InfoHub Logo

Sýyldaı jaýǵan qalyń jańbyr tańeleńnen sorǵalaǵanmen, qaptaǵan bult túske qaraı aıyqqan edi, sóıtip, qaraýytqan taramdary qyldyryqtaı bolyp, shúıkeshe úlpildep, aldy-aldyna ydyraǵan ony jel aıdap teńizge áketti de, solaı barǵan soń ol jańbyrmen jany jaı tapqan teńiz betine qoıý kóleńkesin tastap, kógildir tartyp taǵy da shoqtaı túıile qaldy.

Aspannyń túnergen túnek shyǵys deńgeıinde najaǵaı sýmań qaqsa da, araldyń tas tóbesinde shańqıǵan kún shaqshıa jaınap turǵan bolatyn.

Aralǵa eger alystan, teńizden kóz jiberetin bolsańyz, meıram kúngi bir sáýletti sherkeýge mezgeýge tıis edi; myrsyndaı bop jýylyp-shaıylǵan ózi jaınaǵan gúlge syńsı bezenip, jańbyrdyń badanadaı tamshysy — júzimniń sary altyn jas japyraǵy ústinde topazǵa, glısınıdiń kúltesinde ametıske qazoty gúliniń borlatynda laǵylǵa usap, shóp ataýly men qalyń qaý buta, aǵash japyraqtarynda ızýmrýttan aýmaı jaǵalaı jaltyldap turǵan bolatyn.

Árdaıym jańbyr artynan qulaqqa urǵan tanadaı tynatyn tóńirek jym-jyrt; tas arasynan kórinbeı júıtkip, súttigen men qara búldirgenniń, shym-shytyryq shatysqan, hosh ıisti lomonostyń tamyry astynda syldyr qaqqan bulaqtyń syńǵyry emis-emis qana etiledi. Tómende syzyla syldyraǵan teńiz. Sarǵaldaqtyń kókke kóterilgen sary altyn naızalary salmaǵyn salǵan ylǵaldy óziniń nazdy gúlderinen sybdyrsyz ǵana silkip qoıyp, baıaý ǵana yrǵala qalǵan.

Jaınaǵan jasyl kókoraı ústinde qylań urǵan glısınıı qyrmyzy kazoty, raýshanmen taıtalasqanda, súttigen gúlderiniń sarǵylt-jıren qamqasy ırıs pen levkoıdiń qońyr barqytymen toǵysyp, gúl ataýly skrıpka, fleıta vıolonchelge usap jyr jyrlaǵandaı, sonsha bir jarqyrap, jaǵalaı jaınaı qalǵan.

Ashýy jetken sharapsha ańqyǵan ylǵaldy aýaǵa adam eltigendeı.

Oq dáriniń dúmpýimen opyryla jarylyp, jaryq-juryǵyn temirdiń qoıý taty basqan surǵylt jartastyń túbinde, dınamıttiń qyshqyltym ıisi ańqyǵan sap-sary ári surǵylt tastardyń arasynda ústerinde terge sybaǵysqan shoqpyt-shomyty, aıaqtarynda kón shabatalary bar, tasqashaýshy tórt myǵym jigit túski astaryn aldaryna alyp otyrǵan edi.

Kartop pen pomıdor qosyp záıtún maıyna qýyrylyp, daǵaradaı jaıpaq tabaqqa jasalǵan sprýttyń sirideı etin súısine asasyp, bótelkeniń aýzynan qyzyl sharapty ózderi alma-kezek qylqyldatyp qoıysyp otyrǵan bolatyn.

Bulardyń ekeýi — egizdiń syńaryndaı, bir-birinen aıyrsa tanyǵysyz taqyr bas jigitter edi; endi bireýi — qatpa denesiniń qunjyńdaǵan qımylymen júni julynǵan kári torǵaıdy eske salǵandaı, táltıgen, qıtar ári shoınaq ta, tórtinshisi — eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, qaba saqaldy ári qońqaq muryndy kelgen, shashy appaq qýdaı, orta jastardaǵy adam bolatyn.

Tomardaı ǵyp opyryp alǵan nanymen sharapqa malynǵan murtyn sıpap qoıyp, qaraýytqan aýzyna nandy tastap jiberdi de:

— Bul — ertegi, bul — ótirik ánsheıin! Sumdyq derlikteı dáneme de istegem joq... — dedi ol túk basqan ıegin baıaý ǵana qozǵap.

Óziniń ker kózderi qalyń qasynyń astynan qamyǵa, mysqyldaı qarap otyrǵan edi; gújildegen daýysy qarlyǵa shyqqanda, sóıler sózge sarań ári samarqaý. Ózi, sirá, oq dárige arnap jartastan sańylaý burǵylaıtyn bolý kerek, óıtkeni qalpaǵy, qaraqshysha túksıgen túkti beti, shombal qoldary men kók shuǵadan tigilgen kostúmi túp-túgel tastyń appaq untaǵyna kómilgen.

Onyń áńgimesin uıyp tyńdap otyrǵan úsh joldasy aýzynan sózin qaqpaǵanmen, biraq: «Aıta ber...» degendeı, kózine alma-kezek qarap qoıysady.

Aǵarǵan qasyn qaǵyp, áńgimesin shertip otyr ol:

— Andrea Grasso degen osy adam derevnámyzǵa urysha túndeletip kelgen edi; qaıyrshysha kıingen óziniń etigi tústes qalpaǵy da sondaı-aq jyrtyq eken. Ashkóz, ar-uıattan aırylǵan ári qatal adam edi ózi. Jeti jyldan soń bizdiń qarttar aldynda elden buryn qalpaqtaryn sypyrsa da, biraq ol olarǵa basyn áreń ǵana ızegen edi. Aınala qyryq mıl jerdeı jurt ózine jaǵalaı qaryzdar bolatyn.

— Ondaı adamdar bolady, — dep edi shoınaq kúrsinip, basyn shaıqap qoıyp.

— Kezdestirip pe eń? — dedi oǵan jalt qaraǵan áńgimeshi mysqyldaı surap.

Qart lám demesten qolyn bir silkip, taqyr bastar bir kisideı myrs etip qoıysyp, qońqaq muryndy adam sharapty simirip saldy da, kógildir aspanda samǵaǵan suńqarǵa kóz jibere otyryp, áńgimesin jalǵap ketti.

— Saldyratyn úıine qalaıtyn tasty tasytpaq bop ózgelermen birge meni de jaldap alǵan kezde jasym on úshte edi. Ózi bizge aıýannan da ári qatal qaraıtyn, sóıtip, Lýkıno degen bir joldasym ózine osynysyn aıtqan kezde: «Esegim — ózimdiki, sen bolsań — ógeısiń, sonda seni nelikten aıaýǵa tıispin osy?» degen edi ol. Osy sózderi júregimdi tilkemdep, ózine qadala qaraı bastadym. Sóıtip, qart nemese áıel demeı, jurttyń bárine arsyzdyqpen ári surqıalyqpen qaraıtynyn ańǵardym. Al endi, qurmetti adamdar munyń teris degen kezderi olardyń kózinshe: «Jarly kúnimde meni de jan aıamaǵan bolatyn» dep, bet baqtyrmaıtyn edi kúlip. Ózi pop, atqysh, polısıamen ǵana aralasyp-quralasatyn; qalǵan jurt ony tek muqtajdyqtan ábden qysylǵan kezde ǵana kóretin edi, ondaıda ol olarǵa oıyna alǵanyn isteıtin.

— Ondaı adamdar bolady,— dep edi shoınaq aqyryn ǵana qaıtalap, onyń betine qasyndaǵy úsheýi de maquldap jalt qarasty; taqyrbastyń bireýi oǵan bótelkedegi sharapty ún-túnsiz ǵana usynyp edi, qolyna alǵan qart ony isher aldynda kúnge ustap bir qarap qoıyp:

— Madonnanyń qasıetti júregi úshin ishemin! — dedi.

— «Árqashan jarlylar dáýlettilerge, aqymaqtar aqyldylarǵa jumys istegen bolatyn, árdaıym osylaı bola da bermek» — deıtin ózi aýyz jappaı.

Áńgimeshi myrs etip bótelkege qolyn sozǵanmen, biraq bótelke bosap qalǵan eken. Solaı bolǵan soń ol ony balǵa, kaıla shashylyp, bir shýmaq bıkford baýy jylansha ıirilip jatqan tastarǵa qaraı laqtyra saldy.

— Qarshadaı meniń jáne qasymdaǵy joldastarymnyń janyna bul sózder qatty batqan edi: óıtkeni, bul sózder úmitimizdi úzdirip, táýir ómir súrsek degen tilekten túńildirgen bolatyn. Sóıtip bir kúni jańaǵy Lýkıno dostym ekeýimiz salt atpen áldeqaıda ketip bara jatqan ony ymyrtta daladan ushyratyp, sypaıy sóılesek te, biraq zilmen: «Biz sizden jurtqa meıirimdi bolýyńyzdy suraımyz» — dedik.

Taqyrbastar qarqyldaı kúlip, qıtar da sál myrs etip qoıdy da, áńgimeshi qatty bir kúrsinip aldy.

— Ia, árıne, esýastyq! Áıtse de, jastyq shaq degenińiz adal keledi. Jastyq shaq sózdiń pármenine senedi. Jastyq shaq degenińiz kúlli ómirdiń ar-uıaty deımin men ózim...

— Ia, sonda ol ne dedi? — dedi qart.

— Sol jerde ol bizge: «Tizginimdi jiberińder, qaraqshylar!» — dep, qoqılanyp aqyra qoıa berdi. Sóıtip, tapanshasyn sýyryp alyp, ekeýimizge kezekpe-kezek kórsetip edi. Biz turyp: «Grasso, sizdiń bizden qorqatyn da, bizge ashýlanatyn da túgińiz joq, biz sizge ánsheıin aqyl aıtyp turmyz!» — dedik.

— Mynaýyń tamasha eken!— dep edi taqyrbastardyń bireýi, ekinshisi basyn maquldaı ızep qoıdy da, ernin qatty jymyryp alǵan shoınaq bir tasty qısyq saýsaqtarymen túrtkilep, aınaldyryp kóre bastady.

Tamaqtaryn ózderi iship bolǵan edi. Bireýi jip-jińishke shybyqpen shóp basynda móldirep turǵan sý tamshysyn qaǵyp, endi bireýi onyń qımylynan kóz aıyrmaı, qatty qyltanaqpen tisin shuqyp otyrǵan bolatyn. Kún barǵan saıyn aptap, ańyzaqqa aınalǵan kez. Shańqaı túste sholtıǵan kóleńkeler ilezde quryp, teńiz aqyryn shalpyldap, baısaldy áńgime baıaý ǵana shertile berdi:

— Osy kezdesý Lýkınonyń taǵdyryna qyrsyq bop tıgen edi, onyń ákesi men aǵasy Grassoǵa qaryzdar bolatyn. Baıqus Lýkıno júdep-jadap, azýyn basyp, kózderi de qyzdardyń kóńiline unaıtyn kúıinen aıyrylǵan edi. «Áttegen-aı, — dedi ol maǵan bir kúni, — ekeýimiz shataq-aq istegen ekenbiz. Qasqyrǵa aıtylǵan sózde qasıet bolýshy ma edi táıiri!» «Lýkınony óltirýi múmkin» — dep oıladym men. Jigitke jáne onyń meıirimdi úı ishine janym ashyp ketken edi. Ózim bolsam — jalǵyz, jarly adammyn. Anamnyń ólgeni tek sol ǵana bolatyn.

Qońqaq muryndy tas qashaýshy ák juǵyp appaq bolǵan qolymen saqal-murtyn bir sıpap qoıyp edi, sol qolynyń suq saýsaǵyndaǵy, sirá, asa salmaqty kelgendeı syńaıy bar, jarqyraǵan kúmis júzigi kózge túse ketti.

— Eger isti aqyr aıaǵyna deıin aparǵanymda, bul qylyǵymnyń jurtqa paıdasy tıetin de edi. Bir kúni Grassony kósheden kezdestirip, qatarlasa aıańdaı otyryp: «Siz ózińiz bir nysapsyz, zalym adam ekensiz, sizben birge jurt kún kóre almaıtyn boldy, sóıtip júrip bireýdiń qolyn qyshytyp, ol qol ózińizge pyshaq ala umtylýy da múmkin. Odan da bizden aýlaq, ketińiz!» — dedim álimniń kelgeninshe qysqasynan qaıyryp. «Aqymaq ekensiń, jigitim!» — dep edi ol, biraq men aıtqanymnan qaıtpaı turyp aldym. «Mazamdy almaǵanyńa qansha bereıin ózińe, bir lır jete me?» — dedi ol kúlip. Munysy namysyma tıgenmen, biraq syr bergem joq. «Ket deımin men sizge!» Men onyń oń jaǵyn ala, ıin tirese júrip kele jatyr edim. Baıqaýsyzda pyshaǵyn sýyryp alyp, maǵan salyp kep jiberdi ol. Sol qolyńmen qıratyp qımyldaı almaıtynyń aıdan anyq, sóıtip ol kókiregimdi bir dúımdeı osyp tústi. Árıne, men ony sol jerde alyp urdym da, dońyzsha, bir teptim. «Sóıtip, sen ketesiń!» — dedim men eńbektep ketip bara jatqan oǵan.

Qos taqyrbas áńgimeshiniń betine kóz qıyǵyn senimsizdeý tastap tómen qaraǵanda, eńkeıgen Shoınaq aıaq kıiminiń qaıys beldigin qaıta sheship baılap jatqan edi.

— Tańerteń, uıqydan áli oıana qoımaǵan kezimde atqyshtar keldi de, meni Grassonyń balasynyń kindik atasy, marshalǵa alyp bardy. «Sen óziń adal adamsyń, Chıro, — dedi ol,— osy ótken túni Grassony óltirmek bolǵanyńdy moıyndaısyń ǵoı». Bul áli de jalǵan nárse degenimmen, biraq mundaı isterge olardyń óz kózqarastary bar ǵoı. Sotqa deıin abaqtyda eki aı otyrdym da, sodan soń sot maǵan bir jyl segiz aıǵa úkim shyǵardy. «Jaqsy, — dedim men sýdıalarǵa, — biraq men isti áli de tyndy dep eseptemeımin!»

Tas arasynan ol bastalmaǵan bir bótelkeni alyp, onyń aýzyn murtyna kómip, sharapty uzaq simirgen edi, túk basqan jutqynshaǵy úzdige búlkildep, saqaly shoshańdap ketti. Ún-túnsiz qasynda otyrǵan úsh adam odan kóz aıyrǵan joq.

— Bul áńgimeniń túk qyzyǵy joq,— dedi ol bótelkeni joldastaryna berip, sharap shashyraǵan saqalyn sıpap jatyp.

— Derevnáǵa qaıtyp kelisimen, onda ózime oryn joq ekeni aıdan anyq edi, óıtkeni jurttyń bári menen qoryqqan bolatyn. Osy jyl ishinde turmys burynǵydan da soraqy bop ketti degendi aıtty Lýkıno. Baıqustyń ózi ábden zaryǵyp júr eken. İshimnen: «Solaı», — dep qoıyp, jańaǵy Grassoǵa kelip edim, meni kórgen jerde ózi qatty shoshyp ketti. «Sóıtip, men qaıtyp keldim, — dedim men oǵan, — endi sen ket!» Ol myltyǵyn julyp alyp, atyp jibergenmen, biraq myltyǵy qusqa arnap bytyramen oqtalǵan eken, jáne ózi aıaǵymnan atqan edi. Men tipti jyǵylǵam da joq. «Jazataıym óltirgen kúnińniń ózińde de men saǵan kórden turyp keletin edim, seni bul jerden qýamyn dep madonnaǵa ant etken bolatynmyn. Sen qıqar bolsań, men de qıqarmyn». Ekeýimiz ustasa túskende, abaısyzda onyń qolyn syndyryp aldym. Óıteıin degen joq edim, maǵan eń aldymen ózi umtyldy. Júgirip jurt ta kelip, meni alyp ketti. Bul joly abaqtyda úsh jyl toǵyz aı otyryp shyqtym, sóıtip merzimim bitken kezde osy oqıǵaǵa bastan-aıaq qanyp, ózimdi jaqsy kórip ketken baqylaýshy adamym úıińe qaıtpaı-aq, odan da meniń Apýlıada turatyn kúıeý balamnyń qolyna jumysqa bar dep jik-jappar bop jabysty, kúıeý balasynyń ol jerde qyrýar jeri men júzim egisi bar eken. Áıtse de, árıne, bastap qoıǵan isimnen aını alǵam joq. Sóıtip, artyq sóz aıtyp, kókimeýge bel baılap úıime qaıttym, on aýyz sózdiń toǵyzy artyq bolatyndyǵyn sol kezde ózim sezgen de edim. Júregime jalǵyz-aq: «ket!» degen sózdi ǵana túıgen bolatynmyn. Derevnáǵa tap jeksenbi kúni, sherkeýge tupa-týra namaz ústine kep kirgen edim. Grasso sonda eken, meni salǵan jerden kóre qoıyp, ornynan atyp turdy da: «Azamattar, myna jigit meni óltirgeli kelip tur, muny meniń janymdy alǵyzǵaly albasty jiberip otyr!» — dep, sherkeýdi basyna kóterip, bajyldap qoıa berdi. Oǵan qolym tıip, kóńilimdegi sózimdi aıtpastan buryn jurt meni qamalap ketken edi. Áıtse de ol báribir edenge juryndaı ushty, sal aýrýy soǵyp, tili kúrmeldi de, kúlli oń jaǵy jansyzdanyp qala berdi. Osydan soń jeti apta jatyp ólip ketti... Bar bolǵany osy. Al endi jurt men jaıynda áldenedeı bir ertegi oılap shyǵarypty... Sonsha sumdyq bolǵanmen, biraq bári de — jalǵan ánsheıin.

Ol myrs etip, kúnge bir qarap qoıdy da:

— Bastaıtyn ýaqyt boldy...—dep edi.

Úsh adam ún-túnsiz, oryndarynan jaılap turǵan kezde qońqaq muryndy jartastyń battasqan sarala-saltaq jaryq-juryǵyna qadala qarady da:

— Jumys isteıik... — dedi qaıtalap.

Tas tóbege shyqqan kún kóleńke ataýlyny kúıdirip jibergen edi.

Kókjıekte kólbegen bult ústine tónip kelgen teńiz kógildirlene túsken bolatyn.

---