InfoHub Logo

Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov (1835j.-1865j.) – 19 ǵasyrdaǵy qazaqtardan shyqqan asa kórnekti aǵartýshy, tuńǵysh etnograf, tarıhshy, fólklorshy. Sh.Ýálıhanovtyń ǵulama ǵalym, pedagog retinde qalyptasýynda onyń orys tilindegi jetekshi tulǵalarmen qarym-qatynasy, baılanysy úlken mánge ıe boldy. ǵylym men mádenıet. Ol shyǵystanýshylar G.N.Potanınmen, I.Berezınmen, A.V.Vasılevpen, A.N.Beketovpen, jazýshy F.N.Dostoevskıımen, jer aýdarylǵan petrashevıst S.F.Dýrovpen jáne basqalarmen dostyq qarym-qatynasta boldy. P.P.Semenov-Tán-SHanskıı de óziniń ǵylymı jumysyna úlken qyzyǵýshylyq tanytty. Sh.Ýálıhanov halyqtar mádenıetiniń tarıhyn zertteýmen aınalysty. Azıa, Qazaqstan jáne shet elder, shyǵys. Onyń qalamynan «Qyrǵyzdar týraly», «Qyrǵyzdar arasyndaǵy shamandyq izi», «Qyrǵyz shejiresi», «Qyrǵyzdardyń kóshpendileri týraly» jáne taǵy basqa eleýli eńbekter týdy, onda tarıhqa qatysty orasan zor materıaldar, qazaqtardyń etnografıasy, turmys-salty, ádet-ǵurpy men mádenıeti týraly. Ol qazaqtardan materıaldardy jınaqtap, zertteýde, aýyzsha ónerde kóp eńbek sińirdi. Sh.Ýálıhanov óz shyǵarmalarynda qazaqtardyń, feodaldardyń jaýyzdyǵyn, ozbyrlyǵyn, din mınıstrleriniń ekijúzdiligi men ótirikterin ótkir áshkereledi, patsha samoderjavıesiniń reaksıasynyń mánin áshkereledi. Ol eńbekshi kedeılerdiń múddesi men muń-muqtajyn qorǵap, batyl sóılep, týǵan halqyn otyryqshylyq pen sharýashylyqqa, ómirdiń jańa túrlerine kóshýge shaqyrdy.

Aǵartýshy-demokrat qazaqtardyń «ózderin atajurttaǵy orystardyń baýyrymyz sanap, Reseı bodandyǵyna óz erkimen kirgen...» dep basa aıtty. Qazaq jáne orys halyqtarynyń jaqyndasýy, olardyń ekonomıkalyq jáne mádenı yntymaqtastyǵyn nyǵaıtý úshin kúresip, orystardy óz halqynyń ómirimen, turmysymen, mádenıetimen tanystyrýǵa bar kúsh-jigerin saldy. Ol orys mádenıetiniń, ǵylymy men tehnıkasynyń jetistikterin Qazaqstanda taratýdy jalyqpaı jaqtap, muny týǵan halqynyń artta qalýyn joıýdyń naqty joly dep bildi. Belınskııdiń, Chernyshevskııdiń, Dobrolúbovtyń ozyq ıdeıalaryn tereń qabyldaı otyryp, aǵartýshy óziniń úmitin Reseı qoǵamy kúshteriniń Reseıdegi qoǵamdyq júıeni ózgertý jolyndaǵy revolúsıalyq kúresimen baılanystyrdy. Ol qazaqtardyń ilgeri jyljýy búkilreseılik damýǵa saı múmkin bolatynyna senimdi boldy.

Shoqan Ýálıhanovtyń «Saharadaǵy musylmanshylyq týraly» («O mýsýlmanstve v stepı») eńbegi - 1863 jyldyń sońynda ne 1864 jyldyń basynda jazylǵan. Hál ústinde jatqan Shoqannyń aıtýymen bir jaqyny jazyp shyqqan. Jalpy bul eńbekte qazaqtyń ótken ǵasyrlardaǵy ómir súrý salty sıpattalǵan. Anyǵyraq aıtqanda, qazaq qyzdarynyń jaı-kúıi baıandalady.

«Úkimettiń neke men ajyrasýdy moldalarǵa tapsyrýyna túrtki bolǵan qazaqtardyń dóreki ádet-ǵuryptary – qyzdaryn tym jas, negizinen olardyń ruqsatynsyz kúıeýge berýi bolsa kerek. Qazaqtar bala-shaǵasyn keıde besikte jatqanda-aq sóz baılastyryp otyratyn. Bizdińshe, bul ádet-ǵurypty musylman din basylarynyń qatysýynsyz da ózgertýge bolatyn sıaqty, qazaqtar óz qyzdaryn ustap bermeý úshin jaýapkershiliktiń aýyrtpalyǵymen aǵa sultandar men ákimderge qatań qadaǵalaýdy buıyrtý kerek edi. Anaý-mynaý jyldardan erterek, ákeler ul-qyzdaryn olardyń jeke kelisiminsiz nekege turýǵa májbúrlemeý úshin jáne t.b. Polısıa qadaǵalaýy men ýaqyt rýhy óz jumysyn jasaıdy, biraq, árıne, jaqyn arada emes. Neke isteri boıynsha áli de kelip túsetin shaǵymdardyń tańǵajaıyp sany musylman sharıǵaty qalyptasqan ádet-ǵurypqa [qarsy] múldem dármensiz ekenin kórsetedi. Týyndaǵan rýhanı sot máselesin paıdalana otyryp, dalamyzdy rýhanı basqarýda túbegeıli reformalar júrgizýge bolar edi.» - dep Shoqan atamyz qazaq dalasyndaǵy qyzdardy erkinen tys turmysqa berýdiń jónsiz ekenin aıtady. Onymen qosa, balalardy besikte jatqan shaǵynan-aq atastyryp qoıý múldem ábestik dep kórsetedi. Osyndaı jaǵdaılar odan órshimes úshin patsha ákimshiligi mynadaı reforma jasaý qajettigin nusqady:

1-shi. Qazaq dalasyn Orynbor múftıatynyń bólimshesinen bólip alyp, tatarlardan senimi boıynsha erekshelenetin halyq retinde qyrǵyzdardan keńesshi retinde jalpy oblystyq basqarmanyń qatysýymen arnaıy aımaqtyq ahýn taǵaıyndaý;
2-shi. Halyqtan shuǵyl ótinish bolsa, tek jergilikti qyrǵyzdar nemese qyrǵyz qojalary ǵana moldalyq dárejege bekitilsin;
3-shi. Okrýgke bir moldadan artyq taǵaıyndamaı, bolystardaǵy ýkaznye qyzmetin joıý;
4-shi. Orta Azıadan tatar semınarıalaryna kelgen ıshandar men qojalardyń qyrǵyzdar arasynda dervıshtik jáne mıstıkalyq qoǵamdar qurmaýy úshin qyrǵyzdardyń kóshpeli lagerlerinde belgili bir kásipsiz turyp, qatań baqylaýda bolýyna jol bermeý, qazirgi Baıan-aýyl jáne Qarqaraly aýdandarynda barlar sıaqty.

Jalpy, bul eńbek arqyly biz Shoqan Ýálıhanovtyń tek saıahattaýmen ǵana emes, qoǵamdaǵy aıshyqty máseleler men jalǵan ómirdi kóre bilgendigin, ony qaǵaz betine keremet túsire bilgendigin ańǵara alamyz. 

Shoqan atamyz jastaıynan qazaq aýyz ádebıeti arqyly qalyptasqan pýblısısıkany meńgerýge talpynyp, zertteı bastaǵan. Onyń pýblısısıkany tereń túsinýine qazaq ádebıetindegi eńbekter, shyǵystyń klasıkalyq ádebıetindegi shyǵarmalar jáne orystyń uly aǵartýshylary men olardyń ómirge degen kóz-qarastary áser etken. Osyndaı uly joldan ótkennen keıin onyń eńbekteri de halyqqa jaqyn.
Mol murasyn, eńbekterin oqyǵan urpaqtary búginde  Shoqan Ýálıhanovty buqarashyl pýblısıs retinde tanıdy. Maqtan etedi jáne úlgi tutady!

Demesbaeva Gýlzat

---