InfoHub Logo

Úı janýarlary, domestıkasıa — janýarlardyń qolǵa úıretilgen túrleri. Sondyqtan keıde bulardy qolǵa úıretilgen janýarlar dep ataıdy. Múıizdi iri qara, túıe, jylqy, esek, qoı-eshki, ıt, shoshqa, mysyq, úı qoıany, teńiz tyshqany; qustardan taýyq, úırek, qaz, kúrketaýyq, kepter; toǵandarda ósiriletin balyqtar úı janýarlaryna jatady.

Órkenıet damýynyń barysynda adam jándikterdiń 2 túrin (bal ara men jibek kóbelegi), qustardyń 10—12 jáne sútqorektilerdiń 60-qa jýyq túrlerin qolǵa úıretken. Laboratorıalyq janýarlar — egeýquıryqtar men tyshqandar, saıraǵysh jáne ásem qustar, toty, shymshyq, taǵyda basqa, akvarıým balyqtary da ósiriledi. Úı janýarlaryn qolǵa úıretý zertteý nátıjesinde, budan 15—10 myń jyl buryn bastalǵan. Ańshylyq tásili jetilgen saıyn jabaıy, taǵy janýarlar sany azaıyp, adam balasynyń kúndelikti turmys qajetin qanaǵattandyrý úshin úı janýarlary qolǵa úıretile bastady. Qazirgi kezde 170 mln-ǵa jýyq qoı — Avstralıada; 197 mln-nan astam iri qara mal — Úndistanda; 7 mln-daı túıeler — Somalıde ósiriledi dep sanalady. Úı janýarlaryn tek materıaldyq baılyq kózi ǵana emes, sonymen birge, rýhanı qazyna bolyp eseptelinedi. Jańa ortanyń áseri jáne qoldan irikteý, jup tańdaý nátıjesinde bularda adamǵa paıdaly jabaıy janýardan ózgeshe qasıetter paıda boldy. Osy kezdegi mal tuqymdary óziniń jabaıy ata teginen edáýir iri, etti, aıaqtary qysqa, turqynda da ózgerister baıqalady. Mysaly, eń iri ıt tuqymy — senbernar, onyń salmaǵy 77 kg-daı bolsa, eń kishkentaı ıt — chıhýahýa, onyń salmaǵy 450 g-nan aspaıdy. Eń kishkentaı sıngapýr mysyǵynyń salmaǵy — 1 kg 81 g bolsa, al eń iri mysyq — regdoll, ol 9 kg-daı salmaq tartady. Tegine qaraǵanda úı janýarlarynyń súıegi jeńil, omyrtqa sany az, bas súıegi kishi, sondaı-aq múıizi, ishki organdary da ózgeriske ushyrady. Bulardyń ókpesi, júregi, búıregi jabaıy ata tegine qaraǵanda kemirek damyǵan, jynys erekshelikterinde de kóptegen ózgerister baıqalady. Ata tegimen salystyrǵanda úı janýarlarynyń júıke júıesinde de ózgerister paıda boldy. Mysaly, qoldaǵy mal mıynyń kólemi kishireıip, salmaǵy azaıǵan, kórý, estý, ıis sezý organdarynyń qyzmeti tómendegen. Onyń esesine úı janýarlarynan alynatyn et, sút, jumyrtqa, jún, taǵyda basqa, mólsheri kóbeıdi. Atap aıtqanda, eń jaqsy jún merınos qoılarynan alynady.

---