InfoHub Logo

— Kóke, «Torlysaıǵa» belgisiz bireýler kelip qonyp jatyr eken.

— Qaı aýyl?

— Bilmedim...

— Shamasy, bizdiń jaǵdaıymyzdy bilmeıtin bireý shyǵar... Áteń bar ma?.. Maǵan kelip ketsinshi...

— Qazir shaqyramyn. Bozbala tez basyp úıden shyǵa jóneldi.

— Úh! — dep aýyr kúrsingen Kárim kıiz úıdiń túrýli turǵan eteginen anadaıdaǵy bir top kári emenniń túbine qarady. Jasy elýden endi asqanymen, ózi tym erte qartaıyp qalǵan ispetti. Ornynan ázer qozǵalady. Bet-aýzyn aıqush-uıqysh shandyǵan ájimder, tereńge tartyp ketken shúńet janaryna, shákene ǵana ıtarqa tústi. Aıparadaı ashyq turǵan ıtarqanyń aýzynan baılaýly jatqan jigit ózine iship-jep tesilip qarap jatyr eken.

— Áı, qaısyń barsyń, Baqbórdiń sý-sýanyn berdińder me? — dep dabystady da, qus jastyqqa jantaıa kózin jumyp uzaq oıǵa ketti.

Jıyrma jyl buryn, a, joq, zaýlap jatqan ýaqyt-aı deseńshi, otyz jyl, týra otyz jyl bolypty-aý, sodan beri. Iá, sodan beri sanasynda bir tynyshtyq joq... Osy kesapattyń barlyǵyna ózin kináli sezinetin...

Óziniń jıyrmadan endi asqan kezi... Asyp-tasyǵan dáýletti bolmasa da aldyndaǵy tete ósken jalǵyz aǵasy ekeýi birlikte atadan qalǵan az maldy bólip-jaryp enshilespeı, birge el qatarly kún keshken edi. Ózi de endi úılengen... Aǵasynyń tórt balasy bar. Jaz jaılaý, qys qystaýmen uzaq kóshetin... Aǵasy Sálim jaryqtyq yspor, iske oramdy jigit edi... Oıdan oryp, qyrdan qyryp turyp eki úıdi sol baǵar edi. Al ózi sal-seri bolǵysy keldi... Jańa qurǵan otaý jaıynda qaldy. Jaz jaılaýda kórshi aýyldardyń taýsylmaıtyn toı-tomalaǵymen saýyq-saıran quryp ketetin. Artynan ergen jalǵyz inisi bolǵan soń Sálim de jetimdikti kórsetpeıin dep attyń da, kıimniń de jaqsysyn ózine beretin. Orta jaılaýdyń mal tuıaǵymen shańy shyǵa bastaǵasyn tór jaılaýǵa qaraı kóshken aýyl araǵa eki qonyp mejeli qóne qonysqa tús aýa ázer jetken. Túıelerdi shógerip artqan júkterdi sheship túsirip bola bere shapshań boı kótergen alty qanat aq úıdiń bel baýyn asyǵyp shandyp baılap jatqan inisine Sálim:

— Aý, jarqynym! Ne boldy, bir jaqqa asyǵasyń ba? — dep surady.

— Iá, aǵake, erteń «Bóktirgide» otyrǵan Jetibaıdyń qyzyn uzatady, soǵan barsam dep em...

— Jaraıdy, onda jolyńnan qalma, bar... Kelinge de obal, jaz boıy úı betin kórmeısiń, osy joly tez oral. Men de osy bir jerim aýyra ma, joq pa ózim de bilmeımin, onsha bolyp júrgenim joq... Biraz ýaqyttan beri uıqym qashty, amandyq bolsa, kelgennen keıin enshimizdi bólissek dep em. Sen endi qara shańyraqtyń ıesisiń...

— Nege?.. Qoıyńyz, aǵa, men mal baǵa almaımyn. İnisi shoq basqandaı baj ete qaldy...

— Joq, sen baqpaısyń, men baǵam... Amandyq bolsa, birer jylda ana boqmuryndar da qozy-laq qaıyrýǵa shamalary kelip qalady. Ózim-aq baǵa berem ǵoı... dese de tez kel!.. Sosyn áńgimelesermiz, — dep sózdi qysqa qaıyrdy. Rasynda biraz ýaqyttan beri sáp salmaǵan eken, aǵasy edáýir júdeý, óńi taryńqy eken. Erýlik ala kelgenderdiń salqyn qymyzynan bir sharany basyna bir-aq tóńkergen ol aýylmen asyǵyp qoshtasty da, qarsy bettegi jalǵa qaraı qabyrǵalaı jónelgen.

Áýbasta bir kúnde qaıtarmyn dep oılap edi, onysy bolmaı qaldy. Qyz uzatý toıy... onyń tanysý... qarsy jaqtyń kelin túsirý toıy... ne deısiń, áıteý toı kóbeıip ketti... Áne-mine degenshe eki aptadan asyp ketti. Sóıtip toı toılap máre-sáre bolyp júrgende ózderimen qanattas otyratyn Bektas degen jigit tizgin ushymen kelip: «Sálim attan jyǵylyp, nashar jatyr», — dep habar aıtyp keldi. Saldyq ta, serilik te ádiram qalyp, eki kózinen parlaǵan jasqa ıe bola almaı tań asyryp úıine ázer jetti. Mal endi óriske bet alǵan eken, úıdiń mańy topyrlaǵan adam... Júregi zyrq ete túsip... aýzyna tyǵylyp býlyqtyryp keledi. Baıaǵyda ákesi men sheshesi qaıtys bolǵan kezde de osyndaı bolǵan edi... Ol kezde jas bala ólimdi, jetimdikti túsinip ketpese de júreginiń sazǵany kúni búginge deıin esinde edi... Týra solaı júregi sazyp barady. Eńirep kelip attan domalaı úıge qaraı júgirgen ony qaınaǵasy ustap qaldy:

— Aptyqpa... bala... aqyryn... seni kútip jatyr... Eldiń barlyǵy ózine músirkeı qarap, ony ishke kirgizdi...

Oń jaqtaǵy qaıqybas qaıyń tósektiń ústinde aǵasy shalqasynan sulq jatyr eken de, jeńgesi bar, taǵy bir kisiler aıaq-qolyn ýqalap otyr eken.

— Alda qarǵam-aý... «Tentekqara», áıteý jettiń be? — dep jeńgesi eńirep jiberdi...

Sálim de munyń kelgenin bilip jatqan syqyldy, aqyryn jótkirinip ernin jybyrlatyp edi, otyrǵandar aýzyna sý tamyzdy. Sosyn kádimgideı esin jınap, basyndaǵy jastyqty sál kótertip qoıyp, úzip-úzip sóıleı bastady:

— Jarqynym,.. jettiń be?.. Seni kóre almaı ketem be dep kóp qınaldym... endi armanym joq... birge týǵanyńa bir aýyz baquldasyp ketýdiń ózi baqyt eken... myna ajal maǵan týra kelip tur... neshe kún boıy arpalystym... ajaldan qorqyp emes... seni kóre almaı qalam ba dep... Áýeli el-jurtqa rahmet!.. Seni osy otyrǵandarǵa amanattaımyn... Birimiz jetide, endi birimiz on jasymyzda áke-shesheden bir kúnde aıyryldyq... Osy jurt malymyzdy baǵyp, otymyzdy jaǵyp eseıtti... Biz osy jurtqa boryshtarmyz... Shamam kelgenshe sol boryshymdy óteýge tyrystym... Pende bolǵan soń artyq, ne kem ham-hareketterimiz bolǵan shyǵar, keshirińder... Kópten beri áke-sheshem túsimnen shyqpaı, áldeqaıda jetelep kete beretin edi... Sodan seziktenip... mal-jannyń barlyǵyn en salyp, bólip qoıyp em... Óziń kele me dep kóp kúttim... Sen bolmasań da kelinge kórsetip barlyǵyn bóldim... Shamamsha ádil bóldim... Bul tek ataý ǵana ǵoı... barlyǵy óz malyń... qalqam, mal-sulǵa onsha qyry joq edi... Jetimmin dep jabyrqamasyn dep aldyn qaqpap em... Osynyń otyn jaǵyp, kúlin tógip ótsem, armansyzbyn deıtin em... Oǵan jete almaıtyn boldym... endi osy Kárimdi sizderge amanattaımyn... Kárim, jarqynym... saǵan ana inileriń men jeńgeńdi amanattaımyn!.. Jeńgeń áli jas qoı... keler ómirin ózi shesher... Balalarymdy baýyryńnan shyǵarma!.. Baıaǵyda ana Kók baqsy: “Eki múshelden ary jyǵylyp baryp ketedi ekensiń... bes balań bolady”, — degende senbep em, sol áýlıe eken... Barlyǵyn birdeı kór... jazymysh keı nárseni adamnyń sanasyna syıdyrmaıdy... sonda da... sabyr kerek bolady... qasqyr jegir kók buqany izdemeıin-aq dep oıladym... Mal kózi ystyq qoı... joqtamaı qoısam, kıesi atar dep... ala aıaq at ta bir nárse sezgendeı ustatpaı kóp qashty... ondaıy joq edi... astynan bala ótse, myńq etpeıtin janýar sol kúni ertoqymdy ázer saldyrdy... Ana aıyr tóbedegi qorymǵa jete tik shapshyp júrmeı qoıǵany... sodan biraz saýyrlap qamshymen tartyp jiberip em... qorymǵa jete qors ete qalyp jalt bergeni... Aýyp túsip qalyppyn... Bir zamanda baryp esimdi jıdym... Bir jerim mertikti me desem, aman syqyldy, qozǵalaıyn desem, denemdi bir aýyr nárse qorǵasyn bolyp basyp alypty... Kózimdi ashsam, keýdemde bir kishkene bala qonjıyp otyr... Ket ary dep ornymnan atyp turamaq bolyp jantalasyp em... álgi bále sary eshki bolyp qubylyp ketti. Qozǵaldym boldy kelip súzedi... sóıtip kóp jatyp qaldym... áıteý, qudaıda qudaı degende ana Esbergender ústimizge túsip alyp kelipti... Olar eshnárse kórmedik deıdi... Endi kózim ilinse boldy, byltyr bir taýeshki atyp edim, sol kelip súzgileıdi... Oq jandy jerinen tımegen soń kóp qashyp edi... aqyry qannyń izimen arshanyń ishinde ólip jatqan jerinen taýyp alyp em... ishti eken... Bir laǵy tiri týylyp anadaıda mańyrap baqyryp tur eken de, endi bireýi ishte ólip qalypty... Sol kúni qatty shoshynyp qalyp em... sodan-aq boldy...— dep biraz tynystap alyp inisinen basqa jurttyń barlyǵyn syrtqa shyǵartyp jiberip ońasha bir syrdy aqtarǵan edi. — Jámı jeńgeńdi ózińe amanattaımyn... Senen ómir boıy jasyrǵan bir syrym bar edi... O dúnıege alyp ketkim kelmeıdi... Meniń jyn-perilermen alym-berim jasap qatynap turatynymdy ana kók baqsydan basqa eshkim bilmeıdi... Myna jurt kók baqsyny aldyraıyq deıdi... Onyń paıdasy joq, onyń qolynan keletin sharýa emes... Jámı jeńgeńniń arǵy tegi týraly, tórkini týraly kóp suraýshy eń... Ánsheıin áke-sheshesiz jetim qyz eken, ǵaıyptan keziktik dep aldaýshy em seni... Ol olaı emes, periniń qyzy... Men dýamen ustap qalǵan em... Men ketkennen soń oǵan da qıyn bolary anyq... Shamańsha kútersiń... sosyn meni elden ońasha anaý etektegi Baspaq tóbeniń basyna aparyp jerle... onyń barlyǵyn túsindirip jatqanǵa qazir shamam da kelmes... maǵan jalǵyz jatý buıyrǵan... — dep sarnap jatyp sylq ete túsken... ólgenniń artynan ólmek joq demekshi... jylaı-jylaı júrip eki úıdiń de aýyrtpashylyǵyn ózi kótergen... janyna balaǵan jarynyń mezgilsiz qazasy jeńgesin mort syndyrǵan... bala-shaǵasynyń da as-sýanyn ázirlep bere almaı qaldy... esi ketip áıteý meńireıip otyrady da qoıady. Sálimniń jylyn berip arada onshaqty kún ótken soń bir kúni tańǵy shaıda jeńgesi kádimgideı esine kelip, Kárimdi shaqyryp qasyna otyrǵyzyp alyp:

— Tentekqara, men de senderge kóp salmaq salyp jiberdim-aý. Basymnan bir bále qysyp jibermeı-aq qoıǵany... ana aǵańnyń ala aıaq atyn ákelip erttep bershi... Qubaqorym jaqqa baryp sergip qaıtaıyn. Osy kezde Mergensaıdaǵy jurtty bir kórsem dep em... sosyn Sálimniń basyna baryp qaıtsam degen em... dep ótindi... Jeńgesiniń esin jıǵanyna qatty qýandy... Dese de sol alaaıaq atty minem degenine ishteı qosylmasa da eshnárse aıtpady... Jyl boıy tuldap otyrǵan sol alaaıaq atty jeńgesi jylyna da soıdyrmaı kókaıǵyrdy soıdyrǵan edi... mine, aǵasy qaıtqaly jeńgesi ekinshi ret esin jıdy... ádette tuz jeýge kúnde kelip súıkenip turatyn alaaıaq búgin qashaǵan bolyp shyǵa keldi... Tús aýǵansha aqter-kókter bolyp qansha qýǵanymen ustatpaı-aq qoıǵany...

Úıge qaraı qaıtyp kele jatqan onyń aldynan endi jetilerge kelip qalǵan aǵasynyń úlken uly shyqty... júgire, júgire ábden alqynyp aýzy qurǵap qalypty...

— Kishi aǵa... áıem jiberdi... seni tez kel dep... apam jaıaý ketem dep jatyr...

At ústine balany ilip alǵan ol úıge qaraı tasyrlatyp shaba jóneldi... bala-shaǵa barlyǵy syrtta tur eken...

— Jánem bizge kúsh bermeı ketip qaldy dep kelinshegi jylap tur... Jámı jeńgesin Jáne dep ataıtyn...

— Qap degen-aı... qalaı ketti...

— Aıyrtóbe jaqqa...

— Aldyndaǵy balany jerge túsire sala endi sol Aıyrtóbege qaraı shaba jóneldi. Arly-berli bura tartar jol joq... eki jaǵy qalyń qaraǵaıly tik betkeı jalǵyz saı. Ol aıqaılap shapqylyp keledi...

— Jáne... jeńeshe... Jáne... jeńeshe... jeńeshe...

Kún uıasyna kire bere byltyr aǵasy jyǵylǵan qorymǵa jetti. Endi astyndaǵy aty tik shapshyp aldyǵa baspaı qoıdy... Anadaıdan jeńeshesi kórinip qalǵandaı boldy... Atty qańtara salyp jaıaý barmaq bolyp oqtalyp edi, jeńeshesiniń qasynda qarańdap taǵy birdeńeler júrgen syqyldy kórinip, endi ary barǵanǵa jalǵyz óziniń júregi daýalamaı, qasyna bireýler ertip almaq bolyp, aýylǵa qaraı qaıta shapty... aýylǵa kelip jaqyn otyrǵan úılerden bes-alty jigitti ertip alyp, qaıta Aıyrtóbege jetkende tań atýǵa azaq qalǵan edi... Qorymnyń týra ortasyna úlken qylyp ot jaǵyp, sony aınalyp júrgen Jámıdiń qasyna eshkim bara almady... Tek tań atyp kún shyqqanda laýlap janǵan ot sóndi de Jámı búıirin sheńbektep bir jaǵyna qaraı jantaıyp jata ketti. Jigitter endi eshnársege qaramastan birden umtylysty... Qasyna jetip barǵanda talyqsyp jatqan Jámıdi tek ish kıimmen ǵana taýyp aldy... túnimen lapyldaǵan ottan esh belgi joq, tek Jámıdiń asty bopyrlaǵan kúl... tek anadaıda ushqattyń túbinde ılektenip Jámıdiń syrt kıimderi jatyr... asyǵys syrt kıimderin kıgizip esi-tússiz jatqan áıeldi tórt jigit aýylǵa qaraı áketti de endi ekeýi... qorymnan ary ótip Tasbulaqta aýyldarda júr degen baqsyny shaqyryp kelmekke ketti.

Aýzynan aq kóbigin burqyratyp Aqperi, kókperisin shaqyryp azan-qazan qylyp Jámı jatqan úıge kirip ketken baqsy syrtqa qaıta atyp shyqty...

— Bul adamnyń aqy ıesi kim?!. Aqy ıesi kim... — dep daýystady...

— Menmin ata, jalǵyz qaınysymyn... — dep qasyna kelgen ony ońasha ertip barǵan baqsy:

— Meniń qolymnan keler esh amal joq... jeńgeń endi adamzat pen perilerdiń arasynda bolady... taǵdyrdyń jazymyshy... marqum aǵańnyń tilegi eken... balaly bolady... atyn Baqbór qoı... endi bul jerge syımaısyń... basqa jaqqa eshkimge aıtpaı bir-aq túnde kóship ketińder... basyńa kelgen qaýip-qaterdiń barlyǵyn Baqbór bilip otyrady... bylaı qaraǵanda aqyl-esi kemis bolady... eki jastan bastap baılap ustaısyń... myna ala jippen baıla... basqa eshnárse toqtata almaıdy... tek sheshesi qaıtqannan soń ǵana es kiredi...

Byltyrdan beri jesir otyrǵan jeńgesin balaly bolady degende esi aýyp qalǵan ol baqsynyń odan ary ne degenin uqqan da joq...

Úsh-tórt kúnnen soń áıelimen ońasha aqyldasty da qarsylasqanyna qaramastan bir túnde aǵasynyń úıimen óz úıin shaǵyndap qana tórt atanǵa artty da, qalǵan júkti jurtqa qaldyryp tek aıaqty maldaryn ǵana aıdap kóship ketti.

Sodan beri osy jerde... Jańa tanystar... jańa kórshiler... olarmen de sińisip ketken... qudandaly ilik jilik bolyp... aǵasynyń balalarynyń barlyǵyn aıaqtandyrdy... óz balalary da erjetti... mundaǵy jurttyń kóbi Jámıdiń bar-joǵyn da bile bermeıdi... ózine jeke shákene ǵana qos tiktirip alǵan, ońasha jatady... oıǵa túskende de tam úıden tysqary kishkene qujyrada Baqbór ekeýi qystap shyǵady... qystyń qaqaǵan aıazynda jatqan jerlerine ot jaqtyrmaıdy... sol ekeýi úshin eshkiniń basyn kóbeıtken, ekeýiniń de eshki sútinen basqa qoregi joq. Anda-sanda ǵana ózin shaqyryp alyp birer qaıyrym tilge keledi... onda da — “Tentekqara, bul jerge qonba... bolmasa erteń jolǵa shyqpa... úıińe pálen jerden bireý kele jatyr... joǵalǵan mal-sulyn pálen degen adamnan sura bolmasa túgen saıdyń ishinde tur” dep qana... Bul da sodan beri jeńgesiniń aıtqanyn eki etip kórmedi... baıqus óz áıeli de áli Jánem dep quraq ushyp turady... nege ekenin ózderi de bilmeıdi... Jámı abysynyna bir jylymaı qoıdy... buryn sondaı jaqyn adam aýyrǵannan beri sýyp ketken... mańaıyna jýytpaıdy... taǵy bir aqyly jetpeıtin dúnıe, Jámı kóp tamaqtanbaıdy, anda-sanda ǵana eshkiniń sútin ishedi... sol otyz jyldan beri pende bolyp bir dárettengenin kórmepti... Baqbóri óse kele adýyn kúshtiń ıesi boldy... ózinen az kem taısaǵany bolmasa aýrýy qatty ustap ketkende kúsh bermeı ketedi... baıaǵy baqsy shaldyń ala arqany úzile-úzile bir tutam ǵana qalǵan... tek bosap ketkende mańaıǵa biraz álek salyp baryp sheshesiniń qasyna kelip búk túsip jatyp qalady... sol kezde baılap qalý kerek, basqa kezde esh múmkin emes... ol bosap ketkennen keıin kúndik jerdegi aýyldarǵa deıin shýlap qalady... ala arqan kórse jyny bar, kim bolsa da tartyp alady... ne shapqan atqa jetkizbeıdi... ne qaptaǵan qalyń adamǵa kúsh bermedi... sodan bolar, bul aýylǵa alystaý bolmasa eshkim jaqyn qońsy otyrýǵa dátteri jetpeıdi... al, myna kelip túsip jatqandar dáý de bolsa bulardyń syryn bilmeıtinder.

***

Qalyń oıdyń shyrmaýymen kózi ilinip barady eken.

— Kóke, meni shaqyrdyń ba... — Sálemniń úlken uly keldi.

— Iá, balam... anda bir aýyl kelip túsip jatyr deıdi... Solarǵa qaraı baryp qaıt, bizdiń jaıymyzdan habarsyz bolsa kerek. Bıyl qurǵaqshylyq bolyp Kókózektiń malshylary osylaı kelip jatyr degen, solar bolsa kerek... Aýrý adamymyz bar dep túsindir, arandap qalmasyn... jer jetedi ǵoı, alystaý otyrsyn... Birde bolmasa birde Baqbór bosap ketse qıyn bolar, soǵan jumsaıyn degem...

— Mine, kóke qazir-aq baryp qaıtam, — dep shyǵa jónelgen jigit et asymǵa jetpeı qaıtyp keldi...

— Oıbaı, kóke, sizge ótirik maǵan shyn... sol aýyldyń tóbetteri mańyna jýytpaı qoıdy, tipti attyń ústinen alyp qoıa jazdady... Ózderi de bir zántalaqtar eken... eshkimi de syrtqa shyǵyp ıtin qorymady... aqyry qattym... senseńiz de, senbeseńiz de osy... — Áteıdiń ótirik aıtpaıtynyn jaqsy biledi... biraq, buny kirgizbeı attyń ústinen alyp qoıa jazdaǵan qandaı ıt dep oılady... Ákesi syqyldy zor deneli júrekti edi... on bes jasynda qyzyl qolmen qoıǵa shapqan qasqyrdy uryp alǵan Áteıdi qorqytqan tóbet jáı ıt emes. Bir túrli alańdaı bastady, sonyń arasynsha úıge bala-shaǵasynyń barlyǵy jınalyp qaldy...

— Iá, kóke, manada maldy qaıyryp júrip men de kórgem... ol aýyldy... ıtin emes... maldary bir yńǵaı tústi mal... usaǵy da, iri qarasy da áppaq... shetinen ań bolyp ketken taǵy... jaqyndap baryp kóreıin dep qoıyna atpen jete almaı qoıdym... — óziniń kishi uly maldary týraly aıtyp otyr...

— Bul tegin emes... jaraıdy onda... ıtteri qabaǵan bolsa alystap júrińder... bolmasa, ózim baryp qaıtarmyn...

— Kóke, Baqbór bir bosap ketse ózderi-aq kóship keter... ıtti qoıyp, qasqyrdyń ózin tumyrlyqtap ustap alady... ne táıiri... — Sálimniń ekinshi uly jyndy bastaý bolyp ósken... Osy tórt-bes jyldyń aldynda úılengen edi... Bulda Sálimniń balalaryn betke qaqpaı erkeletip ósirdi... Janyndaı jaqsy kóretin qula jorǵasy bar edi, sony qaıynatasy qalyń malǵa suratqanda: — Qula jorǵa men minip júrgenimmen Baqbór inimdiki... alam deseńiz berem ǵoı, qula jorǵany alǵanyńyz Baqbórini qosyp alǵanyńyz ǵoı degende... — shal shalqadan túse jazdap... — oıbaı, keregi joq — dep berezek bolǵan edi... Bunyń erkine salsa Baqbórdi jibere salary sózsiz... nege ekenin kim bilsin... basqa balalaryndaı emes bul Baqbóri inisine jaqyn... tipti qasyna baryp keıde jantaıyp jatyp áńgimelesip otyratyny bar... tamaǵyn da sol beredi... jýyndyrǵanda da sol jýyndyrady... basqalaryn uryp-soǵyp jiberetin Baqbór keıde osyǵan eptep kónedi...

Ne bolsa da, Jámı jeńgesinen bir aqyl suramaq bolyp úıden shyqty... Baqbórdiń qasyna kelip, jerden kóterip qalyń qaraǵaı taqtaıdan jasaǵan sákiniń shetine otyrdy... Emendi syqyrlatyp, arqasyn úıkep otyr eken. Ózine qaraı shaqyryp alyp, arqasyn qasyp berdi... Baqbór erkek ataýlynyń barlyǵyn, jas-kárisine qaramaı ata deıtin de, áıel zatynyń barlyǵyn apa deıtin...

— Ata... jip... jip... baılap alam... keldi... keldi... — dep anany bir, mynany bir aıtyp yrjalaqtady...

— Balam, baılaýyń myqty ma, sheshilip ketpeı me? — dep surady...

— Ketpeımin... ketpeımin... ata... ata... sheshilmeıdi... — dep aıaǵynan kisendep baıǵaǵan mataýdy neshe sheship, neshe baılap jiberdi... Baqbór bir nársege ashýlanyp, bolmasa qatty aýyryp baryp, arqandy úzip ketkende bolmasa baılaýdy ózi sheshkenimen eshqaıda ketpeıtin edi... Tańnan qara keshke deıin sol mataýdy, neshe sheship, neshe baılap, sony ermek etetin... keıde bir shı bolyp, shıelenisip, shyrmalyp qalǵan arqandardy ózderi sheshe almaǵanda, Baqbórge alyp keletin... Baqbórdiń qolyna túsken arqan áp-sátte shyrmaýynan arylyp shyǵa keletin.

— Iá, balam, eshqaıda ketpe... tynysh otyratyn bolsań saǵan kóp arqan ákelip berem... — dedi.

Baqbór alaqaılap aıqaılap jatyr...

— Oho! Oho! Atam maǵan arqan ákeledi... arqan... kóp arqan... bárip baılap tastaımyn..

— Tentekqara! Aý, Tentekqara!.. — Jámıdiń daýsy estildi.

— Jeńeshe, bara jatyrmyn... ol Baqbórdiń mańdaıynan ıskedi de, ornynan turyp, jeńgesiniń qosyna keldi.

Jeńgesi basyn kóterip, arqasyn kórpege súıep otyr eken. Júzi jarqyn.

— Táýirsiń be, jeńeshe...

— Táýirmin, táýirmin... seni keler dep kútkem...

— Iá, myna basjaqqa bir aýyl kelip túsip jatyr deıdi...

— Bilip jatyrmyn, bilip jatyrmyn... periniń kóshi... balalardy jiberme...

— Ol ne pále taǵy?..

— Senderge esh zábiri joq...

— Alysyraq baryp qonyńdar dep aıtaıyn dep em...

— Oıboı, Tentekqara-aı... Ol jerge Baqbór ekeýimizden basqalaryń bara almaısyńdar ǵoı...

— Qoısańshy... Baqbór barǵanymen sen qalaı barasyń...

— ...

— Qansha otyrady olar?..

— Meni ertip kete alǵan kúni kóshedi...

— Qoı ary, saǵan ne joq... bizdi qaıda tastaısyń...

— Jetti endi, osy masyl bolǵanym da az emes... Sálimimdi saǵyndym... ol da meni saǵyndy... kelip ertip ketedi... balalarǵa óziń ıe bol... Alystap júrsin... salqyny tıip júrer... malyńdy shyǵynsynbasań saǵan bir ótinish aıtaıyn dep em...

— Aıta ber, jeńeshe, osy maldyń jartysy seniki ǵoı...

— E... maǵan maldyń ne keregi bar deısiń... periniń aýyly tegin qonbaıdy... meni alyp ketýge kelgen ǵoı bular... tek Baqbórden seskenip ákete almaı otyr... olardyń malyna qyzyqpasyn balalar... qyzyqqanymen de olarǵa ustatpaıdy ǵoı... sen óz malyńnyń ishinen abaılap, baıqap otyrsań nysanaly maldardy kóresiń endi... kóbinde bir jerine qyzyl shúpirek baılanyp qalady... sol maldy ár seısenbi tún aýa qasyńa Baqbórdi ertip alyp, myna bas jaqtaǵy úńgirdiń aýzyna aparyp baýyzdap, aldynda jatqan qý tomardyń ústine qoıyp ketip otyr...

— Oıbaı, jeńeshe-aý... Baqbór maǵan kúsh bermeı ketse qaıtem?

— Meniń myna jaýlyǵymdy belińe baılap alsań tilińdi burmaıtyn bolady.

— Taǵy ne aıtasyń...

— Erte me, kesh pe... Baqbór bir qalǵyp ketkende olar meni áketedi...

— Ne sonda, Baqbór eshýaqytta uıyqtamaıdy ma?

— Onyń kózi jumylyp uıyqtaǵan syqyldy bolyp jatqanymen kókiregi oıaý, bárin bilip jatady... Endi amalyn taýyp Baqbórdi uıyqtatý kerek...

— Qalaı...

— Ana júktiń astyndaǵy kebejeni ash.

Ol júkti qulatyp kebejeni ashty... İshinde kisiniń qushaǵy ázer jetetin dop-domalaq bolyp domalanyp kıiz bolyp qalǵan jún jatyr eken.

— Al, buny qaıtem...

— Baqbórge aparyp ber... osy arqandy tarqat de... osyny tarqatyp bolǵanda talyqsyp uıyqtaıdy...

— Ne, myna biteý kıiz arqan ba?

— Bul adamnyń emes, jynnyń túıinshektegen arqany...

Jeńgesiniń basqa aıtqandaryna esh kúmánsiz sengenimen myna biteý kıiz arqan degenge onsha senbedi. Senbese de, aıtqanyn oryndap Baqbórge aparyp berdi.

— Ata! Ata! Arqannyń ushyn tappaı jatyrmyn... — degen Baqbórge ol:

— Balam, asyqpaı izdeseń tabasyń... — dedi de, óristen qaıtqan malǵa qaraı ketti.

Óziniń sút kenjesiniń enshisindegi qula dónen artqy aıaǵyn syltyp qalǵan eken, tasqa qysyp aldy ma, bolmasa qoryqqa tyǵyp aldy ma dep aınalyp art jaǵyna óte bere, jalynyń arasynda baılanǵan qyzyl shashaqty kórdi de, qaıta úıge qaraı keldi. Kenjesin shaqyryp alyp:

— Kenjequl ekeýmiz aıyrbas jasasaq... — dedi.

— Nege, kóke?

— Qula dónendi maǵan ber... Al, menen qalaǵan bir atyńdy al.

— Kókasaýdy ber...

Kókasaý alty jasar at... Nege ekenin qaıdam, sonyń moınyna quryq salmaǵan edi... tek bestisinde ustap pishtirgende ústine bir rette toqym jappaı jibergen. Shý asaýdyń ózi...

— Ony mine almaısyń...

— Onda aýyspaımyn...

— Basqa qalaǵan jylqyńdy berem...

— Kóke, kókasaýdan basqaǵa aýyspaımyn...

Erke ósken ulymen túnniń bir ýaǵyna deıin saýdalasty... ol da kókasaýdan basqany qalamady... Aqyry aıyrbas jasaldy... Kelisti...

Ol syrtqa shyǵýǵa qamdanyp jatqanda uly:

— Kóke, osy saǵan jaman qula nege kerek boldy... sony túsinbedim... — dep surap edi.

— Ony surama... saýda saqal sıpaǵansha, kelistik, qol alystyq... kókasaý seniki... qula dónen meniki... eshkim eshqashan bul áńgimeni qaıtalamaý kerek!

— Men utylǵam joq... jaman qulany ataqty kókasaýǵa aıyrbastadym...

Ol eshkimge úndemeı syrtqa shyqty da anadaıda úıezdep turǵan qulaǵa shalma laqtyrdy.

Sosyn jeńgesiniń bergen jaýlyǵyn beline orap alyp... Baqbórdiń qasyna keldi.

— Ata, ata, arqannyń ushyn qaıda tyqtyń, taba almaı jatyrmyn... — degen Baqbórge: — balam, ony asyqpaı tabasyń, júr, ekeýimiz bir jaqqa baryp keleıik, — dep aıaǵyndaǵy mataýyn bosatpaq bolyp edi, Baqbór ózinen buryn qımyldap lezimde bosandy da:

— Ata, ata, qaıda baramyn... men arqan sheshem...tez... tez... dep alaqtap arly-berli júgire bastady.

— Menimen erip otyr...

Ol qula dónendi jetelep úńgirge jetkenshe Baqbór qarańǵylyq tumshalaǵan saıdyń ishin bas aıaǵyna neshe márte shyr aınalyp sharlap shyqty...

Úńgirge taıaı bere qasyna jetip kelgen Baqbór:

— Ata, ata, kósh kelipti... jeti úı... eki apa... jeti ıt... eki eshki...

— Jaraıdy, qoı endi balam, qasymda júr... — dep jeńinen tartty... Baqbórdiń aıtqan sandaryna mán bermedi... ol osy jeti men ekini kóp aıtatyn...

Úńgirdiń aýzyna jete qula dónendi tórt aıaǵynan tusap jyqty da qynynan qylpyldap ótip turǵan pyshaǵyn Baqbórge ustatyp:

— Baýyzda endi, — dedi.

Baqbór qolyna pyshaq tıe kóz ilespes jyldamdyqpen qula qunandy tamaqtan oryp jiberip shapshyǵan qany tıylmastan julyndap, basyn bólek aldy da qarsydaǵy qaraǵaıdyń ishine tesile qarap az-kem turdy da, qolyndaǵy basty pyshyqpen qosa jerge tastaı salyp:

— Ata, ata, — dep júgire jóneldi.

Ol áýpirimdep júrip qunannyń denesin tomardyń ústine ázer shyǵardy da:

— Baqbór, balam, — dep daýystap edi, Baqbór lyp etip jetip keldi. Ekeýi aqyryn aıańdap úıge qaıtty. Kele sala domalanǵan kıizben qaıta arpalysyp ketken Baqbórge sál aınalsoqtap qaraılap turdy da úıine kirip ketti. Barlyǵy jatyp qalǵan eken. Qarańǵyda jaılap basyp ornyna baryp jatyp qaldy.

***

Ákesiniń saýdasynan áldenege seziktengen kenje uly qanattas otyrǵan aǵamnyń úıine baryp jata salam dep sheshesine aıtty da ákesiniń artynan shyǵyp izderin ańdyǵan. Qalyń qaraǵaıly betpen janasalap birge júrip otyrǵan edi. Úńgirge jetkenshe Baqbór buǵan neshe ret kelip ketken. Ákesiniń qula qunandy nege soıǵanyn túsine almady. Olar qaıtqan soń arttarynan endi qaıta berem degende saıdan syńǵyrlaǵan áıel daýsyn estip kidirip qaldy... týmysynan júrekti, qorqý, seskený degendi bilmeıtin ol tosyn shyqqan dybystan esh qoryqqan da joq... aqyryn taıap kelip ańdydy... únderi sondaı jaǵymdy... áýezdi, biraq esh sózi uǵylmaıdy... eki qyz eken. Manaǵy ákesi men Baqbór ákelip soıǵan qula qunandy ekeýi áp sátte jáýkemdep qoldaryna ustaǵan kishkene ǵana dorbalaryna syıǵyzyp alyp keri qaıtty... manadan alysta otyryp júzderin kóre almaǵan edi... endi, mine, týra qasynan ótti... biri-birinen ótken júzderinen áppaq sáýle shashqan aı dıdarly arýlar eken. Denesin boılap bir ystyq aǵyn týlaı jóneldi.... mańaıynda ańdyp turǵan bireý baryn sezdi me, eki qyz jiti basyp ǵaıyp bolyp ketti. Ol tań ata aǵasynyń úıine kelip jatty.

Arada apta ótpeı ákesi úlken kelinimen saýdalasty... tórkininen kelgen ala sıyrdy óziniń kóshkende júk artyp júrgen atanǵa bergisiz kókingenine aıyrbastap aldy... basqalary onsha sáp salmaǵanymen kenje uly bul joly qatty qýandy... anaý kúnnen beri sol qyzdardy taǵy bir kórsem degen qushtarlyǵy kúndiz kúlkiden túnde, uıqydan aıyrǵan edi. Kesh bolmaı saıdyń aıaq jaǵyndaǵy kórshi aýylǵa baryp qaıtam dep shyqty da qabyrǵalap baryp týra úńgirdiń jelkesine atyn qańtardy da bekinip jatty. Tún ortasy aýa aldymen alyp ushyp Baqbór jetti.

— Ata, ata... arqan ber — dep qoıarda qoımaı atynyń shylbyryn alyp ketti.

Shylbyrdy alyp bara jatyp jerden jylqynyń qý tezegin alyp berip mynany ustap alsań seni kórmeıdi dedi de keıin qaraı júgire jóneldi. Biraz ýaqyttan soń ákesi ala sıyrdy jetelep keldi de jyǵyp Baqbórge baýyzdatyp, tomardyń ústine shyǵaryp qoıdy da keri ketti. Olar kete bere qaı kúngi qyzdar jetti. Tipti jap-jaqyn jerden kórip jatyr... olardyń etti qalaı jáýkemdep alyp ketkenin uqpaı qaldy... arttarynan erip otyrdy... Týra torly saıǵa tartty. Anaý kúngi jańa kóship kelgen aýylǵa... sodan beri ákeleriniń qatań eskertýimen bul jaqqa balalarynyń eshqaısysy aıaq baspaǵan edi. Úıge deıin barýǵa ákesiniń eskertýinen emes, Áteı aǵasynyń ózi bara almaı qoıǵan qabaǵan ıtterden qorqyp artqa qaıtty.

Arada eki-úsh kúnnen keıin Jámı apasy shaqyryp alyp lám-mım demesten betine biraz qarap otyrdy da ket dep ymdap shyǵaryp jiberip ákesin shaqyrtty.

Jeńgesiniń aldymen ulyn, sońynan ózin shaqyrǵanynan tiksingen Kárim qashanǵy qosqa kirgenshe júregi lobyp ázer jetti.

— Tentekqara, osy senderge esh zalalymyz tımese eken dep oılaýshy em... ol bolmaǵan eken... ana kenjeń senderdi ańdyp júr... peri aýylyna deıin baryp qaıtty... endi kózińnen tasa qylmaı ustamasań aıyrylasyń... Baqbórmen birge matasań da óziń ıe bol... menen qaıran joq... dep shyǵaryp saldy. Basqa tirliktiń barlyǵyn qaıyryp tastap sony ańdýmen qaldy... eshqaıda qıa bastyrmaı qoıdy... erkeletip ósirgen kenjesiniń tekteýge túskenine otyz qansha jyldan beri eki úıdiń birdeı barlyq aýyrtpashylyǵyna qyńq etpegen sheshesi shart aıyryldy...

Ómiri aldynan kesip ótpeı, Jáne dep zyr júgirip qurmet etip júrgen jeńgesiniń qosyna jaýlyǵyn qolyna alyp kirip ketip ornynan tura almaı domalanyp jatqan beıbaqpen julysyp shyqty... kúıeýiniń de mıyn ashytyp qulaq etin jedi... ashýǵa minip, qamshymen qansha ret dombytyp alǵanymen qaıtar emes...

Oǵan byǵatyn kenje uly joq... qarq-qarq kúlip Baqbórdiń qasyna baryp jatty da aldy...

— Eki jaqtap júrip arqannyń ushyn taptyq, — dedi bir kúni... oıbaı ortasyna jettik dep keldi... bir kúni... arada biraz mal úńgirge jetkizildi... kezek sońyra qula qunanǵa aýystyryp alǵan asaý kókke de jetti. Oǵan da byqpady. Tek sol túni tań atqansha Baqbórdiń qasynan shyqpaı túnep qaldy. Bir kúnnen soń jeńgesi shaqyryp alyp barlyǵymen baquldasty. Tek abysynyn úıge kirgizbedi. Onyń da kele qoıǵysy kelmese kerek. Tek kóz qylyp jylaǵan symaq boldy. Asaý kókten keıin kók ingenge kezek keldi. Bul joly kenje uly ákesine alańdama, ańdymaımyn endi dep ýáde berip, sheshesiniń qasynda tynysh jatyp qaldy... ertesi tań atar-atpastan Baqbórdiń qalyptan tys sharqyldap kúlgen daýsy taýdyń ishin kúńirente jańǵyrtty.

— Tarqattym men... tarqattym. Úıdiń jelke jaǵyndaǵy shoqydan qalyń tuman saıǵa qaraı jylysyp keledi eken. Tumannan adasyp qalmasyn dep malǵa ketken úlken ulynyń artynan taǵy bir balasyn jibergen ol endi Jámı jeńgesine kelgen, esikti ashyp ishke kire short toqtady. Óz kózine ózi senbeı qaldy. Otyz jyl boıy ornynan tura almaı top bolyp domalanyp qalǵan Jámı jeńgesin áýeli tanymaı qaldy. Áppaq kóılekti tógiltip kıinip qostyń qaq tórinde tikesinen tik tur...

— Tentekqara, qoryqpa... Tań qalyp turǵan shyǵarsyń myna kempir qalaı ornynan turyp ketken dep... Biz adamdarmen qatar ómir surý úshin syrttan qýat alatyn edik... Sálimim barda barlyq kúsh-qýatty sol beretin... odan ǵaıyptan balaly boldym... meniń qýatym Baqbórime ketti... endi... meniń tórkinim joqtap kelip jatyr... solar maǵan qýat berdi... men ketemin... endi tek senen basqa eshkimmen qoshtasa almaspyn... qosh saý bol, Tentekqara... dep qostyń etegin túre aspanǵa qalyqtap kóterile bastady... óńim ba, túsim ba dep arsa-arsasy shyqqan byrtyq saýsaqtarymen kózin qaıta-qaıta ýqalady...

Áp-sátte aınalany qalyń tuman basyp qaldy... ıt úrip, qoı mańyrap, sıyr móńirep, jylqy shurqyrap keń alqapty saı ishi azan-qazan boldy da ketti... endi sirkirep jaýyn jaýa bastady...

Kenet shart etip jer-álemdi zilzala qylyp naızaǵaı túsip, kún kúrkiredi... jaıdyń oty jarq ete qalysymen aspanda uzaqqa shubatylǵan kúnniń kúrkiri aıaqtalmaı-aq manaǵy qalyń tuman lezimde ashylyp, siberlep quıyp turǵan jańbyr pyshaq keskendeı toqtady...

Qostan syrtqa atyp shyqqan ol aspanǵa qarady... kóterilip ketken jeńgesi kózden ǵaıyp bolǵan eken... qosqa qaıta kirdi... ómirinde tuńǵysh ret denesi dir etip qoryqty... nege ekenin, ózi de túsine almastan qalsh-qalsh etip dirdektep bara jatty... óz úıine keldi... bir jeriń aýyra ma, sýyq ótkizip almadyń ba degen áıeline lám-mım demesten oshaqtaǵy laýlaǵan otqa alaqanyn tosyp biraz otyrdy da, syrtqa qaıta shyǵyp Baqbórdiń qasyna keldi... astyndaǵy bıik sákini solqyldatyp qoryldap uıyqtap jatyr... irge jaǵynda óziniń kenje uly jatyr... álde bir shashaqty bir nárseni qolyna jumarlaı qysyp ol da qatty uıqyǵa ketken.

Úıge qaıta kelip, úıdegilerine Jámı týraly aıtpaq bolyp oqtaldy da toqtap qaldy...

Búgin tańǵy shaıda-aq áıelimen Jámı jeńeshesi týraly sózge kelip qalǵandy...

Sózdi áýeli áıeli bastady.

— Shaqyr ana ulyńdy... qutyrǵanmen birge qutyraıyn dep júr me... Saıtannyń sapalaǵynyń mańyna jýyma desem bolmaı qasyna baryp jatyp aldy... Meniń de ómir boıy bir qaryǵym ashylmaǵan beıbaqpyn... eki jyndyny otyz jyl baǵyp em... endi bireý taǵy qosylaıyn dep jatyr... doldanǵan qatynmen tájikelesip marqadam tappasyn bilgen ol betin irge jaqqa berip, basyn qalyń túıe jún kúpisimen tumshalap jatyp qaldy... kózi ilinip ketken eken:

— Jáne apam joq!.. — dep aıqaılap kirgen óziniń úlken ulynyń daýsynan oıanyp ketti. Biraq basyn kótermeı, ornynan qozǵalmastan jata berdi.

— Ne deıdi qudaı... ol óligin súıretip qaıda ketedi deısiń, tósektiń astyna qulap qalǵan joq pa? Anyq kórdiń be?

— Joq, apa, qostyń bar jerin qaradym... joq...

— Sumdyq!

— Ákemdi oıataıyn ba?

— Oıat, ne bolsa da, osy qaqpas bir páleni biledi...

— Áke! Áke! Uly ózin kelip julqylaǵan soń marǵaý ornynan turdy... uly manadan beri ózi tyńdap jatqan sózderdi qaıtalady.

— Daýryqpańdar!

— Shyn aıtam, áke.

— Bilemin! Jáne apalaryń joq endi, ketip qalǵan...

— Oıbaı, ne, ketip qalǵany nesi... domalanǵan top kempir qalaı ketip qalady... Saıtan ba ol!

— Doǵar endi albaty sóılemeı!

— Qudaıym-aý, el jurtqa ne betimizdi aıtamyz endi... kempirdi jep qoıdyńdar ma demeı me?

— Kóshemiz!

— Qaıda?

— Bizdi tanymaıtyn jerge.

— Jeter endi, elden, jurttan aıyrylyp otyz jyl seniń artyńnan júrgenim... endi senimen birge sandalar shamam joq... ejelgi qonysqa ketem... tórkinimniń qasyna!

— Jolyń bolsyn... endi senimen shárkelesetin mende de shama qalmady...

— Qal óziń ana saıtannan týaǵan jyndyńmen birge...

Qolyna iline ketken kóksaýyr kebisti jiberip qaldy. Qatyn baj etip shalqasynan tústi. Qulap qalǵan sheshesin ornynan turǵyzyp jatqan uly: — uıalmaısyńdar mA, qoısańdarshy... kempir men shal bolǵanda... ákesine yzbarlana qarady... aırandaı uıyǵan úı tas buzyldy... úlken uly men kelinin ertip qatyny keri kóshetin boldy. Al qalǵandary osynda qalatyn bolyp sheshti...

Kún, tún demeı úsh sótke uıyqtaǵan Baqbórmen kenje uly Kenjequl oryndarynan turǵanda júk ekige bólinip túıelerge artylyp jatyr eken... neshe kúnnen beri alasapyran aıqaı-shýdan kenje ulyn joqtamaı qalǵan kempir endi kenje ulyna kep jarmasty...

— Ket menimen... myna saıtan jaılaǵandardan aýlaq ket... menimen birge júresiń...

Bolǵan istiń barlyǵy Kenjequldy esh tańǵaldyrmady... tipti basy qasynda júrgen adam syqyldy...

— Apa, qoıshy, qaıda barasyń... men osynda qalam... Baqbórdiń qasynda bolam...

— Oıbaı qudaı... kórdiń ba sap-saý adamdy jyndy qyldy bular... qudaı...q udaı... dep shashyn julǵan kempirdi kelini ary jetelep ketti. Bulardyń shýylyn:

— Apa! Apa! Dep aıqaılaǵan Baqbórdiń daýsy basyp ketti. Qolyna qaı kúnnen bergi ózi tarqatqan uzyn arqandy shýmaqtap súıretip Jámıdiń qosyna kirip ketti.

— Ata! Ata, apam qaıda? — dep Kárimniń etegine kelip jarmasty... aıaǵyn qushyp zar jylady...

— Apataıym-aı, apataıym... bir kóre almaı qaldym ba apataıym dep eńirep jatyr.

Kárimniń esine baıaǵydaǵy kókbaqsynyń aıtqany tústi. Qudaıǵa shúkir, bul esin jıǵan eken-aý dep oılady.

Baıaǵydan beri qalaı baıqamaǵanyna tań qaldy... Baqbór týra Sálim aǵasyn soıyp qaptap qoıǵandaı eken. Dene bitisi de... sóz áýeni de.

Bulqan-talqan bolyp atqa qonǵaly jatqan áıeline kelip, jeńinen tartyp Baqbór jaqty ymdady.

Býyrqana doldanyp júrgen ashýly qatyn kúıeýine osqyryna bir qarady da Baqbórge sál kóz toqtatyp:

— Aǵykem!.. qudaıym-aý, týra aǵykem ǵoı... dep jylamsyrap Kárimge qaraı qısaıa bergen. Betine sý búrkip júrip esin ázer jıǵyzyp aldy... Júk sheshildi... Túıeler jiberildi... Jyǵylǵan úıler qaıta tigildi...

Janushyra alasuryp júrgen Baqbórdi Kenjequl toqtatty.

— Baqbór aǵa, sabyr... sabyr... kishkene tynystap esimizge kelip alalyq...

— Kenjequl, men saǵan Torlysaıdaǵy qyzdardyń aýylynan eshnárse alyp bergen joq pa em?

— Bir mamyq qaýyrsyn ákelip bergensiń...

— Káne?

— Ne isteımiz endi...

— Kettik.

— Qaıda.

— Qyzdardyń aýylyna.

Manaǵy kóshke taıarlanǵan attardan kermedegi turǵan ekeýine Baqbór men Kenjequl mindi de Torlysaıǵa qaraı quıǵyta jóneldi... eshkim de olardyń artynan toqtatyp qalýǵa árekettengen joq... óz tirlikterine kirisken.

Baqbór men Kenjequl Torlysaıǵa jetkende Torlysaıdaǵy aýyl endi kóshkeli qamdanyp jatyr edi. Atpen tasyrlatyp jetip kelgende áýeli olardy qabaǵan tóbetter qarsy aldy. Kenjequl júreksinip tizginin tarta berip edi, Baqbóri oǵan — qoryqpa, bul jaı elester ǵana, tóbetterdiń kózine qaramaı menimen erip júre ber, — dep buıyrdy. At ústindegi kisige shapqan ıtterge toqtamaı aýylǵa endi jyǵylyp artylyp jatqan úılerdiń qasyna kelgen. Aqtyly kóp úıde tek eki qyz ǵana bar eken. Týra anaý ýaqyttan bergi Kenjequldyń kórip júrgen aımańdaılary.

— Armysyzdar, myrzalar.

— Armyz... amansyńdar ma, sulýlar.

Baqbór men Kenjequl attarynan tústi.

— Biz kóshýge qamdanyp jatyr ek... áýeli qyzdyń úlkeni sóz aldy.

— Kósh baısaldy bolsyn...

— Rahmet...

— Onda sizderge sýsyn berelik, sodan biz kóshe bersek... qyzdyń kishisi eki shara toly qymyzdy ákelip jigitterge usyndy.

Janynda turǵan Kenjequlǵa Baqbór sybyrlap... — qymyzdy ishpe! Qolyńa ala sala anaý turǵan aqbas atannyń basyna shashyp jiber... sonda bular kóshe almaıdy... —dedi.

Kenjequl qolyna sharany ala sala aqbas atannyń basyna shashyp kep jibergeni sol edi... aqbas atan qol-aıaǵy mataýly adamǵa aınalyp ketti.

Shyr-pyr bolyp júgirgen qyzdar endi:

— Keshire gór bizdi... qalaǵanyń bolsa aıt... aıt dep Baqbórge qolqa saldy. — Apamdy qaıtaryp berińder... basqa esh nárseniń keregi joq...

Baqbórmen qyzdar kóp tájikelesti... aqyry úı qaıta tigildi...

Qyzdardyń sózine qaraǵanda apasy aıshylyq joldaǵy tórkinine, periler aýlyna ketip qalǵan eken... Ózderi jıenimiz bir izdep keler, kórip qalalyq dep aıaldapty... áıtpegende bularǵa úlgirtpeı ketip qalar edi... Ekeýin aq otaýdyń tórine jaıǵastyryp qyzdar asta-tók qonaǵasy berdi... áredik bir syrtqa shyqqanda Baqbór Kenjequlǵa qyzdar bizdi kúttik dep jalǵan aıtady... anaý kúni men saǵan ana kishi qyzdyń qanatyn ákelip bergen em... sony alyp ketýge kútken... onsyz bolar esh qaıda bara almaıdy... soǵan ıe bol, ultaraǵyńnyń astyna salyp al... odan basqa jerdiń barlyǵynan taýyp alady... qazir kirgennen soń ekeýimizdi eki úıge áketedi... senen suraıdy... bermeımin de... tek sandyǵynyń túbindegi saqınańa aýysamyn dep aıt... ol saqınasyn beredi... saqınany alǵan soń men mamyq qanatty joǵaltyp aldym, taba almaı qoıdym dep syltaýratyp otyryp alsań kishi peri qyzy sendik bolady... al endi kettik, — dep úıge kirdi...

Aıtqandaı, eki qyz ekeýin eki otaýǵa bólip alyp ketti. Endi bularǵa qalyń adam keıipti periler quraq ushyp qyzmet ete bastady. Taýdaı et, kóldeı qymyz... myń buralǵan bıshiler... tamyljyta án salǵan ánshiler... jigitter saýyq saıranmen jatyp, bir aptadan asa ýaqytty ótkerip jiberdi... Aqyry bir kúni aq shymyldyqtyń ishinde kishi peri Kenjequldan mamyq qaýyrsyndy surady.

Kenjequl Baqbórdiń úıretkenin istedi...

Arada taǵy bir apta ótti. Saqınany da alyp alǵan Kenjequl endi shattyqqa mastanyp jata berdi. Kenjequl osynda kelgennen beri kúmis kómeı ánshi bolyp ketken... buryn mal sońynda júrip anda-sanda baryldap aýyl áýenderin aıtqany bolmasa kóp ánderdi de bile bermeıtin... ózi de ǵajaptanady... biletin ánderi sumdyq kóp eken... barlyǵyn tamyljytyp turyp aıtady... óz daýsyna ózi mastanyp keıde tańnan tańǵa án salyp shyǵatyn bolǵan... Al, Baqbór apasynyń qaıtyp kelýin kútip jatty.

Eki qyz keri qaıtýdyń amalyn oılasty.

— Sińilim, sen áli ala almadyń ba?

— Barlyq jerdi aqtardym... tek tabanyń astynan basqa...

— Mmm, onda ol ultaraǵynyń astyna tyǵyp alǵan boldy... ony adamdar bilmes edi... Baqbór úıretken bolý kerek. Ol peri zatynan. Onyń amalyn tabý kerek. Sen onda ony alyp kólge apar... sýǵa túsir... sheshindirmeı kıimimen túsir... sý bolǵan kıimin keptirmek bolyp jaıǵanda qolǵa túsiresiń...

— Maqul, ápke... sosyn bular osynda qalady ma álde...

— Ne, sen qyz ana jigitti unatyp qaldyń ba....

— ...

— Adamzatpen nekelesip ómir súrýge bolar... dese de bir qatelik ómir boıǵy azappen ótetini bar... úlken ápkem syqyldy...

— Siz de jıen jigitti unatyp qalǵan joqsyz ba?

— Iá... nesin jasyraıyn... ol Kenjequldan bólek... Perilerdiń arasynda ǵumyr keshe alady... Biraq, ol qaıtýdy qalamaıdy... adamzatqa ǵashyq bolyp qalǵan...

— Qoıyńyzshy, ol esi aýysyp baılaýda jatty ǵoı... qalaı ǵashyq bolady...

— Sińilim... jyndanyp alasuryp jatqan onyń táni ǵana... jany osy jer betinde júrgenderdiń barlyǵynan aqyldy bolǵan... adamǵa tán peri janyna ıe bola almaı alasurady...

— Kenjequldy birge ala ketsek she...

— Olaı ete almaımyz... adamdardyń arasynda perilerge oryn bolǵanymen, perilerdiń arasynda adamdarǵa oryn joq...

— Nege...

— Adamdarde tek bir ǵana sezim bar... ol tabyný, qulshylyq etý...

— Qalaı... men Kenjequldyń janarynan maǵan degen sonshama zor qushtarlyqty kóremin...

— Sińilim... Jaratýshy eń áýeli adamzatty jaratqanda... osy jerge arnap emes... tek ózine qulshylyq etý úshin ǵana jaratqan...

— Qalaısha?

— Jaratýshy alǵashqy Adamdy tek ózine qulshylyq etý úshin, al Haýa Anany Adam ataǵa tek serik qylý úshin jaratqan... olar álemniń eń joǵarǵy baǵynda júrgende sol jaratýshyǵa degen qulshylyq etý, tabynýdan ózge sezim bolmaǵan. Olarda er, áıeldik mahabbat degen de bolmaǵan... neke de bolmaǵan... tek saıtannnyń azǵyrýymen nápsiniń jemisin jep qoıyp baryp jerge túskennen keıin... sonyń ózinde de qanshama ýaqyttan soń bir birinen qashyp qutyla almaǵan soń bir birine jaqyndasqan... sosyn jer betine tán barlyq nápsiniń dúnıesin bizden úırengen... olardyń sezimderi tek osy dúnıede ǵana... al, o dúnıege ketkende olarda... basqasha eshqandaı sezim bolmaıdy... áýelgi jaratylysyna qaıtady... tek qulshylyqpen ǵana qalady... mahabbat, qýaný, muńaıý, súıý, súıdirý sezimderin biz úıretkenbiz... alǵash qaza bolǵan adamzatty jerleýdi de bizden úırengen... eń alǵashqy adamnyń nekesin biz qıǵanbyz... biz olarǵa ot syılaǵanbyz... biz olardy kók muzdan alyp shyqqanbyz... Biz olardyń eshqashanda oılary jetpeıtin ǵalamattardy jasap bergenbiz... jer betinde eń álsiz tirlik ıeleri osylar... bular alǵash ómirge kelgennnen bastap bir birimen ǵana selbesip ómir súredi... eshqaısysyda jeke-jeke kún kóre almaıdy... bul dúnıede olar bizden kem... tek olar o dúnıege ketip áýelgi jaratylysyna qaıtqanda ǵana bizden joǵary turady... ol kezde biz olarǵa qajetsizbiz... sol úshin de... adamdarmen qatar ómir súrý qıyn...

— Onda úlken ápkem qalaısha...

— Bizdiń jezdemiz Sálim asqan oqymysty bolǵan adam... ol jaratylystyń barlyq tilin biletin edi... bulardy qudirettendirip ustaıtyn tek tilderi ǵana... tilimen álemdi basqara alady... birde jerdi sharlap júrgen ápkemdi kórip unatyp qalypty da sıqyrly dýasyn oqyp, ózine alyp qalǵan eken... ózi qaıtqannan keıin otyz jyldan soń baryp ápkemizdi keri qaıtarýǵa ázer shamamyz jetti...

— Nege odan erte alyp ketpedik... bolmasa ózi nege qaıtpady...

— Adamnyń aýzynan shyqqan sózi eshqashan da joǵalmaıdy... álemdi sharlap júredi... sen ana qulaǵyńdaǵy syrǵany shyǵaryp kórshi...

Kishi peri sol qulaǵynyń syrǵasyn sheship ala bere shyńǵyryp baryp talyp qaldy... ápkesi betine sý búrkip esin jıdyrdy...

— Sumdyq bir shyrqyraǵan daýystar... qulaǵymdy tundyryp esimnen adastyryp jiberdi...

— Iá... osy daýys bizdi adamdarmen birge jasatpaıdy...

— Syrǵany sheshpeı júrýge bolmaı ma?

— Syrǵany sheshpeseń adamnan urpaq kóre almaısyń... adamdar úshin mahabbattan da bıik nárse — urpaq qaldyrý...

— Onda ápkemiz she...

— Jezdemiz dýamen basqa syrǵa taqqan bolar... biraq ol da mezettik qana, biraz ýaqyttan soń kúshin joıady... jezdemizdiń dýasy otyz jylda qaıtty...

— Kenjequl ondaı dýany bilmeı me, ápke, surasam qaıtedi...

— Joq, ol bilmeıdi... tek Baqbór biledi...

— Onda siz surap alyp beresiz be...

— Ol menimen birge periler mekenine ketýge kónse alyp bere alamyn...

— Sonda da ótinish jasap kórseńshi...

— Ne, seniń osynda qalǵyń kelip otyr ma?

— Kenjequldy alyp kete almasaq qalamyn...

— Onda sen eń áýeli Kenjequldan mamyq qaýyrsyndy alyp ber...

Ertesi Kenjequldar kól boıyna ketti. Ústi-basy malmandaı sý bolǵan Kenjequl kıimin sheship, úıdiń bas jaǵyndaǵy kermege jaıyp tastap, sý bolǵan kón etigin bir qaraǵaıdyń qýysyna ultaraǵyn bólek alyp tyǵa saldy da sýdan qalshyldap kıiz úıge qaraı júgirdi...

Jer-álemdi sharq uryp, anasynyń keler jolyn tosyp sandalyp júrgen Baqbór budan habarsyz edi...

Ortadaǵy ashyq oshaqtan laýlaǵan ot boıyn tez jylytty... kishi periniń ystyq qushaǵyna malynyp az kem shúıirkelesip jatyp uıyqtap ketti.

Tús kórip jatyr eken deıdi. Túsinde kishi peri bultqa minip alyp “Kenjequl kel, tez kel” dep qol bulǵaıdy, al bul jerde arly-berli sandalyp, óziń beri tússhi... meni qaldyra kórmeshi dep zar jylap shyr aınalyp júgirip júr eken.. Tústiń sońy uzaryp talyqsyp ketkende bireýdiń búıirinen túrtkeninen oıanyp ketti. Ózi aıdalada tóbe bolyp jınalyp qalǵan jylqynyń qý qumalaǵynyń ústinde jatyr eken... tań atyp ketipti... oıatqan Baqbór bolyp shyqty.

— Qaıdamyz biz?

— Sendegi mamyq qaýyrsyn qaıda...

— Ana qaraǵaıdyń qýysynda bolatyn...

— Albasty basty...

— Qyzdar taýyp alǵan da kóship ketken onda...

— Sen qaıda boldyń...

— Apań Aıyrtóbe degen jerge keledi degen soń sonda barǵam...

— Keldi me?

— Joq... biraq sálemin estidim...

— Kimnen...

— Arnaıy elshiden... habar jiberipti...

— Kelmeı me?

— Iá... durysy kele almaıdy eken...

— Biz qaıtemiz...

— Amalyn tabarmyz, aıtpaqshy saqınań bar mA?

— Iá, bar...

— Onda qoryqpa, ol seni izdep keledi..

— Endi ne isteımiz...

— Úıge qaıtalyq...

— Kelmeı qoımaı ma?

— Periler sertten taımaıdy...

— Aıdan asa ýaqyt qaıda kettińder dese kókeme ne deımiz...

— Suramaıdy...

— Nege?

— Biz keshe ǵana ketkenbiz...

— Joq, biz týra bir aıdyń aldynda kelgenbiz...

— Ýaqyt almasyp ketken... perilerdiń áleminde ýaqyt basqasha...

— Túsinbedim...

— Júr qaıtalyq... attarymyz kesheden beri ash qańtarylyp tur...

Ekeýi jaıaýlap etekke qaraı tústi... attary baıaǵyda ózderi kelgende kermege qańtaryp baılaǵan qalpy tyqyrshyp tur eken. Kenjequl túkke de túsine almady. Attaryna minip aýylǵa qaraı aıańdady. Aýyldaryna kelgende Kenjequl tipti óz kózine ózi senbeı qaldy... Bulardy eshkim de saǵynyp joqtamaǵan ispetti... aldynan sheshesi shyǵyp:

— Qudaı-aý, qarǵam, shesheńniń janyn shyǵardyń ǵoı, kesheden beri qaıda boldyńdar, — dep surady...

— Apa, — dep birdeme aıta bergende, Baqbór ony búıirinen túrtip, — ol týraly eshkimge tis jarýshy bolma... eshnárse sezdirme... ony qaıta kórgiń kelse,— dep sybyrlady...

Sonyń arasynsha jaldan tómen qaraı quıǵytyp kelgen Áteı aǵalary:

— Kóke, jańa kórdim, ana aýyl kóship ketipti, — dep Kárimniń qasyna keldi... ne de bolsa olar týraly bir syrdy osylar biler degendeı Kárim Baqbór men Kenjequlǵa tesile uzaq qarap otyryp qaldy.

Periden qalǵan saqınany ernine tıgizip emirene súıgen Kenjequldyń qulaǵyna saqınanyń ishinen:

— Myrzam, kút meni, kút! Men qaıta oralamyn, — degen qyzdyń daýsy estildi.

---