InfoHub Logo

«Qazaq ádebıeti» gazeti suraı kelgen soń tájirıbe týraly birer sóz aıtýǵa týra keldi.

Syrt kózben qaraǵanda daǵdyly jazýshylarǵa jazý ońaı, jastarǵa qıyn sıaqty. Durysynda árbir jańa shyǵarmanyń tusynda daǵdyly jazýshy da jas. Ǵylymda dańǵyl jol bolmasa, kórkem ádebıette de joq. Árbir kórkem shyǵarma ómirdiń birsyryn ashýǵa, beınesin jasaýǵa mindetti. Bul ońaı ma? Men jas kezimniń, jasamys kezimniń birde-birinde qınalmaı jazǵan emen. Bálkı, jas shaqta az qınalǵan shyǵarmyn. Óıtkeni tis qaqpaǵan jas, jyryńdy jasamystaı ómir men oıdyń qaltarystaryn tinte bermeıdi ǵoı. Qınalý biraq izdenýden týdy. İzdep jaramdy bir sóz, ne bir oı tapsam bir dorba jem jegen attaı-aq kóterilip qalamyn.

Oqýshyny qyzyqtyrýǵa jazýshylar qıly-qıly tásil qoldanady. Tásilderdi oryndaı bilgenge shyǵarmanyń shyraıyn engizetin sharttar kep. Solardyń ishinde meniń tańdanǵanym oı men til. Ádebıettik barlyq tulǵa túgeldengen kúnde oı qorash, til olaq bolsa shyǵarma bári bir qundy shyqpaıdy. Endeshe til sheberligi aldymen uqyptylyqta jatyr. Ádette ne nárse kóbeıse, sol nárseniń baǵasy tómendeıdi. Kóp sózdilik te shyǵarmanyń baǵasyn tómendetedi. Budan, árıne, jýan kitaptar jaman, juqa kitaptar ǵana jaqsy degen uǵym týmasqa kerek. Gáp onda emes, sóz suıyla kórmesin demekpin. Sheberler az sózben kóp ańǵartady, sózi bos ketpeı nysanaǵa tıedi, aıtýǵa jeńil, kóńilge qona qalady. «Óner aldy qyzyl til» bolsa, ádebıette de sol.

Jazýshy halyq tiline baı, sóz úlgilerine qanyq bolýǵa tıisti. Sonyń ózinde sheber emes, jınaýshy ǵana. Sheberlik — sózdiń ornyn tabýda, mólsherin bilýde. Muny bilgenniń ár sózi altyn. Jalǵanda ne tereń? Sóz tereń. Ne sulý? Sóz sulý. Ne ótkir? Sóz ótkir. Onyń bul qasıetterin adam adam bolǵaly paıdalanyp keledi. Áli kúnge eshkim shegine jete alǵan joq. Demek, ár jazýshy óz tusynda ózindik sóz ónerin kórsetýine ábden bolady. Kórsete almasa kiná ózinde.

Qalampazdar kádimgi tórt buryshty kirpishti jalpaǵynan, qyrynan ǵana emes, tiginen de, kólbete de qalaı biledi. Sóıtip, jasaǵan dúnıesine alýan-alýan, qyzyqty symbat beredi. Jazýshy da osy tárizdi. Sózdi ár qıly qalaı otyryp, o da bir qyzyqty dúnıe jasaıdy. Bizdiń keıbir til mamandarymyz buǵan áli jete túsinbeı júr. Sózdi tek jalpaǵynan qala, babalarymyzsha sóıle, balalar uǵymyna shaqta, degendi ańǵartady. Jazýshy halyqtan, mamandardan úırene otyryp, úıretý maqsatyn da umytpaý kerek. Men óz tájirıbemde bul egiz maqsatty esten shyǵarǵan emespin.

Degenmen, sóz oıdyń aınasy. Aınanyń, árıne, jaqsy-jamany bar. Qaısysy bolsa da bardy kórsetedi, joqty kórsete almaıdy. Túptep kelgende shyǵarmań taǵdyryn sheshetin oı. Oı degen qısapsyz kóp, sheksiz úlken. Sol kóptiń ishinen tańdaı bilse, sol úlkenniń ónetininen boıyna shaqtap ala bilse, jazýshy sátti bir adym alǵa basqany.

Oılarǵa men tek sosıalızm turǵysynan qaradym. Neǵurlym sosıalızmdi jaqtaǵan, ony jasaýshylarǵa járdem etken oı solǵurlym kúshti, ári ádemi kórinedi maǵan. Sondyqtan úlkendi-kishili eńbekterimniń bári sovet jerinde bolyp jatqan ǵajap ózgeristerdi, qazaq halqynyń armanyń áreketin beıneleýge arnaldy. Beıneleý tipti qıynǵa soqty. Dúnıe dúnıe, ádebıet ádebıet bolǵaly bizdegideı ómir, bizdikindeı qaýymdy bilmegen eken. Tarıh úlgi túgili nobaı, jol túgili súrleý taýyp bere almady. «Ómir men ólim» romanyn jazǵanda meniń alasurǵan oıym sovet qaýymyna teńeý taba alǵan joq. Áıteýir sovet adamdaryn barlyq adamdardan joǵary qoıýdy kózdedi. Bul maqsattyq qanshalyqty oryndalǵanyn qaıdam. Tabysym taýdaı meıli teńgedeı bolsyn, baryn Gúgo men Gorkııge baǵyshtadym. Óıtkeni ol kezde maǵan yqpal etken tek sol ekeýiniń shyǵarmalary. Aqyry, sabyrly er, sheshen adamdardyń tulǵasyn sol ekeýi kórsetti.

Sóz izdenýim «Shyǵanaqtyń» tusynda bastaldy. Bul kezde halyq qalyptastyrǵan daıyn sózderge, eposqa qumarttym. «Mıllıoner» men «Qaraǵandyda» kúshimdi synadym. Ádeıi jolsyzben, sonymen júrip jol salmaq boldym. Bardy ǵana aıtyp qoımaı, joqty da aıtsa, bolǵandy ǵana aıta bermeı, bolashaqty da aıtsa, solardy aıtýǵa laıyq til tapsa degen maqsat turdy alda. Osy maqsat «Amankeldi» sıaqty kolhoz, Jomart sıaqty predsedatel jasaýǵa apardy. Ekeýi ol kezde joq-ty. Keıin boldy. Ahmet usta áli joq. Biraq sózsiz bolady.

«Qaraǵandydaǵy» jańa jumysshy taby, «Mıllıonerdegi» kolhozshy, oqýy jańa sharýalar eski qazaqsha sóıleýge kóne bermedi. Sondyqtan eski mólsherdi keıde ózgertip, keńeıtip, jańa qaýymnyń óz qosqandaryn ádebıetke engizýge týra keldi. Babalarymyz sovet, sosıalızm, elektr, traktor... sıaqty sózderdi aýzyna alǵan emes. Qazir árkim alady. Jazba mádenıetimizdiń mesheý kezinde adamnyń qat-qabat oı, áreketin, qaı sózdiń qaı áýende aıtylyp turǵanyn dál berý qıyn edi, keıde tipti múmkin emes-ti. Bizdiń tusymyzda jazý tehnıkasy da kúsheıdi. Sózdi talaı saqqa júgirtýge, qurylys shýmaqtaryna jańalyq engizip, boıaýyn, mánin baıytýǵa erik tıdi. Men bul erikti «Qaraǵandy» men «Mıllıonerde» kóbirek paıdalandym. Tipti maqal, mátel sıaqty ózimshe qanatty sózder jasaýǵa deıin bardym.

Onymdy keıbir ádebıet, til zertteýshileri qaǵıda buzǵandyq dese, men ádebıetti, tildi damytý der edim.

«Daýyldan keıin» ázir aqyrǵy eńbek. Buryn bolyp jatqanǵa, bolashaqqa umtylsam, bul kitapta ótkendi jazdym. Daǵdydan shyǵyp, keıin oralǵan sebebim — ómirimizdiń, bir qyzyqty shaǵy jóndi kórsetilmeı qalypty. Ony jazatyn jasamys adamdar azaıyp barady. Jastar bilmeıdi. Borysh arqalap ketý laıyq pa? Sondyqtan azyraq sheginýge týra keldi.

«Daýyldan keıin» romany birsypyra tájirıbelerdi bastan keshirip, oı baısaldy, jas mosqal tartqan kezde jazylǵandyqtan bastapqy kitaptarda eskere almaǵanymdy eskersem, jetkize almaǵanymdy jetkizsem, degen talap qatty qoıyldy. Kórkem ádebıettiń eń úlken qasıeti — adam tanytý. Tanytý úshin áýeli óziń tanyp alý kerek. Bul óte qıyn. Sol qıyndyqtan qashyp, shyǵarmaǵa adamdardy az engizetinmin. Bul joly kóbirek endi. Biraq, birine biri uqsamaý jaǵyn qadaǵaladym. Menińshe, sózi, minezi, pishini, oıy, is-áreketi tek ózine tán, dara-dara adamdar kóbeıe berse, kitap kúsheıe beredi. Al, adamdary kóbeıgenmen birine-biri uqsaı berse, álsireı bermek.

Shyǵarmany qyzyqty etetin tek oqıǵa, sart-surt aıqas, degen syńar ezý uǵym bar. Bul kitaptan men aldymen ishin, keskinin, áreketin, tabıǵat sýretterin kórsetýge tyrystym. Óıtkeni, búkil kórkemdik, oqıǵa osylardan týady. Sosıalısik realızm ádisi de osynda jatyr.

«Ómir men ólim» óte asyǵys jazyldy. Jýrnalda isteı júrip, jumys arasynda jazdym. Jýrnaldyń bir nómeri shyqqansha jalǵasyn kelesi nómerge úlgerip turdym. «Shyǵanaq» bas-aıaǵy tórt-bes aı, «Mıllıonerge» úsh-tórt aı, «Qaraǵandyǵa» bir jyldaı ýaqyt ketti. Birde-birinde ýaqyt qyspaı qalǵan joq. Tolǵanýǵa jibermedi. «Daýyldan keıinge» eki jyl otyryppyn. Bul eńbekte qapy ketkenim az bolar, jerime jetip toqtaǵan sıaqtymyn.

1958

---