Qabenniń qubylysy
Drama
QATYSATYN ADAMDAR
Qaben — Profesor
Dáýren — Dosent
Janar — Basshy
Taıman — Hatshy
Qońyz murt — Aqbas ǵalym
Saǵıra — Hırýrg
Marǵaý — Azat
Ǵalymdar, munaıshylar
BİRİNSHİ PERDE
1
Embi. Munaılydaǵy óndiris basqarmasy. Bastyqtardyń biri otyratyn keń kabınet: bir jaǵy — aýyzǵy bólme, onda Saǵıra otyr; bir jaǵynda tórgi bólmege ótetin esik kórinedi. Qońyz murtpen Marǵaý kiredi.
Qońyz murt(Saǵıraǵa). Saǵıra shyraǵym, tur da júgir. Taıman-derektrdi tap. Tap ta, taban aýzynda Saǵamen sóılestir. Kombınat bastyǵy izdep jatyr. (Saǵıra stolynyń ústin jınap, ornynan turǵansha shydamaı). Oıbaı bol, Saǵıra, bol! Quryp ketemiz, bol. Qara jerge qazyq qyp, qaǵyp jiberedi bizdi, bol!
Marǵaý. Dedińiz-aý!..
Saǵıra (ketip bara jatyp, renjip). Oıpyrmaı, aǵaı-aı, aspandy alaqandaı, jerdi tebingideı qylasyz da júresiz...
Qońyz murt(Marǵaýǵa kózildiriginiń ústinen súze qarap). Otyr. (Ózi de otyrady). Sóıtip, kindikten keldik de.
M a r ǵ a ý (esinep). Solaı.
Qońyz murt. Eki jigitpiz deısiz be?
Marǵaý. Solaı.
Qońyz murt. Qasyńdaǵyń kim edi áli, Qa... Kaban dep pe ediń?
Marǵaý (esinep). Solaı. (Selk etip). Jo-jo... Qaban degen qasqyr emes pe, Qaben deńiz, Qaben...
Qońyz murt (keńkildep kúlip). Nege shoshydyń so sekildi... Qabeniń de qaban tárizdi qasqyr kórinedi ǵoı, zańǵar. Osy bar ma, aý, "áp" dep, bas salyp, shap berip, qyrshyp ap, qıyp túsip qarap turady eken, muqym.
Marǵaý. Dedińiz-aý... Ony qaıdan bilesiz?
Qońyz murt (kózi qylılanyp). Bilgeni nesi, kórdim ǵoı myna kózimmen. Taıman-derektr ekeýi yńqytý aralady baǵana...
Marǵaý. Toqtańyz, "yńqytý" degenińiz NGDÝ — neftegazodobyvaıýshee ýpravlenıe degenińiz be?
Qońyz murt. Dál aıtasyń, zańǵar. Til kelmeıdi, shortý. Taıman-derektr myna tildi (kórsetedi) talaı burap ta kórdi, shórábná bolmaı qoıdy.
Marǵaý (esinep). "Shárobnáńiz" vseravno boldy-aý sonda...
Qońyz murt. Seniń Qablanyń Taıman-derektrmen bozda birge oqyǵan kórinedi ǵoı, solaı ma?
Marǵaý. "Boz" degenińiz výz bolsa, Taıman men Qaben ekeýi ǵana emes, myna men, ıaǵnı Marǵaý Majyra balasymen úsheýi bes jyl jup jazbastan birge oqydy dep bilgeısiz.
Qońyz murt. Solaı ma? Taıman-derektrmen birge boz bitirseńder, bıyl oǵan tórt jyl... Sonda sen ekeýiń tórt jyl boıy asperanbysyńdar?
Marǵaý. "Asperan" degenińiz aspırant bolsa, óte durys aıtasyz. Qaben ekeýimiz tórt jyl boıy aspırantpyz.
Qońyz murt. Asperanda súrek bolmaýshy ma edi, solaı júre beresińder me sonda?
Marǵaý. Joq, Qaben júre bermeıdi, osy sapardan oralǵan bette dısertasıa qorǵaıdy, ǵylymı dáreje alady.
Qońyz murt . Óziń she?
Marǵaý. Ózim júre berem.
Qońyz murt. O nege?
Marǵaý (esinep). Maǵan asyǵys joq.
Qońyz murt. Nege asyǵys joq?
Marǵaý (beı-jaı). Asyqqan — shaıtannyń isi. Qaıda baram asyǵyp?
Qońyz murt (keńkildep kúlip). Ne deıdi? (Zalǵa). Aý, mynaýyń anaý bop shyqty... (Marǵaýǵa). Óı, seniki bir asyǵysy joq uzaq ǵumyr boldy ǵoı sonda... Bul dúnıede eki jasaıtyn zańǵar shyǵarsyń sen?
Marǵaý (jaıbaraqat). Áńgime sonda (yńyrsı ándetip). "Ahaý, jalǵan... Dúnıe eki aınalyp kelmes saǵan..." (Qońyz murtqa). Solaı, siz ben biz asyqty dep dúnıe shirkin myńq etpeıdi bári bir. Olaı bolsa, men de eregistim. Siz de sóıtińiz. Asyqpaıyq. Retin taýyp, ketpeı qoıý kerek bu dúnıeden... (Qońyz murt qyzyǵa, qumyǵa kúledi).
Dáýren kirip kele jatady.
Dáýren (áldenege yzaly). Asyqpaıdy-eı bular, tipti asyqpaıdy...
Qońyz murt (kúlkisin kilt tıyp, ushyp turyp). Qudaı urdy, kelip qaldy.
Marǵaý (esineı bere selt etip). O kim?
Qońyz murt. Bas buzar. Dáýren Sálmenov.
Dáýren (kire bere, Qońyz murtqa). Iá, Qońyz murt, neǵyp úrpıip tursyń kúshik kórgen mysyqtaı?
Marǵaý. Dedińiz-aý!..
Qońyz murt (ótirik kúlip). Qoı shalym, qoı, neǵylaıyn úrpıip...
Dáýren (Marǵaýdy kórip). Myna jigit kim?
Marǵaý (qolyn usynyp). Marǵaý Majyraev. (Esinep, ári burylyp ketedi).
Dáýren. Marǵaý? Estimegen esimim. (Zalǵa). Marǵaý dese marǵaý eken, ózi bir shynynda da óz-ózinen majyra bop uıyqtaı beretin aramsan shyǵar, sirá... (Qońyz murtqa). Já, hal qalaı?
Qońyz murt. Hal jaqsy, shal, hal jaqsy. Ótken táýliktiń munaı óndirý krapigi júz prasent oryndaldy.
Dáýren. Oı prosentiń bar bolsyn seniń. Prosent qurtar-aý senderdi.
Qońyz murt. Aý-aý, endi neǵyl deısiń maǵan, zańǵar. Prasent kórsetkish emes pe?
Dáýren. Prosentti qoıyńdar, ónimdi arttyryńdar deımin men.
Qońyz murt (kenet yza bop). Qap, qurtty-aý myna shal. Ylǵı osy isteıtini... Aý-aý, prasenttiń óskeni — ónimniń óskeni emes pe, oıbaı!..
Dáýren (nyǵyz). Joq, olaı emes. Buryn otyz tonna bergen skvajına qazir úsh tonna beredi. Úsh tonna tolsa, júz prosent deısińder de, máz-máıram bolasyńdar. Senderdi júz prosent qýantsa, meni úsh tonna qynjyltady. Úsh tonnanyń júz prosentin oılaǵansha, otyz tonnanyń elý prosentin nege oılamaısyńdar sender?
Qońyz murt. Sender, sender... Senderiń kim sonda seniń?
Dáýren. Senderim — sen, seniń dırektoryń Taıman...
Qońyz murt (jýasyp). Qoıshy, tipti... Ylǵı osy, jaryq dúnıege jańa kelgendeı, osynyń bárin jańa kórgendeı... O, nesi kelip-kelip!..
Dáýren. Ne silkinis joq, ne serpilis joq, tipti asyqpaısyńdar, qalaı qoıam?
Qońyz murt. Aý, Dáýke! Óziń bilesiń, munaı óndirý de bir sıyr saýý emes pe? Sıyrdyń sút berýinde shek bolsa, jerdiń munaı berýinde de shek bar.
Dáýren (shamdanyp). Al sıyr sýaldy, ıakı qysyr qaldy. Sonda qaıtesiń sen? Sútsiz otyrasyń ba?
Qońyz murt. Jo, qysyr sıyrdy satam da, býaz sıyr alam.
Dáýren (kúlip). Oı, jaryqtyq! Báse, solaı shyǵar...
Marǵaý (qosyla kúlip). Mine, munyńyz durys, aqsaqal.
Dáýren. Nemene durys?
Marǵaý. Kúlgenińiz durys, ashýyńyzdy basqanyńyz durys (Qolyn shoshaıtady). Túkke turmaıtyn tasbaqa deıtin jándik úsh júz jyl ómir súredi, úsh júz jyl. O nege, sony bilesiz be?
Dáýren. Joq.
Marǵaý. Kúlli dúnıeniń tutqasyn qolyna ustap otyrǵan adam, qudiretti kúsh, myna siz ben biz, eń bolmasa bir júz jyl ǵumyr súre almaımyz. O nege, sony bilesiz be?
Dáýren. Joq, shyraǵym, munyń tym hıalı fálsafa sekildi, odan da álgińdi aıtshy. Álgi tasbaqasy qurǵyr qaıtip úsh ǵasyr jasaıdy deısiń? Sebebi ne?
Marǵaý. Aıtaıyn.
Dáýren. Al?
Marǵaý. Tasbaqa myna siz ǵusap nervnıchat etpeıdi, sebebi — sol.
Dáýren (jymıyp). Túý, bar bolǵyr. (Shyǵyp ketedi).
Qońyz murt. Apyraı, shaldyń emin sen taptyń.
Marǵaý. Dedińiz-aý!.. Meniń emimdi kim tabady.
Qońyz murt. Qandaı em?
Marǵaý (esinep). Túnde... Taıman úıinde... Qonaqta otyryp, silteńkirep jiberip edim... Uıqy basyp, azyp-tozyp turǵanym...
Qońyz murt. Onyń emi ońaı.
Saǵıra kele jatady.
Marǵaý (uıqydan oıanǵandaı, kele bergen qyzdy kózimen tintip, Qońyz murtqa). Myna sulý qaı sulý?
Qońyz murt. Saǵıra da, jańa ǵana osy aradan ketti ǵoı.
Marǵaý. Munaıshy qyz ba?
Qońyz murt. Iá, enjener-tehnik.
Saǵıra. (Qońyz murtqa). Dırektordy taýyp, aıttym.
Qońyz murt. Jaqsy boldy.
Saǵıra. Jaman boldy.
Qońyz murt. Ne boldy, oıbaı!
Saǵıra. Júz on bir taǵy isten shyǵyp qapty.
Qońyz murt. Qoıshy! Taǵy bir úsh tonnadan qulaq qaqtyq deseıshi. Múlde qurydy ma?
Saǵıra. Quryǵany ma, joq pa, qaıdam," áıteýir maı ornyna sý tartyp tur.
Qońyz murt (dińkesi quryp). Alda oıbaı-aı, qap, taǵy bir sıyr qysyr qaldy. (Apalaqtap, telefon trýbkasyn kóterip, qaıta salyp). Qazir... Qazir men... (Tórgi bólmege kirip ketedi).
Marǵaý (Saǵıraǵa). Qaryndas, bir kórgen adamym sekildisiz.
Saǵıra. Kórseńiz kórgen bolarsyz, túnde Taıman aǵaıdyń úıinde birge boldyq qoı.
Marǵaý. Iá, ıá... Solaı eken-aý. Biraq onda eki qyz sekildi edińiz. Tamasha bolyp edi... Apyraı, sán- saltanattaryńyz-aı sondaǵy... İńirde shaıtan kóshkendeı bir túrli...
Saǵıra(kúlip). Biraq siz uıyqtap otyrdyńyz ǵoı.
Marǵaý. Sóıtip pe edim? Iapyrmaı, eltip qalǵan boldym-aý onda... Sizdiń atyńyz Saǵıra ǵoı deımin.
Saǵıra. Bolsaq bolarmyz.
Marǵaý (qolyn usynyp). Onda bylaı: óz atym — Marǵaý, ákem aty — Majyra.
Saǵıra (Marǵaýdyń usynǵan qolyn alyp). Túnde de bizben osylaı tanysyp edińiz.
Marǵaý. Dedińiz-aý!.. Onda "siz-bizben" syzylyp qaıtemiz, "senge" kóshelik týra...
Saǵıra. Túnde de sóıtkensiz, túnde de "senge" kóshkenbiz.
Marǵaý. Qoıshy, qaryndas! "Senge" kóshken soń ne aıttym sonda?.. Bylaı... netip ketken joqpyn ba?
Saǵıra. Netken-ketkenińizdi qaıdan bileıin, ózińiz bilmeseńiz.
Marǵaý. Qaryndas, qaraǵym, shamdanba. Men ózi... osyndaı jigitpin. Óziń sekildi shyraılylar kezdeskende men ózim... Shyrǵalap, shyr aınala... Netip...
Saǵıra syńqyldap kúledi. Taıman kiredi.
Taıman (Marǵaýǵa). Qalaı, Mar, jaqsy uıyqtap, jaıly turdyń ba?
Marǵaý. Qabenniń qasynda qandaı uıqy bolýshy edi. It qýǵan taılaqtaı júrmiz áıteýir jelp-jelp etip...
Taıman (kúlip). Pah, sen jelpildeı qoıarsyń op-ońaı.
Marǵaý. Dedińiz-aý!.. Jelpildemesek, selkildeımiz. Tynym joq, tynyshtyq joq, týra tramvaıda ketip bara jatqandaı selk-selk etemiz de júremiz.
Taıman (ılanyp). Solaı ma-eı?
Marǵaý. Endi qalaı? Saǵan kelgenimiz keshe ǵana, alystan at arytyp áreń jettik. Tún ortasy aýǵansha úıinde iship otyrdyq. Odan meımanhanaǵa baryp ek, tas tóbemizde soqyrdyń kózindeı baqshıǵan jalǵyz shamdy tań atqansha shaǵyraıtyp qoıyp, jumys istedi. Men sorly tóńbekshidim de jattym.
Taıman. Ózi ishpedi ǵoı túnde.
Marǵaý. Bilmeısiń be, týk tatpaıdy. Al men mas edim. Mas qadirin saý bile me?
Taıman (qoshtap). Iá, Qaben solaı. Ózgermepti. Búgin meniń de esimdi tandyrdy ábden.
Marǵaý. Ózi qaıda?
Taıman. Janar ǵa tapsyryp, áreń qutyldym.
Qońyz murt(tórgi bólmeden shyǵyp). Á, keldiń be, Taıman?
Marǵaý. Janar yń kim seniń?
Taıman. Injener. Jer astynyń qysymyn qolyna ustaǵan qudiretti qyz bir... (Jymıyp kúledi).
Marǵaý. Aha, Qabenniń izdep júrgeni boldy ǵoı.
Taıman. Solaı. Qabenniń zerttep júrgeni sol — ekinshi ádis, Munaıly qabatqa sý aıdaý.
Marǵaý (ózimen-ózi). Janar... Bir estigen esimim...
Saǵıra. Túnde birge boldyq qoı.
Qonyz murt. Baǵanaǵy Dáýren shaldyń qyzy...
Taıman (Qońyz murtqa). Dáýren kelip pe edi?
Qońyz murt. Kelip ketti. Taǵy ashýly, eki ıyǵyn julyp jep júr shaıtan shal!
Taıman (qońyraıyp). Aýrý ǵoı, beıshara. Jýyrda astanaǵa, aýrýhanaǵa júretin kórinedi (Marǵaýǵa). Dáýren degen aqsaqal bar, elý jyl ǵumyryn munaı izdeýmen ótkizdi. Qazir pensıada.
Marǵaý. Kórdim. Bylaı tyń kisi sekildi.
Taıman. Qaıratty. Ashýy da jetip jatyr. Minezi shálkes.
Saǵıra(Taımanǵa). Sol kisi aıtyp júrgen júz on bir toqtap qaldy taǵy da...
Taıman (tiksinip). Ne deıdi? (Qońyz murtqa). Ony nege aıtpaı tursyz? (Qolyn siltep). Túý, qudaı saqtasyn! Júrińder. (Bári tórgi bólmege ótedi).
2
Óndiris ishi. Sahna ortasynan bastalyp, tórine qaraı tereńdep ketken ár alýan vyshkalar, machtalar, topty qondyrǵylar, jeke kachalkalar... Alystan aǵarańdap alyn rezervýarlar kórinedi. Qaben men Janar bir skvajınanyń qasyna kep toqtaıdy.
Qaben (skvajınany nusqap). Mynaý qansha munaı berip tur?
Janar.Dym da bermeıdi.
Qaben. Munan da sý aıdaısyńdar ma?
Janar. Joq, budan gaz aıdaımyz, munaıly qabattyń qysymyn gazben kóbeıtemiz.
Qaben. Toqtańyz, sonda... (Sanap). Bir, eki, úsh... (Orta tusta shulǵyǵan jeke kachalkany nusqap). Anaý bir skvajınadan munaı tartý úshin qatarymen jeti skvajına sý, gaz aıdap tura ma?
Janar.Solaı.
Qaben. Sonda osy qaınar qansha beredi?
Janar.Táýligine úsh tonna.
Qaben. Basynda qansha edi?
Janar. Otyz tonna.
Qaben (basyn shaıqap). On ese kemigen. Qazylǵanyna qansha bolǵan qaınar bul?
Janar. Tup-týra elý jyl.
Qaben (qoıyn kitatshasyna túrtip jatyp). Mine, "ekinshi ádistiń" qajet jeri — osy!
Janar. Qajettiginen buryn bul skvajınanyń bir-eki ereksheligi bar. (Qaben tyńdap qalady). Birinshiden, bul qaınardyń maıyndaı maı búkil dúnıe júzinde joq. Sapasy sumdyq. Ár tamshysy qasqaldaqtyń qanyndaı qymbat.
Qaben. Iá, soǵys kezinde Bas qolbasynyń jeke óz rezervinde bolǵan Janar maı osy ma?
Janar. Bilesiz eken ǵoı.
Qaben. Estigem.
Janar. Onda dál aıtyp tursyz, bul aranyń tizgini tikeleı Bas qolbasynyń qolynda boldy. Sodan soń (azdap shattanyp), budan dál elý jyl buryn dál osy skvajınany óz qolymen burǵylap, osy atyrapta alǵash ret fontan atqyzyp, munaı selin aǵyzǵan — meniń kókem.
Qaben (serpilip). Embi osydan bastalǵan deseńizshi.
Janar. Solaı, Munaıly Embi osy skvajınadan bastalǵan. (Qıaldana). Qarańyzshy! Jaryqtyq, dál osy qalpy, kúni-túni tynymsyz da migirsiz, jarty ǵasyr boıy tolassyz shulǵyp tur. Elý kóktem, elý jaz, elý kúz, elý qys... Ne degen uzaq ǵumyr? (Kenet jýasyp). Biraq... Netken qas qaǵym... az dáýren?..
Qaben (túsinbeı). Nege? Nege olaı deısiz?
Janar (ózimen ózi, oıly):
"Ótedi kúnder, ótedi túnder,
Ótedi jazym zymyrap.
Soǵady daýyl, solady gúlder,
Sarǵaıady japyraq".
Qaben (áserlene jazdap). Qasiretti Kobzar saryny ǵoı bul...
Janar. Osy araǵa kelse, osy qaınardy kórse bolǵany, meniń kókem kúbir-kúbir etip, osy óleńdi duǵadaı sozyp turǵany.
Qaben (óndiris ishindegi bir uzynsha oryndyqty nusqap). Janar , otyryńyz myna jerge. Baıqaımyn, sizdiń kóńilińizde bir túıtkil bar. Álde... qupıa syr ma? (Janar oryndyqqa otyra bere betin Qabenniń ıyǵyna basqanyn ańdamaı qap, boıyn shapshań jıyp alǵandaı bolady). Oqasy joq. Qysylmańyz. Aıttym ǵoı, sizde bir oqshaý jaı bar.
Janar (jabyǵyp). Kókem aýyryp júr.
Qaben. Ol kisi qaıda qazir?
Janar. Ázirge osynda. Jýyrda pensıaǵa shyqqan. Kóp keshikpespiz, sirá, jolǵa shyǵarmyz. Almatyǵa baryp, dárigerlerge kóringisi keledi. Ózim alyp baram.
Qaben (oıly). Árıne, doktorǵa kóringen jón... Embiniń ardageri eken-aý, shirkin, azamat eken-aý...
Janar. Eger osy óńirde kókem júrip ótken izderdi bir jerge jısa, qus jolyndaı saırap jatar edi... Kórgen rahaty qandaı bolsa, azaby men beıneti de sondaı mol...
Qaben. Árıne. Jarty ǵasyr boıy qoldan burǵy túsirmeý beınet-mashaqatsyz bola ma? Qalaı dedińiz: "Ótedi kúnder, ótedi túnder..."
Janar. Joq, kókemniń jyry — bul ǵana emes. Bul óleńdi tek (nusqap) osy qaınardyń tusynda ǵana aıtady. Al basqa jerdegi, basqa kezdegi áýeni de basqa!
Qaben (jaýap kútip). Qandaı áýen?
Janar (sál tutanyp):
"Men janbasam lapyldap,
Sen janbasań lapyldap,
Biz janbasaq lapyldap,
Aspan qalaı ashylmaq?"
Qaben. Bul álgiden múlde bólek. Munda kúsh, jiger, qaırat!..
Janar. Bul — Nazym Hıkmet. Baıyrǵy Kóne Shyǵysta Kerim degen kisi óz júregindegi qushtarlyq otyna ózi órtenip ketipti degen ańyz bar. Sol syrdy Nazym Hıkmet osylaısha jyr etken.
Qaben (quptap). Tamasha!.. Adam ómirge bir-aq ret keledi. Sol bir-aq ret berilgen az ǵumyrda janyp, jalyndap, lapyldap ótkenge ne jetsin!
Janar.Durys aıtasyz. Múlgip-qalǵymaı...
Qaben. Árqashan oıaý...
Janar. Árqashan alǵa...
Qaben. Armanǵa umtylyp...
Janar. Sharq uryp ótý...
Qaben. Shart!
Janar (qaıta kóńildenip). Meniń kókem — sondaı adam.
Qaben. Men kókeńizdi, kókeńizge degen kókirektegi dirilińiz arqyly ózińizdi de bir túrli...
Janar (kúlimsirep). Jańa túsine bastadyńyz ba?
Qaben (shynymen). Jasyratyny joq, solaı.
Janar (syrlasyp). Men de jasyrmaımyn, bireýler sony túsinbegen, tipti túsingisi kelmegen.
Qaben. Kimder olar?
Janar. Bir kezde Qońyz murt, búginde Taıman...
Qaben (shúbáli). Qoıyńyzshy! Taıman deısiz be?
Janar. Iá, Taımannyń ózi.
Qaben. Al, Qońyz murt degen kim?
Janar. Oıbaı, bul bir Hameleon!
Qaben. Iá?!
Janar. Qazir Taımannyń orynbasary, osy óndiristiń sharýashylyq jaǵyn basqarady.
Qaben. Zavhoz ba?
Janar. Sonyń reti. Biraq buryn tergeý oryndarynda istepti.
Qaben (suraqty túrde). Al?
Janar. Atyraý qoltyǵynda Arna deıtin jer bar.
Qaben. Arna?
Janar. Iá, Arna — kókemniń ómir boıǵy armany. "Atyraý asty — Atyraý teńizindeı aǵyl-tegil munaı" depti Gýbkın. Sol munaı darıasynyń kindigi — Arna dep biledi kókem.
Qaben. Burǵy salǵan ba? Burǵylap baıqap kórip pe eken?
Janar. Burǵylaǵanda qandaı. Kókemniń ustazy — bir geolog orys bolypty. Onyń da bar ǵumyry Arnadan munaı izdeýmen ótken.
Qaben. Qaıtys bolǵan ba?
Janar.Elsiz shólde munaı izdep júrip dúnıe salypty, marqum. Qabiri — Arnada... Sol kisimen birge kókem Arnany bir emes, birneshe ret — jeti-segiz márte burǵylap baıqaǵan.
Qaben. Munaı shyqqan ba?
Janar. Áńgime sonda. Shyqpaǵan. Bári oıdaǵydaı — jer astyndaǵy barlyq qabat týra geokartadaǵydaı, Munaıly qabat ta óz orynynda kórinedi. Jalǵyz-aq, attyryp baıqasa, munaı shyqpaıdy deıdi.
Qaben. Sonda?
Janar (jýasyp). Sodan... qıyn boldy. Kókem sózge ilikti. Jaza tartty, azap shekti...
3
Qaben men Janar turǵan jer qarańǵylanyp, sahnanyń joǵarǵy jaǵyna jaryq túsedi. Álde bir tergeý orny — ońasha bólme.
Dáýren men Qońyz murt.
Qońyz murt. Seniń ólgen ustazyń — geolog orys Arnany bes ret burǵylady, sen úsh ret burǵyladyń, solaı ma?
Dáýren. Solaı.
Qońyz murt. Bir qasyq maı taptyńdar ma?
Dáýren. Joq, tabylmady.
Qońyz murt. Mıllıon som bet aldy qula túz zaıa ketti me, joq pa?
Dáýren. Qarjy jumsaldy.
Qońyz murt. Qaıta aıtam: mıllıon som bet aldy qula túz zaıa ketti me, joq pa?
Dáýren. Árıne, jumys jasalǵan jerde qarjy jumsalady.
Qońyz murt. Qaıta aıtam: mıllıon som bet aldy qula túz zaıa ketti me, joq pa?
Dáýren. Amal ne, ketti.
Qońyz murt. Qaıta aıtshy: Arnadan munaı shyqty ma?
Dáýren. Joq.
Qońyz murt. Ekinshi suraq: Arnadan munaı shyǵa ma?
Dáýren. Shyǵady.
Qońyz murt. Sandalypsyń!
Dáýren. Sókpe!
Qońyz murt. Sógý me, zańǵar! Odan da zoryn kórersiń áli.
Dáýren. Ne úshin?
Qońyz murt. Zıankestigiń úshin!
Dáýren. Zıankestik?!
Qońyz murt. Iá, zıankestigiń úshin!
Dáýren. Men be zıankes?
Qońyz murt. Iá, sen zıankes! Jurtty qula dala — qý medıenge shubyrtyp aparyp, jer soqtyrýyńda ne maqsat baryn bilemiz, zańǵar, esinde bolsyn. (Paýza. Qalammen qaǵaz usynady). Má, qol qoı mynaǵan.
Dáýren. Bul ne?
Qońyz murt. Álgi aıtqandaryń. (Dáýren oqıdy. Yza bon jyrtyp laqtyrady. Qońyz murt sondaı qaǵazdyń taǵy bir paraǵyn taýyp usynady). Má, qol qoı mynaǵan.
Dáýren. Bul ne?
Qońyz murt. Álginiń kóshirmesi!
Dáýren otyra ketedi.
4
Sahnanyń tómengi jaǵyna jaryq túsedi.
Janar men Qaben.
Qaben. Arnanyń jumbaǵy áli sheshilmeı tur ma sonymen?
Janar. Búginde Embiniń bar keleshegi Arnada jatqany jurtqa málim. Biraq, bel sheship, bilek sybanýǵa eshkim batpaı júr. Kókemniń esi-derti áli de Arna. Biraq densaýlyq jaǵy... Qaıdan bileıin. Tyńnan baılyq tabý ońaı ma? Beıneti de mol. Taımandar bolsa, jyly ornyn sýytqysy kelmeıdi. Sóıtip, kóne jerdi jamap-jasqap júrmiz bárimiz.
Qaben. Jańa kóz ashý kerek-aq qoı, biraq kóne qaınardy bitemegen de jón shyǵar?
Janar. Jańa ken tabý kóne jerdi jabý emes, árıne...
Qaben (oılanyp). Qońyz murt deıdi? Apyr-aı, bar-aý, jer ústinde talaılar...
Janar. Keıin kókeme qaıta kezdesken kórinedi.
Qaben. Betine qalaı qarady eken?
5
Qaben men Janar turǵan jer qarańǵylanyp, sahnanyń joǵarǵy jaǵyna jaryq túsedi. Qońyz murt, azdan soń Dáýren shyǵady.
Dáýren (úńilip). Qońyz murtpysyń?
Qońyz murt. Men.
Dáýren. Sen áli bar ma ediń?
Qońyz murt. Qaıda ketemiz?
Dáýren. Talaıdy ketirgen joq pa ediń?
Qońyz murt. Solaı bolǵan.
Dáýren. O zándi qurtqan. Meni tanydyń ba?
Qońyz murt (kólgirsip). Joq, tanymadym.
Dáýren. Já, tanymasań tanyma. Al óz haliń qalaı?
Qońyz murt. Óz halim — osy, kórip tursyń.
Dáýren. Qaıtyp júrsiń jer basyp?
Qońyz murt. Júrmin. Tiri bolsaq, júre beremiz.
Dáýren. Uıqyń bar ma?
Qońyz murt. Bar. Jaman týs kórem, bastyǵyrlam, biraq bar uıqym.
Dáýren. Kúlkiń bar ma?
Qońyz murt. Kúlkim de joq emes.
Dáýren. Qaıda júrsiń búginde?
Qońyz murt. Aspanasty keń, júrmiz ǵoı, zańǵar, bir jerde.
Dáýren. Oı, táýbe! Júredi bular, júredi... Ázázilge ólim joq degen osy. Osydan tartqan beınetten meniń shashym aǵardy, munyń murty da qısaımaǵan. Qulqy da sol shyǵar. Buǵan ne dersiń? Paı-paı, ómir-aı, áli seniń ádildigiń aqsaq-aý!..
6
Joǵarǵy sham sónedi. Sahna jaryq. Qaben men Janar.
Ekeýi ózara uǵysqan adamdardaı shúıirkelesip qalǵan.
Bulardyń syrt jaǵynan Taıman, Martý, Qońyz murt ótedi.
Qońyz murt (Qaben men Janardy nusqap). Qonaq jigit pen qaryndasymyz "bhaı-bhaılaý" bop qalǵan ba, qalaı?
Taıman. Solaı sekildi.
Marǵaý. Dedińiz-aý!..
Úsheýi ári — óndiris ishine qaraı tereńdep ketedi.
Shymyldyq.
EKİNSHİ PERDE
1
Tún. Kafedra meńgerýshisiniń kabıneti. Tórdegi stol janynda Profesor qalyń qoljazbany paraqtap, áldene jazyp otyr. Telefon syldyraıdy.
Profesor (trýbkany kóterip). Profesor Saparov. Qabenbisiń? Pikir daıyn. Qazir kel.
Qolynda shaǵyn chemodan, qarynda plash, Taıman kiredi.
Taıman (júgin jerge qoıyp, profesorǵa qolyn usynyp). Salamatsyz ba?
Profesor (qolyn alyp, qadala qarap). Taıman emespisiń? Ia? Qaıdan júrsiń?
Taıman. Elden kelem.
Profesor. El bolǵanda... Embiden be?
Taıman. Po, Embiden, Munaılydan kele jatyrmyn.
Profesor. Durys. Munaılynyń dırektory dep estigem seni. Otyr. (Taıman otyrady. Profesor ony barlap, oılanyp). Oǵan da tórt jyl. Ótip bara jatqan ǵumyr-aı! (Ezý tartyp). Báteńkilerińniń tumsyǵy qum-qum bop, ýnıversıtetke áreń kirgenderiń keshe ǵana edi, endi mine, syryqtaı-syryqtaı azamat bop shyǵa keldińder.
Taıman (oıyn-shyny aralas). Bizdi qoıyńyzshy, biz qarapaıym kóp munaıshynyń birimiz ǵoı. Myqtylyq Qabendiki-aý deımin, aqsaqal.
Profesor (quptap). Onyń ras. Qaben myqty. (Qoljazbany nusqap). Mynaý dısertasıasy. Tamasha zertteý.
Taıman. Ol shákirtińiz áýelden qabiletti jigit qoı. Azdap mineziniń kedir-budyry bolmasa...
Profesor (oıly-ornyqty). Tek qorǵap shyqsyn, dárejesin alsyn dep otyrmyn; ózin osynda dosent qyp qaldyrmaqpyn, túbinde kafedrany da soǵan berem, sol basqarady.
Taıman (rıza bop). Munyńyz kendik eken.
Profesor. Sonshalyq kendi qazý qıyn shyǵar, biraq bul máselege ózimniń keıbir áriptesterimnen biraz basqasha qaraıtynym ras. Bireýler qoly qaltyrap, tizesi selkildegenshe kreslodan túskisi kelmeıdi. Tań qalam. Jaı ákim emes, ǵalym. Keı ákim kreslodan tússe, tamaq asyraı almaýy múmkin. Al ǵalymda ólgenshe ózine jetetin ataq-dáreje bar emes pe? Kreslo ne kerek oǵan? Tań qalam.
Taıman. Biraq buǵan tańdanǵannan góri oılanǵan jón emes pe?
Profesor. Oılanǵan deısiń be?
Taıman. Aıtalyq, adam alpysqa keldi. Pensıaǵa shyqty. Biraq jatqysy kelmeıdi. Nege? Keshe ǵana eńbek etken orny bar. Syryn qosqan, muńyń qosqan orta bar. Qımaıdy. Ketkisi kelmeıdi. Nege? Oılaý kerek sekildi.
Profesor (oılanyp). Solaı ma? Múmkin. Adam jany kúrdeli ǵoı. (Paýza). Deı turǵanmen, ómirdi qımaý, ortany qımaý óz aldyna da, kreslony qımaý bir bólek...
Taıman. Solaı-aý biraq... (oılanyp qalyp). Qaben erteń qorǵaı ma?
Profesor. Erteń túste, Saǵat úshte. Aıtpaqshy, Qabenniń zertteýi seniń Embiń týraly, bilesiń be?
Taıman. Bilgende men bileıin. Kelgen sebebim de sol. (Chemodanynan bir býda qaǵaz alyp, profesorǵa usynady). Mynaý Embidegi iri mamandar men ǵalymdardyń pikirleri, ala keldim.
Profesor. Durys. Munyń zıany joq.
Taıman. Toqtaı turyńyz. Kári-jasy aralas, Embide bir top Don-Kıhot bar. Meni aradaı talap júr.
Profesor. Ne qylmaısyń deıdi?
Taıman. Kertartpasyń, Embiniń erteńin oılamaısyń deıdi.
Profesor (tańdanyp). Qyzyq eken. Nemene, Erteń Búgindi joqqa shyǵara ma? Joq, ol bolmaıdy. Qabenniń zertteýin seniń munaıshylaryńa kitap qyp bastyryp beremiz áli, tura tur.
Taıman (jadyrap). Apyraı, tamasha bolar edi, túptegen boıda talap áketer edik...
Profesor (kire bergen Qabendi kórip). Mine, ózi de keldi.
Taıman ushyp turyp, Qabenge qushaq jaıady. Anaý erke qylyqpen saýsaǵyn bezep, muny toqtatyp tastaıdy.
Qaben . Kilt tura qal!
Taıman (ańyryp). Al!..
Qaben. Maǵan keldiń be?
Taıman. Saǵan keldim.
Qaben. Ádeıi izdep keldiń be?
Taıman. Ádeıi izdep keldim.
Qaben. Ótirik aıtasyń.
Taıman. Olla da ras.
Qaben (Taımandy qushaqtaı alyp, oryndyqqa otyrǵyzady). Onda otyr osy araǵa, tyrp etpe!
Taıman (tańyrqap). Qyzyq-eı ózi... Amandyq joq, saýlyq joq, menimen birge uıyqtap shyqqandaı...
Profesor (Qabenge). Qalaı,júregiń ornynda ma?
Qaben. Árıne.
Profesor. Qorǵap shyǵamyz ǵoı?
Qaben. Sóz joq.
Profesor. Báse, qobaljyma. Qorǵaý sátti ótýge tıis.
Qaben. Álbette.
Profesor. Ǵylymı sovette maǵan qarsy bir-eki kisi bar. Solar bolmasa, ózgeleri quptar.
Qaben. Kimder olar? Nege qarsy?
Profesor. Eı, shyraǵym-aı, nege qarsy deriń bar ma? "Mal alasy syrtynda, adam alasy ishinde" dep qazaq tegin aıtty deımisiń.
Qaben. Túsinbedim.
Profesor. Já,túsinip keregi joq saǵan. (Az oılanyp). Bireýler bolady... Ǵylymnan góri ǵylym adamdarynyń ara-qatysyn, tatý-arazdyǵyn ańdyp, aram ter bolady. Ondaılardan túbinde ǵalym emes, zalym shyǵady.
Qaben. Joq-aý, sizge qarsylar maǵan da qarsy bola ma sonda?
Profesor. Múmkin.
Qaben. Nege?
Profesor. Ońbaǵandyq qoı.
Qaben. Nege?
Profesor. Týý seniń"negeń"-aq taýsylmaıdy eken.
Qaben. Joq-aý, sizge qarsy bolý ońbaǵandyq bola ma sonda?
Profesor (zekip). Já, jetti. (Qaǵaz usynyp). Mynaý qorytyndy pikir. Oqy, tanys. Erteńgi synǵa daıyndal odan da! (Taımanǵa). Al, qaıyrly keshte bolyńdar. (Ketedi).
Qaben (ózimen-ózi). Túsinbedim. Qorǵaýdyń aty — qorǵaý. Qorǵaýda talas bolýǵa tıis. Talas qarama-qarsylyqtan týsa, shyndyq talastan týady. Onyń nesi ersi? (Tańdanyp). Túsinbedim.
Taıman (kúlip). Iapyrmaı, báz-baıaǵy qalpyń. Túk ózgermepsiń.
Qaben (serpilip). Al sen ózgerip ketipsiń. Anaý joly baryp ta baıqaǵam.
Taıman. Qandaı ózgeris?
Qaben. Deneń tolysqan. Qarnyń shyǵa bastapty. Munyń qaı semirý seniń? Bastyq boldym dep pe? Paı-paı, mansaby qurǵyr-aı, boıǵa sińse bul da bir alkogolızm sekildi pále ǵoı...
Taıman. Jaraıdy, qoıshy. Jańa jetekshiń ne dedi saǵan?
Qaben (oılanyp). Jetekshimniń pikiri belgili ǵoı, biraq... Shynymdy aıtsam... Jazǵandarym ózime tipti unamaıdy.
Taıman. Qoı, soqpa! Bul da baıaǵy tanys arıalaryńnyń biri. Esińde me? Tórtinshi kýrste júrgenimizde stýdenttik konkýrsta ózińe berilgen báıgeni almaı, maǵan bergizgeniń... Sonda da óz jazǵandarym ózime unamaıdy dep júrımen daýlasyp bolǵansyń. Senen be, senen shyǵady.
Qaben. Joq, sen tyńda aldymen. Beri kelshi! (Taıman jaqyndaıdy. Qaben dısertasıany nusqaıdy). Osy shirkindi qaraı-qaraı, túzete-túzete ábden mezi bop bittim.
Taıman. Endi qaıtesiń, ońaı deısiń be?
Qaben. Keıde áp-ádemi, osynda bári bar. Keıde dáneńe de joq. Ásirese bir nárse, eń qajetti, eń iri nárse joq.
Taıman. O nemene?
Qaben. Ózim de bilmeımin. İzdeımin, sharq uramyn, tappaımyn.
Taıman. Túý, ol túk te emes. Óz isine ózi qanaǵattanbaý, qapysy taýsylmaý — oı eńbeginiń adamyna, dálirek aıtqanda oılyǵa tán sezim. Zadynda, kerek sezim. Asyly osy sezimsiz ilgerileý qıyn. (Paýza). Máký-sákýdi qaıtesiń, qorǵap alsaıshy.
Qaben. Qorǵaýyn qorǵarmyz-aý, biraq... (esikten kire bergen Marǵaýdy kórip). Oıbaı-aý, Marǵaý, umytyp ketippin-aý seni.
Marǵaý (manaýrap). Dediń-aý!.. Sonyń jaqsy boldy, qarsydaǵy bos bólmede azdap kóz ilindirip aldym.
Qaben (kúlip, Taımanǵa). Baǵana jataqhanadan birge kelgenbiz. Profesordyń kózine túskisi kelmeı, jylystap júrgen ózi.
Marǵaý. Onysy ras, azdap ashylap alyp edim... (Taımandy endi kórip, jańa tanyp). Eı, Taıman... (Qushaǵyn jaıa asylady).
Taıman (kóńildi). Ashylamaı júrmeısiń-aý sen...
Marǵaý. Qaıteıin. Búginde biz (Qabendi nusqap) myna myrzaǵa aspaz bop kettik. Ashananyń bir bólmesin alǵanbyz. Kúni boıy sonyń dastarhanyn daıyndaýmen júrdim.
Taıman. O ne qylǵan dastarhan?
Marǵaý. Dediń-aý sen?.. Erteń túste Qaben dısertasıa qorǵaıdy, keshke ishpeısińder me, jazǵan shirkin.
Taıman. Ah, ıa.
Marǵaý. Ia bolsa, sol. Eki qoı soıǵyzdym, qaıdan shyqsa onan shyqsyn. Araq-sharapta hısap joq.
Qaben (tejep). Qoıshy, jeter.
Marǵaý (ózine ózi mińgirlep). Jetetin bolǵasyn ǵoı bári de... (Telefon syldyraıdy, Qaben trýbkany kóteredi).
Qaben (tyńdap). Ia men — Qaben Orazov degen... Alo, alo!.. (Jaýap joq.. Trýbkany ornyna qoıady).
Marǵaý (Taımanǵa). Iá, meniń qaryndasym aman ba?
Taıman. Qaı qaryndasyń?
Marǵaý (esine túsire almaı). Anaý álgi... Ira ma edi, Kıra ma edi...
Taıman (túsinip). Eı, Saǵıra de...
Marǵaý. Iá, ıe Saǵıra... (basyn shaıqap). Oı, qyz-aq- aý ózi de... Sodan soń álgi... aǵamyz bar edi-aý, álgi... Murty murnyna kirip bara jatqan qońyz sekildi aǵaı bar emes pe?..
Telefon syldyraıdy. Qaben trýbkany kóteredi: "Alo, alo!" Jaýap joq. Trýbkany ornyna salady. Telefon qaıta syldyraıdy.
Qaben (yǵyr bolǵandaı). Alo! Ia. A?.. Aýrýhana?.. Hırýrgıa? (Jýasyp). Jaraıdy. (Iyǵyn qozǵap tańdanyp, Taımanǵa). Aýrýhanada jatqan bireý deıdi...
Taıman (qosyla tańdanyp). Nemene? Sóılesem deı me?
Qaben. Iá, shaqyrýǵa ketti.
Taıman. Qyzyq eken. (Saǵatyna qarap). Jeti qarańǵy túnde... Aýrýhanadan... O ne bolǵany sonda...
Qaben (trýbkadan daýys estigendeı). Ia, Qaben Orazov degen — men. Nege birdeńe? Birdeńe emes, eńbek meniń jazyp júrgenim, dısertasıa. (Túsinbeı). Ne deıdi? Aıǵaılamańyz. (Nyq). Men bilem: munaıdy da bilem, munaıshyny da bilem. Embide talaı bolǵanmyn. Arna? (Trýbkany qulaǵynan julyp alyp). Mynaý kim ózi? (Qaıta tyńdap). Joq, Arnada bolǵanym joq. (Yzaly). Siz kimsiz osy?! (Qaben trýbkany ornyna salyp, ań-tań otyryp qalady).
2
Qabender turǵan jer qarańǵylanyp, sahnanyń joǵarǵy jaǵyna jaryq túsedi: aýrýhana, telefonda — Dáýren.
Dáýren. Alo! Maǵan Qaben Orazov degen kerek edi. Men?.. Álgi Embiden birdeńe jazyp júrgen sen be? Birdeńe emes, eńbek deısiń be? (Qabenniń avtoreferatyn laqtyryp). Mynaý ma eńbegiń? Túý, shirkin! (Az tyńdap). Munaıdan ne bilipsiń, munaıshydan ne bilipsiń sen?.. Já, toqtaı tur... Embide bolyp kórdiń be óziń? (Tyńdap). Aha! Arnada bolǵanyń bar ma? Bolǵanym joq deısiń be? (Short kesip). Onda mende de saýal joq. (Trýbkany ornyna salady. Esikten hırýrg kirip, munyń ashýly keskinine tańdana qaraıdy).
Hırýrg. Túsińiz búzylyp túr, múnsha nege renjidińiz?
Dáýren (jaýap bere qoımaı, biraz tunjyrap otyryp baryp). Hırýrg, Siz týrasyn aıtyńyzshy, syrqatymnyń túri ne boldy sonymen?
Hırýrg. Ótken joly konsılıýmda aıttyq qoı.
Dáýren. Rentgen qorytyndysy durys bop shyqty ma, sonymen?
Hırýrg. Solaı bop tur.
Dáýren (shók etip otyra ketip). İm-m-m... Emdeý túri pyshaq qana bola ma?
Hırýrg. Iá, operasıa ǵana.
Dáýren (ózin ózi kúshpen ornyqtyrǵandaı). Solaı deńiz, Hırýrg, solaı deńiz...
Hırýrg. Asyly operasıaǵa tez jatqan jón.
Dáýren (oıly). Solaı ma?
Hırýrg. Neǵurlym tez qoldap ketsek, soǵurlym durys dep uıǵaryp edik.
Dáýren (oılanyp). Solaı deńiz, Hırýrg, solaı deńiz...
Hırýrg. Kelisseńiz, biz sizdi dereý operasıaǵa daıyndamaqpyz.
Dáýren (kúshpen kúlimsirep). Meni óltirmeýge kepildik bere alasyz ba?
Hırýrg (sál múdirip). Kepildi dep... kesip-pishý qıyn. Olaı etý onsha aqyldylyqta bolmas edi.
Dáýren. Nege?
Hırýrg. Bal ashýǵa bolmaıdy.
Dáýren (tez oılanyp). Olaı bolsa, mende eki tilek bar.
Hırýrg. Aıtyńyz.
Dáýren. Birinshi tilegim — meniń jalǵyz qyzym bar...
Hırýrg. Bilemin.
Dáýren. Aýrýymnyń atyn soǵan aıta kórmeńiz. Sezbesin, bilmesin, azdap jeńil bolar ma eken?
Hırýrg. Jaraıdy.
Dáýren. Ekinshi tilegim: maǵan bir kúnge ǵana ruqsat etińiz, bir jınalysqa qatysaıyn da, palatama qaıtyp keleıin.
Hırýrg (oılanyp). Bir kúnge deısiz be? Apyraı... Jaraıdy, onyńyz da bolsyn. Múmkin, bastyqtar qarsy bola qoımas...
Dáýren. Rahmet. Ruqsat eter-aý dep senip, qyzyma habar berip edim. Kelip turǵan-dy. Kirse qaıtedi.
Hırýrg. Kirsin, kirsin. Qazir shaqyrtaıyn. (Shyǵyp, Janardy ertip qaıta kiredi).
Janar (sóıleı kirip). Kókejan-aý, munyń qalaı? Nege turyp kettiń?
Dáýren (qyzyn kókiregine qysyp). Balapanym!.. Óziń júdep ketipsiń ǵoı. Túý, qaıtesiń búıtip, ózińdi óziń jep?.. Kókeńde alyp-julyp bara jatqan túk te joq! Qazir birge ketemiz.
Janar.Birjola ma?
Dáýren. Joq, balapanym, tek bir kúnge ǵana. (Qyzynyń qolyndaǵy kıimderin alyp). Men qazir kıinip kele qoıaıyn. (Shyǵyp ketedi).
Janar (kúızelip, Hırýrgke). Sol ma?
Hırýrg. Solaı.
Janar. Anyq sol ma?
Hırýrg. Anyq.
Janar.Rentgen qorytyndysy durys bop shyqty ma, sonymen?
Hırýrg. Solaı bop tur.
Janar (shók etip otyra ketip). Emdeý túri pyshaq qana bola ma?
Hırýrg. Ia, operasıa ǵana.
Janar (kóz jasyn jutyp). Jalǵyz-aq tilegim — aýrýynyń atyn ózine aıta kórmeńiz. Sezbesin, bilmesin. Azdap jeńil bolar ma eken?..
Hırýrg. Jaraıdy.
Dáýren kiredi. Kıinip alǵan. Hırýrg shyǵa beredi.
Sońynda Janar.
Janar (Hırýrgke erip bara jatyp). Kóke, men esik aldyna mashına shaqyrtaıyn.
Dáýren (nárselerin jınaı bastap). Jaraıdy, balapanym, jaraıdy. (Kenet zalǵa qarap, oıly). Arna! Sońǵy burǵymdy sala almaı kettim-aý Arnaǵa! Ókinish tek sol ǵana, basqasynyń báribir. (Serpilip). Já, muny nege aıttym? Tyqyry taıanǵan ajal ma aıtqyzyp turǵan?.. Tabyt pa sup-sýyq?.. Jo-joq! Joq!..
Sham sónip qaıta janganda sahnada Ǵylym sovetiniń májilisi júrip jatady. Tórde Basshy men Hatshy; bulardyń mańdaı aldyndaǵy oryndyqtarda — Profesor, Qaben, Taıman, Marǵaý; solarǵa jalǵas otyrǵandardyń kóbi sahna syrtyna shyǵyp ketken. (Keıinirek osy ortaǵa Dáýren men Janar da kelýge tıis).
Minbede Dosent sóılep túr. Zalǵa keshigip kirgen Aqbas ǵalym azdap yńǵaısyzdanyp, aıaǵynyń ushymen basyp baryp, bir jerge otyrady.
Dosent. Dısertasıanyń sońǵy taraýy ásirese qundy. Munda munaı ónimin arttyrýdyń ekinshi ádisine aıryqsha analız berilgen. O ne ol, ekinshi ádis degen?.. Jer ústinen jer astyna sý aıdaý; Munaıly qabattyń qysymyn kúsheıtý; sarań tabıǵattyń bermesin qolma-qol tartyp alý!.. Mine, ekinshi ádis degen! Bul tarıhta tuńǵysh ret Embi topyraǵynda týǵan nárse. Dál osy ádistiń keshegi qúıi, búgingi hali, erteńgi jaıy túp-túgel Qaben Orazovtyń dısertasıasynda shejiredeı saırap tur... Jumystyń basqa quny men qasıetin maǵan deıin sóılegen resmı tóreshiler de, resmı emes tóreshiler de jetkilikti aıtty. Men solardyń baılaýyna tolyq qosylamyn. Qaben Orazov ǵylym kandıdaty bolýǵa ábden laıyq. (Dosent minbeden túsedi. Múlgip otyrǵan Marǵaý uıqydan oıanǵandaı ushyp turyp, alaqanyn ura bere qysylyp qap, buǵa qoıady).
Basshy (Marǵaýǵa). Joldas, siz... nemene? Konsert kórip otyrsyz ba?
Marǵaý (ádetinshe). Dedińiz-aý!..
Basshy . Demeı qaıtemiz. Bul — merekeli saltanat emes, Ǵylym sovetiniń jumys májilisi. Munda Orazov — ıýbılár emes, dısertant. Demek, ol qoshemet kórý úshin emes, synnan ótý úshin kelip otyr. Solaı emes pe?
Marǵaý. Qoıdyq qosaǵasy, qoıdyq. (Múlgı beredi).
Aqbas ǵalym (ornynan turyp, Basshyǵa). Siz keshirińiz, Profesor, men dáleldi sebeptermen biraz keshigip keldim. Ruqsat etińiz, profesor, osynda VAK-tyń bar erejesi túgel saqtalyp jatyr ma, joq pa? Sony bilgim keledi.
Basshy (baısaldy). Árıne, VAK-tyń bar erejesi túgel saqtalyp jatyr.
Aqbas ǵalym. Aha! Olaı bolsa mynany bilý múmkin be? Aıtalyq, Orazovtyń zertteý jumysyna shetten jazbasha túsken dáıektemeler, ıakı fikirler kansha?
Basshy . Olar oqylǵan. Resmı tóreshiler sózinen keıin dereý jáne túgel oqylǵan.
Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, profesor, men dáleldi sebeptermen biraz keshigip kelgenimdi jańa aıttym. VAK erejesi boıynsha men, ǵylymı sovettiń múshesi retinde, bul sıfatta suraq qoıyp, oǵan jaýap talap etýge pravolymyn.
Basshy (sál qysylyp). Já, árıne... árıne pravolysyz. (Hatshyǵa qarap). Siz Profesor Shandozovtyń saýalyna jaýap berińiz. Qysqa, tek qysqa ǵana.
Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, profesor, men qysqa emes, uzyn jaýap talap etýge, múbádá qazymyr, ıaǵnı qatal jazylǵan dáıektemeler, ıakı fikirler bolsa, túp-túgel, ıakı alǵashqy joldan aqyrǵy jolǵa deıin túgin qaldyrmaı tolyq oqyp berýdi úzildi-kesildi talap etýge ábden pravolymyn.
Basshy (jalyǵyp). Durys. Sizdiki durys. (Hatshyǵa). Aıtyńyz.
Hatshy. Orazovtyń dısertasıasyna ǵylymı ınstıtýttardan, kafedralardan, jeke oqymystylar men mamandardan nebári on úsh dáıekteme tústi. (Basshyǵa qaraıdy).
Basshy (Aqbas ǵalymǵa). Taǵy qandaı saýalyńyz bar?
Aqbas ǵalym. Dısertanttyń ǵylymı argýmentterin qatty synaǵan, ıakı aqı-taqı joqqa shyǵarǵan fikirler boldy ma?
Hatshy. Joq. On úsh dáıekteme de Orazov dısertasıasynyń teorıalyq qunyn, praktıkalyq mánin joǵary baǵalaıdy. Árıne, keıbir syn-eskertpeler, talap-tilekter aıtylǵan...
Aqbas ǵalym. Ony ǵylymı sovet múshelerine tegis málim etken bolarsyz?
Hatshy. Álbette.
Aqbas ǵalym (Basshyǵa). Olarǵa dısertant tolyq jaýap qaıyrdy ma? Óz gıpotezalaryn qorǵap qala aldy ma?
Basshy. Resmı tóreshilerine jaýap qaıyrdy. Al jazba dáıektemelerdegi jekelegen syn-pikirlerge, jańaǵy sóılegen resmı emes tóreshilerge...
Aqbas ǵalym. Keshirińiz, nesheý?
Basshy. Resmı emes tóreshiler me?
Aqbas ǵalym. Iá, resmı emes tóreshiler.
Basshy (qaǵazǵa qarap). Úsh adam sóıledi.
Aqbas ǵalym. Aha!
Basshy. Bularǵa Orazov óziniń qorytyndy sózinde jaýap berýge tıis.
Aqbas ǵalym (ornyna otyra berip). Meniń saýaldarym támamdaldy. (Basshyǵa sál ıilip). Siz keshirińiz, profesor.
Basshy (zalǵa). Taǵy kim sóıleıdi? (Zal únsiz. Basshy Aqbas ǵalymǵa burylady). Profesor Shandozov, múmkin siz sóılersiz.
Aqbas ǵalym (ornynan turyp). Joq, joq men sóılemeımin. (Qaıta otyrady).
Basshy. Olaı bolsa...
Aqbas ǵalym (ornynan turyp). Profesor, keshirińiz...
Basshy. Ne aıtpaq edińiz?
Aqbas ǵalym. Men laboratorıaǵa asyǵyp tur edim. Daýys berip kete bersem bolmas pa?
Basshy. VAK erejesinde mundaı bap joq bolsa kerek, qurmetti joldas Shandozov.
Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, Profesor. Bul haqynda men sizben daýlaspaımyn... (otyrady).
Basshy. Jaraıdy. Olaı bolsa resmı emes tóreshilerine jaýap berý úshin jáne qorytyndy sóz sóıleý úshin dısertant Orazovqa...
Dáýren (tura qap). Toqtańyzshy! Men eki-aq sóz aıtpaq edim, ruqsat bolar ma eken?
Basshy (sharasyz). Nege bolmasyn, sóıleńiz. (Dáýren minbege barady). Jalǵyz-aq, ǵafý ótinemin, esimińiz kim sizdiń?
Dáýren. Sálmenov.
Basshy. Qaı ınstıtýttan edińiz?
Dáýren. Instıtýt emes, Embiniń qazaǵymyn. Jáne zıaly emes, jáı munaıshymyn.
Basshy. Óte jaqsy, sóıleı berińiz.
Dáýren (kózin tas jumyp, biraz oılanyp baryp). Álgi Orazov degen jigit Embini zerttep otyr ǵoı, solaı ma? Hosh!
Meniń bar ǵumyrym Embide ótti. Embi — meniń júregim. Júregim meniń — Embi! Olaı bolsa, Orazov meniń júregimdi zerttep otyr. Osyǵan talas bar ma zıaly jurt? (Zalda kóńildi qozǵalys).
Marǵaý. Dedińiz-aý!..
Dáýren. Obaly ne kerek, Orazov — oıasyz jigit emes. Kózildirik kıisine qaraǵanda oqymystydan góri etikshige kóbirek uqsaıdy eken. Biraq shyndyqqa ne daý bar, búgin osy minbeden óziniń etikshi emes ekenin dáleldedi. Jazǵandarymen de tanyspyn. Sheber jazylǵan. Qyzyq oqylady. Munyń bári jaqsy. (Paýza). Al endi bar ma, shyndyqtyń mańdaıy qasqa, Orazovtyń osy jazǵandarynan Embige tıer tuldyr paıda joq. Tek sol jaman! (Zal shaıqalyp ketedi).
Profesor (tańdanyp). Ne deıdi?
Dáýren. Orazov o basta ne jaıly jazbaq edi? Embide munaı ónimin arttyrý jaıly jazbaq edi. Hosh. Asa iri másele, kókeıtesti más-sálá! Embiniń ańsap otyrǵany osy, osy más-sálániń sheshilýi. Biraq osyny Orazov bile me?
Profesor (ajyraıyp). Nege bilmeıdi?
Dáýren. Joq bilmeıdi. Bilse, qaısy, ne sheshti Orazov? Túk te sheshken joq. Tapty ma munaı ónimin arttyrý joldaryn? Túk te tapqan joq. Tabýdy aıtasyń, anyq bile me sony ózi?
Profesor. Nege bilmeıdi?
Dáýren. Joq, bilmeıdi. Qaısy bilgeni? Ekinshi ádis pe? Qate. Sony maqtaǵan (Dosentti nusqap), shyraǵym, seniki de qate. Embiniń ekinshi ádisi úshin pálendeı úlken ǵylymnyń qajeti joq. (Qabenge). Sen jaz, Orazov, jazba, bári bir, Embi ol ádisin is júzinde qoldanǵan jáne qoldana bermek odan ári... Jańalyq pa sol? Qaı munaıshy tańdanbaq munyńa?
Dosent. Sizdiki de qate. Tańdaný shart emes. Dısertasıa jurtty tańdandyrý úshin jazylmaıdy.
Aqbas ǵalym (Basshyǵa). Siz keshirińiz, Profesor. Minbedegi sheshenniń sózin bulaısha belden qos aıaq salyp bólip jiberý, ıakı ony sóıletpeýge áreket jasaý — VAK erejesine shálkes minez.
Basshy (Dosentke). Siz shynynda da bólmeńiz. Keıin sóılesýińizge bolady ǵoı, bólmeńiz, ótinemin.
Aqbas ǵalym. Ásirese dısertasıaǵa qarsy, ıakı dısertant tujyrymdaryn tikeleı synap, nemese túp-tuǵıanymen joqqa shyǵara fikir aıtqan sheshendi bólý...
Basshy. Jaqsy. Aıttyq qoı jańa!.. Siz de bóle bermeńiz.
Aqbas ǵalym. Keshirińiz, Profesor. (Otyrady).
Dáýren. Joq. Meni bólgen eshkim joq. Qaıtesińder men úshin bosqa terlep? Embi úshin terleıik odan da bárimiz jabylyp... (Qabenge). Orazov, shyraǵym, ózińnen suraıyn, úlken Embi problemasy degen ne? Úlken Embiniń úlken taǵdyry qaıda jatyr? Sony bildiń be sen? (Jurtqa). Aý, aǵaıyn, ózderiń aıtyńdarshy, qane... Ǵılym ómirsheń bolsyn, ǵılym tájirıbemen tyǵyz baılanysta bolsyn, birge júrsin deımiz. Qaıda sol? A-a-a? (Paýza). Men boldym. (Minbeden túsedi).
Basshy (ornynan turyp). Joldastar, jetti ǵoı deımin. Endigi sózdi dısertanttyń ózine bergen jón bolar.
Daýystar. — Durys.
— Ózi sóılesin.
— Báriniń jaýabyn bir-aq bersin.
Profesor (Basshyǵa). Ózińiz eshteńe aıtpaısyz ba?
Basshy. Ne jaıly?
Profesor (shap berip). Báse, ne jaıly? Bilmeısiz be ne jaıly ekenin?.. (Minbege bettep). Maǵan berińiz olaı bolsa...
Basshy (túsinbeı). Tek qysqa aıtyńyzshy, profesor, qysqa ǵana. Sozyp aldyq, tym uzaqqa kettik.
Profesor (minbede). Men, predsedatel joldas, sizge túsinbeı qaldym. (Qolyn jaıa tańdanyp). Bu ne bul? Ǵylym sovetiniń májilisi me, álde munaı kásipshiligindegi óndiristik keńes pe?
Basshy (shytynap). Já, siz nege olaı deısiz?
Profesor. Demeı qaıteıin. Kim álgi kisi?
Basshy. Kim ekenin aıtty ǵoı. Árilese, kim ekeninde ne sharýamyz bar bizdiń?
Profesor. Nege sharýamyz joq? Onyń sharýasy bar, bizdiń sharýamyz joq, solaı ma? Men bilmeımin qalaı ekenin... Kez kelgen kóldeneń kók atty kósheden kirip keledi de, kózimizdi baqyraıtyp qoıyp aqyl aıtady. Bu ne bul?
Dáýren (ornynan turyp). Shyraq, sen yssylama! Zıalyǵa jaraspaıdy yssylaý. Ǵılym ıesi sóıte me eken? Sen odan da mynaǵan jaýap ber: nege kóldeneń kók atty bolam men? Nege kósheden kirip kelem men? Nege baqyraıady kóz jón joq, josyq joq... A-a-a? (Janar jalynyp, ákesin áreń otyrǵyzady).
Profesor (sál yńǵaısyzdanyp). Jaraıdy, qattyraq ketken bolsam, ǵafý etersiz.
Dáýren. E, sóıt báse, sonyń durys. Bilimdar kisi sóıter bolar.
Profesor. Sizder túsinińizder, joldastar. Meniń aıtqym kelgeni mynaý. Ǵylymdy jaıdaqtaýdy, jalańashtaýdy, keıde tipti (taǵy da yza bolyp) aıaq asty etýdi qoıatyn ýaqyt jetti! Ǵylym — qoljaýlyq emes. Oınamaý kerek ǵylymmen. Qorlamaý kerek ǵylymdy.
Aqbas ǵalym (ushyp turyp, profesorǵa jaqyndaıdy). Mine, mine... osy fikirińizdiń jany bar. Sizdiń bul aradaǵy logıkańyz — temir... (Basshyǵa bir shulǵyp). Siz keshirińiz, Profesor. (Ornyna kep otyrady).
Profesor. Ǵylym praktıkamen birge júrsin deıdi álgi kisi. Aldymen, bul — tym jalpylama sóz, jalań ýaǵyz. Sodan soń, ǵylym — praktıka emes, teorıa. Qajet jaǵdaıda ǵylym biryńǵaı praktıkalyq mindetterden biraz boı tartýǵa tıis. Kerek deseńiz, ǵylym keı rette tap-taza teorıalyq obobshenıemen aınalysýǵa tıis. Teorıany baıyta almaǵan, teorıany tereńdete almaǵan ǵylym praktıkaǵa da sheshýshi yqpal jasaı almaıdy. (Dáýren túńilip, shyǵýǵa betteıdi).
Basshy. Joldas Sálmenov sabyr... Tura turyńyz kishkene, túsiniseıik.
Dáýren. Biz túsinisetin túk te qalǵan joq bul arada. (Dáýren ketedi, Profesor minbeden túsedi).
Basshy. Sońǵy sóz Orazovqa beriledi. (Qaben minbege shyǵady. Sahna qońyraıa beredi. Jaryq Qabenniń ústinde ǵana qalady. Radıodan Qabenniń oıy estiledi: "Qorǵaýda talas bolýǵa tıis deýshi edim, sol talas osy ma? Talastan shyndyq týýǵa tıis deýshi edim, sol shyndyq osy ma ?.. Álgi bir qyzyl kóz... Joq, nege qyzyl kóz?.. Toqta, sonda... Sonda ne isteý kerek?! Sahnaǵa qaıtadan jaryq túsedi. Basshy Qabenge). Qane, joldas, ne aıtasyz?
Qaben (short kesip). Men dál osy qorǵaýdan úzildi-kesildi bas tartamyn.
Mylqaý sahna.
4
Bólme. Qaben jalǵyz, oıly. Taıman kiredi.
Taıman (Saǵatyna qarap). Samolettiń ushýyna eki saǵat qaldy. Shyǵaryp salatyn Marǵaý áli joq. (Myrs etip). Toıǵa daıyndaǵan araq-sharaby túgel ózinde qaldy, tumsyqty tyǵyp qoıyp jatyr-aý jaryqtyq. (Qabenge). Al, Qaben, Embige baram da kútem.
Qaben (sál sergip). Qup!
Taıman. Tek baıqa, kelmeı qalyp júrme! Shegin-sheksiń sen.
Qaben. Qate aıtasyń. Meni qúrtyp júrgen sheginshektik gmes, shegine bilmeý. Bultara almaı qalam.
Taıman. Jaraıdy. (Qolyn usynyp). Ákel qoldy. (Qaben qolyn beredi). Kelesiń ǵoı qalaıda?
Qaben. Ólmesem.
Taıman. Kelistik. Bitti.
Qaben. Sen tek mynany aıtshy: Dáýren Sálmenovti nege jek kóresiń?
Taıman.?
Qaben. Durysynda ony sen emes, men jek kórýge tıispin. Biraq, nanasyń ba, Taıman, men sol kisige bir túrli qyzyǵyp júrmin.
Taıman (qarqyldap kúlip). Qyzyqsań, bar, izde, tap. Batarsyń myrǵamǵa!
Qaben. Tabamyn. Seni shyǵaryp salam da, Dáýrendi izdeımin.
Profesor kiredi. Qabaǵy qatý.
Profesor (Qabenge). Men qolqoıǵan qaǵaz ataýlynyń bárin, menen alǵan kitaptaryńdy túp-túgel apar da, laborantka tapsyr.
Qaben (surlanyp). Jaqsy.
Profesor (Taımanǵa). Dosyń aqtady ǵoı úmitimizdi, solaı ma? Jerdiń ústimen kelip, astymen ketip bara jatqan shyǵarsyń.
Taıman. Aıtatyny joq.
Profesor (kete bere qaıta oralyp). Bu jigit ózin syılamasyn, ózgeni syılamasyn, shirkin-aý, eń bolmasa ǵylymdy syılasa qaıtty eken?
Qaben (nyǵyz). Meniń bar jazyǵym — sol ǵylymdy syılaǵanym.
Profesor (zekip). Já! Jetti! (Shyǵyp ketedi).
Taıman (Profesordy aıap). Qaıtsyn, ne qylarǵa bilmeı júr ǵoı.
Qaben (oıly). Aqyldy kisi edi, keıin uǵar taǵy, qaıteıin. (Paýza). Jalǵan ǵalym bolǵannan jibi túzý jumysshy bolǵan artyq.
Taıman (yza bolyp). Óı, qoıshy aınalaıyn. Jalǵan, malǵan... Qaıtesiń qur bosqa... Saǵym qýyp...
Qaben (jýasyp). Ne qyl deısiń sonda?
Taıman. Ne qyl deımin? Qorǵap alý kerek edi.
Qaben. Al qorǵadym. Sodan soń?
Taıman. Seniń deniń durys emes shyǵar. Oıbaı-aý jetekshiń aıtyp júrgen joq pa: stýdentterge sabaq beretin ediń, dosent bolatyn ediń. Ol tipti kafedrany da túbinde... Sodan artyq ne kerek edi saǵan?
Qaben. Toqta, sen ashýlanba, Taıman. Ǵumyrynda óndiriste istep kórmegen adamnyń óndiris týraly leksıasy qandaı bolmaq? Qur kitap kemirip, jattandy jaılardy jáı qaıtalap bergennen basqa ne bitirmek?
Taıman. Qoıshy, sabaq beretinderdiń ishinde sondaılar az dep otyrmysyń? Bes jyl birge oqydyq. Keı leksıadan qashyp qutyla almaıtynymyz qaıda? Marǵaýlar artta otyryp, uıqysyn qandyryp alatyn...
Qaben. Mine, aqyry sen de meniń pikirime keldiń.
Taıman (tyǵylyp qap, qolyn bir-aq silteıdi). Jaraıdy, nesine ózeýrep otyrmyz osy? Endi bári bitken joq pa sonyń?
Qaben. Joq, bitken joq. Bári basynan qaıta bastaldy.
Marǵaý (qolynda gazet, kúbirlep sóıleı kiredi). Solaı, solaı jigitter. "Bireýge or qazsań, ózińe kór qazarsyń" degen qazaq dana ǵoı, jazǵan shirkin.
Taıman. Nemene Marǵaý, jynyńmen sóılesip kelesiń be?
Marǵaý. Oı, anaý kúngi jadaý shal bar emes pe, Dáýren Sálmenov degen?
Qaben (sekem alyp). Iá?
Marǵaý. Ólipti so kisi.
Qaben (shoq basqandaı). Tek!
Taıman. Ne deıdi!
Marǵaý (gazetin usynyp). Mine, oqy senbeseń, nekrolog...
Bári seń soqqandaı ańyryp qalady.
Shymyldyq
You Might Also Like
