InfoHub Logo

Jaılaý. Saýmal jeli qaraǵaı basyn yrǵaǵan salqyn tún. Arǵy sheti qarańǵylyq qushaǵyna astasyp, tutas betti alyp jatqan qalyń qaraǵaı. Bergi eteginde shaǵyn aýyl. Shamasy elý-alpys, ylǵı shákene ıt arqalar, ara-arasynda tóbesin jaı býyp, ústine bardy-joǵyn jaba salǵan qara qostar. Aspandaǵy kóshken ala sharby bult arasynan tolǵan jap-jaryq aıdyń sáýlesi anda-sanda jarq etip qalady.

Alys betten suńqyldaı jylaǵan baıǵuz úni estiledi. Úı mańynda bort-bort kúıis qaıtarǵan sıyrlar men anda-sanda mekirene mańyraǵan qoraly qoı. Emis-emis pysqyrynǵan jylqy. Kóksaý qoıdyń kúrk-kúrk etken jótelinen ózge tún tynyshtyǵyn buzar eshnárseniń dybysy estilmeıdi. Kenet jaǵalaı otyrǵan qalyń jappanyń arasynan kóz ilespeıtin jyldamdyqpen áldeqandaı bir bozǵylt nárse qatty ysqyryq shyǵaryp, zý etip óte shyqty.

Álginde ǵana siltideı tynǵan tynyshtyq áp-sátte tas-talqan bolyp, aýyldyń mań tóbetteri qutyryna arsyldap ala jóneldi. Aýyl shetindegi qoıshynyń jappasynyń bosaǵasynda jatqan kishkene aq kúshik shábelene úrip, aýyldyń aıaq jaǵyna qaraı júgirip barady.

Ár úıdi jaǵalaı jatqan qoraly qoı mańyrap, sıyr móńirep, jylqylar shurqyraı kisinep, aýyldan alys úrke jóneldi. Úrikken jylqylardyń sońynda qalǵan ala jabaǵynyń shapqylap kele jatyp qasynan jarq ete túsken bozǵylt sáýlemen birge qulyn da shyńǵyrǵan daýsy shyǵyp, basy julyna qalyqtap, anadaı jerge deıin usha jóneldi de, omaqasa domalap baryp topyraqqa kómilip qaldy.

— Ne boldy?

— Ne sumdyq? ― desken jurt japa-tarmaǵaı kıimderin kıýge úlgirmeı tysqa atyp-atyp shyǵysqan.

— Qulaǵyma bir jaǵymsyz ysyldaǵan ún kelgendeı boldy... sosyn birdeńe jalt etip ótip ketkendeı boldy... Basymdy kóterip qarasam, qostyń bir qanatyn julyp ketipti...

— Men de ne bolǵanyn ańǵara almaı qaldym.

— Baqsy atań qaıda?

— Baqsy atalaryń úıinde me edi? Ular-shý bolǵan jurt aýyl qonǵan keń saıdy quldaı jóneldi. Aýyldyń aıaq jaǵyndaǵy sharshylap appaq matamen tystalyp tigilgen úıge qaraı bet aldy. On-on bir jastar shamasyndaǵy er balanyń jetektep júrgen úlken sary moınaq tóbeti ars-ars etip balany dedektete julqyp, baqsy shaldyń úıine taıaý bulaqqa qaraı súıreı jóneldi. Balany ustap qalmaqqa toptyń ishinen eki jigit birdeı umtylysty. Bilegine oralyp qalǵan ıttiń qarǵybaýynan bosana almaı bala shyrqyrap barady. It qýǵynshylarǵa jetkizer emes. Bulaq basyna taıap qalǵanda, jaqyn turǵan baqsy shaldyń úıiniń bir ornynda shyr aınalyp turǵanyn kórip kilt toqtaı qalǵan ıt qyńsylap keri qaraı qasha jóneldi. Úıdiń qyryq shoqpyt kóp tesiginiń ishinen kóz uıaltar bir jasyl jaryq jarqyldaıdy. Bala shalynyp jyǵylyp qaldy. Manaǵy eki jigit endi jete bergende ıttiń moınyndaǵy qarǵybaý byrt etip úzildi de, jantalasa qashqan ıt ana ekeýiniń basynan qarǵyp, qańqyldaǵan qalpy qalyń jurttyń arasyna kirip tyǵyldy. Úreılengen jurttyń manadan bergi ashshy shýyly pyshaq keskendeı tyndy. Qalyń qaraǵaıdyń etegindegi kishkene tepseńge, temir qazyqqa arqandalǵan bes-alty jylqy arqanyn birinen soń biri úzip alys saı aýzyna qaraı úrkip barady. Manaǵy eki jigittiń bireýi keıindep qaldy da, endi bireýi ornynan tura almaı shyrqyrap jatqan balaǵa qolyn soza bergende artyndaǵy:

— Qaıt, keıin qash, ― dep baj ete qaldy. Balanyń jer tyrnaǵan saýsaǵyna qoly jete bere balany áldene ary qaraı julyp áketti. Kózi baǵjań ete qalǵan jigit basyn oqys kóterip qaldy. Qarsy aldynda up-uzyn bozǵylt jamylǵy oranǵan, shashy dýdar-dýdar dáý bireý balanyń bir sıraǵynan kóterip aspaqtap tur. Bala talyqsyp qalǵan tárizdi, úni shyqpaıdy. Qarsy aldyndaǵynyń beti shala-pala kórinedi. Júrelep otyryp qalyp, ornynan qaıtyp tura almaı qalǵan jigit qarsy aldyndaǵyǵa az-kem qarady da, kózinen bir ushqyn jarq ete qalyp, birdeme dep til qatpaq boldy. Erni jybyrlap ornynan umsynyp tura bergende qarsyda turǵan qubyjyqtyń sol qolyndaǵy oraq ispetti qanjar jarq ete qaldy. Ornynan endi kóterile bergen jigit ókirip baryp etpetinen túsip, jantalasyp typyrlaı bastady. Shaqqa degende týlap jatqan denesi shalqalady da, tamaǵynan orylyp qalǵan basy sol qalpy betimen jer qushyp jatyr. Qıylyp ketken kúre tamyrdan qor-qor etip qan atqaqtaıdy. Manaǵy «qaıt keıin» dep baj ete qalǵan jigit súrine-qabyna uılyǵysyp qalǵan topqa qaraı ushtyrtyp keledi.

— Ne, bále?

— Anyq kóre aldyń ba?

— Bala qaıda?

— Eldar qaıda?

― Meniń qulynym! ― dep jas kelinshek beıbereket bajyldap, anaǵan bir, mynaǵan bir júgirip júr. Óz únine tunshyqqan jigit qaqalyp-shashalyp sóıleı alar emes. Alaqtap, jan-jaǵyna qaraı beredi. Bar aıtqany: “Kim...kim... ana kim qolynda oraq... basyn shapty... basyn...” ― dep ejiktegeninen eshkim esh nárse uǵa almady.

― Kim ol? Uǵyndyryp aıtsańshy! ― dep qaýmalasqan jurtqa ary qaraı eshnárse aıta almaǵan jigit qalshyldap baryp esinen tanyp qaldy.

Uılyqqan topqa qarańǵy túndi jaryp shatynaı janǵan eki janaryn kirpik qaqpaı sál-kem qadap turǵan qubyjyqtyń kózinen jap-jasyl bir ot jarq etti de, qolyndaǵy balanyń denesin aspanǵa qaraı birneshe ret bulǵap-bulǵap alǵan bette qalyń qaraǵaıǵa qaraı kóz ilespeıtin jyldamdyqpen zý etip kirip, joq bolyp ketti.

Qalyń adamnyń ishinen basynda appaq jaýlyǵy bar bir kempir bar daýsymen oıbaılap tamaǵynan qan áli toqtamaı atqaqtap jatqan jigitke qaraı kóıleginiń etegine shalyna júgirip jetti de, deneden bólek sylqyldap bos qalǵan basty qushaqtap ókirip baryp talyp qaldy. Jurt saqsyna basyp talyp qalǵan kempirge qaraı kele jatyr.

Baqsy shaldyń úıi endi aınalǵanyn toqtatyp, áredik dúr-dúr etip ornynan qozǵalyp qoıady.

― Maran aǵa, ana kisi esinen tanyp qaldy.

Kempirdi ólikten bólektep alǵan jas jigit shamasy qyryqtardaǵy jigit aǵasynyń jeńinen tartty. Kempirdiń qasyna kelgen erkek baqsynyń úıine taıaý jerdegi syldyrlap aǵyp jatqan bulaqqa bardy. Taqıasymen sý almaqqa sýǵa batyryp kep qalǵanda sýdyń túbinen bir etsiz qýsúıek qol ustap qalmaqqa atyp kele jatqanyn kórip barynsha jyldamdyqpen taqıadaǵy sýdyń jartysyn shaıqalaqtata tógip, qolyn tartyp aldy. Sý sholp ete tústi de, qap-qara bolyp túk kórinbeı qaldy. İshinen áldeneni kúbirlegen erkek jiti basyp kempirdiń qasyna keldi de, betine sý búrikti. Baqsy shaldyń úıine qaraı jylystap bara jatqan adamdarǵa álgi erkek:

― Andaǵy bulaqtan alys júrińder... mańaıyna taıaýshy bolmańdar, ― dep aıqaı saldy. Bulaqtyń mańyna jetip qalǵan jurt alqa-qotan japyryla keıin qashty. Bulaqtyń bas jaǵyn aınalyp, baqsynyń úıine qaraı taıaı berdi.

― Bar páleket osy jyn qýǵan shalda, ― dep áldebireý jerden bir kesek tasty aldy da, úıge qaraı jiberip qaldy. Shatyrdyń qabyrǵasyna tıgen kesek tas dúńk ete tústi. İshinen búrkittiń pyshtaqtaǵan daýsy estildi. Syrttaǵy adamdardyń bári japa-tarmaǵaı baqsy shaldy qarǵap-silep qoldaryna ilingen zattyń barlyǵyn úıge qaraı tarsyldatyp jiberip jatyr.

Úı ishinde qabyrǵadan qabyrǵaǵa soǵylyp, baýyry sarjaǵal úlken qara búrkit toqtaýsyz pyshtaqtap aınala ushyp júr. Otty janary jarq-jurq etip kózge urady. Úıdiń týra ortasynda saqaly belýaryna túsken, shamasy jetpis jastan asqan shal appaq dambal-jeıdemen laýlaı janǵan ottyń aldynda kózin tars jumyp, erni toqtaýsyz jybyrlap, kúbir-kúbir etip otyr. Shal jýandyǵy suq saýsaqtaı qarala arqanmen belin sarala qamshynyń sabyn salyp burap otyr. Beli úzilýge shaq qalǵan. Qyldyraqtaı ǵana bolyp tur. Shal arqanǵa kóldeneń salǵan qamshyny buraǵan ústine buraı túsedi.

Syrttaǵylardyń laqtyrǵan tastary úıdiń ana jer, myna jerinen tasyrlap túsip jatyr. Úlkendigi judyryqtaı bir tas úıdiń ishin shyr aınalyp ushyp júrgen búrkittiń keýde tusyna tars ete qaldy. Qabyrǵaǵa soǵyla qulaı jazdaǵan búrkit ashshy bir shańq etti de, jelpildep turǵan túndikti tesip ótip aspanǵa qaraı zaýlaı jóneldi. Osy kezde baryp shal kózin ashyp, úıdiń tóbesine bir qarady da, yńyrana kúrsinip belin býnaǵan arqandy asyǵys bosata bastady. Biraq bosatyp úlgirmeı bir tas shaldyń qaq mańdaıynan tıdi de, shal bir jaǵyna qaraı jantaıyp qulap bara jatty.

Betine shashylǵan sýdan esin jınaǵan kempirdi baýyryna qysyp qushaqtap otyrǵan erkek:

― E, jaratqan ıem, kesapatyńnan saqtaı gór, nemizben jaqpaı qaldyq eken saǵan! ― dep óziniń eki saýsaǵy túbinen julynǵan muqyl qolyna qarap kúńirene aýyr kúrsindi. Manadan beri alǵashqy ornynda búrisip yńyrana sandyraqtap otyrǵan balań jigittiń janyna bardy da, betinen aıamaı shapalaqpen osyp-osyp jiberdi.

Sonda baryp jigit esin jınap:

― Maran aǵa-aý, ne boldy, óz kózime ózim senbeı qaldym, sumdyq... ― dep sóıleı bastap edi:

― Ana kempirdiń qasyna bar... eshnárse etpeıdi, qoryqpa, ― dep zekı sóıledi de, jigitti qolynan demep turǵyzyp jiberip, ózi baqsy shaldyń úıin qorshap alyp tas jaýdyryp turǵandarǵa qaraı júgire jóneldi.

― Toqtat! Túge, esterińnen aýysqansyńdar ma? Toqtatyńdar!

Onyń sańq ete túsken daýsynan shýlaǵan jurttyń barlyǵy birdeı, keıbiri eńkeıgen qalpy, keıbiri alaqandaryndaǵy ártúrli pishindegi tastaryn myta ustaǵan qalpy turyp qaldy.

― Toqtatyńdar jarqyndarym, aıdaladaǵy beıshara shalda neleriń bar? Batyrlyqtaryń ustap bara jatsa birin óltirip, birin tirideı alyp ketken ana qubyjyqtyń artynan nege barmaısyńdar?..

Osy kezde baǵana balany súıreı jónelgen sarmoınaq tóbet etegine oralyp júrgen kelinshek taǵy baj ete qaldy da, qubyjyq kirip ketken qaraǵaıǵa qaraı:

― Qulynym-aý, qulynym... ― dep ańyrap tura kep júgirdi.

― Usta anany! Jazym bolady, jiberme! Maran aǵa taǵy sańq ete tústi. Jaqyn turǵan bir sarkidir áıel eki-aq attap áıeldi qýyp jetti de, qoltyqtap adamdardyń arasyna qaraı súırelep keledi.

― Abystaı-aı, jibershi, jar degendegi jalǵyz qulynym-ǵoı, aǵekem-aý, bir kómegińizdi berińizshi. Adamdar-aý, nege tursyńdar, meniń qulynymdy taýyp berseńdershi. Onyń jylaý aralasqan sońǵy sózderi uǵylmaı qaldy.

Maran aǵaǵa búkil aýyldan qarsy til qaıtaratyn eshkim shyqpady, bári tústeri susty, tisteri shyqyrlap shaldyń úıin iship-jep qarap tur.

Maran aǵa úıdiń syrtqy qaıyrma esigin silkip tóbesine qaraı laqtyryp tastady da, jarma esikti shıq etkizip ashyp, ishke enip ketti.

Úı ishinde shal bir jaǵyna jantaıyp, aýzynan aq kóbik aǵyp, talyqsyp jatyr eken. İshin býnaǵan arqannan aýyrsynyp, álsin-áli qatty yshqynady.

Shaldyń belindegi jipti bosatyp syrtqa alyp shyqqan Maran aǵa qaýmalaǵan jurtqa zildene:

― Bul shaldyń ne jazyǵy bar, kerek deseńder osy zulmatty toqtatatyn tek osy shal ǵana, ― degende manaǵy qaraǵaıǵa qaraı balasynyń artynan júgirgen áıel endi shalǵa qaraı júgirdi.

― Qasıetińe bas ıeıin, atekem-aý, meniń qulynymdy qutqarshy, ― dep shaldyń aldyna qulaı ketti. Baqsy shal da esinep, ornynan qybyrlap turyp kele jatty.

Aýyldyń bar adamy baqsy shal men Maran aǵanyń jan-jaǵyn qaýmalap qorshap tur.

― Ot jaǵyńdar, óshirmeı jaǵyńdar. Búgin aspan ashyq bolyp tur, jańbyr jaýa qoımas. Jan-jaqtan ot jaǵyp, sonyń mańynan ketpeńder, ― dep buıyrdy baqsy.

Lezde laýlap ot jandy. Qaraǵaıdyń qý butaqtary shatyrlap janyp jatyr.

― Bul osydan otyz jyldyń aldynda ǵana bolǵan. Sol qaıta qaıtalanyp jatyr. Baqsy shal sóziniń sońyn aıaqtamaı aýzyna lapyldap janǵan shalany tistegen qalpy laýlap janǵan otty arly-berli kesip ótip, baqsylyq oıynǵa kirisken.

Laýlaǵan otty aınalyp uılyǵysyp turǵan toptyń arasynda Maran aǵa áldekimderge sóılep tur.

― Meniń de esime birdemeler túsken tárizdi. Oı-hoı, jalǵan-aı deseńshi! Mine, mynaý, sol zulmattan qalǵan belgi osy. Ulardaı shýlap otyrǵan bir aýyl bir túnde qyrylyp joq boldy. Degenmen taǵdyrdyń jazýyna kimniń kese kóldeneń bolýǵa shamasy kelsin. Sol aýyldan tek jalǵyz bala ǵana aman qalǵan edi. Al mynaý zulmatta týra sondaı syqyldy kórinedi maǵan. Sonyń bir shalyǵy emes pe dep qorqamyn, ― dep manaǵy sholaq qolyna qarap sóılep ketti.

Baqsylyq oıynyn bir sátke toqtatqan shal Marandardyń qasyna keldi de, mańdaı terin súrtip jatyp:

― Iá, ıá, Maran, seniń aıtqanyńnyń da jany bar. Bul da sol otyz jyldyń aldyndaǵy sen kórgen zulmattyń ózi bolmasa da, sonyń jalǵasy.

― Bul da kádimgideı Adam. Osy aýyldyń kirmesi, ana mylqaý qoıshynyń asyrandy balasy.

― Qoıyńyz.

Jurt mańaıyna timtine qarap qoıshy shal men kempirdi izdedi. Biraq olardy taba almady.

― Sonyń qalaı kelgenin bile bermeısińder ǵoı. Alǵash ákelgende men qarsy bolǵan edim. E, adambyz ǵoı, basqa túskende bolmasa basqaǵa senbeıtin. Shal aýyr kúrsindi. Maran aǵa únsiz oıǵa ketti.

― Meniń qara dáýim bolǵanda odan aman qalar edik. Ony shamyrqandyryp qýyp jibermegende, búgin bárinen qutylatyn edik. Ol adam etin jegen albasty áıeldiń qursaǵynan shyqqan bala, ― dedi shal qaıtadan sózge kelip. Shal Maran aǵaǵa óziniń bilgenin aıtyp otyr.

* * *

Keshki mezgil. Qalyń nýly qaraǵaıdyń ortasyn oıyp otyrǵan shaǵyn aýyl. Appaq shaǵaladaı samsaǵan qalyń kıiz úı. Qaıshylasqan qalyń adam. Ortadaǵy úlken alty qanatty aq úıde as berilgen. Úı mańyndaǵy adamdar áli tarqaı qoımaǵan. Úı ishi de tola adam. Keshki asqa otyrǵan. Esikten kire marqumnyń bar kıim-keshegi, at-ábzelderi, qarý-jaraǵy ilýli tur. Tórde otyrǵan aqbasty shaldar men aqsamaıly kempirler aldaryndaǵy tóbe dastarhanǵa qoldaryn marǵaý sozyp, qyzý áńgimege kirisip ketken.

― Jas bolsa da osy aýylǵa bas bolǵan edi.

― Qaıdan jabysqanyn bilmedik, keshkisin at sýǵarýǵa ketken. Esikten kire «Apa!» ― dep bir shyńǵyrdy da, qulady. Arǵy aýyldaǵy baqsyny aldyrǵanymyzsha et asym ýaqytqa jetpeı-aq, aryp-talasyp jatyp ketti de qaldy... Qulynym... Shákene qara kempir kózinen jas toqtaýsyz parlap otyr.

― Baqsy ne deıdi sonda?

― Jyn soǵypty. Qap, átteń, úıge kirgizbeı alastap jiberseńder aman qalar ma edi, ― deıdi.

― Ony jas qoı, bilmegen biz de ańdamaı qaldyq.

― Artynda tuıaǵy qaldy ma?

― Joq, úılengennen keıin eki aıdan soń qyrshynnan qıylyp ketti ǵoı, qulynym. Joǵaryda otyrǵan úlken aq kımeshekti jolaýshy kempir qutyǵýyrlap surap otyr.

― Kelinińiz qaıda? ― dep surady.

― Jas qoı, kesheden beri joqtaý aıtyp silesi qatqannan keıin jańa shaıǵa kómektesshi dep syrtqa shyǵarǵan edim, ― dedi qara kempir.

― Shaı alyńyzdar, tamaq alyńyzdar...

Syptyrǵadaı kútýshi jigitter shyny-aıaqtardy qoldan qolǵa tıgizbeı alyp-berip jatyr. Esikti kerip tura qalǵan balaǵa tórde otyrǵan kempir “Kerme bosaǵany!..” dep zekip qaldy. Kempirdiń zildi daýsynan jasqanǵan bala syrtqa qaraı sheginip shyǵa bergende:

― Oıbaı, kúıesiń ary! ― degen áıel daýsy shyqty da, balany kımelep shyǵa berdi. Jas kelinshek býy burqyraǵan samaýryndy jalǵyz ózi kóterip ishke entelep kele jatty. Asyǵysta tabaldyryqtan sol aıaǵymen attap kirip ketkenin manaǵy kempirdiń kózi shalyp:

― Táıt ary, tabaldyraqtan sol aıaǵymen attaǵany nesi, ― dep sańq ete qaldy. Úıdegi otyrǵandardyń barlyǵy kelinshekke jaqtyrmaı qarasty. Qatty qysylyp qalǵan kelinshektiń kózinen bir tamshy jas ytqyp ketti de:

― Keshirińizder! ― dep samaýryndy shaı quıyp otyrǵan jas kelinniń qasyna qoıyp, ıilip sálem etti de, shegingen qalpy esikten shyǵa jóneldi.

― E, beıbaq, osy meniń kelinim, ― úı ıesi kempir tórdegige manaǵy suraqqa bergen jaýabynyń qalǵanyn jalǵap.

Ernin sylp etkizip ishinen birdemelerdi kúbirlegen jolaýshy kempir odan ary eshnárse suramady.

Úıden shyǵa janaryna lyqsyp kelip qalǵan jasty erkine jibergen kelinshek bosaǵadaǵy qazyqta ilýli turǵan shelekti aldy da, tómengi jylǵadaǵy bulaqqa qaraı jiti basyp ketip bara jatty. Kelinshek kele jatqan bulaqtyń basynda úlken qara ala ıt bulaqqa qarap tap-tap berip, arsyldap tur. Qarala ıt kelinshekti kórdi de qyńsylap kelip aıaǵyna súıkendi. Kózinen jas parlap qorlanyp kele jatqan ol qolyndaǵy shelekpen ıtti basynan qoıyp kep qaldy. It qańq etip tura qashty.

Úı jaqtan áldebir er adamnyń qarlyǵyńqy zor daýsy estildi.

― Kim-eı, ana, eki keshtiń arasynda sýǵa bara jatqan, qaıt keıin!

Kelinshek aýzy jybyr ete tústi, úni syrtqa shyqpady. Bulaqtyń tereń tumasyna shelekti batyra sý betinde qalqyp turǵan maldyń shıki ókpesin kórdi de, taǵy aýzy jybyr ete qaldy. Sýdy ala berip qarańǵy sý túbinen óziniń jap-jaryq sýretin kórip: ― Kótek... ― dep selk ete boıyn eriksiz jınaı berdi. Qas pen kózdiń arasynda sý ishindegi óz beınesi adamnyń qý qańqa súıegine aınalyp bileginen bas saldy.

Kózi alaqandaı bolyp sharasynan shyǵyp kete jazdaǵan kelinshek baj ete qaldy.

Qatty shyqqan áıel daýsyn aýyl adamdarynyń bári estidi. Úıden atyp-atyp shyǵyp bulaqqa qaraı júgiristi. Aldymen jetken eńgezerdeı qara jigit sýǵa etpetinen qulap jatqan kelinshekti sýdan julyp aldy. Denesi bylq-sylq, jan joq.

― Jaratqan ıem, óziń pále-qazańnan saqtaı gór! ― shókimdeı ǵana qara kempir kelinshekti jas balasha eki bilegine salyp kóterip bara jatqan jigittiń aldy-artyna shyǵyp dedektep júr.

― Eki keshtiń arasynda bulaqtyń basynan ne izdep júr?!

― Jas qoı, neniń parqyna barar deısiń?

― Birdemeniń shalyǵy tıgen shyǵar, ― árkim bir-birine kúbir-kúbir etisip shubap kele jatty. Jigit úıdiń aldyna jete bergende manaǵy urysqaq jolaýshy kempir taǵy shańq ete qaldy.

― Toqtańdar, aldymen qurym kıizben qaǵyp, alastap baryp kirgizelik.

Eldiń kúńirengen kúbiri men shýlaǵan balalardyń daýsynan jigit kempirdiń daýsyn estimedi me, álde elemedi me, túrýli turǵan esikten bir-aq attap ishke kirip ketti.

― Aý, basqyn basqan kóksoqqyr sol! Kereń boldyń ba? ― Kempir shańqyldaı sóılep úıge endi. Ot jaqtaǵy shymyldyq qurýly tósekke áıeldi jatqyzyp endi sheginip shyǵyp kele jatqan jigit ózin qarǵap-silep jatqan kempirge qarap yrjıyp kúlgen boldy.

― Shyǵar ana qatyndy! Oı kóksoqqan sol... Áı, qaıdasyńdar, qurym kıiz berińder, arsha tutatyńdar... Úıge kirgizbeı qaǵý kerek edi. Endi, áı, qaıdam bári bir jaratqannyń qolynda, ― Arsha tutatylyp, kelinshek syrtqa alyp shyǵyldy, áli es-tússiz jatyr.

― Alas! Alas! Bar páleden qalas... Ket, páleket ket! Suf... ― dep kempir bir qolynda qaraqurym kıiz, bir qolynda úlken kese toly sý bar. Qurym kıizben qaǵyp tutanǵan arshamen alastap, sý búrkip ushyqtap jatyr. Bir sátte baryp kelinshek yńyranyp esin jıdy. Erni dir-dir etip birdemelerdi aıtqandaı boldy. Biraq onysyn eshkim estı almady. Manadan bergi arpalystan daǵdaryp qalǵan kempir qolyndaǵy keseni bireýine ustatty da, eki-úsh jigitti shaqyryp alyp:

― Myqtap turyp tórt qazyq qaǵyńdar, ― dep qazyq qaǵatyn jerdi adymdap kórsetip júr. Eni úsh adym, uzyndyǵy bes adym jerdi kórsetti de:

― Osyǵan myqtap turyp qazyq qaǵyp, myqty qaıys arqan alyp kelińder, ― dep jumsady. Qazyq qaǵylyp, arqan daıyn bolǵan kezde esin endi jıyp, basyn kóterip janyndaǵy mosqal áıelge súıenip ázer turǵan kelinshekti qazyqqa kerip baılap tastaýǵa buıyrdy. Kelinshekti aınala úıirilip júrgen manaǵy kempir bastaǵan biraz adam shýlap ketti.

― Óziniń jany qınalyp ázer turǵan adamdy baılaǵany nesi, ákem-aý...

― Jyndanǵan shyǵar, qaqpas.

― Ákesi dańsaly baqsy adam edi, jaryqtyq. Munyń da bir shalyǵy bar-tuǵyn. Birdemeni biletin shyǵar, aıtqanyn isteńder, ― dedi bir shal.

Aqyry kelinshekti shyrqyratyp júrip qazyqqa kerdi. Tórt jaǵynan jeti-jetiden qadamaralyq tastap ot jaqqyzdy.

― Bosap ketpesin, kóz ilmeı baıqap otyryńdar, tańǵa deıin aman jetsek bárimiz de zaýaldan qutylamyz, ― kempir denesin tik ustap úıge qaraı ketti. Baılaýly jatqan kelinshektiń mańaıyndaǵylar:

― Qutyrǵan shyǵar, qaqpas. Ólgeli jatqan adam qaıtyp bosaı alsyn, ― dep qyjyrtysty. Az-kem bireýleri tiksine qarap, sheginshektep ketip bara jatysty.

Manaǵy shákene qara kempir kelinshektiń aýzyna ákelip sý tamyzdy.

― Qarǵam-aı, apaq-sapaq ýaqytta sýǵa nesine bara qaldyń? Tartqan beınetiń-aý, bosatyńdarshy, aý, balalar, kórip turyp óltiresińder me? ― dep shandyp baılanǵan qaıys arqandy bosatpaq bolyp edi, úıden qolyna laýlap janǵan ottyń jaryǵymen saby jalt-jalt etken sara ala qamshy alyp shyǵyp kele jatqan kempirdi kórip tosylyp qaldy. Kempir baılaýly kelinshektiń qasyna keldi de, jerdi qamshymen sabalaı aınalyp júr.

― Ket, páleket, ket! Árýaǵyńa bas atakem, qoldaı gór myna paqyryńdy! Qoldaı gór myna kúnáhar pendeńdi, qutqara kór! ― áldekimdermen aıqaılasyp, urysyp, áldekimderge jalyna jalbarynyp júr. Teristik jaqtan jel turyp, otty laýlata tústi. Bala-shaǵalar qaptap, qý butalardyń ústi-ústine salyp jatyr. Tyrs-tyrs etip jańbyr jaýa bastady. Jańbyr sálden keıin kúsheıe tústi.

― Otty óshirip almańdar! Ústine maı quıyńdar, ― kempir shyr-pyr bola qaldy. Jurtshylyq jantalasyp otty óshirmeýdiń qamyna kiristi. Aspan jarq ete qaldy da, qulaq tundyra kún kúrkiredi. Kempir otyra qalyp qolyn kókke jaıyp kúbirlep, birdemelerdi zarlana oqı jóneldi. Manadan beri sulyq jatqan kelinshek shıyrshyq atyp, qazyqty solqyldata julqyndy.

― Qarǵam-aı, qarǵam... ― dep, qasyna jetip barǵan shákene kempir kelinshektiń betine qarap qalyp, baj ete qaldy. Janarynan qyp-qyzyl jalqyn jaryq shyǵaryp, tisteri almas pyshaqtaı jarq-jarq etip, qaıshylanyp jatyr eken. Kún kúrkiregen sátte jańbyr tóbeden shelektep tógip jibergendeı bolyp quıyp ketti de otty bor etkizip óshirip tastady da, sap tyıyldy. Aspandy japqan qara bult lezde izim-ǵaıym joq bolyp, aı top-tolyq bolyp jarq ete qaldy. Qalyń jańbyrdan óship qalǵan ottyń shalasynan kók bý aralas tútin byqsydy.

― Otty jaǵyńdar! Otty... ― Kempir ózi talyqsyp ketti. El ot jaǵý úshin jantalasyp, birin-biri soǵa-moǵa qaıshylasyp jatqanda, arly-berli bulqynyp jatqan kelinshek yshqyna bir aıqaılady da, neshe qabat qaıys arqandy byrt-byrt úzip ornynan turdy. Mańaıdaǵy mal úrkip, ıtter qyńsylap adamdardyń etegine kirdi.

― Sumdyq! O, táńir ıem, óziń jar bola gór! ― jurt shýlasyp ketti. Talyqsyp ketken kempir endi tórt aıaqtap shetkeri qaraı qashyp bara jatyr. Appaq kóılegi laı batpaqqa bylǵanyp, jaǵal tartyp aǵarańdaıdy.

Jurt beıbereket shýlaı bastady. Shetkeride turǵan shamasy jeti-segizderdegi ul bala saıdy quldap shaýyp bara jatqan attyń jalyna kóz ilestirmeı jarmasa ketti. Súıretilgen shylbyrdy jınap ala bergende bir nárse janynan jarq etip janap óte shyqty. Attyń jalyna jabysyp jatyp shubatylǵan shylbyrdy ustaǵan oń qolyn kóterip kóz aldyna ákelgen bala shyńǵyryp jylap keledi. Oń qolynyń eki saýsaǵyn túbinen birdeńe qıǵashtap kesip ketipti. Qan atqaqtap tur. Jalma-jan attyń jalynyń astyna qolyn tyǵa qoıyp, shyrqyraı atty tebinip barady. At oqtaı zýlap saı aýzyna qaraı qarańǵylyqqa sińip kórinbeı ketti.

Aýyldan odan ózge tiri jan eshqaıda qashyp qutyla almaı qaldy. Kózderi qyp-qyzyl shoqsha jaınaǵan kelinshek tisterin áli saq-saq etkizip, qaıshylap júr. Kóıleginiń etegi jyrym-jyrym bolyp jyrtylyp júrgende dúr-dúr dybys shyǵaryp aldymen bulaqqa bardy. Eńkeıip birdeme alǵandaı boldy da, qas pen kózdiń arasynda ústine alajaǵal birdeme jamyldy da, qolyna oraq ispetti bir nárseni alyp qolyn kókke kóterdi. Atqan oqtaı bolyp zý ete túsip, áli eńbektep qashyp bara jatqan kempirdi ný qaraǵaıdyń etegine jetkizbeı janap óte shyqty. Kempirdiń basy bir jaqqa, denesi bir jaqqa ketti. Jurt taǵy shý ete qalysyp, otyra qalyp, qoldaryn kókke kóterip táńirlerine jalbaryndy. Kelinshek uılyǵysyp otyrǵan jurtty jarq ete qalǵan sáýle ispetti arly-berli áldeneshe ret kesip-kesip óte shyqty. Kóz aldaryna kelinshek kórinbeı qaldy. Tek otyrǵandardyń bir syzyqtyń boıymen shetinen tamaqtan baýyzdalyp bir jaqtaryna qaraı qulap jatqanyn ǵana kórdi. Áp-sátte barlyǵy qanǵa belshesinen batyp, óli deneleri ylǵı bir jaqtaryna qaraı qısaıyp jýsap jatty. Mańaı óli tynyshtyqqa ulasty. Alǵashynda-aq basy men denesi ekige bólinip qalǵan kempirdiń bir sanyn kózin tars jumyp alyp shylpyldata mekirenip jep otyrǵan kelinshektiń aýzy-basy qyzyl qanǵa boıalǵan.

***

Syzyp tań atyp kele jatty. Kúnniń jalqyn sáýlesi taýdan asyp mańaıǵa túse bastaǵanda kelinshektiń túnde bulaqtan baryp alǵan jamylǵysy kúnniń sáýlesimen kókshil tútinge aınalyp joǵalyp bara jatty. Kózi shart jumýly kelinshek qolyndaǵy kempirdiń jilinshigin áli taýysyp jep otyr. Jamylǵy ǵaıyp bolǵan sátte kózin jarq etkizip ashyp alyp, qolyndaǵy adamnyń sıraǵyn kórip baj etip, talyp qaldy. Biraz ýaqyttan keıin esin jıǵan ol oıbaılap shyńǵyra jylap, óz basyn ózi jerge toqpaqtap, ózin-ózi qarǵap-silep, aıqasyp jatqan óliktiń anasyn bir, mynasyn bir “Aǵaekem-aý, apataıym-aý, atakem-aý” dep zarlaı jylap, sharq uryp júrdi. Kún tús áleti bolaıyn degende esinen múlde adasyp jylaǵanyn qoıdy da, sharqyldap kúle bastady. Shetkeri jatqan, túndegi ózin bulaqtan kóterip kelgen jigittiń máıitiniń qasyna baryp:

― Tur, Eset! Tur... Sen nege jatyrsyń, júr kettik, anaý kúngi jerge baramyz, ―dep etpetinin jatqan jigitti aýdaryp shalqalatty. Basynyń bir jaq jartysy joq, tamaǵynan orylǵan, betin qan jaýyp ketipti.

― Uý, aýyra ma, qatty aýyra mA, janym? Turshy, kelshi, seniń qushaqtaǵanyńdy saǵyndym. Anaý kúngideı taǵy qushaqtashy... sheshinshi... ―yrjalaqtap júrip óliktiń qan-qan kıimin sypyra bastady.

* * *

Kesh bata jaırap jatqan qalyń óliktiń shet jaǵynda búrisip uıyqtap jatqan kelinshek gúr ete túsken dybystan oıanyp ketip, jan-jaǵyna alaqtap biraz qarap otyrdy da, atyp turyp bulaqtyń basyna júgirip bardy da:

― Ákel shapanymdy, ákel, ― dep sýǵa tebitip-tebitip qoıady. Sýdyń beti aıdyń sáýlesimen dirildep baryp qoldyń qý súıek qańqasy keshegi alajaǵal jamylǵyny kelinshekke usyna berdi. Jamylǵyny jamylǵan kelinshek shaq-shaq kúlip, ólikterdi jáýkemdep jeı bastady. Tań ata barlyǵyn jep joq qylyp, alystan jylaǵan baıǵyzdyń únine elitip biraz otyrdy da, uıyqtap qaldy.

* * *

Arada jıyrma jyl ótti. Baıaǵy aýyldyń qańyraǵan bos jurty. Keń alqapty saı ishi týsyp tur. Qustar saırap, arly-berli ańdar oıqastap júr. Erekshe bir kórkem júrispen sekektegen eliktiń laǵy sý ishpekke alańqaıdaǵy bulaqqa baryp tumsyǵyn sýǵa mala berip, baq ete qaldy. Mańaıda óli tynyshtyq ornady. Barlyq oıqastap júrgen ańdar údere, úrke bulaqqa qaraı qarady. Bulaqtyń basynan laqtyń artqy sıraǵy bir jarq etip kórindi de, ǵaıyp boldy. Sý betin shymyr-shymyr qaınap baryp astyna qaraı sý ortasynan aınala jónelgen bostyq qaldyryp, qatty qorp-qorp etkizgen daýys shyǵardy. Endi álgi ańyryp turǵan tórt aıaqtylar bet-betimen jaqyn turǵan qaraǵaıly betke qaraı tasyrlatyp úrke jóneldi. Joǵary taman bettegi qaraǵaıdyń arasynda atam zamanǵy záýlim qart qaraǵaıdyń mańaıy ― ańnyń julynǵan júni, jyrtylǵan terisi, tógilgen qan-jyn. Birdeńeniń qatur-ǵutyr súıek shaınaǵan daýsy estiledi. Qaraǵaıdyń arǵy betinde maraldyń jas buzaýyn aýzymen jáýkemdep, baıaǵy aýzy-basy qyp-qyzyl ala qan shashy dýdyrap ketken kelinshek otyr. Anda-sanda adamǵa jat gúr-gúr etken dybys shyǵaryp qoıady. Buzaýdyń sıraǵynyń bir jaǵyn tabanyna salyp, bir jaǵyn tisimen kergilep julyp jep otyr.

Kenet tars etken myltyq daýsy shyqty. Atyp turǵan áıel kóz ilestirmes jyldamdyqpen atylyp baıaǵy aýyl otyrǵan alańqaıdaǵy bulaqqa keldi de, sýǵa kúp etip enip ketti. Az-kem ýaqytta baıaǵy sol jıyrma jastaǵy alǵash kelinshek bolyp túsken beınesine enip shyǵa keldi.

* * *

Arqasyna jeńil býynshaq asynǵan, qolyna ań myltyǵyn ustaǵan qapsaǵaı boıly, ústine taıjaqy kıgen ańshy betten yra tómen júgirip keledi. Balapan qaraǵaılardy soǵa-moǵa joldaǵy kezikken kishigirim kedergiden orǵı sekirip, ushtyrtyp keledi. Jan-dármen júgirip kele jatyp oń jaq betkeıden úlken úńgirdi kózi shalyp qaldy. Biraq oǵan aıaldamady. Aldynda ishi salbyrap týýǵa jaqyn qalǵan býaz maral bir jambasynan qan sorǵalatyp táltirektep qashyp barady.

Tús aýyp ketken kez. Saı etegindegi syldyrap aqqan sýdyń boıynda ańshy jigit aryp-talasyp úlken maraldy jáýkemdep jatyr. Kóp uzamaı barlyq etti buzyp, jas teriniń ústine tastady. Maraldyń ishinen shyqqan óli buzaýdy sharanasymen qasyndaǵy bir ushqattyń túbine tastaı saldy da, anadaıda jatqan býynshaǵynan kishkene bir dorbadan tuz alyp, jas etke sebe bastady. Bar jumysyn bitirgen soń mańaıdaǵy qý aǵashtardy jınap ot jaqty da, shoǵy qalǵansha kútip otyrdy. Ettiń ústinde jatqan kezdigin alyp, jýandyǵy saýsaqtaı eki uzyn butany ushtap, syrtyn jaqsylap turyp arshydy da, tóstiktiń etin kere túırep shoqqa qaqtaı bastady. Tóstiktiń maıy tamyp, qyp-qyzyl qaraǵaı shoǵy qaıta-qaıta lap-lap ete qalady. Tuzben qosa taǵy birdemelerdi shyǵaryp anda-munda jerlerine seýip qoıyp otyr. Tóstik qyp-qyzyl sary bolyp pisti. Túıinsheginiń ishinen bir astaýsha shyǵardy da, pisken etti kesek-kesek etip týraı bastady. Anda-sanda aýyzyna da birdemeler salyp qoıady. Súısine mekirenip, maıly etti shaınańdap otyr. Etti ábden týrap boldy da, astaýymen bir shetke qoıyp, álginde ǵana ushqattyń túbine tastaı salǵan sharanadaǵy buzaýdy alyp, sýdy boılap, az-kem júrdi de qolyndaǵysyn tereńdeý bir jerine tastaı saldy. Sharananyń sary-jasyl nili sýdy sál laılady da, lezimde ózi de joq bolyp, sý tup-tunyq qalpyna keldi. Údireıe sál qaraǵan jigit jalma-jan býynshaǵyna keldi de, arly-berli qoparystyryp júrip bir aq shúberek tapty, shetinen tórt elideı jalpaq ári uzyn qylyp jyrtyp alyp, sý boıyndaǵy balapan qaıyńnyń butaǵyna baılady. “Qandaı da bolsyn, bir syry bar sý-aý”, ― dep kúbirledi. Astaýdaǵy etten biraz jedi de, býynshaǵyn jastanyp jantaıa ketti.

***

Kesh. Qatty qoryldap uıyqtap jatqan jigittiń janyna aıaǵyn ańdyp basyp jas kelinshek kele jatyr. Jigit endi qyrynan emes, shalqalap jatty. Buǵa qalǵan kelinshek tym-tyrs uzaq kútti. Jigitke tesile qarap jatyp bet-aýzy búlk-búlk etip, kózi jap-jasyl bolyp jana bastady. Sonysyn sezgendeı sol qolymen kózin kólegeıleı qaldy. Endi jer baýyrlap jyljyp jigittiń qasyna keldi. Teriniń ústinde jatqan etterdi qushyrlana sıpap kórdi de, alaqanyna bir nárse alyp “Súf, súf” dep úrlep qalyp edi, jasyl jalqyn suıyqqa aınaldy. Endi ol ony astaýdaǵy etke quıyp jaımen aralastyra bastady. Ábden aralastyrǵannan keıin astaýdy da bir-eki úrlep ornynan turdy da, jaqyn turǵan qaraǵaıdyń arasyna qaraı ketti. Jigit áli uıyqtap jatyr. Qaraǵaıdyń túbinde uzaq otyrǵan áıel jigittiń denesinen kóz almaı qarap otyr. Tynys alǵandaǵy kókireginiń kóterilip basylǵanyna qyzyqtap qaraıdy. Kózin jigittiń tómen jaǵyna qaraı syrǵyta bastady. Jigittiń uıatty jerine uzaq tesildi. Endi eki qolyn óziniń eki sanynyń arasyna qysyp alyp arly-berli yrǵala bastady. Kózi jasaýrap uzaq otyrdy da, ornynan súıretile turyp, jigitke qaraı júrdi. Jerde shashylyp jatqan qý shyrpylardyń bytyr-bytyr synǵan daýysynan jigit oıanyp ketti. Basyn jastanǵan býynshaǵynan julyp alyp, kele jatqan kelinshekke qadalyp qarap qaldy. Aqyryn qolyn sozyp myltyǵyn aldy. Kele jatqan adamnnyń áıel ekenin kórip júzine kúlki úıirildi. Myltyǵyn qaıta jerge qoıyp jatyp esine birdeme túskendeı selk ete tústi de, óńi qýqyldanyp, kózi baǵjıyp qaldy. Áıel sóngen ottyń basyna kelip tize búkti. Jigit áli qadala qarap otyr. Áıel óksip jylaı bastady. Alystan áıelmen úndesip baıǵyzdyń suńqyly estiledi. Jigit endi ornynan turyp, jaılap basyp áıeldiń ıyǵynan ustaı qasyna júrelep otyrdy.

― Saǵan ne boldy? Kimsiń? Qaıdan júrsiń? ― áıel ún qata almaı yqylyq ata óksýde.

― Myna ıen dalada ne istep júrgen jansyń? ― Áıel jaýap qaıtarmady. Biraz otyrǵan jigit butalardy jıystyryp ot jaqty. Laýlaǵan otqa bir, áıelge bir qarap otyryp:

― Sen ne, sóıleı almaısyń ba? ― dep surady. Sonda baryp yshqyna óksik atqan áıel:

― Men mylqaý emespin, biraq bul jerge qalaı tap bolǵanymdy bilmeımin, tipti ózimniń kim ekenimdi de bilmeımin, ― sóziniń sońy kúbirge aınalyp ketip, anyq estilmeı qaldy. Jigit anadaıda turǵan astaýdy aldy da, laýlap janǵan otqa ustap, ishindegi manadan qalǵan etti jylyta bastady. Ettiń maıy byj-byj etip shyjǵyrylyp ábden ysydy. Astaýdy qulaǵynan ustap ekeýiniń ortasyna qoıyp, janyndaǵy kezdigin shyǵaryp, astaýdaǵy etti ushymen shanshyp alyp aýzyna saldy da tamsana shaınap, endi bir kesegin alyp áıelge usyndy.

Áıel únsiz pyshaqtan etti sol qolymen ilip aldy. Shyrt etip pyshaqtyń ushy etpen birge synyp áıeldiń qolynda ketti. Etti aýzyna salǵan áıel shala shaınap juta saldy da, qolyn qaıta sozdy. Bul joly jigit astaýdaǵy etti qarbytyp asap-asap aldy da, bos ydysty áıeldiń aldyna laqtyryp tastaı saldy.

Kózi shatynaı qaraǵan áıel ornynan atyp turmaqqa qamdanyp edi, saq otyrǵan jigit áıeldi bas salyp astyna jumarlady da, janynda jatqan jińishke qaıys arqanmen qol-aıaǵyn myqtap baılap tastap, ózi býynshaq-túıinshekterin jınap ketýge qamdana bastady.

― Eshqaıda da qashyp qutyla almaısyń. Bosat meni! ― Áıeldiń yzbarlana shyqqan únine jigit selt etken joq. Myltyǵyn qolyna aldy da, qasqa mańdaıdan tirep turyp:

― Tartyp kep qalaıyn ba? ― dep masattana qarqyldap kúldi de, ― seniń aram qanyńa ortaq bolyp ne qylamyn. Jigit keri buryldy da, saıdy órlep ketip bara jatty. Túngi aıdyń aqshyl sáýlesi qalyń qaraǵaıdyń arasynan anda-sanda jarq-jarq etip qalady.

― Toqta! Áıeldiń jaryqshaqtanǵan daýsy estildi. Jigit kenet júregi aınyp qusyp jiberdi. Qusqan qusyǵynan jap-jasyl sáýle jarqyldap tur. Jigittiń ál-dármeni ketip tizerlep otyra ketti de, tili salaqtap, kózi alaıa aqılanyp, bir jaǵyna qaraı sulaı jyǵyldy. Baılaýly jatqan áıel ornynan domalap júrip sýǵa qaraı jyljyp bara jatty.

* * *

Kúndiz. Keshegi ańshy júgirip kele jatqanda kórgen úlken úńgir. Úńgirdiń ishinde tórt jaqqa qaǵylǵan qazyqqa kerilip baılanǵan ańshy tyrdaı jalańash, yshqyna dem alyp qınalýda. Túp jaǵyndaǵy beı-bereket jaıylǵan qalyń ań terisiniń ústinde tyrdaı jalańash áıel jatyr. Rahattana uıyqtap jatyr. Talmaýsyrap talyqsyp jatqan jigittiń kóz aldyna keshegi tún elestedi.

Qulap jatqan onyń qasyna kelgen áıel erekshe bir alapat kúshpen ony qoltyǵyna qysty da, osy úńgirge alyp keldi. Eshqandaı bir qarsylyq kórsetýge onyń dármeni jetpedi. Tórt jerge qazyq qaqty da, onyń kıimin tuttaı qylyp sheshti de, qazyqqa kerip tastap, endi ózi sheshine bastady. Onyń kerýli jatqan jalańash denesin tilimen jalap súıe bastady. Jigittiń denesi dir-dir etip, álsiz bulqynyp jatty. Uzaq jalanǵan áıel endi onyń ústine qunysyp biraz otyrdy da, óziniń maqsatyna jete almaǵan soń, ornynan turdy da, úıilgen teriniń arasynan bir kishkene qalta taýyp aldy da, aqtara bastady. İshinen bir aqshyl sút tústi móldir túımeshikti taýyp alyp, jigittiń bas jaǵyna keldi.

― Bul bóken jalaq, seniń endi shabytsyz bolǵanyńdy kóreıin, ― dep áıel saıqaldana kúldi de, qolyndaǵy zatty jigittiń aýzyna tyqpalady.

Ernin jymqyra tistep aryp-talasqan jigittiń eki shyqshytynan mytı qysqan áıel onyń aýzyn eriksiz ashtyrdy da, tańdaıyna salyp jiberip aýzyn alaqanymen basyp tura qaldy. Tańdaıyna túsken bóken jalaq erip tamaǵyna kete bastasymen jigit denesiniń ishine bireý ystyq maı quıyp jibergendeı sharq uryp týlaı bastady. Osy kezde jigittiń ústine qarǵyp mingen áıel rahattana, sharqyldaı kúlip, jigitpen birge týlaı bastady. Jigit óziniń eriksiz qozǵan nápsisin tıa alar emes. Bir qarap qalǵanda áıeldiń sol jaq omyraýynyń ústinde alaqannyń jartysyndaı qap-qara meńdi kózi shalyp qaldy. Arada biraz ýaqyt ótkende jigit talyqsyp baryp, sulyq jatyp qaldy. Áıel ashyq omyraýyn jigittiń denesine úıkelep biraz jatty da, jigittiń janyna qısaıa ketti.

* * *

Qys. Mańaıdy qalyń qar basyp, úńgirdiń ishin aıaz kernep tur. Eki aıaǵy men bir qoly qazyqqa myqtap baılanǵan jigit qalyń teriniń arasynda tek bir qoly ǵana bos, júni jalbyraǵan áldebir ańnyń sıraǵyn mújip otyr. Úńgirdiń aýyz jaǵynda qarny shardıyp shyǵyp ketken áıel aýyr qozǵalyp, shyǵar esikti qymtap jaýyp júr. Óziniń astyndaǵy nájisinen jıirkengen jigit qaıta-qaıta qurǵaq loqsıdy da, qolyndaǵy shıki etti laqtyryp jiberedi. Ony baıqaǵan áıel sıraqty qaıtadan onyń aldyna alyp kelip berip jatyp:

― Muny talqajaý etpeseń ashtan ólesiń, ― dedi.

― Bul qorlyqty kórgenshe ólgenim jaqsy edi. ― Jigit bar úmitin úzgen. Jaılap qana osyny aıtty da, loqsı otyryp shıki sıraqty qaıtadan mújı bastady. Úńgirdiń aýyz jaǵynda jatqan óziniń kıim-keshek túıinsheginiń arasynda jatqan myltyǵyna tesile uzaq qaraǵan jigit úmitsizdene basyn shaıqap kúrsindi de, bir jaǵyna qaraı qısaıyp jata ketti.

***

Tún ortasy aýǵan shaq. Dalada gýildegen borannyń daýsy estiledi. Úńgirdiń aýzyna jabylǵan terilerdi qaldyrlatyp ishke qaraı qar ushqyndary qapalaqtaıdy. Úńgirdiń qabyrǵasyna eki alaqanymen tirelip jaǵalap júrgen áıel bebeý qaǵyp tolǵatyp júr. Bet aýzynan aqqan jaǵal-jaǵal ter men aralasqan kóz jasy ıeginen sorǵalap, ústindegi ań terisinen tigilgen keýdeshesine tyrs-tyrs tamady. Endi ol belindegi kóılek ornyna japsyryp alǵan terini doldana julyp aldy da, jigitke qaraı laqtyryp jiberdi.

Tań alakeýimdeı bere úńgir ishindegi úshkir tasqa asylyp turǵan áıel kúshene shyńǵyryp jiberip únsiz jerge búgile tústi. Shar ete túsken bala daýsy shyqty. Talyqsyp biraz jatqan áıel qolyn sozyp jaqyn jerde jatqan jigittiń kezdigin aldy da, balanyń kindigin kesip, ony qalyń terige orady da, jigitten alys terilerdiń ústine tastaı saldy da, súıretilip dalaǵa shyǵyp ketti.

* * *

Úńgirdiń ishinde jatqan jigit shyrqyrap jylap jatqan balaǵa qaraı barmaqqa qansha umsynsa da, baılaýly arqannan bosaı almaı, aryp-talasyp jatyr. Balanyń ashshy daýsy basqa esh nárseni estirter emes. Tús aýa syrttan áldeneniń súıretilgen daýsy shyqty. Úńgirdiń aýzyndaǵy qaltqyny julyp tastap, ishke súıretken buǵysy bar áıel kirdi. Áıeldiń aýzy-basy qan. Buǵynyń sanyn san, qolyn qol etip tabanyna basyp turyp julyp-julyp aldy da, bir sanyn jigittiń aldyna qaraı laqtyryp jiberip, ózi jylaı-jylaı úni ábden qarlyǵyp qalǵan balany qolyna alyp, omyraýyn emize bastady. Jigit únsiz, tisi-tisine tımeı qalshyldap, qalyń teriniń astynda basy ǵana qyltıyp jatyr. Keshke deıin áıel úńgirdiń jartysyn qaraǵaıdyń qý butaǵymen toltyryp tastady. Kesh bata jigittiń býynshaqtaryn aqtaryp júrip ottyq taýyp alǵan ol jigit osynda kelgeli tuńǵysh ret ot jaqty. Álsiz úzilip shyqqan tútin úńgirdiń aýzyndaǵy jabylǵan teriniń jyrtyǵynan syrtqa shubatylyp shyǵyp jatty. Jigit lám-mım demesten otqa qarap tapjylmaı otyr. Áıel balasyn qushaqtap ottyń basynda otyr. Kenet syrttan áldeneniń gúr ete túsken ashshy úni estildi. Balany jigit jaqtaǵy qalyń teriniń arasyna qoıa salǵan áıel bajyldap esikke qaraı umtyldy. Esikten bir ala-jaǵal alyp kóleńke enip kele jatyr. Jigit teriniń arasyna qaraı basyn tyǵa bastady. Bajyldaǵan áıel ala kóleńkemen baryp alysa ketti. Úńgirdiń ishiniń qora-qopasy shyqty. Áli arpalysyp, alysyp júr. Bir zamanda áıel úńgirdiń aýyz jaǵynda turǵan myltyqty jigitke qaraı laqtyryp kep jiberdi. Bos bir qolymen myltyqtyń shaqpaǵyn qaıyrǵan jigit úńgirdiń aýyz jaǵyndaǵy alysyp júrgenderdi kózdep, massany basyp qaldy. Baj ete túsken áıel daýsy men aýyr yńq ete túsken sumdyq joıqyn daýys shyqty da, kóleńke súıretilip syrtqa qaraı qasha jóneldi. Jigit qolyndaǵy myltyǵynyń shaqpaǵyn qaıyrdy da, úńgirdiń aýzyna qaraı kózdep, tapjylmaı áli otyr. Bir kezde baryp áıel súıretilip ornynan turyp kele jatty. Jigit asyǵys myltyqtyń massasyn basyp-basyp qaldy. Shyrt-shyrt etken qurǵaq daýystan ózge eshnárse shyqpady, asyǵys shaqpaǵyn taǵy qaıyrdy. Jan talasyp jatqan jigitke qaraǵan áıel saqyldaı kúlip kelip onyń qolynan myltyqty julyp aldy da, úńgirdiń qabyrǵasyna bir salyp qundaǵyn julyp aldy da, ary túpke qaraı laqtyryp tastap, teriniń arasynda shyrqyrap jatqan balasyna qaraı keldi.

* * *

Kóktem mezgili. Sol úńgir. Jigit áli sol ornynda baılaýly. Sheshesiniń julmalap jep otyrǵan shıki etiniń bir jaǵynan qyzyl ıegimen tistelep julqylap balasy eńbektep júr. Jigit balaǵa únsiz qarap otyr. Jalańbut er bala óz tabıǵatynan tys eseıip ketken. Sheshesiniń etegine jarmasyp, tik júrip júgirip ketkisi keletin tárizdi. Kenet syrttan tars-turs myltyqtyń daýsy estildi.

― Tómen qaraı, tómen qaraı...

― Jiberme, jiberme...

― Itterdi bosat!

― Baıqa, ıtti jazym qylmasyn. ― Aıqaı súren salǵandar tasyrlatyp úńgirdiń mańynan óte shyqty. Úńgir ishinde jatqan jigittiń kózi shyradaı janyp ketip:

― Qutqaryńdar! ― dep bar daýysymen baryldap aıqaılaı bastady. Shar ete qalǵan balany bir jaqqa tastaı salǵan áıel atylyp keldi de, baılaýly jigittiń alqymynan ala tústi. Arly-berli bulqynǵan jigittiń kózi aspanǵa qarap aqılanyp baryp jaryǵy sónip, baılaýly aıaǵyn qatty bir seripti de jany úzildi. Ólikti aýdaryp kórgen áıel kózi móltildep jylarman bolyp otyrdy da, jigittiń múrdesin bas salyp julmalap jeı bastady. Súısinip, mekirenip jep otyr. Bajyldaǵan balasy anadaıda qalyń arasynda bastyrylyp jatyr.

Bulaq basyna jete jaraly qasqyrdy qýyp jetken ıtter jan-jaǵynan ala ketken. Artta tasyrlatyp attylar da keldi. Olar kelgenshe qasqyrdyń jany baıaǵyda shyǵyp ketken-di.

İshindegi mosqaldaý bir kisisi bar atpaldaı jeti jigit. Qarqyldaı kúlisip ıtterin ajyratyp alysty. Mosqal kisi:

― Ana betten beri shaýyp kele jatyp bir adamnyń aıqaıyn estigendeı boldym. Sender eshnárse estimedińder me? ― dep surady.

― Men de estidim...

― Sol mańnan úlken bir úńgirdi baıqap qalǵandaı boldym.

― Qoısańdarshy, mynaý ıen dalada ne qylǵan Adam?

― Óziń qaıdan júrsiń ıen dalada?

― Bizdiki bólek ańshylyq..

― Ol jerde de bir ańshy jatqan shyǵar, ― arly-berli kóp qaýqyldasqan olar qasqyrdyń terisin sypyryp jatqan jas jigitke:

― Sen asyqpaı terini búldirip almaı sypyra ber! Biz anaý úńgirge baryp bilip keleıik, ― desip attaryna mindi de órge qaraı tyrmysyp shaba jónelisti.

Ózderine qaraı qalyń attylardyń kele jatqanyn kórgen áıel qaraǵaıdyń ishine qaraı tura qashty da, ishte qalǵan balasynyń shyńǵyrǵan daýsyn estip, qaıta artyna qaraı júgirdi. Bul taıap qalǵanda, attylar da úńgirdiń mańyna jetken edi. Endi olardy kórip áıel bógelip qaldy. Dáý qaraǵaıdyń qalqasyna baryp jasyrynyp tura qaldy. Úńgirge aldymen mosqal erkek kirdi.

Úńgirge kirip kelgen kisi ózine qaraı eńbektep baqyryp kele jatqan balany jerden ilip aldy da, sońynda kele jatqan jigitke ustata saldy. Anadaıda jatqan keýdesinen joǵary terimen jabylyp jatqan adamnyń qasyna keldi. Onyń qol aıaǵynyń baılaýly ekenin kórip tiksinip turyp qalyp baryp betindegi terini julyp aldy da, yshqyp otyra ketti.

― Ne? Ne boldy? ― dep entelegen artyndaǵy jigitterge sóıleýge shamasy kelmeı baılaýly jatqan adamnyń bas jaǵyn ymdaı berdi.

Jigitterdiń barlyǵy shý ete qaldy. Jatqan adamnyń bet aýzynan túk joq, qan-qan bet súıegi ǵana qalypty.

― Kettik bul jerden.

― Ne qylsa da bir pálesi bar jer.

― Balany qaıtemiz?

― Tasta!

― Obal ǵoı...

― Iá, jas sábıdiń ne kúnási bar. Alyp júr.

Aqyry olar balany alyp syrtqa atyp shyqty da, attaryna asyǵys qonyp, manaǵy qasqyr soıyp jatqan jigitke qaraı shapqylaı jóneldi. Arttarynan elbeńdep biraz jerge deıin júgirgen áıel birazdan soń keıindep qalyp qaldy.

Attylar bulaqtyń basyna jetti de, terini qolyna alyp anadaıda otyrǵan jigitke “Bol! Bol!” desip atqa mingizdi de, saıdyń aýzyna qaraı shapqylaı jónelisti.

***

Kesh batyp, tún ortasy aýa óz aýyldaryna jetken ańshylar birden taraspaı, aýyldyń aıaq jaǵynda jalǵyz otyrǵan baqsynyń úıine attyń basyn bir-aq tiredi.

Asyǵys attan túsip jatqan olardy úıden baqsynyń ózi shyǵyp qarsy aldy. Bala áli shyrqyryp jylap júr.

― Armysyńdar? Aman jettińder me?

― Aman, aman.

― E, aman bolsańdar, mende neleriń bar edi?

― Aıtamyz, qazir aıtamyz. Ózimiz esimizdi jıyp alaıyq.

― Aıtpasańdar da bilip otyrmyn...

― Qalaı?

― Ol jerdi jyn býǵan, sol jerde osydan on jyldan buryn úlken bir aýyl mekendegen, sol aýyl bir túnde qyrylyp joq bolǵan, sodan bir beıkúná sábı qashyp qutylǵan. Sosyn bir áıel.

― Olar qaıda?

― Áıel sol aýyldy qyryp joıǵan jalmaýyzǵa aınalyp ketken.

― Al, bala she?

― Ol aman, qutylǵan.

― Biz myna balany alyp keldik. Taǵy bir adam boldy, ólip qalypty, ― kelgen jigitter talasa-tarmasa sóıleı jóneldi.

― Báribir qaterli iske barǵansyńdar. Júrińder, úıge kirińder, ― dep barlyǵyn bastap úıge kirgen baqsy úıdiń bosaǵasynda otyrǵan qara búrkitti basynan sıpap biraz turdy da: ― Ákel ana arqandy, belimdi býyp burańdar, ― dep ámir etti.

Keregeniń basynda ilýli turǵan qaıys arqandy baqsynyń beline neshe qabattap baılaǵan jigitter qamshynyń sabyn salyp buraı bastady. Buraǵan ústine “Buraı berińder!” dep baqsy bebeý qaǵady. Baqsy bir kezde búrkit bolyp pishtáktap ala jóneldi. Sol kezde bosaǵada otyrǵan búrkit te úıdiń tóbesin ala aınala ushyp pishtáktaı jóneldi. Aýzynan aq jalyn búrkip býyrqanǵan baqsy bir sátte baryp saıabyrlap ózin bosatýdy buıyrdy. Belindegi arqandy sheship bolǵannan keıin baryp:

― Bul bala Adam men albastynyń arasynan jaralǵan... Sol jerde qaldyrýlaryń kerek edi. Endi eshqaıda tastaı almaısyńdar... bastaryńa qater tónedi... izderińnen albasty ilesip alǵan. Balany aýylǵa alyp baryp, baǵyńdar. Tek qannan alys ustańdar. Qan kórmese eshkimge zábiri bolmaıdy. Al eger ernine shıki qan tıse bul da jalmaýyzǵa aınalady. Óz ajalymen ólmese, bunyń sheshesi búkil aýyldy qyryp ketedi. Ol kúndiz adam beıneli bolady da, kesh batyp, aı týǵan soń albastyǵa aınalady. Oǵan eshkimniń shamasy kelmeıdi. Tek óziniń balasynyń ǵana shamasy jetedi... baryńdar endi, baryńdar... balaǵa at qoımańdar, aýylǵa aparyp jiberińder... ― dep esikti ashyp qonaqtardy syrtqa shyǵaryp jiberdi de, ózi basyn eki jaqqa soǵyp birdemelerdi oqı bastady.

Syrtqa shyǵyp attaryna mingen jigitter alqa-qotan tura qalyp aqyldasyp tur.

― Al endi ne isteımiz?

― Basqa túsken pále degen osy!

― Osynyń barlyǵy buzaýlaǵaly turǵan maraldy atqanymyzdan...

― Úńgirge barmaý kerek edi.

Anany bir, mynany bir aıtyp daǵdaryp turǵan topqa manaǵy mosqal erkek:

― Já, buny daladan taýyp aldyq dep ana mylqaý qoıshy shalǵa asyraýǵa beremiz. Onyń kempirinde de til joq. Sodan laıyq eshkim de taba almaımyz bul aýyldan. Sosyn árdaıym ózimiz ańdyp júremiz. Osydan basqa esh amal taba almadym. Barlyqtaryń aýyzdaryńa ıe bolyńdar. Eshkimge tis jarmańdar. Bunymyzdy ana sholaq qol Maran bilse, arqamyzdan taspa tiledi. Osyǵan keliselik, ― dep sheshim aıtty.

Shetkeri turǵan alpamsadaı qara jigit qana:

― Maran, eh, sol Maran da syrttan kelgen kirme emes pe? Ákelerimiz aıtyp otyratyn, on jasynda bir jaqtan qashyp kelipti dep... ― kúńkildep sóıleı bastaǵan ony manaǵy shaldaýyt kisi:

― Jeter endi, muny bilse Maransyz osy aýyldyń eshkimi de bos qaldyrmaıdy, ― dep tyıyp tastap, qasyna bir jigitti ǵana ertti de qalǵandaryn jaı-jaıyna jiberip, aýyldyń arǵy shetindegi qoıshynyń úıine keldi.

Tún tastaı qarańǵy bolsa da, mylqaý shal bulardy birden tanyp, qolyn shoshaıtyp marapattaǵan beıne kórsetti. Mosqal erkek qoınyna tyǵyp alǵan balany shyǵaryp, attan tústi de shaldy jetelep úıine kirip ketti. Shala janǵan otty qaǵystyryp otyrǵan kempir úni shyqpasa da, ernin jybyrlatyp amandasqan boldy.

Balany kempirdiń aldyna ákep otyrǵyzǵan ol kempirge «balany senderge anaý alys jaqtan alyp keldim» degendi ymdap aıtty. Kempir sener-senbesin bilmeı talyǵyp uıyqtap jatqan balany baýyryna qysa túsip, jylap otyr. Mylqaý shal ornynan atyp turdy da ony jetelep dalaǵa alyp shyǵyp, beldeýde turǵan atyna alyp kelip, atynyń shylbyryn sheship oǵan ustata berdi.

Basyn shaıqap, qolymen ary ıterip “atty almaımyn, keregi joq” degendi ázer túsindirip mylqaýdyń qasynan ázer qutylǵan ol atyna kelip qasyndaǵy joldasyna:

― Baıqus shal men kempirde shyǵarǵa jan joq, jalǵyz atymdy al dep júgirip júr. E, az kún bolsa da aldanysh bolsyn. Biz de báleden az ýaqytqa bolsa da alystaı turalyq. Kettik endi, ― dep atyna qamshy basty.

***

Mylqaý shal men kempirdiń de balasy mylqaý bolyp ósken. Biraq eresen zor, jasy on besten asqan. Atpal azamattar ázer ornynan qozǵaltatyn nán qaraǵaıdy qoltyǵyna qysyp, bettep súırep aýylǵa alyp keledi. Balasynyń eren kúshine masattanǵan mylqaý shal bas barmaǵyn kórsetip yrjıdy. Balanyń tili shyqpaǵannan keıin be, únemi qabaǵy qatýly, bet-aýzy kisi qaraı almastaı susty. Aýyldyń bala-shaǵasynyń barlyǵy aınala qashady. Aýyldyń ıtteri de ony kórgende quıryqtaryn butyna qysyp, zytyp beredi.

Bala shal-kempirden bólek syrtqa jatatyn bolǵan. Ár kúni keshkisin uıyqtaǵan saıyn tús kóredi. Túsinde qan men sút aralastyra shirene julqylap omyraý emip jatady, kimniń omyraýy ekenin ózi de bilmeıdi. Tek omyraýdyń ústińgi jaǵyndaǵy alaqandaı qara qalǵa qadalyp jatyp oıanyp ketedi. Oıanady da alasuryp qalyń qaraǵaıǵa qaraı júgire jóneledi. Júgirisiniń jyldamdyǵy sonsha, qulaǵynyń túbinen shyqqan jeldiń dybysy qulaǵyn tundyryp jiberdi. Kózdi ashyp-jumǵansha kúndiz basy ázer kórinetin atty adamǵa et asym ýaqytta, etegine ázer jetetin taýdyń ushar basyna bir-aq shyǵady. Sol jerde turyp-aq aýyldaǵy ár nárseni ap-anyq kóredi. Qarsy betten bir áıeldiń sulbasyn kórgendeı bolyp, solaı umtylady. Biraq jete almaıdy. Sosyn qaıtyp kelip jatyp qalady.

Anda-sanda mal soıyp jatqandardyń qasynan ótip bara jatqan balany ózinen tysqary bir kúsh mal soıylyp jatqan jerge eriksiz alyp keledi. Maldyń ytqı atqaqtaǵan qyp-qyzyl qanyn kórgende, kózi qyzaryp janyp shyǵa keledi. Mańaıdan bireý-mireý kórip qaldy ma dep, asyǵys kózin jeńimen basa qoıady. Qannyń jylymshy ıisi murnyna kelip, tamaǵy búlkildep jutyp, jutynyp qoıyp, qandy aparyp tógýin kútedi. Úıden alystatyp aparyp tókken qanǵa kelgen ıtter ony kóre qasha jóneledi. Endi qanǵa jete bergende, baıaǵyda ózin alyp kelgenderdiń birin kórip qalady da, jylystap shetkeri ketip qalady.

***

Kesh. Taıaq jonyp otyrǵan balanyń qolyndaǵy pyshaǵy taıyp ketip, sol qolynyń bas barmaǵyn etin jalbyratyp kesip ketti. Aýyrsyna yńyranǵan bala sol qolyn etegimen oraı qoıyp edi, qan toqtar emes. Aýyrsynǵany sonsha, kózinen jas parlap ketti. Aqyry eteginen qolyn shyǵaryp alyp oń qolynyń alaqanyna salyp mytyp ustap biraz otyrdy. Kózinen aqqan jasyn súrtpek bolyp qolyn joǵary kóterip kele jatyp, balanyń murny qýsyryla qaldy. Endi timtinip jan-jaqty ıiskeı bastady. Qolynan qan áli saýlap tur. Oń qolynyń qalaı bosap, jaraly bas barmaǵynyń aýzyna qalaı túskenin ózi ańdamaı qaldy. Saýsaǵyn qushyrlana soryp barady. Denesinen bir ystyq aǵyn aǵyp ótkendeı júzi jaınap, kózi qyp-qyzyl bolyp jarqyrap shyǵa keldi. Ol ázer degende aýzynan sol qolyn julyp aldy. Qolyna qarasa bas barmaǵy túbimen joq, jep qoıypty, bir tamshy da qan joq, bárin soryp alǵan. Ornynan atyp turǵan ol qaraǵaıdyń ishine qaraı atyla jóneldi.

Balanyń bar isin kórip otyrǵan baqsy beline arqandy orap oń jaqtaǵy keregeniń basynan saryala qamshyny aldy da, óz belin ózi býnap buraı bastady. Úıdiń ishinde dalp-dalp etip búrkiti arly-berli ushyp júr.

***

Taýdyń basynan bularǵa bedireıe qarap turǵan balanyń qasynan áldebir alajaǵal dúnıe zý etip óte shyqty. Qolyndaǵy talyqsyp qalǵan balanyń sanyn san, qolyn qol etip borshalap biteýdeı jutyp jibergen ol, sol lyp etip óte shyqqan alajaǵaldyń sońynan zymyrady. Alajaǵal jamylǵan baıaǵy kóne aýyldyń jurtyndaǵy úńgirge tartty. Úńgirge kire qýyp jetken bala ony bas saldy. Nege ekeni belgisiz, alajaǵal oǵan qarsylyq kórsetpedi. Alajaǵaldyń sıraǵynan ustaǵan bala ony úńgirdiń qabyrǵasyna soqqylap janyn shyǵardy da, jata qalyp sıraǵynan bastap julmalap jeı bastady. Eki sıraǵyn birdeı jep bolyp keýdesindegi jamylǵyny dar etkizip julyp alǵan bala túsinde emetin omyraýdy kórip shyńǵyryp jiberdi de, laqyldatyp qusa bastady. Sosyn áıeldiń qalǵan jarty denesin mylja myljasyn shyǵaryp tas qabyrǵaǵa urǵylap joq qyldy da, kózinen qyp-qyzyl jaryq shashyp tisterin qarsh-qarsh qaıshylap ózi kelgen jaqqa qaraı zaýlaı jóneldi.

***

Qalyń qaraǵaıdyń arasynan tilip iz qaldyryp zaýlap kele jatqan qubyjyqtyń tóbesinen ashshy shańqyldap baqsynyń qara búrkiti aýylǵa qaraı quıylyp keledi.

Búrkitiniń daýsy qulaǵyna jetken baqsy shal ornynan atyp turyp zirkildep, burqyrap baqsylyq oıynǵa qaıta kirisken. Aýzynda lapyldap janǵan qaraǵaıdyń dáý butaǵy qyp-qyzyl ottyń ishinde arly-berli oıqastap tur. Qubyjyq keıindep qala berdi de, búrkit aýylǵa jaqyndap qaldy.

---