıtýynsha, keıde adamdar qazyp-qazyp bes-alty mıl qalǵanda tastap ketedi. Sosyn basqa bireý kelip túrtip qalǵanda, ázir baılyqtyń ústinen shyǵady. Alaıda olar qanshama tyrysqanmen, bul joly da eshteńe shyqpady. Qural-saımandaryn ıyqtaryna salyp, balalar taǵdyrmen ázildesý úshin emes, qazynany izdeýshilerge tán izdenistiń bárin adal istedi.

Aqyrynda, mine, olar elester turatyn úıge keldi. Órtengen yssylyqta myna úıdegi óli tynyshtyq olarǵa tym úreıli kórindi. Qańyrap bos qalǵan úıde eńseńdi ezip jiberetindeı bir nárse bardaı qorqynyshty. Balalar birden ishine kirýge batpady. Olar eppen basyp esikke jaqyndady da, záreleri ushyp dirildegen kúıde ishke kózderin saldy. Aldaryndaǵy topyraq tóselgen edende shóp ósip ketken, jartysy qulaǵan peshi bar bólmeni kórdi, terezelerinde áınek joq baspaldaǵy qıraǵan; barlyq jerde tóbeden salbyrap turǵan órmekshiniń eski órmegi. Olar jaımen ishke kirdi, júrekteri aýyzdarynan shyǵyp keterdeı dúrsildep tur. Sybyrlasyp sóılesip, sál dybysqa qulaqtaryn túredi, bulshyq etterin bosatpaı, birdeme bola qalsa, lezde qashýǵa ekeýi de ishteı daıyn.

Birte-birte tynyshtyqqa da úırene bastady, qorqynysh endi qyzyǵýmen almasty. Olar aınalanyń bárine yqylaspen qarap, ózderiniń batyldyqtaryna ári maqtanǵandaı, ári tańdanǵandaı. Sosyn olardyń joǵaryǵa shyqqylary keldi. Ekeýi birin-biri qolpashtap, aqyry qaıla men kúrekti buryshqa tastady da, ekinshi qabatqa kóterildi. Onda da tómendegideı ıesiz qańyraǵan bólme. Bir buryshta ishinde qupıa syry bardaı kóringen sholan bar eken, biraq ishinde eshteńe joq bolyp shyqty. Endi olar kádimgideı batyldanyp óz-ózderine kele bastady. Olar tómenge túsip jumysty bastaýǵa bet alyp edi kenet...

— Iá, ıá! — dedi Tom.

— Bul ne? — dep sybyrlady Gek qoryqqannan túsi buzylyp.

— Ts-ts! Ana jerde... estip tursyń ba?

— Iá. Oı, qashaıyq!

— Tynysh! Dem alma! Esikke jaqyndady...

Balalar edenge jata ketti de, edenniń sańylaýynan syǵalady. Ózderiniń záre-quty qalmady.

— Áne, toqtady olar... Joq, kele jatyr... Keldi. Tynysh, Gek, dybysyńdy shyǵarma! Oı, men nege osynda keldim!

Eki erkek úıge kirdi. Balalardyń árqaısysy: "Bul saqaý, sańyraý ıspandyq, ol bizdiń qalada eki ret bolǵan, al ekinshisin eshqashan kórgen emespin", — dep oılady.

"Ekinshi" jalba-julba birdeńe kıgen, shashy taralmaǵan usqynsyz bireý. Ispandyq plashqa oranyp alypty, uzyn burym shashy qalpaqtan shyǵyp ıyǵyna túsip tur; qalyń ósken bakenbardy da appaq; jasyl áınekti kózildirik kıipti. Olar úıge kirgen kezde, "ekinshi" ıspandyqqa kúbirlep birdeńe aıtty; arqalaryn jarǵa súıep, esikke qarap edenge otyrysty, "ekinshi" áli bir nárseni aıtady. Ol áýelgideı emes, batylyraq sóıledi jáne onyń daýysy balalarǵa da estildi.

— Joq, — dedi ol, — men bul is týraly oılandym, biraq bul maǵan unamaıdy. Óte qaýipti.

— Qaýipti! — dep yzaly kúńkildedi "sańyraý", balalar ań-tań. — Silekeıin súrte almaıtyn boqmuryn!

Bul daýysty estigende balalar qaltyrap ketti: daýys úndilik Djoniki. Tómendegiler birazǵa deıin úndemedi. Sosyn Djo:

— Qaýipti dep sońǵy istegenimizdi aıt. Bári durys boldy ǵoı.

— Onda basqasha boldy. Ol ózenniń joǵarǵy jaǵynda edi jáne mańaıda birde-bir úı bolǵan joq. Bizdiń ol jerge qol salǵanymyzdy eshkim bilmeıdi, óıtkeni eshteńe bolǵan joq qoı.

— Jaraıdy, munda kúndiz kelý qaýiptirek. Bizdi kórgen adam taza sharýa emes ekenin sezedi.

— Muny men bilmeımin. Jasyrynatyn basqa jer tabylmady. Tipti men de osy shalashtan ketkim keldi. Keshe ketkim kelip edi, ońbaǵan balalar myna taýdan túspeı qoıdy, oıǵa basqa eshteńe kelmedi.

Muny estigen "Ońbaǵan balalar" qorqynyshtan taǵy qaltyrap ketti de, juma kúni is bastamaýǵa ýádeleskenderin eske alyp, qýanyp qaldy. Bir jyl kútpegenderine ókindi.

Tómendegi ekeý bir nárseni shyǵaryp jeı bastady. Biraz únsizdikten keıin úndilik Djo:

— Balaqaı, kelgen jaǵyńa taıyp tur: ózenniń joǵarǵy jaǵyna. Men habar bergenshe sol jerde kút. Al men táýekel dep qalada biraz qańǵyraıyn, kórý kerek qoı ne bolyp jatqanyn. Men biraz nárseni baıqap alyp, oılanamyn, sosyn qaýipti iske kirisemiz. Budan soń Tehasqa tartamyz! Ekeýmiz, — dedi.

Osylaı sheshti. Keshikpeı ekeýi de esineı bastady jáne úndilik Djo:

— Uıqym kelip tur. Qaraýylǵa turý — seniń kezegiń, — dedi de, shópke qulaı ketti, qoryldaı bastady. Joldasy ony eki ret shaıqap edi, ol únsiz qaldy. Budan soń qaraýyldyń da basy jerge tıip, ol da qorylǵa basty.

Balalar tynystary keńigendeı demaldy.

— Al, endi ýaqyt boldy, ketemiz! — dedi Tom.

— Kete almaımyn — eger olar oıanyp ketse, men sol boıda ólemin, — dedi Gek.

Tom qoımady, Gek kónbedi. Aqyry Tom aıaǵynan tik turyp, jaımen, qaýiptene basyp jalǵyz ketti. Biraq aıaǵyn basýy muń eken, arasy yrsıǵan aǵash eden syqyrlap qoıa berdi, ólerdeı qorqyp ketken ol etpetinen jata ketti. Ekinshi ret aıaq baspady. Balalarǵa ýaqyt bitip qalǵandaı, tipti máńgiliktiń ózi de shashy aǵaryp qartaıǵandaı kórindi, ekeýi ótip bolmaıtyn mınýttardy sanap jata berdi; olar kún batyp bara jatqanyn baıqap qýandy.

Aqyrynda qańǵybastardyń bireýi qoryldaǵanyn qoıdy. Úndilik Djo otyrdy, aınalaǵa kóz saldy, basyn tizesine qoıyp uıyqtap jatqan joldasyna qarap, mysqyldaı kúldi de, aıaǵymen teýip:

— Mine, qaraýyldyń usqyny, aıtarǵa sóz joq! Iá, jaraıdy, eshteńe bolǵan joq.

— Oı, men qalaısha uıyqtap ketkenmin?

— Iá, solaı sekildi,qozǵalatyn ýaqyt boldy, dostym. Al qalǵan aqshany ne isteımiz?

— Bilmeımin — burynǵysha osynda qaldyrsaq dep oılaımyn. Ózimizben birge alyp júrýdiń qajeti joq ázir, ońtústikke qozǵalǵansha. Alty júz elý kúmis kimniń de bolsyn qolyn tartady.

— Jaraıdy, eger bul jerge taǵy bir ret kelsek, eshteńe bola qoımas.

— Menińshe, burynǵysha tek túnde kelý kerek, sol durys bolady.

— Bul durys, degenmen mynany eskersek. Múmkin, anaý isti tezdetip bitire almaspyn men. Kóldeneń birdeńe kezdesip qalýy múmkin. Oryn onsha qaýipsiz jer emes. Odan da tereńirek kómeıik.

— Durys, — dep qostady ony qasyndaǵysy, sosyn bólmeni aralap, túkpirdegi bir kirpishti aldy jáne ishinde syldyrlaǵan birdeńeler bar qapty kóterdi. Ol jıyrma-otyz dollar aldy jáne sonsha dollardy úndilik Djoǵa berdi. Osy kezde tizerlep turyp, buryshta pyshaqpen jer qazyp turǵan Djoǵa qapty berdi.

Balalar sol sátte ózderiniń barlyq qorqynyshyn osyǵan deıingi qıyndyqtardy umytyp, kózderi jaınaǵan kúıde Djonyń ár qımylyn qadaǵalasty. Mine, qudaı berdi degen osy! Mundaı baqytty tipti elestetý de múmkin emes. Alty júz dollar — bul degen on balany baıytatyn keremet aqsha ǵoı! Mine, qazyna degen osy jáne qaı jerdi qazamyz dep bas qatyrmaısyń — bári ázir! Olar burynnan úırenshikti "Qýanyshty shyǵarsyń ekeýmizdiń osy arada turǵanymyzǵa!" degen bir-birin shyntaqpen túrtip "aıtatynyn" sózben bildiristi.

Úndilik Djonyń pyshaǵy bir nársege tıdi.

— Ogo! — dedi ol.

— Ne bar eken? — dep surady joldasy.

— Shirigen taqta... joq, jáshik bilem. Qane, maǵan kómektesip jibershi, qazir ne ekenin bilemiz. Joq, men pyshaqpen tesip jiberdim.

Úndilik Djo aıaǵynan tik turyp, bir terezeden ekinshige baryp, syrt jaqqa kóz júgirtti. Sosyn: — Munda qaıla men kúrekti ákelgen kim boldy eken? Sen qalaı oılaısyń, olar múmkin joǵaryda bolar? — dedi.

Tom men Gek qorqynyshtan óle jazdady. Úndilik Djo pyshaǵyn alyp, biraz turdy da, baspaldaqqa jaqyndady. Balalardyń oıyna sholan túsip edi, biraq qozǵalýǵa jaı joq. Baspaldaq syqyrlaı bastady. Jaǵdaıdyń óte qıyn bolǵany sondaı balalar kózdi ashyp-jumǵansha esterin jıyp, sholanǵa kirýge daıyndalyp edi, shirigen aǵash sart etip syndy da úndilik Djo baspaldaqpen birge qulady. Ol boǵaýyzben ornynan turyp edi, qosshysy aıtty:

— Nemenege sonda umtyldyń? Eger joǵaryda bireýler bar bolsa, otyra bersin — bizge keregi ne? Olar tómen túskileri kelse, sekirip, aıaqtaryn syndyrsyn, bizdiń sharýamyz qansha? Jıyrma mınýttan soń qarańǵy túsedi, bizdi qýyp jetip kórsin sonda. Menińshe, bul kúrekterdi osynda ákelgen kisi bizdi kórip jyn-shaıtan dep oılady. Qazir aldy-artyna qaramaı zytyp bara jatqan shyǵar.

Úndilik ári-beri kúńkildedi de, qosshysymen kelisip qarańǵy túspeı turǵanda jolǵa shyǵýǵa uıǵardy. İńir qarańǵylyǵymen olar úıden shyǵyp ózenge qaraı ózderiniń qymbat sandyǵyn alyp bara jatty.

Tom men Gek óli men tiriniń arasynda oryndarynan turdy, onyń esesine erkin demalyp, burystan órilgen qabyrǵanyń syzattarynan olardyń sońynan qarady. Sońdarynan júrý kerek pe? Joq! Balalar moıyndaryn syndyrmaı aman-esen tómenge túskenderine máz. Olar qaıtadan basqa jolmen taýdan ótip qalaǵa oraldy. Áńgimelesip te jarytpady, óıtkeni jol boıy kúrekti nege apardyq degen oı ekeýiniń de mazasyn ketirdi. Eger sol qaıla, kúrek bolmasa, úndilik Djo eshteńe sezbegen bolar edi de, altyn men kúmisti ózi keregin alǵansha osy jerge qaldyryp, sosyn, soryna qaraı, aqshadan aıyrylar edi. Sol kúrekterdi osynda súırep ne jyndary bar edi?!

Olar qalaǵa kórine qalsa ıspandyqtan kóz almaýǵa jáne "ekinshi" nomerdiń qaı jerde ekenin bilgenshe ony baqylaýǵa kelisti.

Ol jáshikke qolyn suǵyp, sol boıda qaıta sýyryp aldy:

— Qara, mynaý aqsha!

Ekeýi bir ýys mánetterdi alyp qaraı bastady. Bul altyn bolyp shyqty. Joǵaryda jatqan balalar da qańǵybastarǵa uqsap qobaljydy, qýandy.

Úndilik Djonyń qosshysy:

— Qazir biz muny jaıǵastyramyz. Al buryshta tattanǵan qaıla jatyr edi — jańa ǵana kórip edim.

Ol júgirip kúrek pen qaılany alyp keldi. Úndilik Djo qaılany alyp, birtúrli kúdiktene qarap shyqty, basyn shaıqap, murnynyń astynan mińgirlep birdeńe aıtty da jerdi qaza bastady. Tez arada sandyqty shyǵardy. Ózi shaǵyn, temirmen qaptalǵan, ýaqyttyń mújigeni bolmasa, myqty eken. Qańǵybastar biraz mezgil únsiz rahattanyp sandyqqa qarap turdy. — Al, dostym, mynaý myń dollar, — dedi úndilik Djo.

— Osy mańda bir jaz boıy Merelanyń bandysy kezip júrdi deıtin edi, — dedi qasyndaǵysy.

— Ony men de estigem, — dedi úndilik Djo, — solardyń jumysyna uqsaıdy.

— Endi saǵan ana qaýipti isti bastamaýǵa bolady.

Úndilik qabaǵyn túıip:

— Sen meni bilmeısiń. Iaǵnı ol sharýa jaıly sen az bilesiń. Ol tek qana tonaý emes, ol kek alý! — Yzaly kózi ushqyn atty. — Maǵan seniń kómegiń qajet. Al sony bitirgesin, Tehas qaıdasyń deımiz. Úıińe, ózińniń Nensıińe jáne balalarǵa barasyń, men habar bergenshe kút.

— Jaraıdy, qalaı aıtsań, solaı bolady. Al, mynany qaıtemiz, taǵy kómemiz be?

— Iá, (joǵarydaǵylar qýanyshtan júrekteri jaryla jazdady.) Joq, uly Sahemniń rýhyna ant beremin! (Joǵaryda kóńilsizdik bastaldy.) Men umyta jazdadym. Qalaıda jańa qazylǵan topyraq bar! (Balalar qorqynyshtan óle jazdady.) Bul qaıla men kúrek qaıdan shyqty? Olarǵa juqqan qaıdaǵy topyraq? Bulardy kim ákeldi jáne ol adamdar qaıda ketti? Sen bireýlerdi estidiń be? Bireýdi kórdiń be? Bul qalaı — olar kórýi úshin aqshany jerge kómemiz be? Joq, bulaı bolmaıdy. Bulardy meniń úńgirime aparý kerek.

— Bul óte durys! Bul qalaı meniń oıyma kelmegen! Senshe, birinshi nomerge?

— Joq, ekinshi nomerge — kresiń astyna. Birinshige bolmaıdy — adam kóp.

— Jaraıdy. Keshikpeı qarańǵy túsedi, jolǵa shyǵamyz.

Kenet Tomǵa qorqynyshty oı keldi:

— Kek alý? Gek, eger ol ekeýmizden kek alýdy oılap júrse she?

— Oı, aıta kórmeshi! — dedi Gek qoryqqannan qulap kete jazdap.

Olar bul týraly qalaǵa jetkenshe áńgimelesti, sosyn úndilik,múmkin, tek Tomdy ǵana oılaǵan bolar, óıtkeni sotta ony kórsetken jalǵyz sol ǵoı dep uıǵarysty.

Tomnyń kóńiline qaterdiń tek oǵan tónip turǵany tynyshtyq bermedi: "Degenmen toppen birge jeńilirek bolar edi" — dep oılady.

Jıyrma jetinshi taraý

QALTYRAP QORQADY, BİRAQ SOŃDARYNAN QALMADY

Bul kúngi oqıǵalar Tomǵa tipti túsinde de maza bermedi. Ol tórt ret qazynaǵa qolyn sozdy, tórt ret qolynan shyǵyp joq boldy; kózinen tús qashyp, esin jıǵanda bolǵan ashshy shyndyq pen qasiret aqyl-esin jaılap aldy. Ertemen tóseginde jatqan kúıi kúni keshegi bastan keshkenderin búge-shigesine deıin esine alyp edi, sonyń bári ózinen alystaǵan, tumanǵa aınalǵandaı, tipti basqa bir álemde baıaǵyda bolǵan oqıǵalardaı sezingenin baıqady. Sonda oǵan múmkin sol oqıǵalardyń bári meniń túsim shyǵar degen oı keldi. Bul oıynda taǵy bir sebep bar: keshegi tolǵan altyn men kúmistiń tek adamnyń túsinde bolmasa, óńinde bolýy múmkin emes. Osy kezge deıin ol elý dollardy da kórgen emes jáne bul qatarly balalardyń bári "júz", "myń" degen aqshany jurt ánsheıin qyzyl sóz úshin aıtady, al shynynda ondaı aqshanyń bolýy múmkin emes dep oılaıtyn. Bireýdiń qaltasynda júz dollar sekildi baılyq bolady dep Tom eshqashan oılaǵan emes. Eger odan jer astyna tyǵylǵan qazynany qalaı elestetetinin surasa, ol kúmis tıyndar jáne taýdaı úıilip jatqan sıqyrly, jarqyldap ustatpaıtyn dollarlar dep oılaıdy. Alaıda keshegi oqıǵa munyń esine oralǵan saıyn túsi emes kádimgideı shyndyq ekenine kózi jetti.

Qalaı bolǵanda da ebin taýyp bul tyǵyryqtan shyǵý kerek. Ol tezdetip erteńgi tamaǵyn ishti de, Gekti izdeýge ketti.

Gek jalpıǵan kishkene qaıyqta aıaǵyn sýǵa malyp otyr eken, usqyny onsha emestigi kórinip tur. Tom keshegi oqıǵa jaıly aldymen Gektiń bastaǵany durys dep sheshti.

Eger ol eshteńe aıtpasa, munyń bári Tomnyń túsinde kórgenderi.

— Amansyń ba, Gek!

— Salamat pa.

Bir mınýt únsizdik.

— Tom, eger biz shaıtan alǵyr kúrekti qýraǵan aǵashtyń túbinde qaldyrǵanda, aqsha bizdiki bolatyn edi. Jolymyz bolmady!

— Iaǵnı sonyń bári tús emes boldy ǵoı. Al men kesheginiń bári túsim bolǵanyn qalap edim. Shyndaı, túsim bolsa dep edim, Gek!

— Qaıdaǵy tús?

— Kesheginiń barlyǵy. Men sonyń bári túsim ǵoı dep oılaǵam.

— Tús! Eger baspaldaq qulamaǵanda, qandaı tús ekenin kórgen bolar ediń. Men de túnimen tús kórip shyqtym — sol qısyq kóz ıspandyq albasty meni qýyp júr, jerge kirgir!

— Joq, ol nemenege jerge kiredi! Al ony tabýdy aıt! Aqshany qaı jerge tyqqanyn baqylaý kerek.

— Tom, biz ony taba almaımyz. Qolǵa túsip turǵan qyrýar aqshadan aıryldyq. Eger ony taǵy kóre qalsam, aıaǵymnan tik tura almaımyn.

— Men de solaı oılaımyn, tek ony kórip, "ekinshi" nomerge deıin sońynan erip barsam dep em.

— "Ekinshi" nomer — barlyq másele sonda! Men bul jaıly oılanǵam. Eshteńege túsinbeımin. Senshe munyń bári nemene ózi?

— Bilmeımin. İs túsiniksiz. Tyńda, Gek, múmkin bul úıdiń nomeri shyǵar?

— Taǵy nemene! Joq, Tom, olaı emes shyǵar. Tek bizdiń qalada emes. Munda qandaı nomerler!

— Iá, munyń ras. Oılaýǵa mursha ber. Al, eger ol bir traktırdegi bólmeniń nomeri bolsa she?

— Mine, mine, sony aıt! Traktır de bizde tek ekeý. Tez-aq taýyp alamyz.

— Sen men kelgenshe osynda otyra tur.

Tom kózdi ashqansha zytyp ketti. Onyń Gekpen birge kóshede júrgenin ol kórsetkisi kelmedi. Jarty saǵattan keıin ol qaıtyp keldi. Traktırdegi ekinshi nomerde kópten beri jas advokat turady eken. Qazir de sol turady. Basqa traktırdegi ekinshi nomer qupıalaý: qojasynyń balasy bul nomerdiń ylǵı kiltteýli turatynyn, oǵan kirip nemese shyǵyp júrgen adamdy eshqashan kórmegenin aıtty. Nege bulaı ekenin, pálendeı sebep joq ekenin ol bilmeıdi; bul jaǵdaı Tomǵa da qyzyq kóringenmen, osynda bir shıkilik bar dep oılady. Aldyńǵy túnde sol bólmede sham janyp turǵanyn kórgen.

— Men mynany bildim, Gek. Bizge kerek ekinshi nomer osy bolý kerek.

— Men de solaı oılaımyn, Tom. Endi ne isteımiz sonda?

— Oılaýǵa mursha bershi.

Tom uzaq oılandy. Sosyn áńgimesin bastady.

— Men saǵan aıtaıyn. Bul nomerdiń artqy esigi traktır men tyshqan aýlaıtyn qýysqa uqsas eski kirpish qoımanyń ortasyndaǵy shaǵyn kóshege shyǵady. Sen kóbirek kilt tabýǵa tyrys, — qansha qolyńa túsedi, al men apaıymnyń barlyq kiltin ákelemin, sosyn tún qarańǵysynda esiktiń qulpyn ashyp kóremiz, múmkin bireýi ashyp qalar. Óziń beıqam bol, úndilik Djo kórinip qalmasyn, ol qalaǵa oraıyn taýyp kek alýǵa keletinin aıtty ǵoı. Eger kóre qalsań, sońynan qalma; eger ol álgi nomerge barmasa, bizdiń izdegenimiz emes degen sóz.

— Qudaı aqy, onyń sońynan jalǵyz ergim kelmeıdi!

— Ol degen túnde bolady, múmkin, seni kóre qoımas; al eger kórgen kúnde de eshteńe oılamaıdy.

— Jaraıdy, eger sondaı qarańǵy bolsa ǵana onyń sońynan eremin. Bilmeımin, bilmeımin. Kóreıin.

— Eger tún óte qarańǵy bolsa, men bararmyn, buǵan senýińe bolady. Al ol kek alýdyń reti kelmese, birden aqshaǵa barady.

— Ras, ras, Tom. Men onyń sońynan eremin.

— Mine, bul naǵyz sharýa! Gek, baıqa, uıatqa qaldyrma, men bas tartpaımyn.

Jıyrma segizinshi taraý

ÚNDİLİK DJONYŃ ÚŃGİRİNDE

Sol keshte Tom men Gek bárine ázirlendi. Olar keshki toǵyzǵa deıin traktırdiń mańyn torlady: bireýi shetkerirek turyp, kósheni baqylady, ekinshisi — traktırdiń esigin baqty.

Uqsas adam kirmedi. Tún qarańǵy bolatyn. Tom, eger qarańǵy tússe, Gek júgirip kelip mıaýlaıdy, sosyn ol kiltterdi alyp, terezeden shyǵa salady. Alaıda qarańǵylyq túspeı qoıdy! Gek túngi on ekige deıin qaraýylda turdy da, qanttan bosaǵan bos bóshkege jatyp uıqyǵa ketti. Ekinshi kúni de balalardyń joly bolmady. Sársenbi de solaı ótti. Esesine beısenbidegi tún qarańǵy boldy. Tom apaıynyń qańyltyr shamyn alyp, onyń jaryǵyn túsirmeý úshin oramalmen búrkep terezeden ýaqytynda tústi. Ol Gek qonyp shyqqan bóshkege shamdy jasyrdy da, ózi qaraýylǵa turdy. Tún ortasyna bir saǵat qalǵanda, traktırdiń esikteri jabylyp, shamdary sóndi. Ispandyq kórinbedi. Tuıyq kóshege kirgen ne shyqqan eshkim bolmady. Bári oıdaǵydaı sekildi.Kózge túrtse kórinbeıtin qarańǵylyq pen óli tynyshtyqty ara-tura alystan estiletin kúnniń kúrkili ǵana bólip tur. Tom shamdy alyp, bóshkeniń ishine jaqty, oramalmen jaqsylap orady. Sóıtip eki batyr tún jamylyp traktırge jaqyndady. Gek esiktegi kúzette tur da, Tom sıpalap tuıyq kóshege jetti. Budan keıin Gek taýdyń astynda qalǵandaı mazasyzdana kútti. Ol qarsy aldynan sham jarq etse eken dep tileıdi; árıne, bul qorqyp edi, biraq Tomnyń tiri ekenine kózi jeter edi. Tom qarańǵylyqqa súńgip ketkeli birneshe saǵat ótti. Shamasy, ol talyp jatqan bolar nemese óldi me eken. Múmkin qorqynyshtan onyń júregi jarylyp ketken shyǵar. Qobaljyǵan Gek tuıyq kóshege qalaı barǵanyn ózi de bilmeı qaldy, onyń kóz aldyna neshe túrli qorqynyshty sýretter keldi jáne mınýt saıyn qazir onyń záresin ushyratyn birdeńe bolatyndaı sezindi. Ol onsyz da áreń demalyp, júregi mınýt saıyn toqtap qalatyndaı. Kenet sham jarq etti de, Tom quıyndatyp janynan ótti.

— Qash! — dep aıqaılady ol — Qash tezirek!

Qaıtalaýdyń qajeti bolmady, bir aıtqanynyń ózi-aq jetkilikti edi. Gek qańbaqtaı usha jóneldi. Balalar qalanyń ekinshi shetinen eski qasaphananyń janynda turǵan kóleńke qalqaǵa jetkenshe toqtamastan júgirdi. Bular kóleńkeniń astyna kire bergende kún kúrkirep, jańbyr quıyp ketti, Tom demin áreń alyp:

— Gek, zárem ushyp ketti! Kiltterdi birinen soń birin qulypqa suqtym, ashylmaıdy; sonshalyq jaı istegen sekildi edim, zárem zár túbine ketti - tasyrlaǵan dybys shyqty. Qulyp ashylatyn emes. Men ne istep jatqanymdy ózim bilmeı, esikti tartyp qalyp em, ashylyp ketti! Ózi áýelden ashyq eken! İshke kire sala shamdy oraǵan oramaldy alsam...

— Iá, ıá, ne kórdiń, Tom?

— Gek, men úndilik Djonyń qolyn basyp kete jazdadym!

— Qoı, shyn ba?

— Iá deımin! Edende ólgen kisideı tyraıyp uıyqtap jatyr, eki qoly eki jaqta bir kózine ótkendegideı plasyr japsyrǵan kúıi.

— Qudaıym-aı! Sen ne qyldyń? Ol oıandy ma?

— Joq, tipti qımyldaǵan da joq, shamasy mas bolýy kerek. Oramaldy aldym da esikten qalaı shyqqanymdy bilmeımin — aldy-artyma qaramaı zyta jóneldim.

— Men bolsam, oramaldy alýdy umytyp keter edim.

— Qalaı umytam? Oramaldy joǵaltsam, Pollı apaıym terimdi sylyp alady.

— Aıtshy, Tom, sandyqty kórdiń be?

— Gek, jan-jaǵyma qaraǵan da joqpyn. Sandyqty kórgenim joq. Kresi de kórmedim. Úndilik Djonyń qasynda edende jatqan bos shólmek pen qańyltyr tostaǵannan basqa eshteńe de kózime túsken joq; bólmede shaǵyn eki bóshke jáne kóp bótelke boldy. Kórdiń be ol jerdiń taza emes ekenin?

— Qalaı?

— Vıskı bar jer taza emes! Múmkin basqa traktırlerde sharap ishpeıtinder qoǵamynyń vıskıdi tyǵyp ustaıtyn osyndaı bólmeleri bar shyǵar, qalaı oılaısyń?

— Shamasy, solaı shyǵar. Kimniń oıyna kelgen. Bilesiń be, Tom, sandyqty urlaıtyn mezgil osy, eger úndilik Djo mas bolyp jatsa!

— Bar endeshe, alyp kór!

Gek shoshyp ketti.

— Oı, joq, olaı bolsa, qajeti joq.

— Men de solaı oılaımyn. Úndilik Djonyń janynda bir bótelke jatyr, al ol az. Eger vıskıden bosaǵan úsh bótelke jatsa, men baıqap kórer edim.

Olar únsiz uzaq oılandy, aqyry Tom aıtty:

— Gek, tyńda, úndilik Djonyń ol jerden ketkenine kózimiz jetkenshe eshteńe istemeımiz. Óte qorqynyshty. Eger biz tún saıyn kúzetetin bolsaq, onyń ketkenin mindetti túrde kóremiz de, kózdi ashyp-jumǵansha sandyqty alamyz.

— Jaraıdy. Men búgin túnde kúzetemin, basqasynyń bárin óziń isteseń, men tún saıyn qaraýylda turamyn.

— Jaqsy, isteımin. Al saǵan Gýper-strıttiń boıymen bir kvartal júgirýge týra keledi, sosyn mıaýlaı qoıasyń, al eger men uıyqtap jatsam, bir ýys topyraqty terezeden laqtyr, men oıanamyn.

— Jaraıdy, solaı isteımin!

— Al, bylaı, Gek: jańbyr basyldy, men úıge kettim. Eki saǵattan keıin jaryq túse bastaıdy. Sen ana jaqqa bar, ázirshe baqylaı tur.

— Aıttym ǵoı kúzetemin dep, ıaǵnı kúzetemin. Tipti bir jyl boıy kóshede tursam da. Kúndiz uıyqtaımyn, túnde kúzetemin.

— Jaraıdy endeshe. Al sen qaıda uıyqtaısyń?

— Ben Rodjerstiń pishen qorasynda. Ol meni jiberedi jáne olarda jumys isteıtin Djek aǵaı da — negr. Oǵan sý kerek bolǵanda men oǵan sý ákelip beremin, al ol ózinen aýysqan birdeńe bolsa, surasam, maǵan beredi. Ol óte jaqsy negr. Basqalar sekildi negrlerdiń aldynda tanaýymdy kótermegesin, ol meni jaqsy kóredi. Keıde tipti onymen birge túski tamaq ishemin. Sen tek eshkimge aıtyp júrme. Qarnyń ashqanda ásheıinde oılaǵyń kelmeıtin nárseni de isteısiń.

— Eger kúndiz maǵan keregiń bolmasa, uıqyńdy qandyra ber. Bosqa oıatpaımyn seni. Al eger túnde bir nárseni baıqadyń ba — maǵan júgirip kel de mıaýla.

Jıyrma toǵyzynshy taraý

GEK JESİR ÁIEL DÝGLASTY QUTQARADY

Juma kúni tańerteń Tomnyń estigeni qýanyshty habar boldy: sot Techerdiń otbasy qalaǵa kelipti. Qazyna da, úndilik Djo da bylaı qalyp, onyń barlyq oıy Bekkıge aýysty. Tom jan ushyryp oǵan júgirdi, klastastarymen "qutqarǵysh taıaq" sekildi birneshe oıyndardy ábden sharshap qulaǵansha oınady. Bul kún sondaı kóńildi ótti. Bekkı aqyr aıaǵynda anasynan kópten aıtyp júrgen keshti erteń uıymdastyrýdy surap edi, anasy kelisti. Qyzdyń qýanyshynda shek bolmady, Tom da odan kem qýanbady. Shaqyrý bıletteri keshke deıin taratyldy, qalanyń rahat bolady dep dámetken balalarynyń bári erteńgi keshke daıyndala bastady. Tomnyń tolqyǵany sondaı, túnniń bir ýaǵyna deıin uıyqtaı almady: ol Gek qashan mıaýlaıdy dep úmittene kútti jáne erteń kesh ústinde qazynany kórsetip Bekkıdi jáne onyń qonaqtaryn tańǵaldyram dep oılady. Alaıda bul túni eshqandaı oqıǵa bolmady. Aqyrynda tań atty, saǵat onǵa jaqyn ba, joq, on birge taıaý ma kóńildi top ári qaraı sol jerden ketý úshin sot Techerdiń úıine jınaldy. Ol jyldary balalardyń oıyn-saýyǵyna kesel keltirmeý úshin úlkenderdiń ondaı keshterge baratyn ádeti joq edi. Balalar on jeti-on segizdegi eki-úsh qyz ben olardan eresekteý jas jigitterdiń qamqorlyǵynda qaýipsiz bolady dep esepteletin. Mundaı keshterdi uıymdastyrý úshin eski parohod jaldap alynatyn da, keshikpeı kóńildi top sebet toly tamaqtaryn alyp qalanyń ortalyq kóshesimen ótetin. Sıd syrqattanyp qaldy, sondyqtan onyń barmaýyna týra keldi; Merı ony kútý úshin úıde qaldy. Qoshtasarda Techer hanym: — Sender óte kesh keletin shyǵarsyńdar. Múmkin, sen kemejaıǵa jaqyn turatyn qyzdardyń bireýiniń úıine qona salarsyń, — dedi Bekkıge.

— Súzı Garperdiń úıine qonýyma bola ma?

— Óte jaqsy. Ózińdi durys usta, aqyldy bol.

Olar kóshege shyqqasyn:

— Bilesiń be, Bekkı, ne isteıtinimizdi? Djo Garperdiń úıine barǵansha, biz taýǵa kóterilip, Dýglas jesirdiń úıine baramyz. Onda balqaımaq bolady kúnde jáne qandaı kóp bolady! Ol bizge qýanyp qalady.

— Oı, kóńildi bolady ǵoı onda!

Bekkı sál oılandy da:

— Al anamdy qaıtemin? — dedi.

— Ol qaıdan biledi?

Qyz:

— Menińshe, bul jaqsy emes, — dedi sál oılanǵannan keıin batylsyzdaý sóılep.

— Oı, onda turǵan ne bar! Anań bilmeıdi, sonda jaman bolatyn ne? Áıteýir seniń amandyǵyń ǵoı oǵan keregi, menińshe, onyń ózi de ruqsat etken bolar edi, tek oıyna kelmedi ǵoı. Árıne, ruqsat eter edi!

Jesir áıel Dýglastyń táttige toly dastarqany jaıly Tomnyń áńgimesi ásersiz bolmady. Osy kesh týraly tiri janǵa aıtpaýǵa ýádelesti. Kenet Tomnyń basyna eger osy túnde Gek buǵan habar berse ne istedim degen oı sap etti. Aldaǵy rahattyń lázzatyn buzyp jiberetin álgi oı Tomnyń kóńilin tolqytty. Sonda da ol Dýglas apaıdyń úıindegi kóńildi otyrysty almastyratyn eshteńe joq dep oılady. Keshe Gek belgi bermedi, endeshe búgin de bermeıdi. Ol búgin aqsha toly sandyq týraly oılamaýǵa bel baılady. Qaladan úsh mıldeı tómengi jaqta parohod júrisin baıaýlatyp, jaǵaǵa toqtady. Top bala jaǵaǵa túsip, keshikpeı orman da, taý bókteri de kúlki men aıqaı-shýǵa toldy. Oıynnyń bárin taýysqan ábden qyzyp alǵan erkeler qaryndary shurqyrap turaqqa jınaldy da, neshe túrli taǵamǵa bas qoıdy. Tamaqtan keıin emenniń túbine jınalǵan olar áńgime soǵyp, demaldy. Kenet bireý:

— Úńgirge baratyndaryń bar ma? — dep aıqaılady.

Báriniń barǵysy keledi eken. Maısham alyp bári japyrlaı jarysyp, taýǵa órmeleı bastady. Úńgirge kiretin jer kádimgideı bıikte, taýdyń jartysynda eken jáne "A" árpine uqsaıdy. Zildeı emen esik eshqashan jabylǵan emes. İshki jaǵynda shaǵyndaý úńgir bar, ádette úıdegi edenniń astynda bolatyn jertóle sekildi salqyn, qabyrǵalary óte berik ákten qalanǵan jáne beti shym-shymdap shyǵatyn ter sıaqty ylǵal tamshyǵa toly. Tas qarańǵy osy jerde turyp, kún shýaǵyna malynǵan jasyl ańǵarǵa qaraý ári qyzyq, ári qupıa syr bardaı. Keshikpeı alǵashqy tańyrqaý seıilip, ádettegi balalyq erkelik bastaldy. Bireýi maıshamdy tutata qalsa, qalǵan balalardyń bári oǵan jabyla bastaıdy: ol qanshama qorǵanǵanmen shabýylshylar maıshamdy onyń qolynan qaǵyp túsiredi nemese óshirip tastaıdy, sosyn taǵy aıqaı-shý, kúlki bastalady. Dúnıede bári de túbinde bitedi. Biriniń sońynan biri tirkesken top tik jartaspen basty úńgirden tómen túse bastady, jypylyqtaǵan shamdar qatarynyń kómeski jaryǵy tas qabyrǵalardy tóbesine deıin kómeski kórsetip tur. Úńgirdiń tóbesi shamamen alpys mıldeı bıiktikte eken. Eń úlken úńgirdiń eni segiz nemese on fýt shamasynda. Aıaq basqan saıyn basty úńgirdiń eki jaǵynda da bıik qabyrǵaly, biraq eni jińishke úńgirler kórindi. Mak-Dýgaldyń úńgiri naǵyz labırınt eken: ıreleńdegen uzyn-shubaq dálizderdiń shet-shegi kórinbeıdi. Kúnimen, túnimen adam túsinip bolmaıtyn úńgirler men bytysqan qabyrǵalardyń arasymen qansha júrseń de, úńgirden shyǵatyn esikti taba almaısyń — jumbaq labırıntter birinen soń biri shyǵa beredi deıdi aıtqyshtar. Úńgirdiń bas-aıaǵyn eshkim bilmeıdi. Jastardyń kóbi úńgirdiń tek jartysyn ǵana kórgen, ádette odan ármen qaraı eshkim barmaıdy. Tom Soıer de úńgirdi basqalardan artyq bilmeıtin.

Barlyǵy negizgi úlken úńgirmen tórtten úsh mıldeı birge júrdi de, sosyn jan-jaqtaǵy shaǵyn úńgirlerge top-top bolyp nemese eki-ekiden bólinip qarańǵy qaltarystarǵa tyǵylyp, sosyn oıda joq buryshtan atyp shyǵyp birin-biri qorqytyp oınady. Tipti úńgirdiń bárine tanys jerleriniń ózinde adasyp qalýǵa ábden bolady.

Balalardyń toby birinen soń biri bastan-aıaq shamdaǵy shoshqanyń maıynyń ıisi shyqqan deneleri balshyq-balshyq bolyp, úńgirde ótkizgen kúnge rıza kóńilmen shyǵatyn jerge japyrlaı umtyldy. Tek sonda ǵana olar kúnniń keshkirip qalǵanyn kórip, ýaqyttyń tez ótkenine tańdanysty. Parohod jarty saǵat boıy aıqaılap shaqyryp tur. Alaıda jurttyń bári ǵajap oqıǵalardy bastan keshirgen romantıkalyq kúnniń aıaqtala bastaǵanyna rıza. Shaǵyn parohod óziniń shýlaǵan júginen ózenniń ortasyna jetkende, kapıtannan basqa eshkim de ótken ýaqytqa ókingen joq.

Parohod ottary jarqyrap kemejaıdyń janynan ótken kezde Gek qaraýylda tur edi. Ol eshqandaı aıqaı-shýdy estigen joq, óıtkeni sharshaǵan adamdar sekildi jastar jýasyp tynyshtala bastaǵan. Áýeli Gek bul ne parohod kemejaıǵa toqtamaı bara jatqan dep oılady da, sosyn ol týraly esine de almaı óziniń sharýasymen boldy. Tún birte-birte qarańǵylap aspandy bult jaılaı bastady. Saǵat on boldy, dóńgelekterdiń dybysy basylyp, ár jerdegi ottar da sıredi, kóshelerde júrgender de kezdespedi. Shaǵyn qala kishkentaı kúzetshini elester men tynyshtyqqa qaldyryp uıqyǵa ketti. On bir boldy, traktırdiń ottary da sóndi, aınala túgeldeı qarańǵylyqqa kómildi. Gek óte uzaq kútti, biraq eshteńe bolǵan joq. Ol tolqı bastady. Endi kútý kerek pe? Sodan birdeme paıda bola ma? Álde bárin qoıyp, tósekke bas qoıý kerek pe?

Kenet ol bir dybys estidi de, sekem aldy. Ol kirpish qoımanyń art jaǵyna júgirdi. Bir mınýt ótkende onyń janynan eki adam ótti jáne muny qaǵyp kete jazdady, bireýiniń qoltyǵynda bir nárse bar. Sandyq shyǵar! Iaǵnı olar qazynany basqa jerge jasyrǵylary keldi. Tomdy shaqyrý kerek pe? Bul aqymaqtyq bolar edi — olar sandyqty alyp taıyp turady, sosyn attaryn umytasyń. Eń durysy — olardyń sońynan erip, qaıda baratyndaryn bilip alý, qarańǵyda olar muny baıqaı qoımas. Ózimen ózi oılanyp-tolǵanyp, Gek buryshtan shyǵa keldi de, mysyqqa uqsap jasyrynyp qańǵybastardyń sońynan erdi. Ol jalańaıaq kúıde olardan adasyp qalmastaı qashyqtyqta kele jatyr. Olar jaǵa jaqtaǵy kósheni boılap úsh kvartaldaı júrdi de, sosyn solǵa buryldy. Áýeli olar týra júrdi, sosyn Kardıf taýyna qaraı buryldy da, soqpaqqa jete bere taýǵa kóterile bastady. Olar toqtamastan júrip otyryp jar basyndaǵy vallılik shaldyń úıiniń janynan ótti jáne joǵary órmeleı berdi. "Jaraıdy, — dep oılady Gek, — olar sandyqty eski tas qorǵanǵa kómgileri kelgen". Biraq qańǵybastar ol mańǵa da kidirmedi. Olar ári qaraı shyńnyń basyna órlep barady. Kenet eki bıik aǵashtyń arasyndaǵy jińishke soqpaqqa buryldy da, qarańǵyǵa súńgip ketisti. Gek aıaǵyn tezirek alyp olardy qýyp keledi, biraq olar muny kórgen joq. Ol áýeli júgirdi, sosyn eki qańǵybastyń ústinen túsiremin dep júrisin báseńdetti, taǵy biraz ýaqyt ótkesin sál toqtap, tyń tyńdady, óz júreginiń dúrsilinen ózge dybys joq. Úkiniń úhlegeni estildi taý jaqtan — jaman belgi. Biraq aıaq basqan dybys estilmedi. Qudaıym-aı, bári osymen bitkeni me? Ol shegirtkeni basaıyn dep yńǵaılana berip edi, ózinen úsh-tórt qadam jerden bireýdiń jótelgeni estildi.

Gektiń júregi keýdesinen shyǵyp kete jazdady, biraq qorqynyshyn noqtalap, turǵan jerinde qatty da qaldy, bezgek qysqandaı, denesi qaltyrap, áli ketkeni sondaı jerge qulap keter me ekenmin dep qoryqty. Ol óziniń qaı jerde turǵanyn bildi: jesir áıel Dýglastyń úıin qorshaǵan alasa aǵashtardyń mańynda, úıge kiretin jerden bes qadam jerde ǵana. "Jaraıdy, — dep oılady ol, — meıli osynda kóme bersin; keıin taýyp alý qıynǵa túspeıdi".

Jaı sóılegen úndilik Djonyń daýysy estildi:

— Shaıtan alsyn sol qatyndy! Múmkin úıinde qonaq bar shyǵar? Túnniń bir ýaǵyna deıin sham janyp tur.

— Men eshteńe kórip otyrǵanym joq.

Muny aıtqan eski úıden shyqqan jalba-julba kıimi bar qańǵybas. Gektiń júregi muzdaı bolyp ketti: Á-á, Djonyń kimnen kek alǵysy kelip júrgeni belgili boldy. Gekke alǵash kelgen oı qashyp ketý boldy. Biraq sol boıda jesir áıel Dýglas apaıdyń Gekke ylǵı meıirimdi bolǵany esine tústi, al myna ońbaǵandar ony óltirgisi kelip júr. Gek Dýglas apaıǵa eskertýge óziniń batyly jetpeıtinine ókindi, oǵan eskerte almaıdy, sebebi mynalar muny kóredi de ustap alady. Osy oılar úndilik Djomen ekinshi qańǵybastyń áńgimesi arasynda Gektiń basyna keldi.

— Saǵan butalar kórsetpeı tur. Myna jaqtan qara. Endi kórdiń be? — dedi úndilik Djo.

— Iá. Árıne, qonaqtar bar. Sen bul isti tasta!

— Eger men bul jaqtan birjola keteıin dep otyrsam qalaı tastaımyn? Osydan basqa yńǵaıly sát bolmaıtynyn bilip turyp bas tartam ba! Men saǵan taǵy da aıtamyn: ol áıeldiń aqshasyna túkirdim, sen ala ber. Al onyń kúıeýi qansha ret maǵan tynym bermedi jáne bir ret emes; meni qańǵybas qaıyrshy retinde otyrǵyzyp qoıdy ǵoı, sot kezinde onymen qoımaı, meni kóshede túrmeniń aldynda negr dep shybyqpen osqylatyp jazalady emes pe! Búkil qala kórdi! Shybyqpen! Sen túsinip otyrsyń ba? Ol menen sumdyǵyn asyrdy da, óldi. Esesine óshimdi áıelinen alam.

— Ony óltirme! Keregi joq!

— Óltirme? Kim óltirem dep otyr? Kúıeýi tiri bolsa, óltirer edim, al áıelin óltirý oıymda joq. Áıelden ósh alǵanda óltirmeıdi - onyń túkke keregi joq! Onyń tanaýyn kesedi, shoshqaǵa uqsatyp qulaǵyn qyrqyp alady, solaı usqynyn ketiredi!

— Qudaı saqtasyn, bul degen...

— Senen surap otyrǵan eshkim joq! Aman turǵanda únińdi shyǵarma! Men ol áıeldi kereýetke baılaımyn. Eger qansyrap ólse, onda meniń sharýam joq. Jylamaımyn. Al, dostym, seni nege qasyma erttim, men jalǵyz bárin úlgere almaıtyn bolǵasyn. Sen maǵan kómektesesiń. Eger syrǵanap ketseń, óltiremin! Túsindiń be? Al seni óltirýge týra kelse, qatynnyń da sharýasyn bitire salam - sonda bul kimniń jumysy ekenin eshkim bilmeıdi.

— Qaıtemiz, budan basqa amal joq bolsa, kettik. Tezirek bolǵany durys. Tula boıym dirildep tur.

— Qazir? Al, qonaqtar she? Sen meni kórsetýshi bolma, saǵan senińkiremeı turmyn.

Budan keıin únsizdik bolatynyn Gek túsindi jáne ol únsizdik baǵanadan bergi óltirý jaıly áńgimeden qorqynyshtyraq, ol demin ishine tartyp keri qaraı attady; ońǵa ne solǵa qulap ketem be dep qoryqty da ekinshi aıaǵyn qozǵady. Ol taǵy bir qadam keri qaraı basty, sosyn taǵy, taǵy... kenet aıaǵynyń astynda butaq synyp ketti. Tynysy toqtap qaldy, tyń tyńdap edi - dybys joq meńireý tynyshtyq. Gektiń qýanyshynda shek bolmady. Ol eki butaqtyń arasymen korablge uqsap buryldy da, ármen qaraı jolǵa shyqqasyn ózin erkin sezinip tabanyn jaltyratyp júgire jóneldi. Ol quıyndatyp vallılik shaldyń fermasyna jetkenshe júgirdi. Qaqpany qatty urǵany sondaı, shal men onyń eńgezerdeı eki uly terezeden bastaryn shyǵaryp qarady.

— Ne tarsyl-gúrsil? Kim esik soqqan? Ne kerek?

— Tezirek kirgizińizshi! Bárin aıtamyn!

— Al sen kimsiń?

— Geklberrı Fın! Tezirek ashyńyzshy!

— Geklberrı Fın! Esikti shalqasynan ashatyndaı bul belgili tulǵa emes qoı! Degenmen ony kirgizińder, estıik ne bolyp qalǵanyn!

— Tek muny aıtqan men ekenimdi eshkimge aıta kórmeńizder! — Esikten kirgendegi Gektiń alǵashqy sózi osy boldy.

— Qudaı úshin, áıtpese meni óltiredi! Jesir áıel ylǵı maǵan jany ashıtyn edi ǵoı, men bárin aıtyp berem, eger meni kórsetpeýge ýáde berseńizder. — Qudaı aqy bir nárse bar, ol bosqa aıtyp turǵan joq, — dedi shal. — Aıta ber, seni eshkim de ustap bermeıdi, jigitim.

Úsh mınýttan keıin shal uldarymen qarý-jaraqtaryn alyp taýǵa bettedi, keshikpeı joldyń bastalar jerinde turǵan sýmah atty aǵashtyń butalarynyń arasynda qoldaryna myltyqtaryn alyp ázir turdy.

Gek olardyń sońynan ári qaraı ermeı, úlken tastyń artyna tyǵylyp, tyń tyńdady. Qaýipti únsizdik uzaqqa sozyldy, sosyn kenet myltyqtar gúrsildep, aıqaı bastaldy.

Gek arǵy jaǵyn kútken joq. Ol tastyń artynan atyp shyqty da, taýdyń etegine qaraı zymyrap qasha jóneldi.

Otyzynshy taraý

TOM MEN BEKKI ÚŃGİRDE

Jeksenbi kúni tańerteń jerge jaryq túse bastaǵanda, Gek taýǵa órmelep shyǵyp vallılik shaldyń eppen esigin qaqty. Bári uıyqtap jatyr, biraq ótken túngi mazasyzdyqtan keıin uıqy da sergek edi. Terezeden aıqaılady:

— Kim bul?

Qorqyp ketken Gektiń daýysy áreń shyǵyp:

— Meni kirgizińizshi! Bul men, Gek Fın.

— Bul esim aıtylǵanda, meniń esigim árqashan túnde de, kúndiz de shalqasynan ashylady. Kir, aınalaıyn, óz úıińde otyrǵandaı sezin.

Úısiz-kúısiz bala mynandaı sózderdi ómirinde birinshi ret estip tur, ómir boıy mundaı jyly sózdi oǵan eshkim aıtqan emes. Buryn óz úıińde otyrǵandaı sezin dep bir de bireý tórine shaqyrmap edi.

Esik tez ashyldy da, Gek kirdi. Ony otyrǵyzyp, shal tezdetip kıine bastady.

— Al, balam, seniń ábden qarnyń ashqan shyǵar, sondyqtan kún shyqqan boıda yp-ystyq tańǵy tamaq aldyńa keledi! Al, biz uldarymmen seni keshe keledi dep kútip, osynda qonatyn shyǵar dep edik.

— Men qatty qoryqqanym sondaı, — dedi Gek, — qashyp kettim. Myltyqtar atqylaı bastaǵanda, men zytyp otyrdym, tipti úsh mıl boıy demalmastan júgirdim. Al, búgin kelgenim, ne bolǵanyn bilgim kelip edi; tań ata kelgen sebebim, ana albastylarǵa olar tipti óli bolsa da, tap bolam ba dep qoryqtym!

— Áı, beıshara bala! Sen túnde ábden sharshaǵan sıaqtysyń, — mine, saǵan kereýet, tamaq ishkesin jatyp demal. Joq, olar ólgen joq, ókinishke oraı. Seniń sózińnen biz olardy qaıdan izdeý kerek ekenin bildik; aıaǵymyzdy ushynan basyp olardan on shaqty qadamdaı jerge jasyryndyq; al jol boıy kór anadaǵy sekildi tasqarańǵy. Kenet men túkirip qalǵanym! Ózimdi ustaı alsamshy! Meniń daýysymdy estigesin, ana ońbaǵandar jybyrlap butanyń arasyna kirip joq boldy. Men: "Atyńdar!" — dep aıqaıladym, ózim olar ketken jaqty kózdep jatyrmyn. Balalar da atqylady. Alaıda jeksuryndar qashyp úlgerdi, al biz ormannyń ishimen qýdyq. Bireýine de oq tımegen sekildi. Olar da bir-birden oq atty, bizge de tıgen joq. Aıaqtarynyń dybysy basylýy muń eken, biz júgirip otyryp taýdan túsip, polıseılerdi oıattyq. Olar otrádty jınap ózen boıymen izdeýge ketti, al jaryq túsisimen sherıf óz adamdarymen ormandy túgel aralaıdy. Meniń uldarym da barady. Sol ońbaǵandardyń túr-túsi qandaı ekenin bilsek, bizge kóp kómek bolar edi. Sen de túnde qaramaǵan shyǵarsyń?

— Joq, men olardy qalada kórip, sońdarynan erdim.

— Mine, tamasha! Usqyndaryn aıtyp bershi, aınalaıyn balaqaıym!

— Bireýi — saqaý-sańyraý ıspandyq, ony qalada bir-eki ret kórgenbiz, al, ekinshisi — qaıyrshy, ústi-basy alba-julba, bet kelbeti qorqynyshty.

— Jetedi, aınalaıyn, bulardy biz bilemiz! Men ózim orman ishinde Dýglastyń úıiniń mańynan kórgem, sonda olar menen qashyp ketken. Al, balalar, sender baryńdar, sherıfke bárin aıtyńdar, tamaqty keıin ishersińder!

Shaldyń uldary sol boıda ketti. Gek ushyp tura kelip, olardyń sońynan esikke júgirdi.

— Qudaı úshin, olardy kórsetken men ekenimdi aıta kórmeńdershi! Qudaı úshin!

— Jaraıdy, Gek, eger sen solaı uıǵarsań, al, shynynda bul saǵan qurmet ákeledi ǵoı.

— Oı, joq, joq! Qudaı aqy, kerek emes!

Jastar ketkesin vallılik shal:

— Olar eshkimge aıtpaıdy, men de tisimnen shyǵarmaımyn. Al sen nege basqalar bilmesin deısiń? — dedi.

Gek túsindirgisi kelmedi, tek olardyń bireýi týraly bul kóp jaılardy biledi, eger ol muny bilse, Gekti, sóz joq, óltiredi.

Shal úndemeýge taǵy ýáde berdi de, taǵy surady:

— Al sen nege olardyń sońynan erdiń? Olar saǵan kúdikti adamdar bop kórindi me?

Gek nanymdy sebebin aıtýǵa tyrysyp, sál úndemeı qaldy. Sosyn:

— Sizge qalaı aıtsam eken, men ózim de solar sekildi qańǵybaspyn ǵoı, — áıteýir kóp jurt solaı oılaıdy, men olarǵa ókpelemeımin, keıde sol úshin túni boıy uıyqtaı almaıtyn kezderim bolady, basqasha ómirdi qalaı bastasam dep oılaımyn. Ótken túnde de solaı boldy. Uıqym kelmedi tún ortasynda kóshede júrdim, oılap-oılap aqyry traktırdiń qasyndaǵy eski kirpish qoımaǵa jettim de, qabyrǵaǵa súıenip biraz turdym taǵy oılanaıyn dep. Sol jerde álgi ekeýi qoltyqtaryna birdeńeni qysyp alǵan janymnan óte berdi "Urlap alǵandary bolar", — dep oıladym. Olardyń bireýi shylym shekti, ekinshisi odan ottyq surady, olar dál meniń qarsy aldyma toqtap edi, sıgardyń oty olardyń betine tústi, men tanı kettim, kózine qara jabystyrǵan uzyn boılysy — saqaý-sańyraý ıspandyq ta, al ekinshisi jalba-julba kıim kıgen bireý.

— Sen sonda qarańǵyda kıimin qalaı kórdiń?

Gek sál shatasyp qaldy. Sosyn áńgimesin jalǵastyrdy.

— Ózim de bilmeımin, áıteýir kórdim.

— Sosyn olar ári qaraı ketti de, sen sońdarynan erdiń?

— Iá, men erdim. Olardyń ne istegileri kelip júrgenderin bilgim keldi, — naǵyz urylar sekildi kórindi. Men olardyń sońynan erip, jesir áıeldiń sharbaǵyna sheıin bardym, qarańǵyda jasyrynyp turdym da áńgimelerin estidim. Jyrtyq kıimdisi jesir áıeldi qorǵady, al ıspandyq onyń bet-aýzyn keskileımin dep ant etti — aıttym ǵoı sizge...

— Qalaı? Saqaý-sańyraý osylaı sóıledi me?

Gek taǵy qatelik jasady. Ispandyqtyń kim ekenin shal bilip qalmaýy úshin qanshama tyrysqanmen tili qurǵyr kónbedi. Ol jaltaryp kórip edi, shal budan kózin almaı qadaldy, Gek odan saıyn kelistire almap edi, shal aıtty:

— Qaraǵym, sen menen qoryqpa. Men saǵan eshqandaı jamandyq jasamaımyn. Kerisinshe, seni qorǵaımyn. Ol ıspandyq tipti de saqaý ne sańyraý emes, sen óziń sóz arasynda aıtyp qaldyń, ony túzeı almaımyz. Sen sol ıspandyq týraly bir jaılardy bilesiń jáne ony jasyrǵyń keledi. Sen beker senbeısiń maǵan. Qandaı is, sen aıt, men seni kórsetpeımin.

Gek bir mınýttaı shaldyń adal kózderine qarady da, eńkeıip onyń qulaǵyna sybyrlady.

— Ol eshqandaı ıspandyq emes — ol úndilik Djo!

Vallılik shal ústelinen sekirip ketti. Sálden soń:

— Á-á, endi bári túsinikti. Sen murnynyń jelbirshegin pyshaqpen kesemin, qulaǵyn julamyn degen onyń sózderin aıtqanyńda, men seni qosyp tur ǵoı dep oılaǵam, sebebi aq násildiler olaı kek almaıdy.

Al úndilik — bul basqa sharýa! — dedi.

Erteńgi tamaqtyń ústinde áńgimeni jalǵastyra otyryp shal tósekke jatar aldynda sham alyp balalarymen sharbaq jaqqa baryp, tamǵan qan joq pa eken dep qaraǵandaryn aıtty. Qan kórinbedi, biraq úlken túıinshek taýyp alǵandaryn jasyrmady.

— İshinde ne bar?

Eger sóz naızaǵaı bolsa da, Gektiń aǵaryp ketken erinderinen dál osyndaı jyldamdyqpen shyǵa qoımas edi. Ol kózi baqyraıyp, demalmaı jaýabyn kútti. Shal da odan kózin almaı, tańdana qarady, úsh sekýnd, bes, sosyn on sekýnd qarady da:

— Jaı, urylardyń quraldary. Saǵan ne boldy ózi?

Gek oryndyqtyń arqasyna áreń demalǵan kúıi shalqaıyp adam aıtqysyz qýandy. Vallılik oǵan uqypty qarap, sosyn:

— Iá, urlyqshylardyń quraldary. Osy habarǵa sen qýanyp qalǵandaısyń ǵoı? Sonshama nege mazasyzdandyń? Senińshe, biz ne týraly aıtýymyz kerek edi.

Shal Gekti jarǵa tiredi. Onyń suraq toly kózi Gekti ábden sastyrdy. Ol jóndi jaýapty qurastyrý úshin dúnıedeginiń bárin berer edi. Basyna eshnárse kelmeı qoıdy. Shaldyń suraq toly kózderi onan saıyn jep barady. Tiline maǵynasyz birdeńeler keledi. Oılanatyn ýaqyt ta joq, sosyn ol daýsyn áreń shyǵaryp, táýekel birdeńeni aıta saldy:

— Múmkin, jeksenbilik mektep úshin oqýlyqtar shyǵar?

Gek baıǵus ábden renjidi, tipti kúlimsireı de almady, esesine shal qarqyldap kóńildene kúldi, onyń úlken denesi basynan aıaǵyna deıin selkildep ketti. Sosyn sońynda mundaı deni saý kúlki qaltadaǵy aqshadan artyq, óıtkeni dárigerge az tóleısiń dedi. Keıin:

— Áı, beıshara, sen sup-sur bolyp, eńseń túsip ketti. Shamasy deniń saý emes-aý deımin, — mıyń da shekeńe qaraı qısaıyp ketkenine tańdanýǵa bolmaıdy. Bári ketedi. Demalasyń, uıqyńdy qandyrǵasyn, bári de oıdaǵydaı bolar dep oılaımyn, — dep qoıdy.

Gek ózin aqymaq etip kórsetkenine, tolqyǵanyna ókindi, óıtkeni bul qańǵybastardyń áńgimesin tyńdaǵanda-aq olardyń arqalap júrgeni baılyq emes ekenin túsingen. Degenmen ol solaı oılaǵan bolýy kerek, tabylǵan býma týraly estigende ózin mazasyz ustaǵany. Jalpy alǵanda ol osy bolmashy habardyń ózine qýanyp ketti, al onyń qazyna emes ekenin bilgesin jany tynyshtaldy. Bári oıdaǵydaı bolǵanyna, qazyna sol ekinshi nomerde jatqan bolsa kerek, qańǵybastardy búgin túnde ustap, túrmege jabady jáne bular Tom ekeýi osy keshte-aq altyndy esh kedergisiz eshteńeden qaýiptenbeı qolǵa túsiredi.

Olar erteńgi tamaqtaryn iship bola bergende, esik soǵyldy. Gek atyp turyp, tyǵylýǵa júgirdi, basqalardyń ótken túngi oqıǵaǵa munyń tikeleı qatynasy bar ekenin bildirgisi kelmedi. Vallılyq birneshe áıelder men er azamattarǵa esik ashty, aıtpaqshy, olardyń arasynda jesir áıel Dýglas ta bar, sosyn ol oqıǵanyń bolǵan jerin kórýge asyqqan bir top qala turǵyndaryn kórdi. Iaǵnı túngi oqıǵa týraly jańalyqtan búkil qala habardar. Shalǵa kelgen qonaqtarǵa bárin aıtyp berýge týra keledi. Jesir áıel oǵan alǵysyn jaýdyryp, ómirin saqtap qalǵanyna qaıta-qaıta rahmet aıtty.

— Bul týraly ataı kórmeńiz, hanym. Siz alǵys aıtatyn taǵy bir adam bar, onyń eńbegi menen de, meniń balalarymnan da zor, al biraq ózi kóringisi kelmeıdi. Eger ol bolmaǵanda, biz ol jerge barmaǵan bolar edik.

Árıne, bul áńgime bárin qyzyqtyrǵany sondaı, olar negizgi oqıǵany umytyp ketti, vallılik shal qonaqtaryn oqıǵa jelisine qandyrdy, al olar arqyly búkil qala biletin bolady. Qonaqtar áńgimeniń bárin estip bolǵasyn, jesir áıel:

— Men tósekte kitap oqyp jatyp, eshteńe estimedim. Siz kelip nege meni oıatpadyńyz? — dedi.

— Qajeti joq dep sheshtik. Qańǵybastar qaıta oralǵylary kelmegen bolar, — quralsyz olar báribir eshteńe shyǵara almas edi, bostan bosqa túnniń bir ýaǵynda sizdi qorqytqanda ne bolar edi? Meniń úsh negrim tań atqansha sizdiń úıdi kúzetip shyqty. Olar álginde ǵana keldi.

Taǵy da qonaqtar keldi, vallılik olarǵa oqıǵany basynan bastap aıtty.

Jeksenbilik mektepte demalys kezi bolǵandyqtan sabaq joq edi, esesine qala turǵyndarynyń bári ertemen shirkeýge jınaldy. Jurttyń aýzynda — qalany dúrliktirgen oqıǵa. Qylmyskerdiń izin de taba almapty desedi. Shirkeýde ósıet aıtylǵannan keıin Techer sottyń áıeli Garper hanymdy qýyp jetip:

— Meniń Bekkıim kúni boıy uıyqtap jata ma? Ol ólgenshe sharshaıdy ǵoı dep oılaǵam, — dedi.

— Sizdiń Bekkı me?

— Iá. Ol sizdiń úıge qonǵan joq pa?

— Joq, ne dep tursyz!

Techer hanym óń joq, tús joq oryndyqqa otyra ketti, dál sol sátte Pollı apaı bir qurbysymen áńgimelesip, bulardyń janynan óte berip edi. Pollı apaı:

— Qaıyrly tań, Techer hanym! Qaıyrly tań, Garper hanym! Al, meniń balaqaıym ushty-kúıli joq. Ol keshe sizderdiń bireýińizdiń úıińde qonǵan bolar, sondyqtan shirkeýge kelýge qoryqqan shyǵar dep edim. Oǵan qattyraq aıtpasa bolmaıdy, — dedi.

Techer hanym burynǵydan beter túsi buzylyp, sál ǵana basyn shaıqady.

— Ol bizde qonǵan joq, — dedi Garper hanym mazasyzdanyp.

Pollı apaıdyń bet álpetinen shoshyp ketkeni sezildi.

— Djo Garper, sen búgin tańerteń meniń Tomymdy kórdiń be?

— Joq, kórmedim.

— Sońǵy ret ony qashan kórdiń?

Ol esine túsirip kórip edi, biraq aıta almady. Shirkeýge kelgender shyǵatyn esikke jetpeı orta jolda toqtady. Adamdar ózara sybyrlasyp, qobaljı bastady. Balalardan, jas muǵalimderden de surady! Olardyń ishinen de qalaǵa qaıtqanda Tom men Bekkıdiń parohodta bolǵan-bolmaǵanyn eshkim bilmedi. Qarańǵy tústi, qydyrýǵa ketkenderdiń bári osynda bar ma degen suraq eshkimniń basyna kelmedi. Aqyrynda jastardyń biri olar úńgirde qalyp qoıǵan joq pa eken dep qaýiptendi.

Techer hanym talyp qaldy. Pollı apaı qolyn syndyryp jylaı berdi.

Qaýipti habar aýyzdan aýyzǵa, bir toptan ekinshi topqa, kósheden kóshege tarady, bes mınýttan keıin qońyraý soǵylyp, búkil qala aıaǵynan tik turdy. Kardıf taýynda bolǵan oqıǵa endi túk emesteı bolyp qaldy, dáýler týraly bári umytyp ketti. Attaryn erttep, bireýleri qaıyqqa otyrdy, parohod býyn burqyratyp qozǵala berdi jáne jarty saǵat ótpeı eki júzdeı adam jolmen jáne ózenmen úńgirge ketti.

Uzaqty kún boıyna qala elsiz, tipti ólip qalǵan sekildi kúı keshti. Áıelder Pollı apaıǵa, Techer hanymǵa baryp, olardy jubatýǵa tyrysty. Olar birge jylady, bul qur sózden góri paıdaly edi. Túni boıy qala habar kútti, tek tań ata birneshe sózden turatyn habar keldi: "Taǵy da sham jáne tamaq jiberińder". Techer hanym aqylynan adasa jazdady, Pollı apaı da sondaı halde. Sot Techer úńgirden úmitke toly kóńildi habarlar jibergenmen, olar eshkimdi de qýantpady.

Vallılik shal úıine tańǵa jaqyn sharshap-shaldyǵyp, maıshamnyń maıyna malynyp, balshyq-balshyq bolyp oraldy. Gek temperatýrasy kóterilip, keshe ony jatqyzǵan tósekte eken. Dárigerdiń bári úńgirde, syrqat balany kútý úshin Dýglas apaı keldi. Qolynan kelgenniń bárin isteıtinin, ol jaman bolsyn, jaqsy bolsyn — qudaı jaratqan bala, sondyqtan oǵan qaramaı, aýrý kúıinde qaldyrýǵa bolmaıtynyn aıtty. Vallılik shal Gektiń jaqsy qasıetteri bar ekenin baıqady, al jesir áıel:

— Kúdiktenbeńiz. Bul balada jaratqannyń móri bar. Qudaı eshkimdi de umyt qaldyrmaıdy. Eshqashan. Ol óziniń qolynan shyqqannyń bárin eskeredi, — dedi.

Túske qaraı birqatar toptar ábden sharshap qalaǵa orala bastady, biraq sál-pál sergekteri izdeýdi jalǵastyra berdi. Úńgirdiń eń alys buryn adam barmaǵan buryshtaryna deıin aralady: adamnyń basy aınalatyn qarańǵy dálizderdegi pálendeı tirshiliktiń belgisi joq, alysta ár jerde jyltyraǵan ottar sırek te bolsa kórinip qalady.

Áldeqaıdan aıqaılaǵan daýystar, myltyqtyń atylǵany jańǵyryǵyp jetedi. Bir jerde jartasqa "Bekkı men Tom" dep kúıemen jazylǵan jazý tap boldy, odan sál júrgende shamnyń maıyna bylǵanǵan lenta tabyldy. Techer hanym lentany tanyp eńirep qoıa berdi. Bul lenta súıikti qyzynan qalǵan jalǵyz belgi, óle-ólgenshe shashyna baılaǵan buıym dedi Techer hanym. Bireýler úńgirde ár jerde jaryq sáýle kóringendeı boldy degende, jıyrma shaqty adam solaı qaraı japyrlaı júgirip edi, ol izdeýshilerdiń bir toby bolyp shyqty.

Osylaısha qorqynysh pen úreı qushaǵynda úsh kún, úsh tún ótti: kóńilsiz saǵattar biriniń sońynan biri áreń jyljýda, eń sońynda búkil qala úmitsiz ýaıymǵa bólendi. Jurt ne isterge bilmedi. İshpeıtinder qoǵamyna qarasty traktırde edenniń astyna jasyryp qoıyp vıskı satatyndary kezdeısoq áshkere bolǵanda, bul habarǵa qala turǵyndary eleń etpedi. Shynynda, jaıshylyqta bolsa bul jurttyń bárin dúrliktiretin habar edi.

Kúıip-janyp sandyraqtap aýyrǵan Gek sál táýir bolyp kózin ashqasyn álgi traktır týraly birdeńelerdi aıta bastady. İshpeıtinder qoǵamynyń traktırinen bular izdep júrgen qazyna tabylyp qaldy ma dep qaýiptengen.

— Iá, tabyldy, — dedi Dýglas apaı.

Gek tóseginen atyp turdy da, kózi baqyraıyp:

— Ne tabyldy? Ne? — dedi.

— Vıskı. Sosyn, traktırdi jaýyp tastady. Jat, aınalaıyn, sen meni qorqyttyń ǵoı!

— Maǵan bir nárseni ǵana aıtyńyzshy, tapqan Tom Soıer me?

Jesir áıel jylap qoıa berdi.

— Jaı sóıleshi, aınalyp keteıin. Saǵan sóıleýge bolmaıdy! Sen qatty aýyryp qaldyń!

"Iaǵnı vıskıden basqa eshteńe tappaǵan eken. Eger altyndy tapsa, búkil qalany bastaryna kóterip shýlar edi. Sonymen qazyna joǵaldy, endi tabylmaıdy! Apaı nege jylaıdy? Ol jylaıtyndaı ne boldy eken?"

Osy oılar Gektiń basyn kezip, sosyn oıdan sharshaǵan onyń kózi ilinip ketti. Jesir áıel ózine ózi sóıledi:

"Baıǵus balanyń kózi ilindi. "Tom Soıer tapty ma?" Tom Soıerdiń ózin bireý tapsa ǵoı! Ony tabamyz dep senetinder de sıredi, eger ári qaraı izdeýge kúshi jetetin bireýler bolsa ǵoı!"

Otyz birinshi taraý

"TABYLDY JÁNE TAǴY JOǴALDY"

Endi Tom men Bekkıge oralaıyq ta, ótkendegi keshte ol ekeýiniń ne istegenin kóreıik. Olar barlyq balalarmen birge qarańǵy dálizdermen úńgirdiń tanys ǵajaıyptaryn tamashalasty. Úńgirdiń "Qonaq bólme", "Sobor", "Aladdınniń saraıy" degen attaryna tańdanysty. Kóp keshikpeı balalardyń bári jasyrynbaq oınaýǵa kiristi jáne Tom men Bekkı de ábden sileleri qatqansha oınady. Sosyn olar shamdy joǵary ustap tómen qaraı júrdi. Úńgirdiń tas qabyrǵalaryna kúıemen jazylǵan esimder, adrester men datalardy taldady. Olar osylaı júrip, áńgimemen qabyrǵalarda jazý joq úńgirge jetkenderin baıqamaı qaldy. Ekeýi qabyrǵaǵa attaryn jazdy da, ilgerileı berdi. Keshikpeı olar jartastan sorǵalap turǵan kishkene bulaqty kórdi, onyń sýy ǵasyrlar boıy aǵyp jyltyraǵan, appaq ákten shaǵyn Nıagara jasapty! Tom Bekkı qýansyn dep óziniń kishkentaı denesimen bulaqtyń janyna shyǵyp jaryq túsirdi. Bulaqtyń art jaǵynan Tom tabıǵı baspaldaq tapty: eki qabyrǵanyń arasyndaǵy jińishke qýystan ótse, oǵan jetedi! Ol Bekkıdi shaqyrdy, adasyp qalmaý úshin kúıemen qabyrǵaǵa belgi salyp, ekeýi baqylaýǵa shyqty. Olar dálizben birese ońǵa, birese solǵa burylyp uzaq júrdi. Úńgirdiń tómengi jaǵyna túsip bir belgi qaldyrdy, sosyn taǵy tańǵalarlyq ne bar eken dep ármen qaraı júre berdi, oıy — kórgen qyzyqtaryn joǵarydaǵylarǵa aıtý. Bir jerge kelgende olar keń úńgirge tap boldy, tóbeden adamnyń aıaǵy sekildi sereıgen jáne jýan skalatıster salbyrap tur. Tom men Bekkı tań-tamasha qalyp, qabyrǵadaǵy korıdorǵa buryldy. Osy korıdormen júrip otyryp shyq sekildi jyltyraǵan tastarmen kómkerilgen bulaqqa tap boldy, bul bulaq úńgirdiń ortasynda tur, al onyń qabyrǵalaryn keremet kolonnalar tirep tur. Úńgirdiń tóbesinde bir-birine tyǵylysqan jarqanat, ár topta myńnan kem emes, jabysyp tur. Jaryqty kórgen júz shaqty jaman qus shyrqyrap shamǵa jarmasty. Tom bulardyń qylyǵyn biletin edi, olardyń qaýiptiligin sezip, Bekkıdiń qolyn ustap, kez kelgen dálizge jeteleı jóneldi.

Dál osy kezde jarqanat qanatymen qaǵyp Bekkıdiń shamyn sóndirip tastady. Jarqanattar balalardyń sońynan biraz qýdy, biraq qashqyndar kezdesken jańa dálizderge burylyp, aqyrynda áıteýir qaýipti sumyraılardan qutyldy! Keshikpeı Tom jer astyndaǵy kóldi tapty: kól beti kúńgirt tartyp, alys bir jaqtarǵa ketetin sıaqty. Tom kóldiń jaǵasyn zerttegisi kelip ketti, biraq áýeli biraz otyryp demalyp alǵan durys dep sheshti. Osy jerde úńgirdiń adamdy tunshyqtyratyn únsizdigi balalarǵa óziniń sýyq qolyn suqty.

— Men áýeli baıqamap edim, alaıda biz eshbir dybys estimegenimizge biraz boldy ǵoı deımin, — dedi Bekkı.

— Óziń oılap qarashy, Bekkı, biz olardyń astynda óte tereńde turmyz, onyń ústine soltústikke qaraı ma, joq, ońtústikke me, bolmasa, batysqa nemese shyǵysqa ma — áıteýir olardyń daýysy estiletin jerde emespiz ǵoı.

Bekkı mazasyzdanyp qaldy.

— Biz tómende kóp boldyq pa, Tom? Kepi qaıtqanymyz durys emes pe?

— Iá, árıne, qaıtqanymyz durys. Bárinen durysy sol.

— Sen joldy taba alasyń ba, Tom? Úńgirde bári shatasyp jatqan birdeńe, meniń esimde joq.

— Qaıtatyn joldy, árıne, tabar edim, tek jarqanattar bolmasa... Olar eki shamymyzdy da óshirip tastaýy múmkin, onda masqara bolamyz. Odan da olarǵa soqpaı, basqa bir jolmen keteıik.

— Jaqsy. Múmkin biz adaspaspyz. Oı, qandaı qorqynyshty! — dep qyz qorqynyshty elesterden shoshyp qaldy. Olar bir dálizge burylyp, sonyń boıymen biraz ýaqyt únsiz júrdi, kezdesken kóldeneń dálizderge buryn kórgen jer emes pe degen úmitpen qarap qoıady: biraq eshbireýi de tanys emes. Tom júretin jańa jerdi barlap qaraǵan saıyn Bekkı jubanysh izdep odan kózin almaıdy. Al, ol:

— Eshteńe emes, bári durys. Bul bizge tanys jer emes, biraq biz keshikpeı oǵan jetemiz.

Alaıda árbir sátsizdikten keıin Tomnyń kóńili tómendep, birte-birte ábden unjyrǵasy túsip ketti, sosyn ózderi izdegen galereıany tabarmyz degen úmitpen basy aýǵan jaqqa buryla berdi. Ol burynǵysha bári durys dep nyǵyzdanǵanymen qorqynysh qorǵasyn bolyp júregine qadaldy, kelbetinen "Bári bitti" degen oı kórinip turdy. Bekkı ólerdeı záresi ushyp, Tomǵa tyǵyla tústi, kóz jasyn qanshama jasyrǵysy kelgenmen, tyıylatyn emes.

Aqyry ol:

— Meıli jarqanat bola bersin, baǵanaǵy jolmen qaıtaıyqshy. Áıtpese odan saıyn adasa beremiz, — dedi.

Tom toqtaı qaldy.

— Qulaǵyń salshy! — dedi.

Aınalada tynyshtyq, tynyshtyq bolǵanda óli tynyshtyq, ekeýiniń demalǵandary ǵana estiledi. Tom aıqaılady. Jańǵyryq onyń aıqaıyn qaıtalap, bos dálizder de jaýap bergendeı, sońynda áldeqaıdaǵy bireýdiń qarqyldap kúlgenine aınalǵandaı boldy.

— Oı, qoıshy, Tom, óte qorqynyshty, — dedi Bekkı.

— Qorqynyshty bolsa da, aıqaılaý kerek, Bekkı. Múmkin olar bizdi estir. — Ol taǵy aıqaılady.

Bul "múmkin" degen sóz kúlkiden qorqynyshty edi, sebebi ol úmittiń bári joǵaldy degenmen birdeı. Balalar tyń tyńdap uzaq turdy, alaıda olarǵa jaýap bergen eshkim bolmady. Budan keıin Tom artyna buryldy da, tez-tez adymdady. Az ǵana ýaqyt ótti, Tomnyń batylsyzdaý júrisinen Bekkı taǵy bir qaýip týǵanyn sezdi: ol qaıtatyn joldy taba almaı tur.

— Oı, Tom, sen nege belgi salmadyń!

— Bekkı, men aqymaq boldym! Naǵyz aqymaq! Biz kelgen jaǵymyzǵa oralamyz dep oılamappyn. Joq, joldy taba almaımyz. Ábden shatastym.

— Tom, Tom, biz adastyq! Biz adastyq! Biz myna qorqynyshty úńgirden eshqashan shyǵa almaımyz! Ah, biz nege basqalardan bólindik!

Ol jerge otyra qalyp, baqyryp jylady, Tom mynaý ólip ketpese ne esi aýyspasa jarar edi dep shoshyp ketti. Tom onyń janyna otyryp qushaqtady. Bekkı betin onyń keýdesine jasyryp oǵan jabysa tústi jáne qorqynyshy men paıdasyz ókinishterin aıtýdan tynbady, al alystaǵy jańǵyryq onyń daýysyn kúlkige aınaldyrdy.

Tom kúsh jınap úmit úzbeýin ótinip jubatyp edi, olaı isteı almaımyn dedi qyz. Tom ózine ózi ursyp, Bekkıdiń osyndaı kúıge ushyraýyna kináli ekenin aıtyp edi, bul kómektesti. Qyz kúsh jınaýǵa tyrysatynyn, qazir turyp ol qaıda júrse de sońynan eretinin, tek Tomnyń ózin kinálaýdy qoıýyn surady.

Ekeýiniń kinási birdeı ekenin jáne aıtty.

Olar taǵy da bastary aýǵan jaqqa júre berdi. Toqtamaı júre berýden basqa ekeýinde laj joq. Úmit az ýaqytqa bolsa da olarǵa kúsh bergendeı boldy, úmittendirer eshteńe bolmasa da, adamnyń jas kezinde jáne kóp qaýip-qaterge ushyraı qoımaǵan kezinde úmit sáýlesi múlde sónbeıtindiginen.

Keshikpeı Tom Bekkıdiń shamyn alyp sóndirdi. Bul qajetti únemshildik edi. Eshqandaı túsindirý bolmady. Bekkı bárin túsine qoıdy da, taǵy tunjyrap qaldy. Ol Tomnyń qaltasynda taǵy bir bútin sham baryn biletin, sonda da únemdeý kerek.

Keshikpeı sharshaý bastaldy, balalar oǵan kóngileri kelmeı tyrysty: ár mınýt sanaýly bolsa, olar qalaı otyrady, qaı jaqqa bolsa da, áıteýir qozǵalsa qutqarylýlary múmkin, al otyrý — ólimdi shaqyryp, onyń kelýin tezdetý.

Aqyrynda Bekkıdiń álsiz aıaqtary oǵan qyzmet etýden bas tartty. Ol demalýǵa otyrdy. Tom onyń qasyna otyrdy, ekeýi týystaryn, dostaryn, jumsaq tósekti sosyn jaryqty eske alyp áńgimeledi. Bekkı jylady, Tom ony jubatýǵa tyrysty, buryn da birneshe ret estigen áńgimeler bolǵandyqtan qyzǵa áser ete qoımady. Bekkı ábden sharshap uıyqtap ketti. Tom buǵan qýandy. Ol janynda otyryp, Bekkıdiń júdeý júzine qarady, kóńildi tústerden onyń beti burynǵydaı jaıdary bolyp kórindi. Qyzdyń tynyshtalǵan qalpy Tomdy da tynyshtandyrdy jáne kúsh jınaýǵa kómektesti — ol burynǵy kezderdi esine aldy. Ol oıǵa shomyp uzaq otyrdy, kenet Bekkı kóńildi kúlkimen oıandy da, biraq ol kúlki sol sátte ezýinde turyp qaldy da, yńqylǵa aýysty.

— Men qalaı uıyqtap qaldym. Meniń eshqashan oıanǵym kelmeıdi. Joq, joq! Endi uıyqtamaımyn, Tom! Maǵan bulaı qaramashy! Men bulaı sóılemeıtin bolamyn.

— Seniń uıyqtaı alǵanyńa qýanyshtymyn, Bekkı; sen demalyp aldyń, endi ekeýmiz shyǵatyn esikti tabamyz.

— Baıqap kóreıik, Tom. Men túsimde bir keremet eldi kórdim. Meniń oıymsha, keshikpeı biz sonda bolamyz.

— Múmkin bolarmyz, múmkin bolmaspyz. Kóńilińdi kóter, Bekkı, sosyn shyǵatyn esikti izdeımiz.

Olar turyp, bir-biriniń qoldarynan ustap pálendeı úmit bolmasa da, ilgeri júrdi. Ekeýi úńgirde qansha bolǵandaryn bilgisi kelip oılasyp edi — birneshe apta osynda bolǵandaı sezinisti. Alaıda bulaı bolýy múmkin emes, sebebi maıshamdary áli taýsylǵan joq. Kóp ýaqyt ótti, dál qansha ekenin olar bilmedi, sosyn Tom tyńdaıyq, sýdyń tamǵany estilse, bizge bulaq tabý kerek dedi. Keshikpeı olar bulaqty tapty, Tom taǵy demalý qajettigin aıtty. Ekeýi de ábden qaljyrap sharshaǵan, biraq Bekkı áli de júre alatynyn aıtty. Tomnyń kelispegeni qyzdy tańdandyrdy. Nege ekenin túsinbedi. Olar otyrdy, Tom maıshamdy sazben qabyrǵaǵa jabystyryp qoıdy. Ekeýi de oılanyp, únsiz otyrdy. Sosyn Bekkı:

— Tom, tamaq ishkim kelip tur! — dedi.

Tom qaltasynan bir nárse shyǵardy.

— Esińde me? — dep surady.

Bekkı álsizdikten áreń kúlimsiredi.

— Bul bizdiń toıymyzdyń pırogy ǵoı, Tom.

— Iá, arbanyń dóńgelegindeı bolsa ǵoı, al basqa eshteńe joq bizde, árıne, ókinishti.

— Toı ıeleri ádette mundaı pırogty jastyqtarynyń astyna qoıady, men de keıin solaı istermin dep edim...

Sóziniń sońyn aıtpady. Tom pırogty ekige bólip, jartysyn Bekkıge berdi, ol rahattana jep aldy, al Tom óziniń bóliginiń shetin ǵana tistedi. Salqyn sý kóp, pırogpen ishýge ábden bolady.

Ári-beriden soń Bekkı júreıik dep usynys jasady.

Tom úndemeı otyrdy da:

— Bekkı, sen meniń aıtqanymdy tyńdaı alasyń ba? — dedi.

Bekkı sup-sur bolyp ketti, biraq tyńdaı alamyn, — dedi.

— Endeshe, Bekkı, bizge osy jerde qalý kerek ishetin sý bar.

Mynaý bizdiń eń sońǵy shamymyz.

Bekkı kóz jasyna erik berdi. Tom qolynan kelgenshe jubatyp baqty, biraq odan kómek bolmady. Aqyrynda Bekkı:

— Tom! — dedi.

— Sen ne, Bekkı?

— Bizdi izdeıdi, sosyn tabady!

— Iá, árıne. İzdeıdi.

— Múmkin, bizdi izdep júrgen shyǵar, Tom?

— Iá, izdeýde bolar. Olaı bolsa, jaqsy, árıne.

— Olar bizdi qashan tabady, Tom?

— Parohodqa barǵasyn biledi dep oılaımyn.

— Tom, onda qarańǵy túsip ketedi. Olar bizdiń joq ekenimizdi baıqamaıtyn shyǵar?

— Bilmeımin. Seniń anań basqalar úılerine kelgesin, seni izdeı bastaıdy.

Bekkıdiń qoryqqanyn betinen baıqaǵan Tom qatelik jiberip aldym dep oılady. Bekkıdi bul túni úıinde kútken joq edi. Balalar únsiz qalyp oılandy. Mınýt ótpeı Bekkı taǵy eńirep jylaı bastady, Tom onyń oıyna anasy qyzynyń Garper hanymnyń úıine qonbaǵanyn jeksenbi kúni ǵana biletini túskenin bildi.

Balalar maıshamnyń kishkene qaldyǵyna qarap, qashan sónetinin qaýiptene kútti. Maısham syǵyraıyp óship barady. Keshikpeı kózge túrtse eshteńe kórinbeıtin qarańǵylyq bastaldy.

Qansha ýaqyt ótkeni belgisiz bir kezde Bekkı óziniń Tomnyń qushaǵynda jylap otyrǵanyn baıqady. Ekeýi de uıqyly-oıaý kóp otyrǵandaryn bildi, sosyn ózderin baqytsyz sezinip qaıta oıandy. Tom búgin jeksenbi, múmkin tipti dúısenbi shyǵar dedi. Ol Bekkıdi áńgimege qanshama tartqysy kelgenmen, qyz qaıǵydan kóterile almaı jáne bar úmiti úzilgendeı kúıde edi. Tom bulardyń joq ekenin bilip, endi izdeýge kirisken bolý kerek dedi. Ol aıqaılady, múmkin bireý-mireý aıqaıdy estip keler. Alaıda qarańǵyda shyqqan jańǵyryq úni qorqynyshty estildi de, Tom odan keıin aıqaılamady. Saǵattar birinen soń biri óte berdi, keshikpeı tutqyndardy ashtyq azaptaı bastady. Tomda pırogtyń ózine tıgen bóliginiń jartysy qalyp edi, ekeýi bólip jedi. Biraq onan saıyn qaryndary ashty — álgi kishkene pırog ábden tábetti ashyp jiberdi.

Kenet Tom aıtty:

— Ts-ts! Estidiń be sen?

Ekeýi dem shyǵarmaı tyńdaı qaldy. Olarǵa alystan álsiz estilgen aıqaıǵa uqsas bir dybys estilgendeı boldy. Tom sol boıda Bekkıdiń qolynan ustap alyp aıqaılady da, aıqaı estilgen jaqqa qaraı dálizdiń boıymen júre berdi. Azdan keıin ol taǵy tyń tyńdady, jańaǵy aıqaı taǵy estildi, sol jaqynnan shyqqan sekildi.

— Bul solar! — dedi Tom. — Olar kele jatyr! Tezirek, Bekkı, endi bári jaqsy bolady!

Balalar qýanǵannan esteri shyǵa jazdady. Alaıda asyǵýǵa bolmaıdy, óıtkeni aıaq basqan saıyn shuńqyr, saqtanbasqa bolmaıdy. Keshikpeı olar bir shuńqyrǵa tap boldy jáne sol jerge toqtaýǵa týra keldi. Múmkin ol shuńqyrdyń tereńdigi úsh fýt, tipti júz fýt bolar, áıteýir ony aınalyp ótýge bolmaıdy. Tom ekpetinen shuńqyrdyń erneýine jatyp, qolyn sozyp edi, qolyna eshteńe ilikpedi. Iaǵnı, shuńqyr tereń.

İzdeýshiler kelgenshe osy jerde qalýǵa týra keldi. Ekeýi tyń tyńdady. Alystan estilgen aıqaılar bir túrli alystap bara jatqandaı. Birer mınýt ótkende aıqaı estilmeı ketti. Ýaıymnan júrekteri jaryla jazdady, Tom daýysy qarlyqqansha aıqaılady, biraq budan eshteńe shyqpady. Ol Bekkıdi úmittendirip sóılegenmen, eshqandaı dybys estilmedi. Balalar aıaqtarynyń ushymen eppen basyp bulaqqa baratyn joldy tapty. Ýaqyt ótip bolmady: olar uıyqtap ketti de, sosyn qaryndary ashyp, ýaıymnan esteri ketip oıandy. Búgin seısenbi shyǵar dep oılady Tom.

Kenet oǵan oı keldi. Jap-jaqyn jerdegi úńgirdiń búıirinde birneshe dáliz bar. Eshteńe istemeı, ýaıym shegip otyrǵansha, barlaýǵa shyqqan artyq emes pe? Tom qaltasynan jylandy baılaıtyn jipti alyp, jartasqa bir shetin baılady da, Bekkı ekeýi jolǵa shyqty. Tom jipti tarqatyp aldynda júrdi. Jıyrma qadamnan keıin korıdor bitti — alda tik jartas. Tom tizerlep otyryp, qolyn tómen sozdy. Sosyn buryshtyń syrtyna qaraı qolyn sala berip edi, jartastyń arǵy jaǵynan shamamen jıyrma qadamdaı jerde sham ustaǵan bireýdiń qoly kórindi! Tom aıqaılap jiberdi — kenet qoldyń arǵy jaǵynan úndilik Djonyń tulǵasy shyǵa keldi! Tom turǵan jerinde qatty da qaldy, ornynan qozǵalýǵa shamasy joq. Kelesi mınýtta, óziniń baqytyna qaraı, "ıspandyq" qasha jóneldi de, joq bolyp ketti. Tom úndilik Djonyń sotta ony kórsetken munyń daýysyn tanymaǵanyna jáne óltirmegenine Tom tańǵaldy. Shamasy jańǵyryq daýysyn ózgertip jibergen bolar. Árıne, solaı dep oılady Tom. Qoryqqannan ol ábden álsirep, eger áli jetse keri bulaq basyna jetip, endi úndilik Djonyń qolyna túspeý úshin aıaǵyn qıa baspaýǵa bekindi. Úndilik Djony kórgenin Tom Bekkıden jasyrdy, jaı aıqaılap edim dedi.

Alaıda ashtyq pen ýaıym qorqynyshtan kúshti ekenin kórsetti. Bulaqtyń qasynda otyryp sarsylyp kútýden álsiregen olar taǵy da uıyqtap qaldy. Balalar ashtyqtyń azabynan oıandy. Tomǵa búgin sársenbi, múmkin beısenbi bolmasa, tipti juma nemese senbi shyǵar, bulardy izdeýdi qoıǵandaı kórindi. Ol taǵy bir dálizdi kórgisi keldi. Ol úndilik Djodan ne basqa qaýip-qaterden qoryqpaıtynyn sezdi. Biraq Bekkı tipti álsirep qaldy. Ýaıym men kóńilsizdik qyzdy ábden jeńdi, endi ony eshnársemen qozǵaý múmkin emes. Ol osy jerde óletinin jáne kóp kútýdiń qajeti joǵyn aıtty. Bekkı Tomnyń jipti alyp dálizderdi qaraýyna ruqsat etti, árıne, qaraǵysy kelse, tek jıi-jıi munyń qasyna kelip sóılesýin, budan basqa, eń qorqynyshty sát kelgende Tomnyń munyń qasynan bir mınýt ta ketpeýin jáne eń sońyna deıin qolyn Tom ustap otyrýyn ótindi.

Tom Bekkıdi súıip aldy, tamaǵyna óksiktiń túıini jaqyndap qalǵanyn sezip, bulardy izdegenderdi qarsy alatynyna, úńgirden shyǵatyn esikti tabatynyna sendirýge tyrysty. Sodan keıin ol jipti alyp eńbektep dálizdiń bireýine shyqty, ashtyqtan ólip bara jatqandaı sezingende, ólim jaqyn-aý dep oılady.

Otyz ekinshi taraý

"SHYǴYŃDAR! TABYLDY!"

Seısenbi bastalyp edi. Kún ińirmen almasty. Sankt-Peterbýrg qalasy joǵalǵan balalardy joqtap, áli jylap-eńireýde. Olar tabylmady. Búkil qoǵam bolyp olar úshin shirkeýde duǵa oqydy, birqatar úıler de jandary qalmaı bala-shaǵasymen jalbarynýda, biraq úńgir jaqtan áli kúnge deıin habar joq. Kóptegen turǵyndar izdeýdi qoıyp, endi ol balalar tabyla qoımas dep ózderiniń úırenshikti sharýalaryna kiristi. Techer hanym qatty aýyrdy jáne ylǵı sandyraqtap jatady. Onyń jylaǵanyn estigende adamnyń júregi jaryla jazdaıdy, jastyqtan basyn kóterip qyzyn shaqyrady, qulaǵyn salyp tyńdaıdy, sosyn yńqyldap qaıta jatady. Pollı apaı sary ýaıymǵa salynyp, burynnan býryl tartqan shashy tipti aǵaryp ketti. Seısenbi kúngi keshte shaǵyn qala qaıǵyǵa oranyp, bar úmitin úzip uıqyǵa ketti.

Kenet tún ortasynda shirkeýdiń qońyraýy sarnap qoıa berdi jáne bir mınýttyń ishinde kóshelerdiń bári shala kıingen adamǵa toldy, olar: "Shyǵyńdar! Shyǵyńdar! Olar tabyldy. Olar tabyldy!" — dep aıqaılap júr. Qońyraýdy dańǵyrlatyp, temir ydystaryn alyp shyǵyp uryp júr, búkil qala Tom men Bekkıdi qarsy alý úshin ózenniń jaǵasyna qaraı júgirdi. Al olardy ashyq arbaǵa salyp, "ýra" degen damylsyz aıqaımen basty kóshemen úılerine shyǵaryp saldy.

Shaǵyn qalanyń ottary qaıta jarqyrady, eshkim tósekke bas tıgizbedi, qala turǵyndarynyń ómirindegi naǵyz saltanatty tún osy boldy. Alǵashqy jarty saǵatta adamdar birinen soń biri Techer sottyń úıine top-tobymen kirip, aman qalǵan balalardy qushaqtap súıip, Techer hanymnyń qolyn qysyp quttyqtasty, árqaısysy birdeńe aıtqysy keldi, biraq eshqaısysy eshteńe aıta almaı, úıden shyǵa berip kóz jastaryn tógip bara jatty.

Pollı apaı naǵyz baqytty sezinýde, Techer hanym da solaı. Bul hanymǵa endi bir ǵana nárse jetpeı tur: úńgirge jiberilgen habarshy munyń kúıeýine qýanyshty aıtyp jetkizse eken. Tom qorshaǵan tyńdarmandardyń ortasynda dıvanda jatyp óziniń bastan keshkenderin adam senbesteı ádemilep, biraz oıdan shyǵarǵandaryn qosyńqyrap aıtyp berýde.

Sońynda ol Bekkıdi tastap, shyǵatyn esik izdep ketkenin, eki galereıadan ótýge jibiniń jetkenin, úshinshi galereıaǵa bara bergende aldyńǵy jaqta alysta bir jaryq kóringenin, ol kúndizgi sáýlemen jarqyraǵan Mıssısıpı munyń kóz aldynda tolqyndaryn aıdap jatqanyn ertegideı etip aıtyp berdi. Ol Bekkıge qaıta oralyp, qýanyshty habardy jetkizgende, qyzdyń osyndaı bos áńgimemen azaptamaýyn, sebebi ol tez arada óledi, tipti ólgisi keletinin aıtty. Sosyn ol jaryq kóringen jaqqa Bekkıdi aparyp ekeýi jaǵada otyryp, qýanyshtan jylaǵandary da bir tarıh, osy kezde belgisiz bir adamdar kishkene qaıyqpen ketip bara jatqanyn, Tom olarǵa úńgirden áreń shyǵyp, ashtan óle jazdap otyrǵandaryn aıqaılap aıtqanda, álgiler buǵan áýeli senbeı, úńgir bul aradan bes mılden artyq jerde joǵaryda ekenin aıtty, degenmen bulardy qaıyqtaryna otyrǵyzyp bir úıge ákelgenderin, tamaq bergenderin, sosyn eki-úsh saǵat demaldyryp, qarańǵy túse bulardy úıge ákelgenderin baıandady.

Tań ata Techer sot óziniń az ǵana kómekshilerimen úńgirden tabyldy, onda da olardyń sońyndaǵy jiptiń kómegimen taýyp, qýanyshty habardy jetkizdi.

Úńgirde ashtan-ash qańǵyrǵan úsh kún, úsh tún Tom men Bekkı úshin bostan-bos ótpepti. Olar sársenbi, beısenbi kúnderi oryndarynan turmastan tósekte jatty. Tom beısenbide basyn kóterdi, juma kúni qalaǵa shyqty, al senbide ábden saýyqty. Esesine Bekkı jeksenbige deıin óziniń bólmesinen shyǵa almady, aýyr naýqastan turǵandaı kúıde edi.

Tom Gektiń syrqat ekenin estip, juma kúni onyń kóńilin suraýǵa bardy, biraq ol jatqan bólmege muny kirgizbedi, senbide jáne jeksenbide de Tom dosyn kóre almady. Kelesi kúnderden bastap ony Gekke kún saıyn jiberetin boldy, biraq onyń mazasyn alatyn áńgimeler aıtýǵa bolmaıtynyn eskertti. Jesir áıel Dýglas Tom kirgen kezde bólmede qaldy. Tom Kardıf taýyndaǵy oqıǵa jaıly jáne ótkeldiń mańynan "jalba-julba kıingen" qańǵybastyń óligi tabylǵanyn (shamasy, qasham degende sýǵa qulasa kerek) tek úıge kelgesin estidi.

Úńgirden shyqqannan keıin eki jumadaı ótkende Tom Gekpen kezdesýge ketti. Bul kezde Gek edáýir áldenip, qandaı da áńgimeni estýge bolatyn kúıde edi. Tom óziniń aıtatyn áńgimesi Gekti qyzyqtyrady dep oılady. Jol boıy Techer sottyń úıine kirip, Bekkıdiń halin surady. Techer myrza men onyń tanystary Tommen áńgimelesti, tipti bireýi úńgirge endi barǵyń kelmeı me dep ázilmen surady. Tom qarsy emestigin aıtty. Sot:

— Tom, seniń jalǵyz emestigińe men kúmándanbaımyn. Biraq biz óz sharalarymyzdy qabyldadyq. Endigi jerde ol úńgirde eshkim de adaspaıtyn boldy.

— Nege?

— Óıtkeni osydan eki apta buryn men úńgirdiń aýzyna temirmen qaptaǵan úlken esik qoıdyrdym jáne úsh birdeı qulyp salyndy, al ashqysh kiltter mende.

Tom kiláńkórdeı appaq bolyp ketti.

— Saǵan ne boldy, balaqaı? Tezirek kelińder! Bir staqan sý ákelińdershi!

Sýdy ákelip, Tomnyń betine shashty.

— Mine, sen ózińe óziń keldiń. Saǵan ne boldy, Tom?

— Techer myrza, onda, úńgirde, úndilik Djo!

Otyz úshinshi taraý

ÚNDİLİK DJONYŃ ÓLİMİ

Birneshe mınýt ótkende bul habar qalany túgel aralap shyqty jáne aýzy-murnynan shyqqan on shaqty qaıyq Mak-Mýgaldyń úńgirine qaraı tartty, onyń sońynan ishi-syrty jolaýshylarǵa toly shaǵyn parohod ketti. Tom Soıer Techer myrzamen bir qaıyqta otyr. Úńgirdiń esigin ashqanda jurttyń qaıǵyly kóriniske kózi tústi. Úndilik Djonyń óli denesi esik aldynda jatyr eken, óziniń qaıǵy men saǵynysh toly kózderin anaý esiktiń arǵy jaǵyndaǵy jaryq ta qýanyshty erkin dúnıege, esiktiń qıyǵynan syǵalaǵan kúıi etpetinen jatyr, Tom ózi basynan keshirgen oqıǵadan biletin bolǵandyqtan bir túrli jany ashyǵandaı tolqyp ketti. Janashyrlyq sezimi qyltıyp bas kótergenmen Tom kádýilgideı jeńildenip qaldy, sonaý kúni sotta qanypezer býdanǵa qarsy sóılegennen beri qorqynysh shynjyry ony qanshalyqty qursaýlaǵanyn endi sezindi.

Úndilik Djonyń ańshylyq pyshaǵy ekige bólinip qasynda jatyr. Esiktiń tómengi jaǵyndaǵy aýyr burysty pyshaqpen oıyp-oıyp beıshara sharshasa kerek.

Úndilik Djoǵa ál bermegen, tek pyshaǵyn syndyrypty.

Ol esiktiń tómengi burysyn syndyrǵan kúnde de, taspen bastyrǵan esiktiń syrtyna shyǵa almas edi. Muny úndilik Djo bile tura óziniń sharshap bitken aqylyn alańdatyp ýaqyt ótkizý úshin áýrelengen bolýy kerek. Ádette qabyrǵalardyń jaryǵynda týrıser tastap ketken ondaǵan maıshamnyń qaldyqtary bolatyn, endi olar da joq. Tutqyn sıpalap tapqandaryn jep qoıdy. Jaman qustyń da biren-saranyn ustap, sıraqtarynan basqasyn jep aldy. Baqytsyz baıǵus ashtan ólgen. Ol tóbedegi stalagmıttiń joǵary jaǵyn syndyryp, sol tasty oıyp syıǵyzdy. Sol arqyly úsh mınýt saıyn bir tamshy tamatyn ylǵaldy qorek etkisi kelgen bolsa kerek. Ol tamshynyń ómirbaıany uzaq: pıramıdalar salynyp jatqanda, Troıa talqan bolǵan kezde, Rımniń alǵashqy úıi salynǵanda, Hrıstosty azaptaǵanda, Vılgelm jaýlap alýshy Ulybrıtanıanyń negizin qalaǵanda, Hrıstofor Kolýmb saıahatqa shyqqanda úńgirdegi úsh mınýtta deserttik qasyq tolatyn tamshy bar bolatyn. Ol qazir de tamyp tur jáne tama beredi. Osynyń bári keshegi kún dep qabyldanǵanda, tipti tynyshtyq túni kelgende de tamady. Dúnıedegi zattyń báriniń maqsaty men mindeti bola ma?

Mynaý tamshy bes myń jyl boıy bir kezde qońyzdaı bir beısharanyń shólin qandyrýy úshin tamyp turǵany ma? Endi bir on myń jylda taǵy bir mindetti oryndaýy kerek pe? Báribir emes pe. Qanypezer býdannyń teńdesiz qymbat ylǵaldy jınaý úshin tasty oıǵanyna da kóp-kóp jyldar ótti, biraq Mak-Dýgaldyń úńgirindegi ǵajaıyptardy kórip súısinýge kelgen týrıser eń aldymen býdannyń oıǵan tasyn qyzyqtaıdy. Úndilik Djonyń tas tostaǵany úńgirdiń birinshi keremeti bolyp esepteledi, tipti "Aladdınniń saraıy" da onymen salystyrýǵa kelmeıdi.

Úndilik Djony úńgirge kiretin jerge kómdi, adamdar ony jerleýge qatynasý úshin qaıyqpen, arbamen mańaıdaǵy qalalardan, aýyldar men fermalardan keldi, olar ózderimen birge balalaryn, túrli tamaqtar ákeldi jáne bul jerleý qylmyskerdi jazalaýmen birdeı áser etti dep rıza bolysty. Osy jerleý taǵy bir istiń — úndilik Djoǵa raqymshylyq jasaý týraly gýbernatorǵa ótinishtiń toqtatylýyna sebep boldy. Ótinishke kóp adam qol qoıǵan edi, túrli jıyndar bolyp, talaı kózdiń jasy tógilgen, talaı qyzyl sóz aıtylǵan, jylaýyq, mısyz áıelderden komıtet qurylyp, olar qaraly kıimmen gýbernatorǵa jylap baryp, odan óziniń qaıyrymdy esek ekenin kórsetýin ótingen bolatyn. Úndilik Djo qalanyń bes turǵynyn óltirdi. Iá, onda ne tur eken? Eger ol albastynyń ózi bolǵan kúnde de, ony qutqarýǵa ótinish aıtatyn aqymaqtar gýbernatorǵa jylap-eńirep barar edi.

Jerleýdiń ertesine Tom mańyzdy oqıǵa týraly aıtý úshin Gekti ońasha jerge apardy.

Tomnyń basynan keshkenderi jaıly Gek vallılik shal men jesir áıel Dýglastan estigen, biraq Tom Gektiń olardan bárin estimegenin, sebebi olar bir jaıdy bilmeıtinin, sol týraly sóıleskisi keletinin aıtty. Gektiń túsi buzylyp ketti.

— Ne týraly ekenin men bilemin, — dedi Gek. — Sen ekinshi nomerde boldyń, vıskıden basqa eshteńe tappadyń. Eshkim maǵan muny aıtqan emes, biraq vıskı jaıly estigende men sen ekenińdi bile qoıdym, seniń aqshany taba almaǵanyń belgili boldy, áıtpese eshkimge aıtpasań da, maǵan bir habaryn berer ediń. Meniń oıymsha, ol aqsha bizge buıyrmaıdy, Tom.

— Ne aıtyp tursyń, Gek, men traktırdiń ıesin eshkimge kórsetken emespin. Biz senbi kúni saıahatqa ketkende, traktır ashyq bolǵanyn óziń bilesiń ǵoı. Sol túni sen óziń qaraýylda turýǵa tıis bolǵanyń esińde joq pa?

— Ah, ıá! Sodan beri jyl ótken sekildi. Ol meniń úndilik Djonyń sońyna túsip, jesir apaı Dýglastyń úıine deıin baryp ańdyǵan túnim ǵoı.

— Ony ańdyǵan sen be?

— Iá, biraq sen tisińnen shyǵarma. Úndilik Djonyń dostary qalǵan shyǵar — olardyń maǵan ashýlanyp, qastandyq jasaǵany kerek edi maǵan! Eger men bolmasam, ol endigi Tehasta otyratyn edi.

Osydan keıin Gek óziniń qupıa oqıǵasyn aıtyp berdi. Tom bul áńgimeniń jartysyn ǵana vallılik shaldan estigen.

— Al, endi — dedi negizgi máselege qaıta oralǵan Gek, — kim ekinshi nomerden vıskıdiń bóshkesin alsa, aqshany da sol alǵan, qalaı bolǵanda da, ol aqsha endi bizge joq, Tom!

— Gek, ol aqsha ekinshi nomerde tipti de bolmaǵan!

— Qalaı sonda? — Geklberrı joldasynyń kózine týra qarady. — Tom, sen sol aqshanyń izine túskennen saýmysyń?

— Gek, ol aqsha úńgirde!

Gektiń kózi jaınap ketti.

— Qaıtala, ne aıttyń, Tom!

— Aqsha úńgirde!

— Tom, úndilik shyn sóziń be? Sen ázildep otyrsyń ba, joq, ras pa?

— Ras, Gek, mundaı shyndyqty men áli eshkimge aıtqan emespin. Úńgirge baryp meniń aqshany alýyma kómekteskiń kele me?

— Kelgende qandaı! Tek onda belgiler arqyly barý kerek, áıtpese adasyp júrsek.

— Gek, bul bizge túkke turmaıtyn sharýa.

— Mine, keremet! Al sen ne oılaısyń — aqsha so...

— Toqta, sol jerge jetip alýdy aıt sen! Eger biz eshteńe taba almasaq, men saǵan barabanymdy berem, mende ne bar — sonyń bárin berem! Qudaı aqy!

— Jaraıdy, qol alysaıyq. Qashan barýdy oılaısyń?

— Tipti qazir bolsa da, barǵyń kelse. Kúshiń jete me?

— Al ol úńgirdiń esiginen alysta ma? Meniń tynym kórmeı júrgenime úsh pe, tórt pe kún boldy, jaılap júremin tek bir mılden artyq júrý qaıda maǵan!

— Eger basqalar sekildi júrsek, bes mıldeı. Al men basqa joldy bilmeımin, qysqa joldy, ol jerde eshkim júrmeıdi. Gek, men seni qaıyqpen aparam. Barǵansha — kelgenshe eskekti ózim esemin. Sen qolyńdy qımyldatpaısyń.

— Qazir keteıik!

— Jaqsy. Nan men et, eki-úsh qap jip alaıyq.

Sosyn kúkirtti shyrpy dep atalatyn jańa bir nárseler bar, sodan birnesheýin. Bilesiń be, solardyń mende bolmaǵanyna men birneshe ret ókindim.

Tústen keıin balalar qala turǵyndarynyń birinen qaıyq aldy, ózi úıde joq eken, ekeýi jolǵa shyqty.Úńgirge kiretin jerge birneshe mıl qalǵanda, Tom aıtty: — Myna jardy kórip tursyń ba, úńgirge kiretin jer osy ǵana. Anaý jerdegi qulamada aq belgi bar, kórdiń be? Meniń belgim sol. Endi biz jaǵaǵa toqtaımyz.

Olar qaıyqtan tústi.

— Al, Gek, sen turǵan jerden qarmaq salǵandaı jipti laqtyrsaq, kiretin esikke jetedi. Qane, sen taýyp kórshi.

Gek aınalany túgel sholyp, esikti taba almady. Tom maqtanǵan keskinmen qalyń butalardyń arasyna kirdi de:

— Mine, ol! Qara, Gek, mundaı yńǵaıly kiretin esik esh jerden tabylmaıdy. Tek sen eshkimge aıtpa! Men baıaǵydan qaraqshy bolýǵa ázirlenip júrmin ǵoı, tek ońtaıly jer tabylmaı júr edi — qaıdan izdeýge bolady deýshi edim. Endi ondaı jer tabyldy, biz eshkimge aıtpaımyz, Djo Garper men Ben Rodjerske aıtý kerek shaıka bolý úshin, onsyz qandaı qyzyq oıyn bolady!

Tom Soıerdiń shaıkasy — keremet qoı, Gek, ras emes pe?

— Iá, jaman emes, Tom. Al, biz kimdi tonaımyz?

— Adam az ba? Tyǵylyp ańdımyz — ylǵı solaı bolady.

— Óltire me sosyn?

— Joq, tek keıde. Tutqyndardy olar aqy tólegenshe úńgirde ustaımyz.

— Aqy tóleý degen ne?

— Aqsha. Tanystarynan qaryz alýǵa zorlaımyz; al tutqyndar bir jylǵa deıin tólemese, óltiresiń. Bári solaı jasaıdy. Tek áıelderdi óltirmeıdi. Áıelderdi tutqyn etip ustaıdy, al biraq óltirmeıdi. Olar ylǵı sulý, baı jáne qıt etkennen qorqady. Olardyń saǵatyn, zattaryn alasyń — tek óte kishipeıil, jumsaq sóılesip, basyńnan qalpaǵyńdy alýyń kerek. Tonaýshylardan asqan qarapaıym da kishipeıil adam bul dúnıede bolǵan emes, muny sen kezkelgen kitaptan oqı alasyń. Sosyn áıelder saǵan ǵashyq bolady, úńgirde ári-beri turǵannan keıin jylaý-syqtaýlaryn qoıady, tipti ol jerden shyǵara almaısyń. Eger olardy qýyp jiberseń, aınalyp-aınalyp, bir kezde qaıtyp keledi. Barlyq kitapta solaı jazylǵan.

— Mine, keremet, Tom! Meniń oıymsha, bul teńiz qaraqshysy bolǵannan áldeqaıda artyq qoı.

— Artyq bolmaǵanda! Úıge jaqyn, qol sozym jerde sırk, taǵy da ne kerek.

Endi bári ázir boldy, balalar inge kirdi. Tom aldyńǵy jaqta eńbektep barady. Olar áreń degende jerdiń sońyna jetip, jiptiń basyn sol jerge baılady da, alǵa jyljydy. Birneshe qadamnan keıin bulaqtyń basyna jetti. Tom óziniń basynan aıaǵyna sheıin denesi dirildep ketkenin sezdi. Ol Gekke qabyrǵaǵa ózi japsyrǵan bilteniń qaldyǵyn kórsetip, Bekkı ekeýiniń osy jerde jalpyldap sóne bastaǵan maıshamǵa qarap otyrǵandaryn aıtyp berdi.

Balalar sosyn sybyrlap sóılese bastady, sebebi mylqaý tynyshtyq pen úńgirdiń qarańǵylyǵy sharshata bastady. Olar ekinshi dálizge jetkenshe júre berdi, odan úlken shuńqyr da qashyq emes. Maıshamnyń jaryǵymen qaraǵanda eshqandaı shuńqyr joq ta, bıiktigi jıyrma, otyz fýt bolatyn sazdy qulama jar bar eken, Tom:

— Qazir men saǵan bir nárse kórsetemin, Gek, — dedi.

Ol maıshamdy joǵary kóterdi de:

— Buryshtan árirek sonaý jaqqa qaraýǵa tyrys. Kórdiń be? Áne, anaý úlken tastyń ústinde — shamnyń kúıesimen jazylǵandy?

— Eı, ol kres qoı!

— Al seniń ekinshi nomeriń qaıda? Kresiń astyńǵy jaǵynda ǵoı, solaı ma? Dál osy jerde men qolynda maıshamy bar úndilik Djony kórdim.

Gek qupıa belgige uzaq qarady, sosyn dirildegen únmen:

— Tom, keteıikshi osy jerden! — dedi.

— Qalaı! Qazynany tastap pa?

— Iá, tastap, úndilik Djonyń rýhy jaqyn jerde júrgen shyǵar.

— Joq, bul jerde emes. Gek, tipti de bul jerde emes. Ol úndilik Djonyń ólgen jerinde, úńgirge kiretin jerde, bul jerden bes mıl qashyqtyqta.

— Olaı emes. Ol osy mańda, aqshanyń aınalasynda júr. Rýhtardyń qulqyn men bilmeımin be? Ózińe de belgili ǵoı. Tom Gektiń aıtyp turǵany durys-aý dep qaýiptene bastady. Kóldeneń bir nárseniń bolatynyn sezgendeı qınaldy.

Biraq keshikpeı oǵan bir oı keldi.

— Tyńdashy, Gek, biz ekeýmiz qandaı aqymaqpyz! Úndiliktiń rýhy kres bar jerde júre me?

Sebep durys edi. Ol Gekti kóndirdi.

— Al men oılamappyn, Tom. Bul durys. Munda kresiń bolǵany ekeýmizge jaqsy boldy ǵoı. Biz endi tómenge túsip, sandyqty izdeımiz.

Tom jol boıy saz baspaldaqtardy syndyra birinshi bolyp tústi. Gek artynda.Úlken tas jatqan shaǵyn úńgirden tórt jaqqa jol bar eken. Balalar úsheýin túgel qarady, eshteńe taba almady. Olar tasqa jerden onsha tereń emes shuńqyrdy kórdi, onda jerde jaıylǵan jamylǵy eski belbeý, shoshqanyń terisi, ábden aqsıǵansha mújilgen eki-úsh taýyqtyń súıekteri jatyr. Biraq sandyq joq. Olar tynbastan izdedi, izdedi, bári bos boldy.

— Ol kresiń astynda dep edi ǵoı. Al kreske eń jaqyn jer osy. Tastyń astynda bolýy múmkin emes. Sebebi tas jerde tereńde jatyr.

Olar bárin taǵy qarap shyqty, sosyn sharshap, demalýǵa otyrdy. Gek eshteńe oılap taba almady. Kenet Tom aıtty:

— Tyńda, Gek, tastyń bir jaǵynda izder bar, shamnyń maıy jerge tamǵan, al basqa úsh jaǵynda eshteńe joq. Sen qalaı oılaısyń, nege? Menińshe aqsha tastyń astynda. Qazir sazdy qaza bastaımyn.

— Bul oıyń durys, Tom, — dep Gek biraz sergip qaldy.

Tom Barloý fırmasynyń aıtýly pyshaǵyn tastyń astyńǵy jaǵyna súńgitip edi, shamamen tórt dúımdeı tereńdikte pyshaq aǵashqa tıdi.

— Gek, estip tursyń ba?

Gek te kórdi qolmen qaza bastady. Keshikpeı taqtaılar kórindi, olar sýyryp aldy. Tastyń astyńǵy jaǵynda jaryq bar eken.

Tom sonda túsip, shamdy tómen túsirip qarap edi, túgel kóre almady. Ol baryp qaraımyn dedi. Eńkeıip tastyń astyna tústi; jińishke jol tómen qaraı ketedi eken. Tom áýeli ońǵa buryldy, sosyn solǵa, Gek onyń sońynan qalmaı keledi. Endi bir burylystan óte bere Tom aıqaılap jiberdi.

— Qudaıym-aı, Gek, qara, qara!

Aldarynda ana jolǵy aqsha toly sandyq, ol kishkene úńgirde tur; sol jerde bos oq-dári salatyn bóshke, bylǵary qapty eki myltyq, eki-úsh eski báteńke, bylǵary belbeý, qabyrǵadan aqqan tamshydan sý-sý bolǵan taǵy birdeńeler.

— Aqyry jettik-aý, — dedi Gek qońyraıǵan monetterdi qoparyp otyryp. — Endi ekeýmiz baılarmyz, Tom!

— Gek, men bul aqshalardyń qolymyzǵa tıýi kerek dep ylǵı oılaıtynmyn. Sener-senbesińdi bilmeısiń tipti, biraq qolymyzǵa tıdi! Endi qazatyn eshteńe joq, qane, shyǵaıyq! Sondyqtan men kótere alar ma ekem, bershi maǵan.

Sandyq elý fýnttaı eken. Tom kóterýin kótergenmen, alyp júrýge yńǵaısyz ári óte aýyr.

— Ózim de solaı oılap edim, — dedi ol — Elester turatyn úıden olar sandyqty alyp shyqqan kezde-aq kóringen. Men baıqaǵam. Qaptardy alyp shyǵýdy umytpaǵanym qandaı jaqsy boldy.

Keshikpeı aqsha qaptarǵa salyndy, balalar kresiń astyndaǵy tasqa kóterip ákeldi.

— Myltyqtardy da, basqany da alaıyq, — dedi Gek.

— Joq, Gek, olardy osynda qaldyramyz. Bulardyń bári biz qaraqshy bolǵanda kerek bolady. Zattardy osynda qoıatyn bolamyz jáne jynoınaqty da osynda jasaımyz. Naǵyz laıyqty oryn.

— "Jynoınaq" degen ne?

— Men qaıdan bileıin. Qaraqshylarda ylǵı bolady, ıaǵnı bizge de kerek. Al kettik, Gek, kóp otyryp qaldyq. Kún keshkirip qalǵan shyǵar. Qaryn da ashty. Qaıyqqa jetip tamaq ishemiz, shylym shegemiz.

Keshikpeı sýmahtyń shytyrman butalarynyń arasynan shyqty, aınalaǵa qaýiptene qarap, eshkim joq ekenin kórdi, ekeýi qaıyqqa otyryp, shylym shekti, tamaqtandy. Kún batysqa qaraı eńkeıgen kezde, olar jaǵadan qalaǵa qaraı júrdi. Tom qaıyqty jaǵamen esip kele jatyp, Gekpen áńgime soqty, qarańǵy túsken boıda jaǵaǵa toqtady.

— Áńgime bylaı, Gek, — dedi Tom. — Biz aqshany jesir áıeldiń pishen qorasyna jasyramyz, al tańerteń men kelemin, sosyn biz aqshany sanaımyz, sodan keıin bólemiz, ormannan jer tabamyz, ol jerde eshkim qozǵalmaıdy. Sen osy jerde otyr, baqyla, men Bennı Teılordyń arbasyn ákelemin bir mınýtta kelem.

Ol joq bolyp ketti, keshikpeı arba alyp keldi de, oǵan eki qapty saldy, ústine eski-qusqy nárselermen jaýyp, arbany súırep jolǵa shyqty. Vallılik shaldyń úıiniń qataryna kelgende balalar demalýǵa toqtady. Olar endi qozǵala berip edi, shal baspaldaqqa shyǵyp daýystady:

— Eı, bul qaısyń?

— Gek Fın men Tom Soıer!

— Óte jaqsy! Beri júrińder, balalar, bári tek senderdi kútip otyr. Tezirek kelińder, aldymen júrińder, al men arbalaryńdy aparaıyn. Ne bar munda? Kirpish pe álde temir súımen be?

— Temir súımen.

— Ózim de solaı oılap edim. Bizdiń qalada bala bitkenniń bári temir jınap, zaýytqa tapsyryp tıyn-teben alýdy kózdeıdi, al jumys isteýge joq. Adam solaı jaratylǵan. Qane, tezirek júrińder!

Balalar nege asyǵý kerek ekenin bilgileri keldi.

— Mazalanbańdar, qazir bárin bilesińder, tek jesir áıel Dýglastyń úıine keleıik.

Gek qaýiptene sóıledi (ol áýelden solaı úırengen).

— Djons myrza, biz eshteńe istegenimiz joq.

Vallılik kúldi:

— Bilem ǵoı, Gek, balaqaıym. Eshteńe bilmeımin.

Jesir áıel saǵan jaman qaraı ma?

— Joq. Ol maǵan jaqsy qaraıdy.

— Onda nege barǵyń kelmeı tur? Nege qorqasyń?

Gek bul suraqty sheship úlgermedi, Tom ekeýin jesir áıel Dýglastyń úıiniń qonaq bólmesine ıterip kirgizgen kezde onyń aqyl-oıy óte jaı jumys istedi. Djons myrza arbany esik aldyna qaldyryp, ózi de balalardyń sońynan ishke kirdi.

Qonaq bólme jap-jaryq, onda osy qaladaǵy salmaǵy bar degen adamnyń bári jınalypty. Techerler osynda eken, Garperler, Rodjerster, Pollı apaı, Sıd, Merı, Pastor, jergilikti gazettiń redaktory, taǵy kóptegen adam jáne bári merekedegideı kıingen. Jesir áıel bashpaılarynan bastaryna deıin balshyqqa bylǵanǵan balalardy mártebeli qonaqtardaı shynaıy kóńilmen, erekshe meıirimmen qarsy aldy. Pollı apaı uıalǵannan qyzaryp, qabaǵyn túıip, basyn shaıqady. Al balalar ózderin qonaqtardyń bárinen nashar sezindi. Djons myrza aıtty:

— Tom áli úıine kirgen joq, men ony taba almaspyn dep oılap edim, sol boıda esigimniń aldynan kezdese ketti, men bulardy osynda alyp keldim.

— Óte jaqsy jasadyńyz, — dedi Dýglas apaı. — Júrińder, balalar.

Ol eki balany uıyqtaıtyn bólmege aparyp:

— Endi jýynyńdar, kıinińder. Mine, ekeýińniń kostúmderiń, kóılek, shulyq — bári osynda. Mynaý Gektiń kostúmderi. Joq, alǵys aıtpa, Gek, Djons myrza bireýin, men bireýin satyp aldyq. Bular senderdiń ekeýińe de kerek. Kıinińder. Biz senderdi kútemiz, al sender ózderińdi retke keltirip, tómen túsińder, — dedi de, ózi ketip qaldy.

Otyz tórtinshi taraý

ALTYN AǴYS

Gek aıtty:

— Tom, jip tabylsa, terezeden túsetin. Tereze jerden onsha bıikte emes eken.

— Aqymaqtyq, ne úshin terezeden túsemiz?

— Men mundaı topqa úırengen emespin. Shydaı almaımyn. Men tómenge barmaımyn, bilip qoı.

— Qoıshy ári! Túkke turmaıdy. Men qorqyp turǵanym joq qoı. Sen de qoryqpa, men qasyńdamyn ǵoı.

Sıd kórindi.

— Tom, — dedi ol, — apaı kúni boıy seni kútti. Merı seniń jeksenbilik kostúmińdi daıyndady, sen úshin mazalandy. Aıtyńdarshy, senderdiń kóılekterińdegi qaıdaǵy balshyq, qaıdaǵy maıshamnyń kúıesi men maıy?

— Myrza, ózińniń qatynasyń joq zatqa basyńdy suqpa! Sen odan da aıt, ne bolaıyn dep jatyr?

— Jesir apaıdyń úıinde ádettegideı kesh. Búgin vallılik shal men onyń balalarynyń qurmetine Dýglas apaıdy ana joly qutqaryp qalǵandary úshin. Eger kóńiliń soqsa, saǵan bir nárse aıtaıyn.

— Ne aıtasyń?

— Mynany aıtam: Djons myrza búkil halyqty tańǵaldyrǵysy keledi; onyń Pollı táteme aıtyp jatqanyn estip qalǵam, endi ol qupıa emes. Jurttyń bári biledi, tipti Dýglas apaı eshteńe bilmeıtindeı kóringenmen, bárin bilip otyr. Djons myrza Gektiń osynda bolýyn qalady, Gek bolmasa olarda eshteńe de bolmaıdy, túsinesiń be?

— Qandaı qupıa, nemenege?

— Gek týraly, ol bandıtterdi ańdydy ǵoı. Djons myrza jurttyń bárin tańǵaldyram dep júr.

Sıd qýana kúldi.

— Sıd, sen jurttyń bárine aıttyń ba?

— Saǵan báribir emes pe kim aıtqany? Biledi eken — jaraıdy.

— Sıd, búkil qalada ońbaǵan bir adam bar — ol sen. Eger Gektiń ornynda sen bolsań, taýdan syrǵanap túsip, bandylar týraly tiri adamǵa aıtpaı zytyp otyrar ediń. Tek ońbaǵandyq jasaýdan basqa qolyńnan eshteńe kelmeıdi, al bireýlerdi jaqsylyqtary úshin maqtap jatqandy jek kóresiń ǵoı. Mine, al sybaǵańdy, alǵys aıtpa, kerek emes.

Tom Sıdtiń qulaǵynan tartyp, quıryǵyna teýip esikten shyǵaryp jiberdi.

— Bar, táteıge jamanda, eger batyldyǵyń jetse, sonda erteń taǵy da sybaǵańdy alasyń.

Birneshe mınýttan keıin jesir áıeldiń qonaqtary ústel basyna jınalyp, keshki tamaqqa otyrdy, al balalar úshin shaǵyndaý ústelderdi qabyrǵanyń janyna qoıypty — sol zamandaǵy sol jerdiń ádeti boıynsha. Djons myrza óziniń qysqa sózinde Dýglas jesirge ózine jáne uldaryna kórsetken qurmeti úshin saltanatty túrde alǵys aıtatyn sát keldi. Sóziniń sońynda qarapaıym da kishipeıil taǵy bir adam...

Osylaı da osylaı, taǵysyn taǵy. Ol bolǵan oqıǵaǵa Gektiń qandaı qatysy bar ekenin óziniń dramalyq oılaý júıesimen sheber sýrettedi, biraq jurtqa áńgime budan góri qyzyq ta baqytty oqıǵalar jaıly bolsa, kóbirek áser etken bolar edi. Degenmen jesir áıel tańǵalǵan keıippen Gekke sonshalyq kóp jaqsy sózder aıtyp ony maqtaǵanda, ol ústindegi sý jańa kostúminiń azabyn umytyp ketti, óıtkeni jurttyń báriniń munshalyqty yqylas-iltıpatyna bólenýden asqan azap joq sekildi.

Jesir áıel Gekti tárbıelegisi keletinin, sosyn aqsha bolǵan kezde onyń óz isin bastaýyna kómektesetinin aıtty. Osy jerde Tomǵa kezek tıdi. Ol aıtty:

— Gekke aqshanyń qajeti joq. Onyń ózi baı.

Qonaqtar qoǵamda adamnyń ózin qalaı ustaýy kerektigi jaıly uǵymdy esterine túsirip myna aqylmen aıtylǵan ázilge rızalyqpen jamyraı máz bolǵylary kelgenmen, kúlkilerin áreń-áreń tyıyp otyrdy. Biraq únsizdik bir túrli yńǵaısyz boldy. Tynyshtyqty Tom buzdy:

— Gektiń aqshasy bar. Sizder múmkin senbeı otyrǵan shyǵarsyńdar, al onyń aqshasy kóp. Kúletin eshteńesi joq, sizderge kórsete alamyn. Bir mınýt kúte turyńdar.

Tom júgirip esikten shyǵyp ketti. Qonaqtardyń bári ań-tań, áýeli bir-birine sosyn suraýly júzben Gekke qarasty, al Gektiń tili birjola baılanyp qaldy.

— Sıd, Tomǵa ne boldy? — dep surady Pollı apaı. — Ol, oı, bul baladan bárin kútýge bolady...

Osy kezde esikten eki qapty arqasyna salyp, myqshıyp eńkeıgen Tom kirdi, Pollı apaı sózin aıaqtaı almaı qaldy. Tom altyn teńgelerdi ústel ústine jaıyp saldy:

— Mine, men sizderge ne aıttym?! Jartysy Gektiki, al jartysy meniki!

Mynadaı kórinisten keıin qonaqtardyń tynysy tarylyp ketti. Olar altynǵa kózderin satyp sóz aıtýǵa shamalary kelmedi. Sosyn bári túsindirýdi talap etti. Tom qazir bárin aıtamyn dedi de, aıtyp berdi. Áńgime uzaq bolǵanmen óte qyzyq bolady.

Bári aýyzdaryn ashyp tyńdady, eshkim bir de sóz qosa almady. Áńgime bitkende, Djons myrza:

— Men keremet súrprız daıyndadym dep júrsem, meniki túk bolmaı qaldy ǵoı, — dedi.

Aqshany sanaı bastady. On eki myń dollardan sol artyq eken. Otyrǵandardyń eshqaısysy, keıbireýleriniń baılyǵy budan kóbirek bolǵanmen, birden mundaı kóp aqshany kórmepti.

Otyz besinshi taraý

TÁRBIELİ GEK TONAÝSHYLAR TOBYNA KİREDİ

Tom men Gektiń tapqandary júdeý shaǵyn qala Sankt-Peterbýrgtiń turǵyndarynyń aqyl-oıyn jaýlap alǵanyna oqýshy ábden senýine bolady. Osynsha kóp aqsha jáne qolma-qol, tipti múmkin emes! Turǵyndardyń áńgimesi sol týraly, qyzyǵyp ta, qyzǵanyp ta júrgender jeterlik, kóptegen turǵyndardyń qatty tolqyǵandary sondaı, tipti, aqyl-esterine zaqym keldi. Qalada jáne aınaladaǵy aýyldarda taqtaımen jabylǵan jerdiń bárin qoparyp, úı-úıdi de tekserip, tipti úıdiń fýndamentiniń astyn qazyp qoıma izdeıtin boldy jáne balalar emes, kádimgi ornyqty azamattardyń ózderi solaı istedi. Tom men Gek qaıda barsa da, olarǵa qurmet kórsetip, maqtap-madaqtap súısinip, jurttyń bári olardan kózderin almaıtyn boldy. Buryn bulardyń sózine qulaq salatyn eshkim balalardyń esine túspedi, endi Tom men Gektiń aıtqanyn jurttyń bári qaıtalap, sózderin qaǵyp alady, olar ne istese de keremet is istegendeı qabyldanady. Qalalyq gazet ekeýiniń ómirbaıanyn jazyp jarıalady.

Jesir áıel Dýglas Gektiń aqshasyn bankke saldy, al sot Techer Pollı apaıdyń ótinishi boıynsha, Tom úshin de solaı istedi. Balalardyń árqaısysyna kóp paıda túsetin boldy — ár kún saıyn bir dollar, al jeksenbi kúni jarty dollar. Pastordyń alýǵa tıisti qarjysymen birdeı, tek oǵan ýáde bergenderi bolmasa, qolyna mundaı aqsha tıgen emes. Ol kezderde aptasyna bir jarym dollar alatyn balanyń sol aqshaǵa páter men ústel alýyna, oqýyna, kıinýine, jýynyp-shaıynýyna bolatyn. Sot Techer Tom Soıer týraly joǵary pikirde boldy. Ol jaı bala bolsa, onyń qyzyn úńgirden aman alyp shyǵa almas edi. Mektepte Bekkı úshin Tomnyń shybyrtqymen jazalanǵanyn qyz ákesine qupıa etip aıtqanda, sot ábden tolqydy; Tomnyń bar kinány ózi moıyndap, qyzdy qutqarý úshin ótirik aıtyp jaza alǵanyn estigende, Techer myrza ol naǵyz qasıetti ótirik, Georg Vashıngtonnyń jurt maqtanysh etetin shyndyǵymen birdeı dep ábden tebirendi. Bekkı óziniń ákesiniń dál osyndaı senimdi de baısaldy bolǵanyn kórgen emes; sot bul sózderdi aıtqanda kilemniń ústimen árli-berli júrip, tipti edendi teýip qaldy. Bekkı júgirip Tomǵa baryp, bárin aıtyp berdi.

Sot Techer Tomdy bir kezde uly zańger nemese uly qolbasshy bolady dep úmittendi. Tomnyń ulttyq áskerı akademıaǵa túsýi úshin óziniń bar kúshin salatynyn aıtty, odan soń eldegi eń myqty oqý ornynda zań ǵylymdaryn oqyp bir nemese eki mamandyqqa daıarlanýyna bolady dedi.

Gek Fıniń baılyǵy, múmkin onyń jesir áıel Dýglastyń tárbıesinde júrgeni ony zıaly qoǵamǵa ıterip kirgizgendeı boldy jáne sodan ol adam tózbeıtin azapty basynan keshirdi. Jesir áıeldiń qyzmetshisi muny kıindiredi, jýyndyrady, shashyn taraıdy, kıimin útikteıdi, sútten de aq tap-taza tósek-oryn, jaımalardy eski dosyndaı keýdesine basýyna bolady. Tárelkeden tamaq jep, pyshaq pen aıyr alý, ádeıi oramalmen aýzy-basyn súrtiný, sháshkeden ishý; sabaqqa daıyndalý, shirkeýge barý; sonshalyq kishipeıildilikpen sóılesý kerektiginen onyń sóz aıtýǵa zaýqy soqpaıtyn boldy; qalaı burylsań da, jan-jaǵyńnyń bári órkenıettiń temir tory men kiseni ony erkindikten aıyryp, qol-aıaǵyn matap tastady.

Úsh apta boıy ol osy qasirettiń bárine kóndi, sosyn bir kúni qashyp ketti. Jesir áıel ábden mazasyzdanyp, eki táýlik boıy barlyq jerden izdedi. Jurttyń bári kómekke keldi, tipti óli denesin tabarmyz dep ózenge tor tastap ta kórdi. Úshinshi kúni mal soıatyn qasaphananyń eski úıiniń arǵy jaǵyndaǵy bos bóshkelerden izdeý Tomnyń oıyna keldi jáne solardyń biriniń ishinde jatqan qashqyndy taýyp aldy. Gek sonda qonyp, tipti jeıtin birdeńelerdi jymqyrýdy da umytpapty, erteńgi tamaǵyn iship alyp, shylym shegip taltaıyp jatyr eken. Ol jýynbaǵan, shashyn da taramaǵan, ústinde baıaǵy jaqsy kúnderde oǵan kórik bergen jalba-julba kıim. Tom ony bóshkeden sýyryp alyp, onyń jurttyń bárin áýrege salǵanyn aıtty, úıge qaıtýyn talap etti. Gektiń bet-álpeti buzylyp:

— Aıtpa maǵan, Tom. Men úıde bolyp kórdim, eshteńe shyqpaıdy, eshteńe, Tom. Sonyń báriniń maǵan túkke qajeti joq. Men ondaıǵa úırenbegenmin. Jesir áıel meıirimdi, meni renjitpeıdi, tek onyń tártibi maǵan unamaıdy. Kúnde bir saǵatta turý kerek, jýynýdy buıyrady, shashymdy taraıdy, tipti bárin julyp bitti; aǵash qorada uıyqtaýǵa ruqsat etpeıdi, onyń ústine shaıtan alǵyr áne bir kostúmdi kıý kerek, ony kıseń tunshyǵa jazdaısyń, aýa kirmeıdi deneńe, onyń tazalyǵy sondaı ne jata almaısyń, ne jerge aýnaı almaısyń; onyń ústine shirkeýge bar, terlep-tepship sonda tur — men aqyl-ósıetterin tyńdaǵym da kelmeıdi, jynymdy qurystyrady! Shybyn aýlama, áńgimelespe, jeksenbide kúni boıy aıaǵyńa shárke kıip júr. Jesir áıel qońyraýmen tamaq ishedi, qońyraýmen uıyqtaıdy, turǵanda da — qońyraý, ol úıde bári ret-retimen, oǵan adam qalaı tózedi!

— Iá, jurttyń bárine de solaı ǵoı, Gek!

— Tom, meniń basqalarda sharýam joq. Men basqalar emespin, men shydaı almaımyn. Tula-boıyńdy arqanmen shyrmap qoıǵandaı. Tamaq ta esh qıyndyqsyz keledi — tipti jegiń kelmeıdi. Balyq aýlaǵyń kele me — ruqsat sura, ózenge túsesiń be, taǵy ruqsat sura, bir jerge barǵyń kelip tur - ruqsat sura, shaıtan alsyn bárin! Al qattyraq sóıleý, ursysý degen atymen joq, sodan sóıleskisi de kelmeı qalady eken, úıdiń tóbesine shyǵyp tynys al, bolmasa ól. Shylym shegýge ruqsat etpeıdi, aıqaılaýǵa bolmaıdy, esineýge de, kerilip-sozyla almaısyń, jurttyń kózinshe qasynýǵa ruqsat joq jáne ylǵı qudaıǵa jalbaryný. Men mundaıdy kórgen emespin. Tek kómektes, qımylda! Ómir súrgiń kelmeı ketedi! Qashyp ketýge týra keldi, Tom, eshteńe isteı almaısyń! Onyń ústine jaqynda mektep ashylady — meniń sonda barýym kerek. Sonymen men shydaı almadym. Bilesiń be, Tom, baılyq degende eshqandaı jaqsylyq joq, biz beker oılappyz. Al myna ústimdegi kıim, myna bóshke — bári maǵan unaıdy. Men endi odan aıyrylmaımyn.

Tom, men eshqashan mundaı oqıǵaǵa urynbas edim, eger anaý aqsha bolmasa; meniń úlesimdi sen alshy, al maǵan on sentten berip tursań jetedi, biraq jıi emes, men aqshanyń tegin kelmegenin jaqsy kóremin. Sosyn jesir apaıǵa túsindirshi, maǵan renjimesin.

— Bilesiń be, Gek, men olaı betteı almaımyn. Ol jaqsy emes. Al sen biraz shydap kór, múmkin saǵan unap keter.

— Unap keter! Iá, sen ystyq tabaǵa kishkene otyryp kórshi — múmkin saǵan da unaıtyn shyǵar. Joq, Tom, baılyqtyń maǵan qajeti joq, endigi jerde men ońbaǵan, adamdy tunshyqtyratyn úılerde turǵym kelmeıdi. Maǵan ormanda, ózenniń jaǵasynda, sosyn myna bóshkede turǵanunaıdy — men osy jerde qalamyn. Bárin de shaıtan alsyn! Qarashy, qolymyzǵa myltyq túsip, úńgirge turýǵa múmkindik týǵan kezde, biz qaraqshy bolýǵa ázir bolǵan kezde, osyndaı kóldeneń tap bolyp, bárin búldirgenin!

Tom yńǵaıly sátti paıdalandy.

— Gek, tyńda, men baıyǵanymmen, báribir qaraqshylyqqa ketemin.

— Qoıshy, eı! Men jerge kirip keteıin, al sen muny shyn aıtyp tursyń ba, Tom?

— Shyn bolǵanda qandaı. Tek bilesiń be, Gek, biz qaraqshylar shaıqasyna seni ala almaımyz, eger kıimiń jaman bolsa.

Gektiń qýanyshy sý sepkendeı basyldy.

— Qalaısha almaısyńdar? Teńiz qaraqshylyǵyna osy kıimimmen qalaı qabyldadyńdar?

— Oı, bul tipti basqa sharýa. Qaraqshylar teńiz qaraqshylarynan joǵary bolyp esepteledi. Olar barlyq elderde eń belgili rýdan shyqqandar — gersogtar, taǵy az ba neshe túrli myqtylar.

— Tom, sen árqashan menimen dos boldyń. Ne, sonda meni múlde qabyldamaısyń ba? Qabyldaısyń ǵoı, a, aıtshy, Tom?

— Gek, men seni qabyldar edim, biraq jurt ne aıtady? Aıtady; "Oı, Tom Soıerdiń shaıqasyn qoı — ylǵı jaman, jyrtyq birdeńe!" Bul sen týraly, Gek, seniń ózińe de yńǵaısyz bolady, maǵan da.

Jan dúnıesindegi kúresten tas-talqany shyqqan Gek kópke deıin únsiz otyrdy. Aqyrynda aıtty:

— Jaraıdy endeshe, jesir áıeldiń úıinde taǵy bir aı turyp kóreıin; múmkin, shydarmyn, eger meni shaıkalaryńa qabyldasańdar, Tom.

— Jaqsy, Gek! Muny men túsinemin! Baraıyq, aqsaqal, men jesir áıelden seni az jábirleýdi suraımyn.

— Joq, sen, Qudaı aqy, ótinesiń ǵoı? Bul keremet! Eger ol apaı óziniń tártibimen tıise bermese, men eptep shylym sheger edim, ursysyp ta qalarmyn, áıteýir jarylyp ketsem de shydap baǵam. Sen shaıkany qashan jınaısyń, qashan tonaýshylyqqa ketesiń?

— Qazir de jınaı alamyn. Múmkin búgin keshke jınalyp, joralǵy ótkizermiz.

— Ol ne ózi?

— Jurttyń bári bir-birine kómektesýge, shaıkanyń qupıalaryn seni bólshektese de eshkimge aıtpaýǵa; al eger shaıkanyń bir múshesine basqa bireý tıisse, onyń ózin de, barlyq týystaryn da óltirýge ant beredi.

— Sonda bir saıran salady ekenbiz!

— Árıne! Antty dál tún ortasynda beredi: ant beretin oryn eń qorqynyshty, tiri jan joq jer bolýy kerek — eń jaqsysy ıesi joq, elester ǵana turatyn úıde, biraq onyń bárin qoparyp qazyp tastady.

— Árıne! Antty tabyttyń ústinde aıtyp, óziniń qanymen qol qoıýy kerek.

— Mine, naǵyz sharýa! Teńiz qaraqshysy bolǵannan mıllıon ret artyq! Ólsem de, jesir áıelde turamyn, Tom; al eger menen naǵyz qaraqshy shyqsa, bul týraly el ishinde áńgime bolady da, jesir apaı meni tárbıege alǵanyna ózi de maqtanatyn bolady.

QORYTYNDY

Bul shejire osylaı aıaqtalady. Shejire balanyń tarıhy bolǵandyqtan, osy jerde toqtaýy kerek, al eger jalǵasatyn bolsa, úlken adamnyń tarıhy bolady. Úlken adam jaıly roman jazsań, qaı jerge núkte qoıý kerektigin — úılený toıynda — aldyn ala bilesiń; al balalar jaıly jazsań, ózińe yńǵaıly jerge qoıýǵa týra keledi.

Osy kitaptaǵy kóptegen keıipkerler áli óle qoıǵan joq jáne baqytty ómir súrip jatyr. Múmkin avtor biraz ýaqyt ótkesin jas keıipkerlerdiń taǵdyry jaıly aınalysqysy kelse, olardan qandaı adamdar shyqqanyn kórgisi kelse, olardyń qazirgi ómiri jaıly áńgimeleýdiń qajeti joq.

Orys tilinen aýdarǵan Farıza Ońǵarsynova

---