InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Mamyr Indıra Temýrqyzy

Qazirgi álemde adamnyń ǵylymı is-áreketiniń túrli salalarynda stresstiń tabıǵat genezısin, qurylymyn taldaýǵa jáne ártúrli stresstik janjaldy jaǵdaılardy retteý ádisterin zertteýge joǵary deńgeıde qyzyǵýshylyq kórinýde. Ártúrli ǵylym salalarynda stresstik faktorlardy anyqtaý máselesine jáne stresske tózimdilikti qalyptastyrý mehanızmderin damytýǵa baǵyttalǵan baǵdarlamalardy ázirleýge erekshe nazar berilýde (sonyń ishinde psıhologıa bilim salasynda).

«Stress» uǵymy bilimniń ártúrli salalarynda keńinen qoldanylady, onda stresstiń paıda bolý sebepteri, onyń damý mehanızmderi, saldary men kórinisteri boıynsha jańa uǵymdar qosylýda. V.A. Bodrov óz jumystarynda atap ótkendeı, bul termın syrtqy ortanyń áseriniń saldarynan paıda bolatyn janjaldardy, qaýipti jaǵdaılardy, kúrdeli jáne jaýapty óndiristik mindetterge baılanysty ornaıtyn kóptegen máselelerdi biriktiredi. Ártúrli stresstiń túrleri psıhologıa, fızıologıa, medısına, áleýmettaný jáne ózge de ǵylymdar salasynyń zertteý páni bolyp tabylady (Boıko, 2016: 32). Búgingi kúni stress máselesi erekshe ǵylymı mánge ıe boldy. Stress kategorıa, fenomen retinde óziniń tabıǵaty boıynsha kúrdeli qubylystardyń keń sheńberin biriktiredi: psıhofızıologıalyq, tulǵalyq, áleýmettik jáne taǵy da basqa. Bul suraqtyń keshendiligi men kóptúrliligi zertteýdiń pándik alańy retinde stressti anyqtaǵan kóptegen ǵylymı baǵyttardyń paıda bolýyna sebep boldy. Osylaısha, stress konsepsıasyn qurý bir-birinen aıtarlyqtaı erekshelenetin jáne sol ýaqytta bir-birin damytatyn jáne tolyqtyratyn teorıalar men modelderiniń birqatarynda óz kórinisin tapty.

Stress – «adam – adam» júıesiniń kásipteriniń ókilderi arasynda eń kóp taralǵan jáne eń tanymal. Kóptegen zertteýshiler atap ótkendeı, stress, qalypty jáne jıi kezdesetin qubylys. Qysqa merzimdi, shaǵyn stresster kúndelikti ómirde jıi kezdesedi jáne olar zıansyz. Uzaq merzimdi nemese shekten tys stress – bul adamdar men uıymdar úshin qıyndyqtar týdyrýy múmkin. Stress adam ómiriniń ajyramas bóligi bolyp tabylady, biraq stress dárejesi men onyń saldaryn ajyrata bilý mańyzdy.

Qalypty ómir jolyn buzatyn kez kelgen kútpegendik, stresstiń sebebi bolýy múmkin. G. Sele stresstiń týyndaýynda adamǵa qatysty jaǵdaıdyń jaǵymdy nemese jaǵymsyz bolýy mańyzdy emes ekenin óz zertteýlerinde kórsetedi. Qaıta qurylymdaý nemese jeke beıimdelý qajettiliginiń qarqyndylyǵy mańyzdy. Mysalǵa, ǵalym óz kitabynda qyzyqty jaǵdaıdy kórsetedi: jalǵyz uly shaıqasta qaıtys bolǵany týraly estigen ana qatty emosıalyq kúızelisti sezinedi. Eger kóp jyl ótken soń, habardyń jalǵan ekendigi anyqtalyp, uly kenetten bólmege jaralanbaǵan, saý kúıinde kirse, anasy bul sátte úlken qýanysh sezinedi. Eki oqıǵanyń naqty nátıjesi – qaıǵy men qýanysh, emosıalar basqa, tipti bir-birine qarama-qarsy, biraq olardyń stresstik áreketi – adamnyń jańa jaǵdaıǵa beıimdelýiniń erekshe talaptary birdeı bolýy múmkin.

Stresstik tujyrymdamaǵa súıene otyryp, adamnyń jeke basynyń stresske tózimdilik tujyrymdamasyn ajyratý usynylady. Jeke adamnyń ómir súrý sapasy men onyń jumysynyń mańyzdy faktory – bul stresske tózimdilik. Tulǵanyń stresske tózimdiligi – qıyndyqtardy eńserý, emosıany basý, ustamdylyq pen saqtyq kórsete bilýge eptilik.

Stresske tózimdiliktiń neǵurlym tolyq anyqtamasyn P.B. Zılberman beredi: stresske tózimdilik – «kúrdeli emotıvtik jaǵdaıda qyzmet maqsatyna ońtaıly tabysty qol jetkizýdi qamtamasyz etetin adamnyń psıhıkalyq qyzmetiniń emosıalyq, erik-jiger, zıatkerlik jáne motıvasıalyq komponentteriniń ózara árekettesýimen sıpattalatyn tulǵanyń ıntegratıvti qasıeti».

Stresske tózimdilik adamǵa kásiptik qyzmettiń erekshelikterine baılanysty, basqalarǵa jáne olardyń densaýlyǵyna keri áserin tıgizbesten, mańyzdy ıntellektýaldy, erikti jáne emosıalyq júktemelerdi alyp júrýge múmkindik beretin jeke qasıetter jıyntyǵymen anyqtalady.

Stresske tózimdiliktiń 8 negizgi qurylymdyq komponentteri bar:
– eriktik (ózin-ózi baqylaý, ózin-ózi basqarý, is-áreketterdi sanaly túrde retteý, olardy jaǵdaıdyń talaptaryna sáıkes keltirýde kórinedi);
– ıntellektýaldyq (oılaý qabileti men oılaý túrin bildiredi);
– kommýnıkatıvtik (qyzmettiń áleýmettikpsıhologıalyq aspektisin, ózara árekettesýge daıyndyǵyn sıpattaıdy);
– motıvasıalyq (jeke tulǵanyń aldyna qoıylǵan maqsattaryn oryndaýǵa umtylysyn kórsetedi);
– qozǵaltqysh (ártúrli quraldardy paıdalaný qyzmetiniń tásilderi men ádisterin meńgerýdi, olardy qoldanýda qajetti daǵdylar men qabiletterdiń bolýyn qamtamasyz etedi);
– tanymdyq (tapsyrmany túsinýdi sıpattaıdy);
– fızıologıalyq (aǵzanyń energetıkalyq múmkindikteriniń qoryn anyqtaıdy);
– emosıonaldyq (ózine sený, tapsyrmalardy oryndaý barysynda ynta sezim men qanaǵattanýdy sezinýde kórinedi).

Tulǵanyń stresske tózimdiliginiń 4 túrin bóledi:
Stresske jattyǵatyndar. Bundaı tulǵalar ózgeristerge daıyn, biraq birden jáne jahandyq deńgeıdegi emes. Olar óz ómirin birtindep, aýyrtpalyqsyz ózgertýge tyrysady jáne obektıvti sebepterge baılanysty múmkin bolmaǵan kezde, olar ashýlanady nemese depressıaǵa ushyraıdy. Biraq, mazmuny boıynsha shamamen birdeı stresstik jaǵdaılardyń qaıtalanýy, olar úshin úırenshikti sezim týdyryp, ondaı jaǵdaılarǵa sabyrly túrde jaýap berip bastaıdy.

Stresske tózimdi. Bundaı tulǵalar kezkelgen ózgeristerdi, qanshalyqty uzaq nemese kenetten bolǵanyna qaramastan, salystyrmaly túrde sabyrlyqpen qabyldaýǵa daıyn. Olar turaqsyzdyq jáne daǵdarys jaǵdaılarynda tıimdi jumys isteýdi biledi, biraq, qalyptasqan dástúrleri bar uıymdarda jumys isteýge beıimdelmegen. Olar úshin stress – ózine nemese jaqyn adamdaryna qatysty ornaǵan aýyr jaǵdaılar. Stresske tózimdi tulǵalar kóp jaǵdaıda táýekeldi qajet etetin mamandyqtardy tańdaıdy.
Stresske tózimsiz. Bul tulǵalar ózderiniń minez-qulqyn ózgertýge jáne syrtqy álemge beıimdelýge daıyn emes, olardyń kózqarastary men uǵymdary turaqty. Sondyqtan, kez kelgen qolaısyz syrtqy oqıǵa nemese tipti bolashaqta olardyń týyndaý múmkindikteriniń ózi, olar úshin stress.

Stressti tejegishter. Bul tulǵalar ómirlik qaǵıdalary men ıdeologıalyq kózqarastarynyń turaqtylyǵymen erekshelenedi, biraq, kenetten týyndaıtyn syrtqy ózgeristerge jetkilikti túrde sabyrlyqpen qaraıdy. Olar birte-birte ózgerýge daıyn emes, biraq olar óz ómiriniń belgili bir aımaǵynda tez jáne bir ret ózgerýge daıyn. Mysaly, jumys ornyn kenetten ózgertý olarǵa tán.

Stresske tózimdiliktiń tómengi deńgeıiniń basym kórsetkishteriniń biri kásibı qyzmettegi emosıonaldyq shıelenis dárejesi bolyp tabylady, ol kelesi belgilermen sıpattalady: ázil sezimin joǵaltý; jumystaǵy jıi qatelikter; bir nársege zeıindi shoǵyrlaýdyń múmkin emestigi, jadynyń nasharlaýy; jumysty ýaqytynda aıaqtaýdyń múmkin emestigi, jumys burynǵy qýanysh ákelmeıdi; joǵary qozý jáne t. b.

Zertteýshiler stresske jaýap berýdiń ártúrli túrlerin jáne stress jaǵdaıyndaǵy minez-qulyq tıpterin anyqtady. Tulǵanyń stresske ındıvıdýaldy jaýap berýi boıynsha eki psıhologıalyq tıpke bólinedi. Olar kelesideı ereksheliktermen sıpattalady. Birinshi psıhologıalyq tıp stressfaktor aldynda úlken osaldyq, tómen stress shegin kórsetedi. Jumys isteý jáne kóńilkúı kórsetkishteri tipti stress-faktordyń az qarqyndylyǵy kezinde de tómendeıdi. Bul tıpke básekelestikke, kúreske beıimdilik, joǵary deńgeıdegi talaptaný, árdaıym bıiktikte bolýǵa umtylý, joǵary talaptar men aınaladaǵylarǵa qatysty tózbeýshilik tán.

Ekinshi psıhologıalyq tıpke stress-faktorlardyń áser etýiniń tómendigi, stresske tóze bilý, kelisimge umtylý, jaǵdaıǵa tez beıimdele bilý qabileti, ózin-ózi taldaý qabileti, ózgelermen qarym-qatynas qura bilý tán.

---