InfoHub Logo

Qazirgi bizdiń qoldanystaǵy qazaq termınologıasy óz bastaýyn sonaý Alash kezeńinen alady. Ol óziniń qalyptasýynda birneshe kezeńderden jáne ózgeristerden ótti. Alǵashynda, qazaq halqy Reseı úkimetiniń qol astynda bolǵan ýaqytta, qazaq tiliniń jáne qazaq termınologıasynyń damýyna múmkindik bolmady. Mektepter orys tilinde oqytylyp, oqýlyqtar, gazetter, jýrnaldar tek qana orys tilinde jazyldy. Alaıda, 1905 jylǵy revolúsıadan keıin, qazaq tiline ruqsat etilip, alǵash jýrnaldar men gazetter shyǵa bastady. Osy oraıdy paıdalanyp, Ahmet Baıtursynuly bastaǵan alash zıalylary qazaq termınologıasynyń negizin qalady. Bastapqy kezderde, turaqty belgili bir termın jasaý qaǵıdattary bolmady. Alaıda, osy alash qaıratkerleriniń bastaýymenen «Aıqap», «Masa», «Túrkistan ýálaıaty» sekildi gazet-jýrnaldarda belgili bir saladaǵy termınderdiń qazaqsha aýdarmalary shyǵyp otyrdy. Bul gazet-jýrnaldardyń atqarǵan jumysy óte úlken. Az ǵana ýaqyt ómir súrgen “Aıqap” jýrnalynyń ózi qazaqtyń jazba ádebı tilin, onyń jaqsy dástúrlerin ári qaraı damytýda, jalpy halyqqa ortaq tildiń keıbir tarmaqtaryn qalyptastyrýda jáne onyń termınologıalyq leksıkasyn quraýda orasan zor jumys atqardy. Onymen qosa termın jasaý qaǵıdattarynyń bastaýy osy gazet-jýrnaldardan alyndy desek te qate bolmas. Sebebi, osy jýrnaldarda jazylǵan termınderdiń jasalý joldary keıingi termın jasaý qaǵıdattarynda da kóp kezdesetinin baıqaýǵa bolady. Mysalǵa, “Aıqap” jýrnalynda jazylǵan -hane, -paz sekildi sóz týdyrýshy jurnaqtary arqyly jasalý qaǵıdattary keıingi  ǵalymdarmen de qoldanyldy. Bundaı gazet-jýrnaldar halyqqa jańa sózderdi tanystyrýǵa, jáne termın jasaýshy ǵalymdarǵa ár túrli tájirıbeler jasaý arqyly termın quraýdyń joly men qaǵıdattaryn qalyptastyrýǵa keremet qural boldy. Osylaısha, ár túrli zertteýler arqyly alash zıalylary termın jasaý joldaryn qalyptastyra bastady.

1924 jyly Orynborda Qazaq bilimpazdarynyń tuńǵysh sıezinde Ahmet Baıtursynuly óziniń baıandamasyn jasaǵan bolatyn. Ol baıandamada, mádenıet týraly sóz qozǵap, qazaq tilinde termın jasaý qaǵıdattaryn usyndy. Aıtylǵan qaǵıdattarda basty másele qazaq tiliniń damýy. Birinshisi, termın jasaýda sózdiń balamasy nemese aýdarmasy qazaq tilinde bolsa, tildiń bólinip ketpeýi úshin, basqa tilderden almaı óz tilimizden alýymyz qajet. Ekinshisi, eger qazaq tilinde ol sózdiń aýdarmasy bolmasa, kórshiles jáne tilimizge uqsas tilderden alynýy kerek. Sebebi, basqa halyqtardan alynatyn bolsa, tilimiz keri ózgeristerge ushyraýy múmkin. Jáne sońǵylary, halyqaralyq sózder qazaq tiline aýdarylyp, nemese tabıǵatyna qaraı qazaq tiline keltirilip, halyqqa tańdaý retinde ekeýin de usyný kerek, jáne halyq ýaqyt óte kele ózi kerek emesin ıterip tastaıdy. Onymen qosa, barlyq ózge bóten sózder qazaqsha túrde bolýy qajet. Iaǵnı, barlyq sózderde qazaqsha ózgerister bolady. Bul baıandamada, Ahmet Baıtursynulynyń eń birinshi qazaq tiline nazar aýdaryp jatqany aıqyn kórinedi.

Barlyq kórinisi jaǵynan qazaq qoǵamy úshin naǵyz ótpeli kezeń bolǵan sol ýaqytta tarıh sahnasyna kóterilip, bas-aıaǵy jıyrma jylǵa sozylǵan qysqa merzim ishinde óshpes iz qaldyrǵan ult zıalylarynyń osyndaı erlikterin umytpaýymyz qajet.

---