InfoHub Logo

Qazaqstan kıno óneriniń keıingi jyldardaǵy jurtshylyq nazaryna usynǵan eńbekterine zer salsaq ómirimizdiń ártúrli salasyn qozǵap, tarıhı jaılar, búgingi ómir kórinisterinen eles berer shyǵarmalardyń sany jyldan-jylǵa ulǵaıyp kele jatqandyǵyn kóremiz. Ál-bette olardyń ıdeıalyq baǵyty aıqyn durys bolǵanmen kórkemdik sheshimderindegi kemshilikter basym bolyp kelgendigin jasyrýǵa taǵy bolmaıdy. San jaǵynan mol bolǵanmen sapa jaǵynyń suıyqtyǵy kózge kóbirek shalynyp baspasóz betterinde de, jeke tvorchestvolyq, taptar ortasyndaǵy máslıhattarda da jıi sóz bolyp júr. Ónerimizdiń qaı salasy bolmasyn tartar tarazy, talap eter salmaq belgili — ol komýnızm qurý jolyndaǵy uly halqymyzdyń rýhanı jan azyǵyna nár berý, búgingi kúnniń jetistigin pash etip, kemshin qalyp jatqan jerin jasyrmaı aıtyp erteńgi uly bolashaqqa megzeý, ozat adamdarymyzdy úlgi nusqa etip uǵyný, jat ádetten jırendirý. Olaı bolsa jurtshylyqqa usynylǵan árbir shyǵarma nesimen jurtty qýandyrady, qaı jaǵy qynjyldyryp jatyr, alar úlgi, uǵar nasıhat nede? — degen ólshemmen jýyrda ǵana respýblıka jáne oblys ortalyqtaryndaǵy kınoteatrlarda júre bastaǵan «Eger bizdiń árqaısymyz» atty kınokartınaǵa zer salyp kóreıik.

Aıta ketetin bir jáıt, bul kınokartına ózge shyǵarmalardan góri qyzylordalyqtarǵa ystyq, ári jaqyn kórinedi. Óıtkeni senarıdyń avtorlary belgili jazýshy Asqar Toqmaǵambetov pen qazaq kıno óneriniń talantty ókiliniń biri Sultan Qojyqov, ekranǵa shyǵarýshy rejıser da Sultan Qojyqov. Ekinshi, shyǵarmadaǵy oqıǵanyń barlyǵy osy Qyzylorda mańynda ótip jatady. Onyń ústine mal sharýashylyǵynyń bar salasynda Qyzylorda oblysy respýblıka kóleminde erekshe oryn alady. Demek munyń sahnadaǵy kórinis qalpynan qorytyndy jasasaq, Qyzylordanyń malshylarynyń ómiri týraly eken dep túsinýge de týra keledi. Álbette, kórkemónerdiń shyǵarmasy eshýaqytta bir geografıalyq sheńberde bolmaıtyny belgili jáıt. Bizdiń aıtyp otyrǵanymyz osy taqyryptan týatyn ómirlik ózektiń Qyzylorda malshylarynyń da tirshilikterine tán qubylys ekendiginde ǵana.

Sultan Qojyqov qazaq kınoónerinde talantty, oıly sýretker qatarynda tanylǵan, kórýshilerge kópten tanys «Biz Jetisýdanbyz» atty tarıhı-revolúsıalyq, taqyrypqa arnalǵan kartınany ekranǵa shyǵarǵan bolatyn. Ortalyq, baspasóz betterinde qazaq kıno ónerin sarapqa sala kelgende «Biz Jetisýdanbyz» keıingi jyldardaǵy zor tabystyń biri bolyp sanalǵan edi. Onda da sýretker tek oqıǵa jetegine ketpeı árbir keıipkeriniń aldyna fılosofıalyq problemalar qoıǵan-dy. Asylynda Sultan Qojyqovtyń sýretkerlik ómirine tán bir jáıdi eske salǵan jón. Ózgeden oqshaý kórsetetin de osy ereksheligi. Qojyqov keıipkerleri esh ýaqytta ómirdiń jappaı aǵysynyń selqos kýási ǵana bola almaıdy. Ár keıipkerdiń aldynda, men ne úshin ómir.súrip júrmin? Meniń halyqqa, qoǵamǵa ne paıdam tıdi? Ómirdegi ornym qaısy edi? Budan bylaı qolymnan ne kelmek? — degen úlken suraqtar turady da, oqıǵa ishindegi adamdar soǵan jaýap izdep júrgendeı kórinedi. Árıne men negizgi keıipkerler jaıly aıtyp otyrmyn. Óıtkeni sýretkerdiń oı-ózegi birneshe basty keıipkerler mańyna toptalady da, qosalqy keıipkerler sol negizgi oıdy sheshýge kómekshi ǵana qalpynda júrip otyrady ǵoı.

Bylaı qaraǵanda malshy ómiri qyzyǵarlyǵy az, ómirdiń kúndelikti qyzyǵynan aýlaq, qý medıen dala, tylsym tabıǵattyń syrlasy ǵana sıaqty. Olar kúndelikti jańalyqtardan da quralaqan, ózderin úlken ómirden oqshaý sanaıdy. Sondyqtan bulardyń ómiri qıyndyǵy mol, raqaty da qymbatqa túsetindigi málim. Qazirgi jaǵdaıda úkimet pen partıa mal sharýashylyǵyn órkendetýge erekshe nazar aýdaryp otyr. Jasyratyny joq keı jerde malshylar ómiriniń qazirgi qalpy, sharýashylyqtyń basqa salasyndaǵy qamqorlyqtaı, qajet dúnıemen qamtamasyz etilý jaǵynan áldeqaıda alys jatyr. Fılm jasaýshylardyń negizgi tabysy sol ashshy shyndyqty aıamaı ashyp, ony úlken ómirdiń fonynda kórsetýinde. Osyndaı kemshilik bary ras deıdi avtorlar. Biraq budan qutylý qıyn emes, óıtkeni geologtardyń istep jatqan jumysy anaý, hımıa óndirisiniń damýy mynaý, jer serikteri men kosmos keńistigin zerttegen zamanda Qyzylqumdy ıgerý sóz bolyp pa deıdi. Tabystyń basym, tarazysyn úlken keleshekti aıta otyryp, «áttegen-aı» osy bar-aý áli dep bas shaıqaıdy. Fılmdi kórip shyqqannan keıin osy oı árkimde de bolatyndyǵynda daý joq.

Shyǵarmanyń bas keıipkeri Serkebaıdyń aldyna qoıǵan maqsaty ne edi? Serkebaı áldeqashan «mendik» múddeden qol úzip, «bizdikke» kóshken, onyń alǵan basty arman aǵysy, artyna iz tastap ketý, bir jańalyq aıtý. Bul arman qushaǵyndaǵy adam, sony oryndaý jolynda ol tabıǵattyń sarańdyǵymen kúresedi. Ol óziniń otardaǵy jan-jaǵyn qorshaǵan adamnan óz betin qaıtarar teń tappaıdy. Teń tabýy da múmkin emes, óıtkeni onyń aıtyp otyrǵany búkil adam balasynyń armany, onyń armany tek qana ózi shuǵyldanyp júrgen sharýashylyqtyń jetistiginde emes, ári barsa beıbitshilik úshin kúrespen astasyp jatyr. Árkim óz shamasy keletin isten sál artyq eńbek etse, dúnıe júzinde mamyrsana beıbitshilik ornap, «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan» zaman baıaǵyda bolar edi.Mine, tabıǵatpen ǵana syrlasyp, sonyń tylsym kúshimen alysyp júrgen qarapaıym sovet adamynyń armanynyń aǵysy osy. Serkebaı qart jetpisten asqan, biraq ol árqaısysymyzben zamandas. Serkebaı armany bárimizge ortaq arman, oılandyratyn arman. Rejıserdiń osy bir fılosofıalyq oı-órnegi tam-tymdap ashylady. Ár sát, kezeńderinde kóp túıinder tastap otyrady. Serkebaı tek qana óz tirshiliginiń, óz armanynyń ǵana izinde júrgen adam emes, ol búkil adam balasy ańsaǵan armannyń týyn kóteredi. Sondyqtan da Serkebaı fılosofıalyq dárejedegi kesek beıne, poezıalyq sazǵa toly shyn mánindegi kórkemóner týyndysy. Avtorlardyń bir júıe tabysy osynda dep uqsaq kerek-ti.

Jasyratyny joq, osyndaı oıǵa qurylǵan, búkil adamǵa tán problema qoıatyn shyǵarmalar bizde sırek kezdesedi. Tek qarapaıym adamnyń armanyn búkil adamdyq múddege ushtastyrý asqan sheberlik tileıdi. Shyn máninde bul shyǵarmada qıan-keski oqıǵa tartysy joq, qyzyqty qaqtyǵystar da tapshy. Munda eń qasıetti nárse adamnyń jan dúnıesin jaıyp salý, syrttaı effektiden aýlaq, maıda oqıǵa qýalaý da buǵan jat. Al endi shyǵarmanyń negizgi ómirlik jer ústilik júıesine kelsek bir shopannyń qoıdan bir jylda eki qaıtara qozy alý problemasy. Osydan kelip Qyzylqumdy mal jaıylymyna aınaldyrý máselesi týady. Búgingi kúnniń mal sharýashylyǵyna keleli istiń biri degen osy emes pe. Bul tek Qyzylorda oblysyna tán sıpat emes. Mal sharýashylyǵymen aınalysqan barlyq jerge tán sıpat. Tabys ońaılyqpen kelmeıdi, deıdi fılmdi jasaýshylar, onyń barlyq qıyndyǵyn aınytpaı kórsetedi, bul ádil aıtylǵan shyndyq erteńgi kúnniń saltanatty jeńisimen astasyp jatady.

Shyǵarmada kontrast kúshti, hımıanyń jetistigi, sharýashylyqtyń bar salasyndaǵy jańalyq jaılar, eń arjaǵy jer serikteri men reaktıvtik samoletterden de habar beriledi. Sóıte tura, mine, myna sıaqty dalany ıgerý osynsha jetistikke ıe bolyp otyrǵan halyqqa qıyn ba eken deıdi. Álbette, ol qıyn emes, búgin Serkebaı keship júrgen qum shaǵyl dala erteń jasyl alqapqa aınalýyna kámil senemiz. Shyǵarmanyń optımısik saryny da osynda jatyr.

Serkebaı obrazyn jasaǵan talantty akter A. Shámshıevtiń budan burynǵy keıipkerlerimen tanys bolatynbyz. Shámshıev eń aldymen ishki dúnıeniń baı núanstaryn bere biletin úlken temperamenttyń akteri. Onyń Serkebaı minezine tán qataldyǵy, ataǵa tán zor meıirbandyǵy, aqyldy adamǵa tán oıly qımyldary ábden sendiredi. Jeke monologtardaǵy qubylys-qımyldary úlken armandy adamnyń keıpin ańǵartady. Onyń úmit etip barǵan qudyǵynan tamshy sý tabylmaı, aqyrynda opyrylyp qulaǵan sáttegi tolǵanys tebirenýi kóp ýaqyt este qalarlyq kórinis. Serkebaıdyń jan dúnıesiniń dıalektıkalyq damýynan, onyń dúnıeden úmit úzip qum keship qańǵyryp ketýine de senesiz. Ol óıtkeni aldandy, bar degeni joq bop shyqty, elge qarar beti joq, sondyqtan mundaı kúıge ushyraýy da Serkebaı sıaqty adamǵa ǵajap emes. Keıin geologtarǵa kezdesip, sý tabylǵan sátterdegi qýanyshy da senimdi, armanyna jetip bolashaq kózine elestegen jas baladaı qýanǵan keıipti kóremiz. Kirshiksiz pák jandy adam balasynyń ortaq armandy arqalaǵan qarapaıym jannyń balalyq minezi de, atalyq meıirbandyǵy da senimdi jyly. Avtorlar tek qana oı. fılosofıalyq júıe qýalamaı, ómirdiń ózine tán sergitip, serpin berip otyratyn kóp shtrıhtar tapqan. Bul kúı qosalqy keıipkerlerdiń basynda mol. Marjan jas qyz. (L. Abdýkarımova), onyń da óz armany bar. Maqsaty Almatyǵa baryp oqý. Tek bizdiń bul saparda aktrısaǵa qoıatyn kinámiz bar. Ol kiná aktrısa oıynynda albyrt jas adamnyń tolqymaly kóńil-kúıi kóp sezilmeıdi, onyń Maımurynǵa nemese Imashqa degen kózqarasynda eshqandaı aıyrma joq. Baqsaq, ol Imashty unatady, jaqsy kóredi, biraq jyly shyraı men yqylas az, jasqa tán otty sezim ushqyndary tym sırek.

Jeke oryndaýshylarǵa kelgende Serkebaı obrazyn jasaǵan Shámshıevtiń eńbeginiń oqshaý turǵanyn aıttyq. Sol sıaqty árdaıym kóńildi kúlki týǵyzyp otyratyn Maımuryn basyndaǵy áreketter. Komedıalyq júıedegi akter sýretine Maımurynnyń boıyna shaq ynjyqtyqty da taba bilgen, súıgen júreginiń syryn bildirýge de olaq. Onyń áreketteri senimdi, ómirli jatyr. Talantty akter Súrtibaevtyń qýandyratyny ol ár sáttiń boıaýyn oryndy ózgertip, qonymdy qımyldarǵa baı. Ásirese qudyq arshýdaǵy sátter sheber kórinedi. Osyǵan baılanysty operatordyń da zor eńbegin atap ótken jón. Asylynda rejıser Qojyqovtyń taǵy bir ereksheligi operator múmkinshiligin sarqa paıdalana bilýinde. Ár kadr poezıalyq sazǵa toly, úlken oıdyń ózegi jatady. Sol sıaqty Shaısheker minezi de Qoıshybaevanyń oryndaýynda mol kúlkili bolyp shyqqan. Muhamedıarovtyń oryndaýyndaǵy kolhoz predsedateliniń keıpi ózimiz kóp biletin «tanys, beıtanystyń» biri bolyp otyr.

Qoryta aıtqanda, «Eger bizdiń árqaısymyz» atty kınofılmi mal sharýashylyǵy jóninen tuńǵysh eńbek bola tura «Qazaqfılm» kınostýdıasynyń sheberlikti ıgerý jolyndaǵy jańa bet burysy, batyl adymy dep uqsaq kerek. Bul fılmniń jalpy ıdeıalyq qundylyǵy, kóterip otyrǵan problemasy búgingi zamannyń tilek múddesimen tamyrlasyp jatyr. Munda komýnızm úshin kúres, beıbitshilik úshin kúres, baqyt úshin kúres bári oryn- ornynda, ózara ózektesip keledi. Olar besenedeı belgili bolyp kózge kórinbegenmen, árbir sózdiń astarynda, bas keıipkerdiń qımyl-áreketinde, shyǵarmanyń barlyq rýhynda. Bizdiń «Eger bizdiń árqaısymyz» atty fılm sóz joq búkilodaqtyq ekranda óziniń belgili ornyn, bedeldi baǵasyn alady degen senimimiz zor.

1960

---