InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Psıhologıa 4 kýrs Týrsýmatova Farıza Bekmýrot kızı
Ǵylymı jetekshisi:psıhol. ǵ. k, aǵa oqytýshy Sadykova N. M.

Anotasıa: Qazirgi tańda otbasynda ásirese jas jubaılar arasyndaǵybir-birine beıimdelý máseleleri kúrdeli máselelerdiń biri bolyp keledi. Osy turǵyda avtor jas jubaılar arasynda týyndaǵan máselelerdi, otbasyndaǵy kıkiljińderdiń sheshilý joldaryna taldaý jasaýǵa tyrysady. Zamanaýı jahandyq problemalardyń biri osy taqyryp, bul maqalada kúrdeli máselelerdi tereń zertteý talap etedi.

Kilt sózder: otbasy, jas jubaılar, ata-ana, bala, qarym-qatynas, beıimdelý, kúızelis, daǵdary, neke.

Otbasynda adam boıyndaǵy asyl qasıetter jarqyraı kórinip, qalyptasady. Otanǵa degen ystyq sezim – otbasynan bastalady.

Elbasymyzdyń jarlyǵymen qyrkúıek aıynyń ekinshi jeksenbisi «Otbasy kúni» dep jarıalandy. Onyń maqsaty-januıalyq qundylyqtardy nyǵaıtý.

HHİ ǵasyrda tek qana psıholog mamandary ǵana emes, basqada kópetegen ǵalymdar osy otbasy, neke, jas jubaılar taqyryptaryna nazar aýdaryp edi. Olardyń qyzýshylyǵyn ajyrasýdyń kóptigi, týýdyń tómendeýi, erler men áıelderdiń jalǵyzdyǵy, otbasyndaǵy tulǵa aralyq qarym qatynastardyń buzylýy, ata-ana jáne kóptegen ózekti taqyryptar qyzyqtyryp keledi. Mine osy taqyryptardyń ishinde búgingi bizdiń qarastyratyn taqyrybymyz «Otbasyndaǵy jas jubaılardyń bir-birine beıimdelý erekshelikter».

Joǵaryda aıtylǵan málesleler qoǵamda bolyp jatqan áleýmettik, saıası, demografıalyq, ekonomıkalyq prosesterdiń saldarynan týyndap otyrǵan másele bolyp tabylady. Olar otbasylyq ómirge tikeleı jáne janama túrde áser etpeı, jeke adamnyń psıhologıalyq sıpattamalaryna, jeke kózqarastardyń, ıdeıalardyń, qundylyqtar arqyly áser etip otyrady. Otbasylyq ómirdiń sapasyna, berik bolýyna neke men erli-zaıyptylardyń bir-birine beıimdelýi bolyp tabylady. Erli-zaıyptylyq jáne ata-ana, bala qarym-qatynasy «Otbasy» psıhologıalyq júıesiniń kúrdeli jáne ózara baılanysty ishki júıeleri.

Otbasy – ol eń mańyzdy fenomenderdiń biri, ómir boıy adammen birge júredi. Onyń jeke tulǵaǵa áser etýiniń mańyzdylyǵy onyń kúrdeliligi, jan-jaqtylyǵy, máselelik sıpaty, otbasyn zertteýdiń kóptegen túrli tásilderin, sondaı aq ǵylymı ádebıetterdegi kezdesýleri anyqtamalaryn anyqtaıdy. Otbasy áleýmettik ınstıtýt, shaǵyn top jáne ózara qatynastar júıesi.

Belgili Reseılik áleýmettik psıholog jáne áleýmettanýshy A. I. Antonov :«Neke erkek pen áıel arasyndaǵy qarym-qatynasty, birge ómir súrý formalaryn zańdy túrde tanýǵa aınalady, bul balalardyń týýylýymen júretin proses». A. I. Antonovtyń pikiri boıynsha, otbasy bul-birtutas otbasylyq qyzmetke negizdelgen. Erli zaıyptylardyń, ata-ana, týystyq qarym-qatynastarmen baılanysty adamdardyń ortaqtyǵy, osylaısha otbasylyq ómirdiń sabaqtastyǵy, otbasy músheleriniń ómir súrýin qoldaýdy júzege asyrady.

Otbasylyq ómirde jas jubaılardyń qarym-qatynasyn jaqsartý jáne teorıalyq taldaý – maqalanyń negizgi maqsaty bolyp tabylady.
Dana halqymyzda «Búgin bala-erteń ata-ana degen» jaqsy naqyl sóz bar. Bul sózdiń asynda astarly aqıqat jatyr. Qazirgi ýaqytta otbasy úlken qıyndyqtardy basynan ótkerip jatyr. Moraldyq qundylyqtardyń materıaldyq qundylyqtarynan kemshin bola bastaýy, jastardyń otbasylyq-nekelik ómir týraly psıhologıalyq daıarlyǵynyń tómen bolýy, ata-ananyń bala tárbıesine, jas jubaılardyń bir-birine beıimdelýi, kónigýini uqpaýdyń nátıjesinde psıhologıalyq biliminiń jetispeýi. Sábıdiń dúnıege kelýiniń tómendeýimen, ajyrasý sanynyń kóbeıýimen jáne osyǵan baılanysty balanyń panasyzdyǵynyń, qaraýsyzdyǵynyń ósýimen qatar, jalpy aıtqanda, otbasyna áleýmettik qarajattardyń jetispeýshilikterinen týyndaǵan máseleler. Balanyń psıhıkasy, minez-qulyq úlgisi, adamgershilik jáne áleýmettik qaǵıdalary otbasynda qalyptasatyny belgili. Al izgi, úılesimdi, mádenıetti, sabyrly, bolashaqqa umtylatyn urpaq, bolashaq otbasy ıelerin tek otbasy men qoǵam birigip qana tárbıeleı alamyz.

1940-1960 jyldar arasynda erli-zaıypty juptarǵa psıhologıalyq kómek kórsetý qarqyndy damydy. Munda kórinip turǵandaı  otbasyna degen kóńil bólý burynǵy zamannan kele jatqan úrdis desekte bolady. Otbasynyń berik bolýy ol-jas jubaılardyń bir-birine degen seniminen týyndaıdy. Otbasynyń myqty, qandaı synyq bolsada berik bolyp qalýy úshin kóptegen ǵalymdar dıagnostıkalyq ádistemelerdi júrgizip, zerttep kórgen edi. Sol ǵalymdardyń biri M. P. Kabakova. Ol ǵylymı zertteýleriniń kóbin osy taqyrypqa baǵyshtap, zertteý ádistemeleri men saýalnamalaryn júrgizgen bolatyn. «Júıelik otbasy» ádistemesin sizderge usynamyz.

Ádistemeniń maqsaty-ár túrli jaǵdaılarda olardyń otbasylyq qatynasyn retteıtin qurylymdardy otbasy músheleriniń jeke jáne toptyq qabyldaýy(baǵalaýy) týraly sandyq jáne sapalyq derekterdi alý bolyp tabylady.

Ózderiniń otbasylyq qarym-qatynastarynyń qurylymyn tanystyrý ádisi, onyń negizgi parametrleri osy parametrlerdiń birligi, ırarhıasy, ıkmdiligi sondaı-aq otbasyndaǵy shekaralar bolyp tabylady.

Uıymshyldyq (baılanys, birigý, emosıanaldyq jaqyndyq) otbasy músheler arasyndaǵy psıhologıalyq qashyqtyq.

Irerhıa otbasyndaǵy ústemdik – baǵyný qatynastaryn sıpattaıdy. «ıerarhıa» termıni otbasylyq qatynastardyń ártúrli aspektilerin sıpattaıdy:bılik, ústemdik, otbasyndaǵy bir músheniń basqalarǵa áser etý dárejesi, sheshim qabyldaý kúshi.

Ikemdilik – otbasy júıesiniń otbasy ishindegi ózgeristerdi olardyń minez-qulqyn turaqty saqtaý qabiletimen úılestirý qabileti, otbasylyq júıeniń ıkemdiligi uıymshyldyq pen ıerarhıany ózgertetin sıtýasıalyq talaptar men stresterge beıimdelýge múmkindik beredi.

Shekara termıni – otbasylar men olardyń áleýmettik ortasy arasyndaǵy qatynastardy sıpattaý úshin, sondaı-aq otbasylar arasyndaǵy ár túrli ishki júıeler arasyndaǵy qatynastardy sıpattaý úshin qoldanylady.

Syrtqy shekara-otbasy músheleriniń bir-birine jáne otbasyna jatpaıtyn adamdarǵa qatysty minez-qulqyndaǵy aıyrmashylyqtar arqyly kórinedi. Otbasylyq terapevtter shekaralardyń damýyn otbasy qurylymyn baǵalaýdaǵy mańyzdy parametr retinde qarastyrady. Urpaqtar arasyndaǵy shekaralardy taldaý naqty qurylymdardy anyqtaý úshin qajet.

Mine osylaı «Júıelik otbasy» ádisnamasy kórsetilgen ıaǵnı teorıalyq turǵyda júıelep kórsetilgen. Ǵalymnyń paıymdaýynsha biz otbasynda osy júıelerdi durys oryndaı bilsek nemese durys qoldana bilsek, kıkiljińderdiń bolý yqtımaly paıyzdyq kórsetkishte tómendeıdi.

Árbir adamda aldyn-ala súıý jáne súıikti bolý qajettiligi bolady, árkim óziniń qaıtalanbas jáne jalǵyzyn kezdestirip, onymen qaıǵy men muńyn bólisip balalar tárbıelep ómir boıy baqytty ómir boıy baqytty ómir súrgisi keledi. Alaıda, ókinishke oraı, bul tilekterdi júzege asyrý barlyq kezde qoldan kele bermeıdi. Bireýlerge tanysýdyń ózi tipten qıyn, ózgeleri otbasyn qurýǵa sheshim qabyldaı almaıdy, al úshinshileri bir-birin súıetin sekildi, biraq birge tura almaıdy.

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

1. M. P. Kabakova  Psıhologıa semı ı braka  Almaty «Qazaq ýnıversıteti» 2014
2. M. P. Kabakova  Psıhologıcheskıe metody ıssledovanıa semı  Almaty 2007
3. L. B. Shneıder Psıhologıa semeınyh otnoshenıı EKSMO-Press 2000
4. L. B. Shneıder Semeınaıa psıhologıa   Moskva Akademıcheskıı Proekt 201

---