InfoHub Logo

Ekinshi nusqa

AŃǴARTÝ

"Sónbeıtin ot" — "Qabenniń qubylysy" atty dramanyń biraz ózgertilgen jańa nusqasy, dálirek aıtqanda, sahnalyq nusqasy. 1967 jyly M.O.Áýezov atyndaǵy Qazaq Memlekettik akademıalyq drama teatrynyń sahnasyna pesanyń osy varıanty qoıyldy.

Pesaǵa qatysatyn adamdarda da azdaǵan ózgerister bar: Dáýrenniń ornyna Sardar, Azattyń ornyna Azamat alyndy. Bul nusqada Saǵıra joq, tyńnan Bastaýshy jáne Bas dáriger engizildi.

Bir eskeretin nárse: "Ushqyn" romanynda Dáýren —Taımannyń ákesi, al "Qabenniń qubylysy" dramasynda Sardardyń ornynda júr. Nege?

Bul eki keıipker — Dáýren de, Sardar da —qazaq munaıshylarynyń Aǵa býynynyń ókilderi. Ekeýi eki romanda birin biri tolyqtyryp turǵan (bir medaldyń eki beti sekildi) beıneler. Sondyqtan birin-biri aýystyrýynda da zańdylyq bar.

Avtor

QATYSATYN ADAMDAR

Bastaýshy
Qaben - Profesor
Sardar - Dosent
Janar - Basshy
Taıman - Hatshy
Qońyz murt - Aqbas ǵalym
Azamat - Bas dáriger
Marǵaý - Hırýrg

Ǵalymdar, munaıshylar

PROLOG

Shymyldyq ashylǵanda sahna qarańǵy. Bir shetten avansenaǵa Bastaýshy shyǵady. Jaryq soǵan ǵana túsip tur.

Bastaýshy (oıly). Ejelgi kóne Shyǵysta Kerim degen kisi óz keýdesindegi qushtarlyq otyna ózi janyp ketipti degen ańyz bar. Bul syr jyrǵa aınalǵan:

"Men janbasam lapyldap,

Sen janbasań lapyldap,

Biz janbasaq lapyldap,

Aspan qalaı ashylmaq ?!"

(Zaldaǵylarmen keńeskendeı). Qalaı oılaısyńdar?.. Qaıdaǵy bir túnekti túrý úshin ǵana emes, adam shyn mánindegi Adam degen atqa laıyq ómir súrý úshin, az ba, kóp pe, áıteýir bir-aq kesher ǵumyr — tirshilikte múlgip-qalǵymaı, árqashan oıaý júrý úshin ne isteý kerek? (Jigerli). Keýdeni qushtarlyq otymen qozdatý kerek, maqsatpen mazdatý kerek, jigermen ushqyndatý kerek. Árqaısymyzǵa tek bir-aq ret berilgen jaryq dúnıeden janyp, laýlap, lapyldap ótý shart! Dál osy minez joq jerde Erteń týraly eshteńe bolýy múmkin emes. (Ketedi).

Sahna lap etip, oqys sáýlelenedi. Biraq bul kúndizgi kún nury emes, áldebir túngi shapaq: tún qarańǵy¹syn jyraqta — sahnanyń bir túkpirinde fontanmen órile laýlaǵan alqyzyl órt shuǵylasy serpip ydyratatyn sekildi.

Bir shetke kelip mashına toqtaǵandaı. Sol tustan júgire shyqqan Janar men Taımannyń kózderi órtte, kóńil kúıleri quıyndaı uıtqıdy.

Janar (qýana tańyrqap). Ǵajap! Qandaı ǵajap!.. Dala keýdesi qushtarlyq otyna janyp jatqandaı.

T a ı m a n (óz kózine ózi senbeı). Óńim be, túsim be?

Janar. Qarashy Taıman, qarashy... Kisi qoryqqandaı qaterli, ári ertegideı sulý: súıreńdegen kúreń jalyn arasynda týlap aqqan qarakók tolqyn bar. Jalyn men tolqyn taıtalasatyn tárizdi, baıqaısyń ba, Taıman?

Taıman (elige qoımaı). Toqtashy, Janar.

Janar (qyzyǵyp). Essiz qumarlyq, asaý erkelik! Mundaı da ǵalamat bolady eken-aý. Jalyn tolqyndy aımalaıdy, tolqyn jalyndy sabalaıdy. (Shalqyp). Sónbesin, sónbeı tura tursyn. Aq kókemniń armany ǵoı aq jalynǵa aınalǵan...

Taıman (oqys oılanyp). Solaı ma?.. Solaı boldy-aý shynymen... (Ózine ózi). Apyrm-aı, Qaben-aı... Sonyki paıǵambarlyq bolyp júrmese ne qylsyn.

Janar. Qaben qaıda báse? (Aıǵaılaı júgirip). Qa-b-e-n! Qaıda júr ózi? Q-a-b-e-n!...

Taıman (birte-birte ılanyp). Qoı, ras boldy. Túsim emes óńim boldy.

Janar. Iá, aǵyl-tegil munaı... Embiniń óńi túgil túsińde kórmegen baılyǵy.

Taıman. Oı, Qaben-aı, shaıtan-aı... Aıtqanyn istedi, degenine jetti aqyry... Er-aı!..

Janar (ońasha shyǵyp, qıaldana). Qaben... Er ekeniń ras qoı, Qaben... Qorqyp edim, izdegeniń tabylmas dep qorqyp em... Taýypsyń ǵoı (Paýza). Mine, men de taptym seni... Japan túzge izdep keldim arnaıy, Qaben, saǵynyp keldim, birjola keldim.

Sahna sazy kenet ózgeredi: pyshyrlap janǵan, dúrs etip qulap túsken, shý ete qalǵan ártúrli dybystar, úreıli únder... Endi birde bárin japyra azynaǵan Sırena.

Jaraly Qabendi nosılkamen kóterip, órt jaqtan bir top munaıshy shyǵady. İshinde Azamat bar.

Taıman (úreılenip). Óı, mynalar... bizdiń jigitter ǵoı. (Topqa bettep). Bireýi jazym bolmasa ne qylsyn. (Shettegi bireýden surap). Ne boldy?

Munaıshylardyń biri. Órtte qaldy.

Taıman (shoshyp). Kim, oıbaı!.. Tiri me?

Munaıshylar: — Keýdesinde jany bar áıteýir.

— Hal nashar, jigitim, nesin suraısyń.

Taıman (entelep). Kim deımin, kim?

Munaıshylardyń biri. Qaben Orazov.

Janar (shok basqandaı shyr ete qap). Qaben?! Ne deıdi?.. (Zarlap júgire bere súrinip qulap). Qoıyńdarshy, jalǵan bolar, qoıyńdarshy... Oıpyrm-aı, jalǵan deńdershi!..

Munaıshylardyń biri. (Janardy sýıep). Qaraǵym... Aınalaıyn... Qaraǵym...

Basqa bir munaıshy. Erlik qoı Qabendiki!..

Taıman (yzamen myrs etip). Erlik, erlik! Erlik jolynda er qurban bola berýi shart pa?

Munaıshylardyń biri. Ras-aý!..

Janar (basyn kóterip, kúıinip). Nege?.. Nege?.. Nege?..

Bastaýshy (bir shetten shyǵyp, baıaý, baısaldy). Nemene, Janar, neni aıtasyń?

Janar (eseńgirep). Nege?.. Nege Qaben?.. Nege Qaben?.. Basqa emes, nege ǵana...

Bastaýshy. Qoı, ne dep barasyń sen, qoı...

Janar. Qoımaımyn.

Bastaýshy. Nege ?

Janar. Qımaımyn.

Bastaýshy. Ólimge me? (Janar únsiz bas ızeıdi). Kimdi qıasyń? (Jaǵalaı jaryq túsirip). Taımandy ma? (Janar únsiz basyn shaıqaıdy). Azamaty ma? (Basyn shaıqaıdy). Myna munaıshyny ma? (Janar únsiz, basyn shaıqaıdy). Solaı shyǵar. Bulardy da qımas bolar ólimge! Bulardyń da joqtary bar ómirde!

Janar. Bilmeımin. Aýyrmaı, syrqamaı, adam sheıit bolǵandaı... Soǵys joq emes pe?

Bastaýshy. Qate aıtasyń, Janar. Aıqas árqashan da bar. Kórer kózge oq atyp, ólim egip turǵan anyq jaý bolmaýy múmkin, biraq ómir úshin kúres eshqashan toqtaǵan emes.

Janar (qaıtadan kúıinip). Joq-aý, nege?... Ne sebepti mende ǵana qasiret?.. Qaıǵydan qaıǵy... Tek men ǵana dýshar bola berem be? Jazyǵym ne? Ne jazdym?..

Bastaýshy. Túsinem, Janar, uǵamyn. Biraq esker, álgi—seniń sóziń emes, qaıǵyńnyń úni, qasiretińniń daýsy. Al, qasiretke qashan da seniń kókeń Sardardyń qaısarlyǵyn qarsy qoıý kerek. Solaı!.. Shyda!..

Janar. Qaıtyp shydaımyn?..

Bastaýshy. Shyda!.. Qaıtseń de shyda!.. Shyda!.. (Ketedi).

Paýza

Azamat (Qabenniń keýdesine qulaǵyn tosyp). Qaben... Qabenjan... (Qabende ún joq). Sónip bara ma, qudaı-aý? (Aýyr kúrsinip). Shybynym-aı, endi qaıteıin... (Janardy kórip). Janar? Janar jan emespisiń? (Qaben selk etip kózin ashady).

Munaıshylardyń biri. Kózin ashty. Aý, kózin ashty ǵoı. Qane, basyn kóterip kórelik. (Azamat ekeýi eppen demep, Qabendi tikteı beredi. Ózgeler onyń betine úmitpen telmiredi).

Azamat (kúrsine qýanyp, Janarǵa). Qalqam-aı, jaqyndashy qane, kelshi, basyn óziń súıeshi bir kezek... Seni kórip jatyr, saǵan qaraıdy. Birdeńe degendeı bolady. Oı, jasaǵan-aı, tilekti berse ıgi edi...

Janar Qabenge tónip kep, onyń basyn súıeıdi. Qabenniń kózi Janarda.

Qaben (radıo arqyly) Janar... Keldiń be? Jumbaq sheshildi, bildiń be? Qupıa ashyldy, kórdiń be?.. Qarashy, kórshi... (Súısinip). Móldiregen kóziń... Úmit tur ǵoı kózinde. (Qyzynyp). Aldadym ba? Joq, aldamadym. Jer asty... Jeti qat jer asty... gaz atty. Qapy qaldyq. Órtep aldyq!.. (Órtke qarap). Órtenip jatqan munaı, úmitiń órtengen joq. (Qatal). Bomba! Ákelińder bombany. Tastandar órtke. Sóndiremiz!.. (Janarǵa). Sónetin órt, úmit emes sónetin... (Zalǵa qarap, jýasyp). Toqta! Osy jalyn neden tutandy? Myna ǵalamat qaıdan bastaldy? (Sahna kózge túrtse kórgisiz qap-qarańǵy bolady da qalady). Bári sol túnnen bastaldy.

BİRİNSHİ BÓLİM

1

Tún. Kafedra meńgerýshisiniń kabıneti.

Tórdegi stol janynda — Profesor; muqabaly, qalyń qoljazbany paraqtap, áldene jazyp otyr. Telefon syldyraıdy.

Profesor (trýbka kóterip). Profesor Saparov. Á, Qabenbisiń? Iá, telefon soqsyn dep edim. Qoı, tún ortasy ma? (Saǵatyna qaraıdy). Solaı eken-aý. Já, oqasy joq. Qazir kele ǵoı. Pikir daıyn. Jazyp bitirdim, kel, tanys. Iá, kafedrada otyrmyn. (Trýbkany ornyna salady).

Qolynda shaǵyn chemodan, qarynda plash, Taıman kiredi.

Taıman (zatyn jerge qoıyp, Profesorǵa qol usynyp). Sálemetsiz be?

Profesor (onyń qolyn alyp, kózildiriginiń ústinen qarap). Dáýrenov... Taıman Dáýrenov emespisiń?

Taıman. Bolsaq bolarmyz.

Profesor. Qaıdan júrsiń?

Taıman. Elden kelem.

Profesor. El bolǵanda... Embiden be?

Taıman. Iá, Embiden, Munaılydan kele jatyrmyn.

Profesor. Estigem, estigem, Munaılynyń dırektory dep estigem. Qaben aıtqan. Al, otyr. (Taıman otyrady; Profesor ony barlap, oılanyp). Oǵan da úsh jyl bolyp qaldy. Ótip bara jatqan ǵumyr-aı! (Ezý tartyp). Báteńkilerińniń tumsyǵy qum-qum bop, ýnıversıtetke áreń kirgenderiń keshe ǵana edi, endi mine, syryqtaı-syryqtaı azamat bop shyǵa keldińder.

Taıman (oıyn-shyny aralas). Qaıdan bileıin, bizdiki ásheıin munaıshylyq sekildi. Qudaıshylyq Qabendiki-aý deımin, aqsaqal.

Profesor (yrza bop). Iá-á!.. Qaben, sóz joq, ǵalym bolady. (Muqabaly qoljazbany nusqap). Mynaý dısertasıasy, eki júz alpys bet. Tamasha zertteý!

Taıman (quptap). O, ol shákirtińiz áýelden qabiletti jigit qoı. Azdap mineziniń kedir-budyry bolmasa...

Profesor (oıly, ornyqty). Dosyń myǵy-ym. Myqty jigit! Qorǵaǵannan keıin ózin osynda dosent qyp qaldyrsam ba deımin. Kafedrany da túbinde soǵan beremin, sol basqarady.

Taıman. Munyńyz keńdik eken.

Profesor. Sonshalyq keńdik bolmas, biraq bul máselege ózimniń keıbir áriptesterimnen biraz basqasha qaraıtynym ras. Bireýler qoly qaltyrap, tizesi selkildegenshe kreslodan túskisi kelmeıdi. Tań qalam. Jaı ákim emes, ǵalym. Keı ákim kreslodan tússe, tamaq asyraı almaýy múmkin. Al ǵalymda ólgenshe ózine jetetin ataq-dáreje bar emes pe? Kreslo ne kerek oǵan? Tań qalam.

Taıman. Biraq buǵan tańdanǵannan góri oılanǵan jón emes pe?

Profesor. Oılanǵan deısiń be?..

Taıman. Aıtalyq, adam alpysqa keldi. Pensıaǵa shyqty. Biraq jatqysy kelmeıdi. Nege? Keshe ǵana eńbek etken orny bar. Syryn qosqan, muńyn qosqan orta bar. Qımaıdy. Ketkisi kelmeıdi. Nege? Oılaý kerek sekildi.

Profesor (oılanyp). Solaı ma? Múmkin. Adam jany kúrdeli ǵoı. (Paýza). Deı turǵanmen, ómirdi qımaý, ortany qımaý óz aldyna da, kreslony qımaý bir bólek. Esińde bolsyn.

Taıman. Solaı-aý, biraq... (Oılanyp qalyp). Qaben erteń qorǵaı ma?

Profesor. Erteń. Erteń túste,saǵat úshte. Aıtpaqshy Orazovtyń zertteýi seniń Embiń týraly, bilesiń be?

Taıman. Bilgende men bileıin. Kelgen sebebim de sol. (Chemodanyn ashyp, ishinen birneshe paket alyp, Profesorǵa usynady). Mine, Embidegi keıbir iri mamandar men ǵalymdardyń pikirleri, ala keldim.

Profesor. Durys. Munyń jigittik.

Taıman (azdap sheshilip). Sizden nesin jasyraıyn, ustazsyz ǵoı, Qabenniń bul zertteýi meniń aldyma da Gamlettiń suraǵyn kóldeneń tartyp otyr: ne turyp qalý, ne quryp ketý!..

Profesor (basyn shaıqap). O-o, mynaýyń oqys eken. Al, ıe?

Taıman. Qaben dısertasıasynan Embide munaı ónimin arityrýdyń ekinshi ádisi erekshe oryn alady.

Profesor. Já, onyń nesi bar?

Taıman. Meniń úsh jyl boıy qyzǵyshtaı qoryǵanym dál osy ádis.

Profesor. Al?..

Taıman. Kári-jasy aralas, Embide bir top donkıhottar bar. Meni aradaı talap júr.

Profesor. Ne qylmaısyń deıdi?

Taıman. Ker tartpasyń, Embiniń erteńin oılamaısyń deıdi.

Profesor (tańdanyp). Qyzyq eken. Nemene, erteń búgindi joqqa shyǵara ma? Joq, ol bolmaıdy. Qabenniń eńbegin seniń munaıshylaryńa kitap qyp bastyryp beremiz áli. Tura turyńdar.

Taıman (jadyrap). Báse, sóıtińizshi. Alǵashqy danasyn túptelgen boıda ózim alar edim...

Profesor (esikten kirgen Qabendi kórip). Mine, ózi de keldi.

Taıman ushyp turyp, Qabenge qushaq jaıady.

Anaý erkelik jasap, saýsaǵyn bezep, muny toqtatyp tastaıdy.

Qaben. Kilt tura qal!

Taıman (ańyryp). Al, jaqsy.

Qaben. Maǵan keldiń be?

Taıman. Saǵan keldim.

Qaben.Ádeıi izdep keldiń be?

Taıman. Ádeıi izdep keldim.

Qaben. Ótirik aıtasyń. Óz sharýańmen júrsiń.

Taıman. Olla da ras. Jer sheti qıannan tek sen úshin keldim. Jetken boıym...

Qaben (júzin jylytyp). Qalǵanyn qoıa tur. (Taımandy qushaqtaı alyp, bir oryndyqqa otyrǵyzady). Tyrp etpe, otyr osy arada. Qazir... (Profesorǵa betteıdi).

Taıman (ózine ózi). Qyzyq-áı ózi... Menimen birge uıyqtap shyqqandaı, amandyq joq, saýlyq joq, salǵan jerden... Aı, seniń mineziń be, seniń mineziń...

Profesor (Qabenge). Qalaı, júregiń ornynda ma?

Qaben. Árıne.

Profesor. Qorǵap shyǵamyz ǵoı?

Qaben. Daý joq.

Profesor. Báse, qobaljyma! Qorǵaý sátti ótýge tıis.

Qaben. Álbette.

Profesor. Ǵylymı keńeste maǵan qarsy bir-eki kisi bar. Solar bolmasa, ózgeleri quptar.

Qaben (qyzyǵyp). Kimder olar? Nege qarsy?

Profesor. Eı, qalqam-aı, nege qarsy deriń bar ma? "Mal alasy syrtyńda, adam alasy ishinde" dep qazaq tegin aıtty deımisiń.

Qaben. Túsinbedim.

Profesor (túsin sýytyp). Já, túsinip keregi de joq saǵan. (Az oılanyp). Bireýler bolady... ǵylymnan góri ǵylym adamdarynyń ara qatysyn, tatý-arazdyǵyn bilýge kóbirek kúsh salady. Ondaılardan túbinde ǵalym emes, zalym shyǵady.

Qaben. Keshirińiz, men áli túsingenim joq.

Profesor. Nege? Neni?

Qaben. Sizge qarsylar maǵan da qarsy bolýǵa tıis pe?

Profesor. Múmkin. (Jaıbaraqat). Ońbaǵandyq qoı.

Qaben. Nege? Nege ońbaǵandyq? Sizge qarsy bolý ońbaǵandyq bola ma ?..

Profesor (zekip). Já, qoıalyq. Seniń osy mineziń... Qashan da, qalaı da qarsylasý kerek saǵan!..

Qaben. Joq, qarsylyq emes meniki.

Profesor. Qoıshy. Óz degeniń bolmasa bolmaısyń.

Qaben. Joq-aý, qaıteıin túsinbesem...

Profesor. Ne túsinbeıtini bar. Belgili emes pe?

Qaben. Joq. Belgisiz.

Profesor (shytynyp). Jaraıdy. Boldy. (Qaǵazdar usynyp). Mine, meniń pikirim. Oqy, tanys. Erteńgi synǵa ázirlen odan da. (Taıman ekeýine). Al, qaıyrly keshte bolyńdar. (Ketedi).

Qaben (ózimen ózi). Túsinbedim. Qorǵaýdyń aty — qorǵaý. Qorǵaýda talas bolýǵa tıis. Talas qarama-qarsylyqtan týsa, shyndyq talastan týady. Onyń nesi ersi? (Tańdanyp). Túsinbedim. (Ornynan turyp, Taımanǵa keledi. Kenet erkelik jasap, buıyra). Tur.

Taıman (ushyp turyp, kúlip). Al turdyq.

Qaben. Biz kórispegeli neshe qys, neshe jaz. Qarashy maǵan, ózgerippin be?

Taıman (onyń bas-aıaǵyn sholyp). Joq, ózgermegen ekensiń. Báz-baıaǵy qalpyń: túriń sup-sýyq, túsiń sup-sur, mineziń tip-tik... Káne, kózildirigińdi kıshi. (Qaben kózildirik kıedi). Munyń orny da burynǵy eken ǵoı, murnyńnyń ushynda, jelbezegińe áreń ilinip tur. (Qolymen túzep). Bylaı... kóterińkirep kıseń bolmaı da?

Qaben. Al, sen ózgerip ketipsiń. Deneń tolysqan. Qarnyń shyǵa bastapty. Munyń qaı semirý seniń? Bastyq boldym dep pe? Paı-paı, mansaby qurǵyr-aı, boıǵa sińse bul da bir alhogolızm sekildi pále ǵoı...

Taıman. Jaraıdy, qoıshy. Jańa jetekshiń ne dedi saǵan? Oqysaıshy anaý jazǵandaryn.

Qaben (stol janyna kep qaǵazdardy sholyp ótip). Jetekshimniń pikiri tanys qoı maǵan. O kisi unatyp tur-aý. Al endi bar ma, Taıman, beri kelshi, shynymdy aıtsam, jazǵandarym ózime tipti unamaıdy.

Taıman. Qoı, soqpa! Bul da baıaǵy tanys arıalaryńnyń biri. Esinde me? Tórtinshi kýrsta júrgenimizde stýdenttik konkýrste ózińe berilgen báıgeni almaı, maǵan bergizgeniń... Sonda da óz jazǵandarym ózime unamaıdy dep júrımen daýlasyp bolǵansyń. Senen be, senen shyǵady.

Qaben. Joq, sen tyńda aldymen. (Dısertasıany nusqap). Osy shirkindi qaraı-qaraı, túzete-túzete ábden mezi bop bittim.

Taıman. Endi qaıtesiń, ońaı deısiń be?

Qaben. Keıde áp-ádemi, osynda bári bar. Keıde dáneńe de joq. Ásirese bir nárse, eń qajetti, eń iri nárse joq.

Taıman. O nemene?

Qaben. Ózim de bilmeımin. İzdeımin, sharq uramyn, tappaımyn.

Taıman. Túý, ol túk te emes. Óz isine ózi qanaǵattanbaý, qapysy taýsylmaý—oı eńbeginiń adamyna, dálirek aıtqanda oılyǵa tán sezim. Zadynda, kerek sezim. Asyly, osy sezimsiz ilgerileý qıyn. (Paýza). Qaıtesiń, qorǵap alsaıshy.

Qaben. Qorǵaýyn qorǵarmyn-aý, biraq... (Esikten kire bergen Marǵaýdy kórip). Oıbaı-aý, Marǵaý, umytyp ketippin-aý seni.

Marǵaý (masań, kózi keıde qylılanyp ketedi). Dediń- aý sen... Sonyń ózi jaqsy boldy, qarsydaǵy bos aýdıtorıada otyryp, azdap kóz ilindirip aldym.

Qaben (kúlip, Taımanǵa). Baǵana jataqhanadan birge kelgenbiz. Profesordyń kózine túskisi kelmeı, jynystap júrgen ózi...

Marǵaý. Onysy ras, azdap iship edim.

Qaben (Taımanǵa). Sen nemene, tanymaı tursyń ba, Marǵaý ǵoı. Ózińmen bes jyl birge oqyǵan Marǵaý, umytqanyń ba?

Taıman (shamdanyp). Marǵaý bolsa qaıteıin, kózi kisige túsýden qalǵan ǵoı sirá...

Marǵaý. Dediń-aý sen!.. (Kózi qylılanyn tur). Meniń kózi bar bolǵyrymnyń jaıyn bilmeýshi me ediń, jazǵan shirkin. Esikten kirgennen saǵan qaraýmen júrmin. Ól deısiń be?

Taıman (qysylyp qap). Boldy, boldy, qoıdym. (Qol alysady). Osynda ma eń?

Qaben. Osy kafedrada isteıdi. Laborant.

Marǵaý. Dál qazir profesordyń laboranty emes, (Qabendi nusqap), myna myrzanyń aspazy sıaqtymyn. Ashananyń bir bólmesin alǵanbyz. Kúni boıy soǵan servız jasaýmen júrdim.

Taıman. O ne qylǵan servız?

Marǵaý. Dediń-aý sen!.. Erteń túste Qaben dısertasıa qorǵaıdy, keshke ishpeısińder me, jazǵan shirkin.

Taıman. Ah, ıa.

Marǵaý. Ia bolsa, sol. Eki qoı soıǵyzdym, qaıdan shyqsa onan shyqsyn. Araq-sharapta hısap joq.

Qaben (tejep). Qoıshy, jarar!

Marǵaý (ózine ózi mińgirlep). Árıne, jaraıtyn bolǵasyn ǵoı bári de... (Telefon syldyraıdy. Qaben trýbka kóteredi: "Ia. Men — Orazov. Alo, alo!.. "Jaýap joq,. Trýbkany ornyna salady. Marǵaý sózin jalǵap, Taımanǵa). Qaben maǵan renjı beredi. Biraq tastamaıdy, taı-qulyndaı tebisip, birge ósken jazǵan shirkin emes pe?

Qaben. Qaıtemiz renjimeı? Keıde tipti laǵyp ketesiń.

Marǵaý (ony tyńdamaı, Taımanǵa). Men kúıip-pispe deımin buǵan. Neme kerek kúıgelektenip?.. Bári bir sen kúıip- piskenmen dúnıe myńq etpeıdi. Kún ornynan shyǵady, aı ornynan batady, neme kerek kúıip-pisip! Solaı emes pe, Taıman?

Taıman (ekeýine kezek qarap). Qaıdan bileıin.

Marǵaý. Dediń-aý sen!.. Sodan soń bul asyǵady, alyp ushady, buzyp-jaryp alǵa umtylady. Al men asyqpa deımin buǵan. Neme kerek bosqa entigip? (Ándetip). "Bul jalǵan eki aınalyp kelmes saǵan..." Asyqpa! Retin tap ta, ketpeı qoı.

Taıman (kúlip). Ol qoldan kele me?

Marǵaý. Keledi. Túkke turmaıtyn tasbaqa úsh júz jyl ómir súredi, úsh júz jyl!

Taıman (tańdanyp). Qoıshy, úsh júz jyl?

Marǵaý. Nesine qoıaıyn, solaı, úsh ǵasyr jasaıdy tasbaqa! Nelikten,sony bilesiń be?

Taıman. Joq, bilmeımin.

Marǵaý. Bilmeseń bil, jazǵan shirkin. Tasbaqa siz ben biz qusap nervnıchat etpeıtin kórinedi. (Qaben men Taıman qosyla kúledi). Nesine kúlesińder? Aıtam ǵoı, ashýlanbaý kerek, kúıip-pispeý kerek, nervnıchat etpeý kerek.

(Telefon syldyraıdy. Qaben trýbka kóteredi: "Alo, alo!"Jaýap joq. Trýbkany ornyna salady. Telefon qaıta syldyraıdy).

Qaben (yza bop). Alo! Ia! A?.. Aýrýhana?.. Hırýrgıa?.. (Jýasyp). Jaraıdy... (Iyǵyn qozǵap, tańyrqap, Taımanǵa). Aýrýhanada jatqan bireý deıdi...

Taıman (qosyla tańdanyp). Nemene? Sóılesem deı me?

Qaben. Iá, shaqyrýǵa ketti.

Taıman. Qyzyq eken. (Saǵatyna qarap). Jeti qarańǵy túnde... aýrýhanadan... Qyzyq eken...

Qaben (trýbkadan daýys estigendeı). Ia. Orazov degen— men. Nege birdeńe? Birdeńe emes, eńbek jazyp júrgenim, dısertasıa. (Túsinbeı). Ne deıdi?.. (Áli de túsinbeı). Neni búldirippin? Aıǵaılamańyz! Ne bilip aıǵaılaısyz? (Nyq). Men bilem: munaıdy da bilem, munaıshyny da bilem. Bolmaq túgili týǵanmyn Embide. (Yzalana bastap). Nege bolmaıyn, bolyp júrmin Embide. (Trýbkany qulaǵynan julyp alyp, Marǵaýǵa qarasa, qalǵyp ketipti). Túý, jaryqtyq. (Trýbkadaǵy daýysqa yza bop, Taımanǵa). Mynaý kim ózi? (Taıman ań-tań). Boldym deımin. Joq jumysta bolǵanym joq, ǵylymı praktıkada boldym. (Ashýly). Ia, solaı ! Joq, Jetisaıda bolǵanym joq. (Yzaǵa býlyǵyp). Siz kimsiz osy?!! (Qaben trýbkany ornyna salyp, ań-tań otyryp qalady).

Sham sónip, qaıta janǵanda sahnada ýnıversıtet zalynyń bir sheti: tóralqa stolynyń tórinde ǵylymı Keńestiń Basshysy men Hatshysy; bul ekeýiniń mańdaı aldyndaǵy birneshe qatar oryndyqtarda Profesor, Qaben, Taıman, Marǵaý, taǵy basqa birneshe ǵalym, olardan shetkerileý bir jerde Sardar men Janar otyr. Zaldyń qalǵan jaǵy bularǵa jalǵasa sahna syrtyna shyǵyp ketken. Ol jaqta ıin tiresken adam tárizdi. Minbede Dosent, sóılep tur. Zalǵa keshigip kirgen Aqbas ǵalym azdap yńǵaısyzdanyp aıaǵynyń ushynan basyp baryp, bir jerge otyrady.

Dosent.... Dısertasıanyń sońǵy taraýy ásirese qundy. Munda munaı ónimin arttyrýdyń ekinshi ádisine aıryqsha analız berilgen. O ne ol, ekinshi ádis degen?.. Jer ústinen jer astyna sý aıdaý; Munaıly qabattyń qysymyn kúsheıtý; sarań tabıǵattyń bermesin qolma-qol tartyp alý! Mine, ekinshi ádis degen! Bul tarıhta túńǵysh ret Embi topyraǵynda týǵan nárse. Dál osy ádistiń keshegi kúıi, búgingi hali, erteńgi jaı túp-túgel Orazov Qabenniń dısertasıasynda shejiredeı saırap tur... Jumystyń basqa quny men qasıetin maǵan deıin sóılegen resmı tóreshiler de, resmı emes tóreshiler de jetkilikti aıtty. Men solardyń baılaýyna tolyq qosylamyn. Qaben Orazov ǵylym kandıdaty bolýǵa ábden laıyq. (Dosent minbeden túsedi. Mýlgińkirep otyrǵan Marǵaý uıqydan oıanǵandaı ushyp turyp, alaqanyn ýra bere qysylyp qap, buǵa qoıady).

Basshy (Marǵaýǵa). Joldas, siz... nemene? Konsert kórip otyrsyz ba?

Marǵaý (ádetinshe). Dedińiz-aý!

Basshy. Demeı qaıtemiz. Bul merekeli saltanat emes, ǵylym keńesiniń jumys májilisi. Munda Orazov — ıýbılár emes, dısertant. Demek, ol qoshemet kórý úshin emes, synnan ótý úshin kelip otyr. Solaı emes pe?..

Marǵaý. Qoıdyq qosaǵasy, qoıdyq. (Múlgı beredi).

Aqbas ǵalym (ornynan turyp, Basshyǵa). Siz keshirińiz, profesor, men dáleldi sebeptermen biraz keshigip keldim. Ruqsat etińiz, profesor, osynda VAK-tyń bar erejesi túgel saqtalyp jatyr ma, joq pa!? Sony bilgim keledi.

Basshy (baısaldy). Árıne, VAK-tyń bar erejesi túgel saqtalyp jatyr.

Aqbas ǵalym. Aha! Olaı bolsa mynany bilý múmkin be? Aıtalyq, Orazovtyń zertteý jumysyna shetten jazbasha túsken dáıektemeler ıakı otzyvtar qansha?

Basshy. Olar oqylǵan. Resmı tóreshiler sózinen keıin dereý jáne túgel oqylǵan.

Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, profesor, men dáleldi sebeptermen biraz keshigip kelgenimdi jańa aıttym. VAK erejesi boıynsha, men, ǵylymı sovettiń múshesi retinde, bul sıpatta suraq qoıyp, oǵan jaýap talap etýge pravolymyn.

Basshy (sál qysylyp). Já, árıne... árıne pravolysyz. (Ǵylymı Hatshyǵa qarap). Siz Profesor Shandozovtyń suraǵyna jaýap berińiz. Qysqa, qysqa ǵana.

Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, profesor, men qysqa emes, uzyn jaýap talap etýge, múbáda qatal jazylǵan dáıektemeler ıakı otzyvtar bolsa, túp-túgel ıakı alǵashqy joldan sońǵy jolyna deıin túgin qaldyrmaı tolyq oqyp berýdi úzildi-kesildi talap etýge ábden pravolymyn.

Basshy (jalyǵyp). Durys. Sizdiki durys. (Hatshyǵa). Aıtyńyz.

Hatshy. Orazovtyń zertteý jumysyna ǵylymı ınstıtýttardan, kafedralardan, jeke oqymystylar men mamandardan, nebári toǵyz dáıekteme tústi. (Basshyǵa qaraıdy).

Basshy (Aqbas ǵalymǵa). Taǵy qandaı saýalyńyz bar?

Aqbas ǵalym. Dısertanttyń ǵylymı argýmentterin qatty synaǵan ıakı joqqa shyǵarǵan otzyvtar boldy ma?

Hatshy. Joq. Toǵyz dáıekteme de Orazov dısertasıasynyń teorıalyq qunyn, praktıkalyq mánin joǵary baǵalaıdy. Árıne, keıbir syn-eskertpeler, talap-tilekter aıtylǵan...

Aqbas ǵalym. Ony ǵylymı sovet músheleriniń aldynda oqyp berdińiz ǵoı?

Hatshy. Álbette.

Daýystar: — Oqyldy.

— Árıne,túgel tanystyryldy

Aqbas ǵalym (Basshyǵa). Olarǵa dısertant jaýap qaıyrdy ma? Óz gıpotezalaryn qorǵap qala aldy ma?

Basshy. Resmı tóreshilerine jaýap qaıyrdy. Al, jazba dáıektemelerdegi jekelegen syn-pikirlerge jáne jańaǵy sóılegen resmı emes tóreshilerge...

Aqbas ǵalym. Keshirińiz, nesheý? 

Basshy. Resmı emes tóreshiler me?

Aqbas ǵalym. Iá, resmı emes tóreshiler.

Basshy (qaǵazǵa qarap). Úsh adam sóıledi.

Aqbas ǵalym. Aha!

Basshy. Bularǵa Orazov óziniń qorytyndy sózinde jaýap berýge tıis.

Aqbas ǵalym (ornyna otyra berip). Meniń saýaldarym tamamdaldy. (Basshyǵa sál ıilip). Siz keshirińiz, profesor.

Basshy (zalǵa). Taǵy kim sóıleıdi?

Daýystar: — Biraz kisi pikir aıtty ǵoı.

— Eki resmı tóreshi, úsh resmı emes tóreshi...

— Toǵyz otzyv jáne bar.

— Talqylaýdaı-aq talqylandy.

— Sóz toqtatylsyn!

— Ia, sóz toqtatylsyn degen usynys bar.

Basshy (taǵy da jurtqa qarap). Sóıleýshiler joq qoı, solaı ma?

Daýystar: — Joq

— Joq.

Basshy (Aqbas ǵalymǵa). Profesor Shandozov, múmkin, siz sóılersiz?

Aqbas ǵalym (ornynan turyp). Joq, men sóılemeımin. (Ornyna qaıta otyrady).

Basshy. Olaı bolsa...

Aqbas ǵalym (Ornynan turyp). Profesor, keshirińiz...

Basshy. Ne aıtpaq edińiz?

Aqbas ǵalym. Men laboratorıaǵa asyǵyp tur edim. Daýys berip kete bersem bolmas pa?

Basshy. VAK erejesinde mundaı pýnkt joq bolsa kerek, joldas Shandozov?

Aqbas ǵalym. Siz keshirińiz, Profesor. Bul haqynda men daýlaspaımyn sizben... (Otyrady).

Basshy. Jaraıdy. Olaı bolsa, resmı emes tóreshilerine jaýap berý úshin jáne qorytyndy sóz sóıleý úshin dısertant Orazovqa...

Sardar (ornynan ushyp turyp Basshynyń sózin bólip). Toqtańyzshy! (Jurt jappaı Sardarǵa burylady. Qaben de túnde estigen tanys daýysqa jalt qaraıdy. Janar ákesiniń jeńinen tartyp, áldene sybyrlap báıik bolady. Ákesi kónbeıdi, ańtaryla toqtaǵan Basshyǵa). Men eki-aq sóz aıtpaq edim, ruqsat bolar ma eken?

Basshy (sharasyzdanyp). Nege bolmasyn, sóıleńiz! (Sardar minbege barady). Jalǵyz-aq, ǵafý ótinemin, esimińiz kim sizdiń?

Sardar. Sardar Sultanov.

Basshy. Qaı ınstıtýttansyz?

Sardar. Instıtýt emes, Embiniń qazaǵymyn, Jáne zıaly emes, jaı munaıshymyn.

Basshy. Óte jaqsy. Sóıleı berińiz.

Sardar (kózin tas jumyp, biraz oılanyp baryp). Álgi Orazov degen jigit Embini zerttep otyr ǵoı, solaı ma? Hosh! Meniń bar ǵumyrym Embide ótti. Embi—meniń júregim. Júregim meniń — Embi. Olaı bolsa, Orazov meniń júregimdi zerttep otyr. Osyǵan talas bar ma, zıaly jurt? (Ár jerden árkim qol soǵady. Qaben de Sardarǵa qyzyǵa qarap qalǵan).

Basshy (zaldy tynyshtyqqa shaqyryp, jalyna). Joldastar, joldastar...

Sardar. Obaly ne kerek, Orazov — oıasyz jigit emes. Kózildirik kıisine qaraǵanda oqymystydan góri etikshige kóbirek uqsaıdy eken. Biraq, shyndyqqa ne daý bar, búgin osy minbeden óziniń etikshi emes ekenin dáleldedi. Jazǵandarymen de tanyspyn, oqyǵam. Sheber... sheber jazylǵan. Qyzyq. Ertegi sekildi, jeńil oqylady. Munyń bári jaqsy. (Paýza). Al endi bar ma, shyndyqtyń mańdaıy qasqa. Orazovtyń osy jazǵandarynan Embige tıer tuldyr paıda joq. Tek sol jaman.

Marǵaý (selk etip). Dediń-aý!..

Zal shaıqalyp ketedi: bireýler sheshenge renishpen qol silteıdi, bireýler yzaly mysqylmen saq-saq kúledi.

Daýystar: — Má bálem!

— Oı jampoz.

— Soq!

— Ne dep tur ózi?

Sardar. Orazov o basta ne jaıly jazbaq edi? Embide munaı ónimin arttyrý jaıly jazbaq edi. Hosh! Asa iri, kókeıkesti más-sálá! Embiniń ańsap otyrǵany osy, osy más-sálániń sheshilýi. Biraq osyny Orazov bile me?

Profesor (ajyraıyp). Nege bilmeıdi?

Sardar. Joq, bilmeıdi. Bilse, qaısy, ne sheshti Orazov? Túk te sheshken joq. Tapty ma munaı ónimin arttyrý joldaryn? Túk te tapqan joq. Tabýdy aıtasyń, anyq bile me sony ózi?

Profesor. Nege bilmeıdi?

Sardar. Joq, bilmeıdi. Qaısy bilgeni? Ekinshi ádis pe? Qate. Sony maqtaǵan (Dosentke qolyn shoshaıtyp) shyraǵym, seniki de qate. Embiniń ekinshi ádisi úshin pálendeı úlken ǵılymnyń qajeti joq. (Qabenge). Sen jaz Orazov, jazba, bári bir, Embi ol ádisin is júzinde qoldanǵan jáne qoldana bermek odan ári... Jańalyq pa sol? Qaı munaıshy tańdanbaq munyńa?

Dosent. Sizdiki de qate. Tańdantý shart emes.

Aqbas ǵalym (Basshyǵa). Siz keshirińiz, Profesor. Minbedegi sheshenniń sózin bulaısha belden qosaıaq salyp bólip jiberý ıakı ony sóıletpeýge áreket jasaý—VAK erejesine shálkes keletin minez.

Basshy (Dosentke). Siz shynynda da bólmeńiz. Keıin sóıleýińizge bolady ǵoı, bólmeńiz, ótinemin.

Aqbas ǵalym. Ásirese dısertasıaǵa qarsy ıakı dısertant tujyrymdaryn tikeleı synap, nemese túp-tuǵıanymen joqqa shyǵara sóılegen sheshendi bólý...

Basshy. Jaqsy. Aıttyq qoı jańa. Siz de bóle bermeńiz.

Aqbas ǵalym. Keshirińiz, Profesor. (Otyrady).

Sardar. Joq, Meni bólgen eshkim joq. Qaıtesińder men úshin bosqa terlep? Embi úshin terleıik odan da bárimiz jabylyp. (Qabenge). Orazov shyraǵym, ózińnen suraıyn, úlken Embi problemasy degen ne? Úlken Embiniń úlken taǵdyry qaıda jatyr? Sony bildiń be sen? (Jurtqa). Aý, aǵaıyn, ózderiń aıtyńdarshy qane... Ǵılym ómirsheń bolsyn, ǵılym tájirıbemen tyǵyz baılanysta bolsyn, birge júrsin deımiz. Qaıda sol? A-a-a?.. (Paýza). Men boldym. (Minbeden túsedi).

Basshy (ornynan turyp). Joldastar, jetti ǵoı deımin. Endigi sózdi dısertanttyń ózine bergen jon bolar.

Daýystar: — Durys-aq.

— Ózi sóılesin

— Báriniń jaýabyn bir-aq bersin.

Profesor (Basshyǵa). Ózińiz eshteńe aıtpaısyz ba?

Basshy. Ne jaıly?

Profesor (shap berip). Báse, ne jaıly? Bilmeısiz be ne jaıly ekenin?.. (Minbege bettep). Maǵan berińiz olaı bolsa...

Basshy (túsinbeı). Tek qysqa aıtyńyzshy, profesor, qysqa ǵana. Sozyp aldyq, tym uzaqqa kettik.

Profesor (minbede). Men, predsedatel joldas, sizge túsinbeı qaldym. (Qolyn jaıa tańdanyp). Bu ne bul? Ǵylym sovetiniń májilisi me, álde munaı kásipshiligindegi óndiristik keńes pe?

Basshy (shytynyp). Já, siz nege olaı deısiz?

Profesor. Demeı qaıteıin. Kim álgi kisi?

Basshy. Kim ekenin aıtty ǵoı. Árilese, kim ekeninde ne sharýamyz bar bizdiń?

Profesor. Nege sharýamyz joq? Onyń sharýasy bar, bizdiń sharýamyz joq, solaı ma? Men bilmeımin qalaı ekenin... Kez kelgen kóldeneń kók atty kósheden kirip keledi de, kózimizdi baqyraıtyp qoıyp aqyl aıtady. Bu ne sumdyq bul?!

Sardar (ornynan turyp). Shyraq, sen yssylama! Zıalyǵa jaraspaıdy yssylaý. Ǵılym ıesi sóıte me eken? Sen odan da mynaǵan jaýap ber: nege kóldeneń kók atty bolam men? Nege kósheden kirip kelem men? Nege baqyraıady kóz jón joq, josyq joq... A-a-a?.. (Janar jalynyp, ákesin áreń otyrǵyzady).

Profesor (sál yńǵaısyzdanyp). Jaraıdy, qattyraq ketken bolsam, ǵafý etersiz.

Sardar. E, sóıt báse, sonyń durys. Bilimdar kisi sóıter bolar.

Profesor. Sizder túsinińizder, joldastar. Meniń aıtqym kelgeni mynaý. Ǵylymdy jaıdaqtaýdy, jalańashtaýdy, keıde tipti (taǵy da yza bop) aıaq asty etýdi qoıatyn ýaqyt jetti! Ǵylym—qoljaýlyq emes. Oınamaý kerek ǵylymmen. Qorlamaý kerek ǵylymdy.

Daýystar: — Profesor durys aıtady.

— Sanany ǵylymǵa qarsy qoıý qaıdan shyqqan osy?

— Adýyn aǵamyzdan shyqqan bári...

— Qýys qońyraýlyq degen sol-aý.

— Bilimdi botqa qyla jazdady ǵoı, jaryqtyq.

Profesor. Ǵylym praktıkamen birge júrsin deıdi álgi kisi. Aldymen, bul — tym jalpylama sóz, jalań ýaǵyz. Sodan soń ǵylym — praktıka emes, teorıa. Qajet jaǵdaıda ǵylym biryńǵaı praktıkalyq mindetterden biraz alshaq turýǵa tıis. Kerek deseńiz, ǵylym keı rette tap-taza teorıalyq obobshenıemen aınalysýga tıis. Teorıany baıyta almaǵan, tereńdete almaǵan ǵylym praktıkaǵa da sheshýshi yqpal jasaı almaıdy. (Sardar qyzyp ketip, shyǵýǵa betteıdi). 

Basshy. Joldas Sultanov, sabyr... Tura turyńyzshy kishkene, túsiniseıik.

Sardar. Biz túsinisetin túk te qalǵan joq bul arada. (Sardar ketedi, Profesor minbeden túsedi).

Basshy. Sońǵy sóz Orazovqa beriledi.

Sahna qońyraıa beredi. Jaryq Qabenniń ústinde ǵana qalady.

Qaben (ózine ózi). Bu ne bop ketti ózi? Bu ne talas?

Bir shetten Bastaýshy shyǵady. Jaryq Qabennen aýyp, soǵan túsedi.

Bastaýshy. Túsinbeı tursyń ba?

Qaben. Túsinbeı turmyn.

Bastaýshy. Túndegi túsinbegeniń basqa edi ǵoı! Qabenniń daýsy (radıo arqyly). Túsinbedim. Qorǵaýdyń aty — qorǵaý. Qorǵaýda talas bolýǵa tıis. Talas qarama-qarsylyqtan týsa, shyndyq talastan týady. Onyń nesi ersi?.. Túsinbedim.

Bastaýshy. Osy seniń sóziń emes pe?

Qaben (amalsyz moıyndap). Meniń sózim.

Bastaýshy. Endi nege túsinbeı tursyń?

Qaben (qynjylyp). Mynaý bir qyzyl kóz pále...

Bastaýshy. Pále? Shynyńmen aıtyp tursyń ba osyny?

Qaben...jer-jebirime jetip barady.

Bastaýshy. A-a-a... Synaǵan qalaı bolady eken?..

Qaben. Túndegi tergegish kisi de osy boldy ǵoı.

Bastaýshy. Árıne.

Qaben. Qatal kisi.

Bastaýshy. Biraq adal, ádil kisi.

Qaben. Ózi jadaý, kespirsiz.

Bastaýshy. Joq, kelisti kisi. Ózińdi synaǵan soń jek kórip tursyń?

Qaben. Tili qandaı ashshy.

Bastaýshy. Shyndyq ashshy bolady deıtinsiń.

Qaben (ashýlanyp). Ne qylǵan shyndyq?

Bastaýshy. Qoı, qatelespe Qaben.

Nege qatelesesiń? Jazǵandarym ózime unamaıdy degensiń. Ásirese bir nárse, eń qajetti, eń iri nárse joq degensiń.

Qaben (oılanyp). A-a-a?

Bastaýshy. Álde, ásheıin aıta salatyn jigit pe ediń?

Qaben (tuqyryp uzaq turǵan soń). Sonda ne isteýim kerek?

Bastaýshy. Báse, ne isteýiń kerek? Oılan!

Qaben (oılanyp, kúızelip). Masqara bolmaımyn ba?

Bastaýshy. Árıne, yńǵaısyzdyq bolady.

Qaben. Jurt betime túkirmeı me?

Bastaýshy. Ondaılar da bolady.

Qaben. Ol abyroı emes.

Bastaýshy. Árıne. Qaben.

Sonda mende ne qalady?

Bastaýshy. Arman qalady, maqsat qalady.

Bastaýshy ketedi. Sahna jaryǵaıady.

Basshy (Qabenge). Qane joldas, ne aıtasyń? Birer sózben bolsa da túıindeý kerek shyǵar.

Qaben. Olaı bolsa, keshirińiz, men osy qorǵaýdan bas tartamyn.

Mylqaý sahna.

3.

Bólme. Qaben jalǵyz; oılanyp otyr. Taıman kiredi. Jolǵa jınalǵan sekildi.

Taıman (Qabenge). Marǵaý kelgen joq pa? Búgin meni shyǵaryp salasyńdar, erterek tur dep edim. Taǵy uıyqtap qalǵan-aý, qaǵynǵan.

Qaben (ózimen ózi).

"Uıyqtap ótseń ómirińde,

Uıqyń eshbir qanbasa;

Tirligiń ne, ólgeniń ne,

Eshbir iziń qalmasa?.."

Taıman. Óziń tipti ájeptáýir qıaldanyp otyrsyń ǵoı.

Qaben (enjarlaý). Solaı ma?

Taıman (qolyn siltep). Qaıtesiń bosqa oılanyp? Bári bitti. Sen tolǵanatyn eshteńe qalǵan joq endi... Qaben (qadala qarap). Solaı ma? Taıman (saǵatyna qarap). Samolettiń ushýyna eki saǵat qaldy. Álgi Marǵaý áli joq. (Kúlip). Toıǵa daıyndaǵan araq-sharaby túgel ózinde, tumsyqty tyǵyp qoıyp jatyr ǵoı, jaryqtyq.

Qaben (myrs etip). Solaı shyǵar.

Taıman. Al, Qaben, Embige baram da kútem, esinde bolsyn.

Qaben. Qup.

Taıman. Tek baıqa, kelmeı qalyp júrme! Sheginsheksiń sen.

Qaben. Qate aıtasyń. Meni qurtyp júrgen sheginshektik emes, shegine bilmeý. Bultara almaı qalam.

Taıman. Já, solaı-aq bolsyn. Áıteýir kelesiń ǵoı? Qalaı da kelesiń ǵoı?

Qaben. Ólmesem.

Taıman. Ákel qoldy. (Qol alysady). Boldy, kelistik. (Qolyn Qabenniń ıyǵyna salyp). Endi tek ashýlanbashy maǵan, aınalyp keteıin. Keıde tipti bosqa renjısiń.

Qaben. Mynany aıtshy, sen ne úshin jek kóresiń Sardardy? Durysynda ony sen emes, men jek kórýge tıispin. Biraq, nanasyń ba, Taıman, men so kisige birtúrli qyzyǵyp júrmin. Meniń túsinýimshe, Sardar — Úlken Embi problemasymen ómir boıy tolǵanǵan adam. Menińshe, Embiniń Sardar bilmeıtin oıy-qyry joq. (Qıaldanyp). Embiniń búgingi-erteńgi bar qupıasy Sardar kókireginde kóldeı shalqyp turǵanǵa uqsaıdy. (Raılanyp). Men asham sol syrly jumbaqty, kilt tabam shaldyń kókiregine...

Taıman (keketip). Sóıt báse, solaı et, batarsyń myrǵamǵa.

Qaben (serpilip). Solaı. Qazir seni shyǵaryp salam da dereý, ne búgin túste, ne erteń erteńmen izdep tabam Sardardy... (Jadyrap). Anaý joly...baıqadyń ba, oı-armany jer-kókke sımaı turdy-aý!.. Ózi qartań, keskini júdeý, al jigeri she, jigeri?! Qushtarlyǵy qandaı deseıshi! Shoqtaı shymyr, ór, qaısar. Órtteı lapyldap tur-aý, baıqadyń ba?..

Taıman (túńilip). Men baıqap bolǵam ony.

Qaben. Mende keıin baıqadym. Alǵashqy bette ashýlanǵanym ras. Artynan uqtym bárin.

Taıman. Túý, qoıshy sol shekesine jip baılaǵandy. Úsh jyl silkilep, esimdi tandyrǵan qyrsyq shal ǵoı ol...

Qaben. A? Úsh jyl?

Taıman. Qoı deımin, aıtatyny joq. Bıyl kóktemde pensıaǵa shyǵaryp, "ákeń jaqsy, shesheń jaqsy" dep sylap-sıpap áreń qutylǵanbyz áıteýir...

Qaben (oılanyp). Ózi qaıda turady deısiń?

Taıman. Anyq bilmeımin. Áıteýir osynda. Qyzy bar, Janar degen... Jalǵyz qyzy... oqýda. (Oılanyp). Bıyl bitire me eken sol... Álde keler jyly ma?

Qaben. Báse, anaý joly qasynda bolǵan qyzy eken ǵoı.

Taıman. Qasynda boldy ma? Apyr-aı, ol bir esti bala sekildi edi, neǵyp... Qoı, biraq ákesi kónbeıdi oǵan. Óz degeni bolmasa qasaryp, qyrsyqtyqtan kóshe almaı qalady.

Qaben (oıly). Iá-á... Embiden ketken kisi de...

Taıman. Embiden ketken. Syrqat edi, qyzyma baram, doktorǵa qaralam dep ketken...

Profesor kiredi. Qabaǵy qatý. Qaben men Taıman oryndarynan turady.

Profesor (Qabenge). Men qol qoıǵan qaǵaz ataýlynyń bárin, menen alǵan kitaptaryńdy túp-túgel jı da, laborantqa tapsyr.

Qaben (surlanyp). Jaqsy.

Profesor (Taımanǵa). Dosyń aqtady ǵoı úmitimizdi, solaı ma? Jerdiń ústimen kelip, astymen ketip bara jatqan shyǵarsyń. (Kete bere qaıta oralyp). Bul jigit ózin sılamasyn, ózgeni sılamasyn, shirkin-aý, eń bolmasa ǵylymdy sılasa qaıtty eken?

Qaben (nyǵyz). Meniń bar jazyǵym sol — ǵylymdy sılaǵanym.

Profesor (zekip). Já! Jetti! Bitti! Al, jaqsy! (Shyǵyp ketedi).

Taıman (profesordy aıap). Qaıtsyn. Ne qylarǵa bilmeı júr ǵoı.

Qaben (oıly). Aqyldy kisi edi, keıin uǵar taǵy, qaıteıin. (Paýza). Meniń bar oıym qazir Sardar haqynda. Áıteýir... sonyń syny durys, ádil. Soǵan kózim jetti.

Taıman. Nesi durys? Nemenesi ádil?

Qaben. Embiniń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp kórmegen adamnyń Embidegi ejelgi munaıshylarǵa aqyl aıtýy ersi ekeni ras pa, joq pa?

Taıman (jaýap tappaı). Al!..

Qaben. Naǵyz ǵylymı eńbek az da bolsa bir nárse, ózindik tyń nárse ashýy kerek ekeni durys pa, joq pa?

Taıman. Al!..

Qaben. Al, al deısiń... Men ne ashtym? Ekinshi ádis pe? Ol, Sardar aıtqandaı, mensiz de belgili nárse. Sonda dısertasıada baıyptalatyn Úlken Embi problemasy qaısy?

Taıman. Qoıshy ári, nemene sonsha, ózińdi óziń jańa kórgendeı... Ǵylym kandıdaty bolý—ǵylym doktory bolý emes. Kandıdattyq dısertasıa adamnyń ǵylymǵa, zertteý isine qabiletin ǵana tanytýǵa tıis. Qaı kandıdat jarqyratyp, jańalyq ashyp tastaı salyp jatyr? Qaıtesiń qur bosqa... saǵym qýyp...

Qaben (baıaý). Ia, jer ústinde dúmshe molda sekildi dúbrá kandıdattar az edi, sonyń biri bol, qara kóbeıt demeksiń ǵoı. Ǵylymdaǵy dıletanttyq degen osy emes pe?

Taıman. Qoı, qaıtesiń ony? Dıletanttyqtyń tasasynda saýatsyzdyq jatyr. Seniń teorıalyq bilimińe shúbá keltirgen kim bar? Tipti sol Sardardyń ózi moıyndaǵan joq pa?

Qaben (oılanyp). Jaqsy! Solaı-aq bolsyn. Al qorǵadym,ǵylymı dáreje aldym. Sodan soń?..

Taıman. Seniń deniń durys emes shyǵar. Oıbaı-aý jetekshiń aıtyp júrgen joq pa: stýdentterge sabaq beretin ediń, dosent bolatyn ediń. Ol tipti kafedrany da túbinde... Sodan artyq ne kerek edi saǵan?

Qaben. Toqta, sen ashýlanba, Taıman. Ǵumyrynda óndiriste istep kórmegen adamnyń óndiris týraly leksıasy qandaı bolmaq? Qur kitap kemirip, belgili jaıdy qaıtalaı bergennen basqa ne bitirmek?

Taıman. Qoıshy, sabaq beretinderińniń birqatary solaı emes pe? Bes jyl birge oqydyq. Keı leksıadan qashyp qutyla almaıtynymyz qaıda? Marǵaýlar artta otyryp, uıqysyn qandyryp alatyn.

Qaben. Mine, aqyry sen de meniń pikirime keldiń.

Taıman (opynyp). Qoı, nege?

Qaben. Ne qoıatyny bar. Maǵan endi (kúlimsirep) kisi uıyqtatatyndardyń biri bol demeksiń be?

Taıman (tyǵylyp qap, qolyn bir-aq silteıdi). Jaraıdy, nesine ezeýrep otyrmyz osy?.. Endi bári bitken joq pa sonyń?

Qaben. Joq, bitken joq. Bári basynan qaıta bastaldy. (Paýza). Men seni túsindim, Taıman. Bet burdyń ba, boldy, ur esigin ǵylymnyń. Ash, kir! Betiń joq pa, bári bir, mańdaımen kir. Júgir, jyǵyl! Ól, tiril! Qaıtseń de kandıdat bol! Osy ǵoı maǵan aıtaryń? Darynsyz, dármensiz kóresiń ǵoı sen meni... Ǵylymda beıshara bol demeksiń ǵoı maǵan... Solaı ma?

Taıman. Ne dep tur? Oıbaı-aý sen darynsyz da, dármensiz de emessiń ǵoı...

Marǵaý (qolynda gazet, kúbirlep sóıleı kiredi). Solaı, solaı jigitter. "Bireýge or qazsań, ózińe kór qazarsyń" degen qazaq dana ǵoı, jazǵan shirkin.

Taıman. Nemene, Marǵaý, jynyńmen sóılesip kelesiń be?

Marǵaý. Oı, anaý kúngi jadaý shal bar emes pe, Sardar Sultanov degen?

Qaben (shoshyp). Ia?!

Marǵaý. Ólipti so kisi.

Qaben (jaı urǵandaı). Tek!

Taıman. Ne deıdi!..

Marǵaý (gazetin usynyp). Mine, oqy senbeseń, nekrolog...

Barlyǵy seń soqqandaı ańyryp qalǵan. Sahna qońyraıa beredi. Bir shetten Bastaýshy shyǵady.

Bastaýshy (kúrsinip). Iá-á... Sardar ketti dúnıeden. Órlikpen ótti, erlikpen ótti bir ómir. Tolassyz typyrshyp, týlaýmen tyndy bir júrek. (Oıly). Takappar edi taǵdyry. Takappar taǵdyr tul bolmas. Jalǵasy bolar, jalǵasy... (Tolǵanyp). Ottylar bar ǵoı ómirde. Otsyzdar daǵy az emes.

Sh y m y l d y q

EKİNSHİ BÓLİM

Shymyldyq ashylǵanda sahna qarańǵy. Bir shetten avansenaǵa Bastaýshy shyǵady. Jaryq soǵan ǵana túsip tur.

Bastaýshy. Adam! Seniń boıyndaǵy uly qasıetter qaıdan, sony bildiń be? Anadan týasyń da, arman qýasyń, onyń ne? (Tolǵanyp). Iá-á, adam boıyndaǵy kúlli qasıet kúnniń nury men ananyń sútinen degen ras. Eger sen tańǵy aýadaı taza, keń bolsań, keýdeń kisilikke toly maıtalman bolsań,—jórgeginde ana kókiregimen erkin tynystaǵan ekensiń, azamat! Eger sen byqsyǵan shaladaı tymyrsyq, tar bolsań, keýdeń bir ýys kúıki bolsań,—eshqashan ana kókireginiń hosh ıisin sezbegen syǵyr ekensiń, jazǵan! (Paýza). Adam edi ol, azamat edi... Anaý jatqan aq jaıqyn Atyraý astyńda Atyraýdaı shalqyǵan munaı muhıty bar. Bul arman edi kúni keshe. Sardar ǵumyr boıy osynaý uly armannyń sońynda júrdi; azap tartsa da adaspady... Adaspady armannan... (Ketedi).

1

Sardardyń úıi. Qabyrǵada Sardardyń sýreti.

Janar jalǵyz, stol janynda: áldene syzyp, jazyp otyr.

Júdeý, jabyrqaý; anda-sanda kúrsinip qoıady. Esik qaǵylady. Janar esik jaqqa muńaıa qaraıdy.

Qaben kiredi. Janar shoshyp ketedi.

Qaben (birer attap). Sálemetsiz be, Janar?

Janar (ań-tań). ?..

Qaben (yńǵaısyzdanyp, biraq ózin ózi bılep). Siz, árıne, meni kútken joqsyz. (Janar da ún joq). Men... (Paýza). Men bilem, bárin bilem...

Janar (tiksinip). Neni bilesiz?

Qaben. Qasiret jaıyn... (Qysylyp). Árıne, men kóńil aıtqaly turǵam joq. (Janar serpilip, yǵysyp qalady). Shoshymańyz, Janar. Qaıǵyny sózben emdeý múmkin emes. Qaıǵyny ýaqyt emdeıdi. Men sony aıtyp turmyn. Jáne siz es jısyn, ózine ózi kelsin dep kóp kúttim. Aıdan asa kúttim, kútip júrdim, Janar.

Janar (qınalyp). Siz nege keldińiz? (Kúdiktenip). Siz meni qaıdan bilesiz?

Qaben. Bilem, Janar , men bildim sizdi...

Janar. Joq, siz meni bilmeısiz. Jáne siz bul úıge kelýge tıis emessiz. Nege keldińiz?

Qaben. Joq, Janar, men kelýge tıispin bul úıge...

Janar (qatal). Tıis emessiz! Ne kerek sizge? Aıtys pa taǵy da? Kimmen aıtyspaqsyz?

Qaben (sóz tappaı). ?

Janar. Jáne... Siz ne aıtýshy edińiz. Eshteńe de aıtpaısyz. Aıta almaısyz. (Yzamen qozǵalyp, júrip ketip).. Aıtsańyz qaıda qaldyńyz anaý joly?.. Til tartpastan otyryp aldyńyz... (Esine túsirip, qınalyp). Syrqat kisi... Bir aıaǵy kórde, bir aıaǵy jerde... Óli men tiriniń arasynda júrip, ádeıi bardy. Barma desem, bolmaı bardy. Sizdermen syrlasýǵa bardy. Ómir boıǵy armanyn aqtarýǵa bardy. Óler aldyndaǵy ósıetin aıtýǵa bardy. Al, sizder... (yzaǵa býlyǵyp). Meniń aýrý ákemnen álde qaıda... Bárińiz jabylyp qýyp shyqtyńyzdar. Aıasańdar qaıtedi eń bolmasa?

Qaben. Janar... Janar... Toqtańyzshy kishkene...

Janar.Toqtamaımyn.

Qaben. Tyńdańyzshy meni.

Janar.Tyńdamaımyn. (Esikke baryp, ashyp). Shyǵyńyz úıden!

Bastaýshy (bir shetten). Janar, toqta! Nesin bilip tursyń sen Qabenniń?

Janar.Bilgim de kelmeıdi.

Bastaýshy. Nege?

Janar. Jek kórem.

Bastaýshy. Ne úshin? Ne úshin jek kóresiń?

Janar. Bilmeımin.

Bastaýshy (baısaldy). Solaı shyǵar. Saǵan ashý aıtqyzyp tur bárin. "Ashý—dushpan, aqyl—dos". Jek kórý ońaı. Úlgiresiń. Sabyr kerek, sabyr; ashýyńdy bas, oılan. (Ketedi).

Janar (jýasyp, Qabenge). Joq... Aıtyńyzshy... Nege keldińiz?

Qaben. Sardar-aǵamen jolyqpaq edim.

Janar (daýsy dirildep). Sardar-aǵa joq qoı, siz nege túsinbeısiz, kókem joq qoı meniń?..

Qaben (tómen qarap). Bilem, ol kisi joq... Biraq men báribir izdeımin.

Janar. Neni?

Qaben (basyn kóterip, baısaldy). Sardar-aǵa kóziniń tirisinde neni izdep edi?

Janar (sóz tappaı). ?..

Qaben (ornyqty, baıaý). Sony izdeımin. Árıne, bilem, kókeńizdiń izdegeni munda emes, Embide.

Janar (júzin jylytyp). Ia, Embide.

Qaben. Embide bolsa, men ketem sol Embige.

Paýza

Janar (túsinbeı). Qalaısha?

Qaben (baıaý). Men ótken joly qorǵaı almaǵam...

Janar (shoshyp). Ah?

Qaben (jaımalap). Keıin qorǵalar... Embige ketkim keldi.

Janar.?

Qaben. Zadynda, jalǵan ǵalym bolǵannan naǵyz jumysshy bolǵan artyq qoı.

Janar (tań qalyp). Bul bir kútpegen qubylys eken.

Paýza

Qaben (ózine ózi). Men de kútken joq edim. Tipti... Kezdespespin degen oıym bolǵan joq... (Janar únsiz). Jetisaı dep edi-aý!.. (Oıly). Jetisaı?.. Bul Ústirtten óri Atyraýǵa qaraı kósile kólbegen keń atyrap emes pe? Embiniń keleshegi sonda bolǵany ma?..

Mýzyka. Sahna qońyraıyp, jaryq tek Janardyń ústinde ǵana qalady. Janar shkafqa baryp, bir qalyń papka alady.

Janar. Iá-á... Bul úlken syr, uzaq jyr ǵoı!..

Sahna tegis karańǵylanyp, sham qaıta janady.

Qaben men Janar ekeýi de papkaǵa úńilip qalǵan.

Janar. Álgi aıtqanyńyz ras. (Ashyq papkadaǵy bir belgini kórsetip). Mine, Jetisaı... Manatanyń Atyraý beti...

Qaben (papkaǵa úńilip). Mynaý ne nárse?

Janar. Eski mola—shym qorǵan. Dál osynyń irgesinde kókem qaqqan syryq qazyq bar.

Qaben. Qorǵan kimdiki?

Janar. Kókemniń ustazy — bir geolog orys bolypty. Onyń da bar ǵumyry osy aradan munaı izdeýmen ótken.

Qaben. Ie-e... so kisiniń beıiti me?

Janar. Solaı. Elsiz shólde munaı izdep júrip dúnıe salypty marqum. (Papkada tigýli turǵan birneshe paraq qaǵazdy kórsetip). Mynaý — so kisiniń kókeme jazyp qaldyrǵan ósıeti.

Qaben (qyzyǵyp). O-o-o!.. Ta-ma-sha!..

Janar. Joq, kezinde bul onsha tamasha bolmapty.

Sham sónip, joǵarǵy tús jaryǵaıady. Sahnada

Qońyz murt pen Sardar.

Qońyz murt. Seniń ólgen ustazyń — geolog orys Jetisaıdy bes ret, sen úsh ret burǵyladyńdar, solaı ma?

Sardar. Solaı.

Qońyz murt. Bir qasyq maı taptyńdar ma?

Sardar. Joq, tabylmady.

Qońyz murt. San mıllıon memleket qarjysy zaıa ketti me, joq pa?

Sardar. Árıne, aqsha jumsaldy.

Qońyz murt. Mine, myna qaǵazda tek osy faktiler ǵana jazylǵan. (Qaǵaz usynady). Qol qoı. (Sardar qaǵazdy alady). Sodan soń bylaı. Anyqtadyq. Ólgen orysyń — jaý.

Sardar (yzǵarly). Jalǵan!

Qońyz murt. Jaý.

Sardar. Jalǵan! Jala!

Qońyz murt. Jurtty qula dala —q ý medıenge shubyrtyp aparyp, jer soqtyrýynda ne maqsat baryn da anyqtadyq. Ol da esinde bolsyn!

Sardar. ?..

Qońyz murt. Sen qazirgi bar óndiristi joq etýge, ádirá qaldyrýǵa áreket jasap júrgen kisisiń, zańǵar, bildiń be? Bul zıankestik! (Sardar qolyndaǵysyn tastasa, mynaý basqa bir qaǵaz usynyp). Mynanyń kóshirmesi. Má, qol qoı!

Joǵarydaǵy sham sónedi. Sahnaǵa jaryq túsedi.

Janar men Qaben.

Qaben (oıly). Teginde, taǵdyrlar áralýan. Bireýler úshin ómir súrý onsha qıyn emes: oıǵa alǵanyn ońaı oryndaıdy, kózdegenine kóp bógelmeı jetedi. Tirshilik olar úshin...

Janar. ... jaımashýaq...

Qaben. ... ylǵı kúlip turǵandaı...

J a n a r....tipti solaı bolmasa da solaı sezinedi, qaıtesiz?

Qaben. Óz basynan ótken kúnderdiń parqyn oılap, nemese ózgeler úshin ýaıym jep, qaıǵy alyp jatqan ol jáne joq.

Janar. Al, baǵzy bireýler úshin ómir...

Qaben. ... múlde basqasha: bıik taýǵa tik órmeleıtin jalǵyz aıaq súrleý sekildi...

Janar. ... entikpeı, tas qıaǵa tyrmyspaı ilgeri attaý múmkin emes.

Qaben. Bul joldyń qıyndyǵy sondaı, keı tustarda ilgeri jyljymaq túgil...

Janar.... saýsaqty tasqa jyrǵyzyp, tyrnaqtyń kóbesin sókpeı...

Qaben.... jetken ornynda ilinip turýdyń ózi múmkin emes...

Janar.... qurdym quzǵa qúlap túsýiń yqtımal.

Qaben. Sardar-aǵanyń ómiri osy sońǵy taǵdyrǵa uqsas eken-aý!..

Janar. Solaı. O kezde adamǵa jala jabý onsha qıyn bolmapty ǵoı. Kókemniń burǵysynan amalsyz ajyraǵan kúnderi de bolǵan.

Qaben (basyn shaıqap). Iá-á... (Eńsesin kilt kóterip). Sol qıanatshylar áli bar ma osy? Dym kórmegendeı júre bere me?

Janar. Qaıdan bileıin. Kókem bir sózinde ózine qıanat jasaǵan adammen kezdestim degen sekildi edi. Biraq, kim ekenin bilmeımin... Aty kim dep edi sonyń?.. Umytyppyn.

Sahnanyń joǵarǵy tusy jaryǵaıady.

Sardar men Qońyz murt.

Sardar. Qońyz murtpysyń?

Qońyz murt. Men.

Sardar. Sen áli bar ma ediń?

Qońyz murt. Qaıda ketemiz?

Sardar. Talaıdy ketirgen joq pa ediń?

Qońyz murt. Solaı bolǵan.

Sardar. Talaı janǵa jazyqsyz jaza tartqyzdyń ǵoı... Obaly qaıda solardyń?

Qońyz murt. Men qaıdan bileıin?

Sardar. Qaıtyp júrsiń jer basyp?

Qońyz murt. Júrmin. Tiri bolsaq, júre beremiz.

Sardar. Uıqyń bar ma?

Qońyz murt. Bar. Jaman tús kórem, bastyǵyrlam, Biraq bar uıqym.

Sardar. Kúlkiń bar ma?

Qońyz murt. Kúlkim de joq emes.

Sardar. Qaıda júrsiń búginde?

Qońyz murt. Aspan asty keń, júrmiz ǵoı, zańǵar, bir jerde...

Sardar. Oı, táýbe! .. Júredi, júredi bular... Ázázilge ólim joq degen osy. Men qarańǵy jaqtan qartaıa jazdap qaıttym. Bul áli qalpynda. Ózgermepti. Murty da sol. Qulqy da sol shyǵar. Oı, toba! Buǵan ne dersiń!.. Paı-paı, ómir-aı, áli seniń ádildigiń aqsaq-aý!..

Joǵarǵy sham sónedi. Sahna jaryq.

Qaben men Janar.

Qaben. Solaı. Ádildik joly—qıyn jol. (Oılanyp). Qyzyqta jol. Adamdy tynysh júrgizbeıdi, tynymsyz etedi.

Janar."Tym-tyrys tynysh jatqannan, typyrlap tynymsyz júrgen jaqsy" deıtin kókem.

Qaben (quptap). Eńbek adamyna tán minez.

Janar. Embide kókem eńbek etpegen óndiris orny kem de kem. Keıde, kókemdi ańsaǵanda Embi dalasyn sharlaǵan izin bir jerge jıar ma edi, qus jolyndaı saırap jatar edi-aý dep te oılaımyn.

Qaben. Kórikti oı.

Janar. Munaıshy kıimin on bes jasynda kıipti; qoly jarty ǵasyr boıy burǵydan bosaǵan joq.

Qaben (razy bop). Alyp eńbek! Elý jyl ishinde ol kisi, árıne, Embiniń talaı qupıasyn ashyp, talaı jumbaǵyn sheshken-di.

Janar. Solaı bolatyn. Biraq, sońǵy jyldary bir nársege qatty qynjylyp, tóńiregine tipti ryza bolmaı júrdi.

Sahnanyń joǵarǵy jaǵy jaryǵaıady. Taımannyń kabıneti. Tereze syrtynan qaptaǵan munaı munarasy — óndiris panoramasy kórinip tur. Sardar kiredi.

Sardar. Taıman, jaqsymysyń, shyraq?

Taıman (ornynan turyp). Amansyz ba, Sáke? Óndiristen kelesiz be?

Sardar. Iá, smenadan shyqqan betim. Búgingi haldi bilgim kep, ádeıi burylyp em.

Taıman (túsine qap). Á, ótken táýliktegi ónim mólsherin bilgińiz kele me? Qazir. (Esik jaqtan sekretar qyzdy shaqyryp). Álıge aıtshy, tez kele qoısyn. Grafıktiń oryndalý málimetin ala kelsin.

Sardar (jalt qarap). Aý, Álıiń kim? Qońyz murt pa?

Taıman (kúlip). Ia.

Sardar. O kim edi búginde?

Taıman. Bilmeýshi me edińiz, meniń orynbasarym.

Sardar (julyp alǵandaı). A? Onyń munaıǵa ne qatysy bar, kásibi bóten emes pe edi?

Taıman. O, ol atamzamanǵy birdeńe ǵoı. Álı óndiriske aralasqaly qashan!.. Bir jaqsy adam, qaǵylez, elbeńdep turady. Aıtqanyńdy eki etpeıdi.

Sardar (ańtaryla qap). Bilmeımin. Qońyz murt degen munaı mamanyn óz basym bilmeımin.

T a ı m a n. Óndiristiń sharýashylyq jaǵy ǵoı basqaryp júrgeni...

Qońyz murt kiredi. Murnynyń astynda barmaq basyndaı qara murt, qońyz sekildi. Kózi badyraıyp, Sardarǵa qarap kúlip keledi.

Qońyz murt. Oh-aý de. Shal búgin raıly eken. Múmkin, uryspas bizge...

Taıman. Jaraıdy, Áleke, qane, táýliktik jospardyń jaıy qalaı, Sákeń sony bilgisi kep otyr.

Qońyz murt. Nashar. Toqsan tórt prosent.

Sardar (únsiz daǵdaryp, azdan soń kúbirlep). Prosent qurtady ǵoı senderdi...

Taıman (abyrjyp). Endi qaıtemiz, prosent kórsetkish emes pe?

Sardar. Prosentti qoıyp, ónimdi arttyrý kerek.

Qońyz murt. He-he! Túsinbedik-aý, Sáke! Prosenttiń óskeni ónimniń óskeni bolmaı ma?

Sardar. Joq, olaı emes. Buryn otyz tonna bergen skvajınań qazir úsh tonna beredi. Úsh tonna tolsa, júz prosent deısińder de, is bitti dep oılaısyńdar. Senderdi júz prosent qýantsa, meni úsh tonna qynjyltady. Úsh tonnanyń júz prosentin oılaǵansha, otyz tonnanyń elý prosentin oılasańdarshy!

Taıman (qabaq shytyp). Qoıyńyzshy, Sáke, jaryq dúnıege jańa kelgendeı, osynyń bárin jańa kórgendeı bola qalatynyńyz ne?

Sardar. Qaıteıin jańa kórgendeı bolmaı, bir silkinis, pe serpilis kóre almasam?..

Qońyz murt. Sáke, óziń bilesiń, munaı óndirý de bir sıyr saýý emes pe? Sıyrdyń sút berýinde shek bolsa, jerdiń munaı berýinde de shek bar.

Sardar (shamdanyp). Al, sıyr sýaldy, ne qysyr qaldy. sonda qaıtesiń sen? Sútsiz otyrasyń ba?

Qońyz murt. Joq, he-he!.. Qysyr sıyrdy satam da, býaz sıyr alam.

Sardar. Báse, solaı bolar. (Bári kúledi).

Taıman (Sardarǵa). Sonymen siz ne shara jasa deısiz bizge? Munaı ónimin qaıtyp arttyr deısiz?

Sardar. Jańa munaı kózin ashý kerek.

Taıman. Qaıdan? Osy mańda biz shuqylamaǵan jer qaldy ma? Qaıdan ashamyz?

Sardar. Men buryn da talaı aıtqam, taǵy da aıtam, Atyraý qoltyǵynan ashý kerek.

Taıman. Ol bizdiń aýdannyń jeri emes...

Sardar (amaly quryp). Mine, bar pále osynda. Dińkeni qurtatyn osy uǵym. Shekara turǵan jerde sheksizdik qaıdan bolsyn! Onda anaý Qońyz murttyki durys, sıyrdyń sútinde de, jerdiń maıynda da shek bar. Sony ǵana tyńdańdar onda.

Qońyz murt (shatynap). Qońyz murt deme, shal, qorlama meni!.. Meniń atym bar, murtym ǵana emes, atym da bar, zańǵar, atym da bar.

Taıman (basý aıtyp). Já, jaraıdy, Áleke, qaıtesiz bosqa ashýlanyp?.. Bala bop kettińiz be?

Qońyz murt. Joq-aý, muqym...

Taıman (Sardarǵa). Sáke, siz mynany bilesiz be? Almatyda meniń ýnıversıtetti birge bitirgen bir dosym bar. Aspırantýrada. Embide munaı ónimin arttyrý problemasyn zerttep júr.

Sardar. Hosh! Bul bir jańalyq eken.

Taıman. Jańalyǵy sol, o jigittiń qatty qoldaıtyny — bizdiń tásil, munaı óndirýdiń ekinshi ádisi.

Sardar. Oıbaı-aý, bul tásil munaı ónimin arttyrý emes, bar mólsherdi múmkindiginshe kemitpeýdiń amaly emes pe?

Taıman. Qaıtesiz endi? Biz sekildi baıyrǵy óndiris úshin sodan basqa qandaı aıla-amal bar? (Shkaftan Sardardyń qalyń papkasyn alyp). Mynaýyńyzben tanystym. Jatqan bir romantıka! Sizdińshe Atyraý teńiziniń astyńda dál Atyraýdaı munaı teńizi bar. Muny siz ǵana emes, kóp geologtar aıtady. Biraq, qolǵa ustap, kózge kórsetken qandaı nátıjesi bar solardyń?

Sardar (oıly, salmaqty). Bolady nátıje!

Taıman. Bolsa kórermiz. Júr ǵoı anaý İzbek Qalıev basqarǵan tres, Atyraý qoltyǵyn barlaǵaly alty jyl boldy. Ne nátıje bar?

Sardar (oıly, salmaqty). Bolady nátıje!

Taıman. Bolsa, kórermiz. (Ketedi).

Jaryq tek Sardardyń ústinde ǵana qalady.

Sardar (qabaǵyn túıe oılanyp). Taıman. Búgingi bastyq osy. Maǵan bul da qarsy bop shykty. Keshegi bastyqta osyndaı bolatyn. Bir-birinen aýmaıdy. Bul qalaı? Taıman qasynda Qońyz murt. Keshe anda, búgin munda júr. Kıimi ózgergen, basqasynyń bári so qalpy. Bul qalaı? Men bolsam, mine, kúrespen ótti kóp kúnder... Qartaıyp kelem. Dushpanym jasaryp barady. Bul qalaı?!

Joǵarydaǵy sham sónedi. Sahnaǵa jaryq túsedi.

Janar men Qaben.

Janar. Sodan kókem Taımanmen shyǵysyp, qaıtadan Jetisaıǵa ketti. Azamat degen bir burǵyshy dosyn ózimen birge ala ketti. Kókemniń usynysyn bul joly barlaý tresindegiler, tres bastyǵy İzbek Qalıev — bári qoldady. Oǵan ekspedısıa quryp berdi.

Qaben. Burǵy salyndy ma sonymen?

Janar (ókinip). Joq. Kókem aýyryp, amalsyz osynda keldi. Doktorǵa qaralyp aýrýhanada jatty. Taımandar pensıaǵa shyǵarypty. Endigisin aıtýǵa aýzym barmaıdy. Sizdiń qorǵaýyńyzǵa kókem aýrýhanada jatyp baryp júrdi ǵoı...

Qaben (tańyrqap, rıza bop). Apyr-aı deseńizshi, sóıtken eken-aý, jaryqtyq... (Oılanyp, azdan soń). Iá, ıá.. menimen tildesken.

Janar (eleńdep). Qashan?

Qaben. Siz bilmeıtin be edińiz? (Eske túsirip). Meniń qorǵar aldymda, túnde sóılesken.

Sahna qarańǵy, joǵarǵy tús jaryq.

Aýrýhana. Telefonda Sardar.

Sardar. Alo? Maǵan Orazov degen kerek edi. Men?.. Álgi Embiden birdeńe jazyp júrgen sen be? (Qabenniń avtoreferatyn laqtyryp). Eńbek?! Mynaý ma eńbegiń?! (Shap etip). Báse, ne dep júrsiń sen? Áńgime sonda. Túk te degen joqsyń sen. (Yzaly). Túk emes munyń, bildiń be, túk emes. Sen ne bilipsiń? Sen ne bilipsiń Embiden? Qaıdan bilesiń! Embide bolyp kórdiń be óziń aldymen?.. Aý, sen jóndep tyńdashy. Embide týǵanyńnyń keregi joq. Qaıta suraımyn. Embide boldyń ba, joq pa? "Bolyp júrminińdi" qoıa tur. Boldyń ba deımin? (Paýza. Sardar qaıtalap, qoımastan shyńyldap). Embide boldyń ba deımin? (Azdap jumsaryp). Hosh!.. Ne jumysta boldyń? (Qaıtadan ashýlanyp). Nemene, nemene? Embide turaqtap jumys jasaǵan joqsyń, biraq boldym deısiń, solaı ma? Túý, shirkin!.. Jetisaı jaqta bolyp kórgeniń bar ma? Joq? (Short kesip). Onda mende de saýal joq. (Adýyn, qatal). Meniń kim ekenimniń saǵan keregi joq Qosh bol! (Trýbkany ornyna salady).

Joǵarydaǵy sham sónedi. Sahna jaryq.

Janar men Qaben.

Janar. Qatty sóılesken ekensizder.

Qaben. Jasyratyny joq, basynda janyma batqany ras, biraq keıin bárin túsindim.

Janar (ákesin oılap, kúızelip). Ǵumyrda kózine jas alyp kórmegen kisi edi. Nege ekenin bilmeımin, sol joly ýnıversıtetten shyǵyp úıge kelgen soń... Sizdiń halińizdi oılady ma?... Áıteýir bir túrli bosap... (daýsy dirildep, arǵy jaǵyn aıta almaı, kózin súrtedi). Sizdiń qorǵamaı qoıatynyńyzdy bilgen joq, árıne... Biraq birtúrli qıanat jasaǵandaı... Áıteýir, operasıadan shyǵysymen Sizdi izdep, jolyqpaq edi...

Jaryq joǵaryda. Palata. Hırýrg pen Sardar.

Sardar. Hırýrg, sen týrasyn aıtshy, syrqatymnyń túri ne boldy sonymen?

Hırýrg. Ótken jolǵy konsılıýmda aıttyq qoı.

Sardar. Nemene, rentgen qorytyndysy durys bop shyqty ma, sonymen?

Hırýrg. Durys bop shyqty.

Sardar (shók etip otyra ketip). İm-m-m... Emdeý túri pyshaq qana bola ma?

Xırýrg. Ia. Operasıa ǵana.

Sardar (ózin ózi kúshpen ornyqtyryp). Solaı de... Hırýrg, solaı de...

Hırýrg. Asyly operasıaǵa tez jatqan jón.

Sardar (oıly). Solaı ma?

Hırýrg. Neǵurlym tez qoldap ketsek, solǵurlym durys dep uıǵaryp edik.

Sardar (oılanyp). Solaı de, Hırýrg, solaı de...

Hırýrg. Kelisseńiz, biz sizdi dereý operasıaǵa daıyndamaqpyz.

Sardar (kúshpen kúlimsirep). Meni óltirmeýge kepildik bere alasyz ba?

Hırýrg (sál múdirip). Joq, kepildik berý qıyn. Olaı etý onsha aqyldylyqta bolmas edi.

Sardar. Nege?

Hırýrg. Bal ashýǵa bolmaıdy ǵoı.

Sardar (tez oılanyp). Olaı bolsa, mende eki tilek bar:

Hırýrg. Aıtyńyz.

Sardar. Birinshi tilegim — meniń jalǵyz qyzym bar.

Hırýrg. Bilemin.

Sardar. Aýrýymnyń atyn soǵan aıta kórmeńiz. Sezbesin, bilmesin. Azdap jeńil bolar ma eken...

Hırýrg. Jaraıdy.

Sardar. Ekinshi tilegim — maǵan búginshe ǵana ruqsat etińiz, úıime kirip shyǵaıyn da kúni erteń qaıtyp palatama keleıin. Tipti búgin keshke kelýime de bolady.

Hırýrg (renjip qap). Jo... Ol bolmaıdy. (Palataǵa kire bergen Bas dárigerge). Doktor, myna kisi bolmaıtyn nárseni aıtady.

Bas dáriger (baıypty). Ne nárse?

Sardar. Shyraǵym, sen Bas dárigersiń ǵoı, sen túsinshi eń bolmasa...

Bas dáriger. Ne nárse?

Hırýrg. Úıine ruqsat suraıdy, búginshe...

Basdáriger (oılanyp, Sardarǵa kóziniń astymen qaıta-qaıta qarap). Sirá... ruqsat etetin shyǵarmyz.

Sardar. Raqmet.

Hırýrg (yńǵaısyzdanyp, Bas dárigerge). Meılińiz, ózińiz zańdy dep tapsańyz...

Bas dáriger (qınalyp). Men de qaı bir zańmen jasap túr deısiz... Qaıtemiz, birge kóterermiz jaýapkershiligin... Barsyn. Úıine baryp kelsin... (Sardarǵa). Men erteń kelermin onda... (Shyǵady).

Sardar (azdap ezý tartyp). Sizder ruqsat eter dep senip, baǵana qyzyma habar berip edim. Kelip turǵan-dy. Kirse qaıtedi.

Hırýrg. Kirsin, kirsin. Qazir shaqyrtaıyn. (Shyǵyp, Janardy ertip qaıta kiredi).

Janar (sóıleı kirip). Kókejan-aý, munyń qalaı? Nege turyp kettiń?

Sardar (qyzyn kókiregine qysyp). Balapanym!.. Óziń júdep ketipsiń ǵoı. Túý, qaıtesiń, búıtip, ózińdi óziń jep... Kókeńde alyp-julyp bara jatqan túkte joq, qoryqpa! Qazir úıge baramyz.

Janar. Birjola ma?

Sardar. Joq, balapanym, tek búginshe ǵana. (Qyzynyń qolyndaǵy kıimderin alyp). Men qazir kıinip kele qoıaıyn. (Shyǵyp ketedi).

Janar (kúızelip, Hırýrgke). Sol ma?

Hırýrg. Solaı bop tur.

Janar. Anyq sol ma?

Hırýrg. Anyq sol bop tur.

Janar (shoshyp). Nemene? Rentgen qorytyndysy durys bop shyqty ma, sonymen?

Hırýrg. Durys bop shyqty.

Janar (shók etip otyra ketin). Emdeý túri pyshaq qana bola ma?

Xırýrg. Ia. Operasıa ǵana.

Janar (kóz jasyn jutyp). Jalǵyz ǵana tilegim - aýrýynyń atyn tek ózine aıta kórmeńiz. Sezbesin. Bilmesin. Azdap jeńil bolar ma eken...

Hırýrg. Jaraıdy.

Sardar kiredi. Kıinip alǵan. Hırýrg shyǵa beredi.

Sońynda Janar.

Janar (hırýrgke erip bara jatyp). Kóke, men esik aldyna mashına shaqyrtaıyn.

Sardar (nárselerin jınaı bastap). Jaraıdy, balapanym, jaraıdy. (Kenet jurtqa qarap, oıly). Jetisaı! Sońǵy burǵymdy sala almaı kettim-aý Jetisaıǵa! Ókinish tek sol ǵana, basqasynyń báribir! (Serpilip). Já, muny nege aıttym? Tyqyry taıanǵan ajal ma aıtqyzyp turǵan?.. Tabyt pa sup-sýyq?.. Jo-joq! Joq!..

Joǵarydaǵy sham sónedi. Sahnaǵa jaryq túsedi.

Janar men Qaben.

Janar. "Tabıǵattan aq kókem ala bergen sekildi:

Darqandyqty kókeme dala bergen sekildi,

Keń tynysty tynymsyz jelden alǵan sekildi,

Móldirlikti kógildir kólden alǵan sekildi,

Myńq etpeıtin minezdi jonnan alǵan sekildi.

Myń buralań taǵdyrdy joldan alǵan sekildi,

Túnerýdi tunjyrap túnnen alǵan sekildi,

Meıirbandy kúlkini kúnnen alǵan sekildi... "

Qaben (Janarǵa). Bir ótinish bolsyn, kókeńizdiń papkasyn búginshe bere turyńyz.

Janar (irkilip). Ol qıyn emes, biraq...

Qaben (ony bólip, sheshimdi túrde). Men "biraq" degendi qoıdym, Janar. Beldi býdym nede bolsa!..

Janar (qınalyp). Qaıdan bileıin... Jetisaı orasan qıyn jer. Talaıdyń jigerin qum etken jer edi. Azap kóresiz ǵoı. Onyń ústine izdegenińiz tabylsa jaqsy, tabylmasa... Áli de bolsa oılansańyz qaıtedi?

Qaben. Joq. Men oılanyp boldym. (Paýza). Shynymdy aıtaıyn, jýyrda jańaǵy siz aıtqan İzbek Qalıevke jolyqtym.

Janar (serpilip). Barlaý tresiniń bastyǵyna ma?

Qaben. Iá.

Janar. Osynda ma eken?

Qaben. Geologıa mınıstrligine kelgen eken. Men oǵan qalamdy burǵyǵa aýystyrǵanymdy aıttym. (Janardyń ryzalyǵy kózinen tanylady). İzbek meni quptady. Jetisaıǵa shaqyrdy. (Qulshynyp). Sardar-aǵanyń sońǵy burǵysyn buıyrsa biz salatyn shyǵarmyz. (Paýza).

Janar (tolqyp). Men de shynymdy aıtaıyn, Qaben, Sizge haıran qala berem.

Qaben. Nege?

Janar.Meniń uǵymymda Siz kókemdi jek kórýge tıis edińiz.

Qaben. Nege?

Janar. Aýyr da bolsa aıtpasqa bola ma, Sizdi kórer kózge kókem qulatty ǵoı.

Qaben. Shynymen solaı oılaısyz ba?

Janar. ?

Qaben. Joq, Janar, kerisinshe, meni qulaǵan ornymnan kókeńiz turǵyzdy.

Janar (tańyrqap). Qoıyńyzshy!.. (Kenet ushqyndap). Men Sizdi bilmeýshi edim. Endi bile... Joq, sizge haıranmyn... Endi ǵana uqqandaımyn. Biraq tań qalamyn sizge... Joq, olaı emes. Siz bir túrli qyzyq jigit ekensiz...

Janar usynǵan papkany Qaben alady.

2

Munaılynyń qonaq úıi. Qońyz murttyń qolynda chemodan, poezdan jańa ǵana túsken Qabendi ishke ertip kiredi.

Qońyz murt. Munaıly gástensesindegi jalǵyz lókis osy. (Órekpip). Taıman-derektr ózińe arnaıy daıyndatyp qoıǵan. (Órship). Óziń keledi dep, jan kirgizdirmedi ǵoı, zańǵar. Munaı kámbınatynyń náshándigi kelse de basqa jerge túsirip júrdi. Aıtqan jerde basy qalatyn qabylan ǵoı, sorly shirkin, nesin suraısyń. Ylǵı so ǵoı qasqaniki. Aıtalyq, myna Munaıly degenińiz maıy taýsylyp kele jatqan promsol. Derektr bolǵan bette Taımannyń qolǵa alǵany plan, keldi de kemittirdi plandy. Bedel qoıa ma, istetti solaı. Qazir táýliktik plan — júz elý. Júz elý bersek, júz prosent! Ekinshi ádis arqyly taǵy bir on — onbes tonna qosamyz. Plan asyra oryndalady. Aı saıyn premıa. Nesin aıtasyń, aıtqanyn istetti, gúrletti ǵoı keldi de!..

Qaben (elige qoımaı). Ózi qaıda deısiz?

Qońyz murt. Osynda. Osy mańda. Dosyń keledi qazir. Qalyń Baıtoǵyzben bástesip ketip... (Qabenge kóziniń astymen qarap, biraz turǵan soń). Baıtoǵyz degen — rý. Taıman-derektrdiń naǵashylary. Maǵan da bótendigi joq, qaıyn jurtym. (Qarqyldap kúlip). Shetinen dańǵoı, jelókpe. Anaý kúni Taıman-derektrmen birge kıik qýyp, qus atyp, Aqkólde alty kún júrdik. "Úırek boılaǵan jerge adam boılamaı ma" dep, menimen eregisip, bir Baıtoǵyz qas pen kózdiń arasynda sýǵa ketti. He-he! (Qabende ún joq. Bul da kúlkisin tıady). Sol qalyń Baıtoǵyzdyń biri — Taıman-derektrdiń klaýnaı enjeneri. Dosyń sonda otyr. Búgin — jatys, bárimizdi qonaqqa shaqyrǵan. Meni poıyzǵa, seni kútýge jumsady da, ózi amalsyz... Baıtoǵyzdar bolmaǵan soń... Móshkiniń qyzyǵyna túsip... Qabylan qatyryp oınaıdy móshkini. Baıtoǵyzdardy shetinen yrsıtyp utyp otyrǵan. He-he!.. Endi qaıtsyn. Tirshilik degen ne ózińdi utqyzý, ne ózgeni utý ǵoı, zańǵar!.. (Taǵy da Qabenge ańyra qarap qalady). Oıbaı-aý, gástensege kirisimen syldyrat degen eken-aý. (Ashyq esikten ári qarap, aıǵaı sap). Áı, marja, klaýnaı enjenerdikinen Taıman-derektrdi shaqyra qoıshy tezirek... Qonaǵyń keldi de. (Qaıtadan Qabenge oralyp). Jigitim, sen osy meniń jón-josyǵymdy nege suramaısyń? Ánebir kelgenińde de jon suramastan ketip ediń... Munyń qalaı seniń, á?.. Bile júr, óz atym — Álı, ákem aty — Ǵalı, ekeýi birikkende — Álı Ǵalıev. Osyny orysshylasaq—Elı Galıch! Al!.. Endi qyzmet jaǵyna kelsek, shúkir, hadarı hal... Osy óndiristiń sharýashylyq taýqymetin bir ózim túgel kóterip, júrip jatam. Dálirek aıtsam, Taıman-derektrdiń izbasarymyn. Ózimizdiń bala ǵoı, tastamaıdy. Bıyl osy promsolǵa aýysqanda meni taǵy erte keldi. Men munda da izbasarmyn. (Álde bir tysyr esitip). Oý, dosyńda keldi-aý deımin. (Esikke betteıdi).

Taıman kiredi. Kele Qabendi qushaqtaı alady.

Taıman (amandyqtan soń, Qońyz murtqa). Al, Áleke, garajdan mashına shaqyrt. Bizdikine apar qonaqty. Meniń úshinshi ýchastokke soǵa ketýim kerek bop tur. Júz on bir taǵy isten shyǵypty.

Qońyz murt. Qoıshy! Taǵy ma? Taǵy bir úsh tonnadan qulaq qaqtyq deseıshi. Múlde quryǵan ba?

Taıman. Quryǵan emeı nemene, maı ornyna sý tartyp turǵan kórinedi.

Qońyz murt (basyn shaıqap). Aıtam ǵoı, munaı óndirý de quddy sıyr saýý. Al! Taǵy bir sıyr qysyr qaldy.

Taıman (Qabenge). Amal ne, halimiz osy. Jyl saıyn jospardy kombınat basshylarymen keskilesip júrip, áreń kemitemiz. Áıtpese, grafık oryndaý qaıda bizge.

Qaben. Álgide myna kisi aıtqan.

Taıman (qınalyp). Aıtsa, solaı. Mine, jyl aıaǵy taqady. Júz on birdi qosqanda taǵy da tórt skvajına isten shyqty. Qaıtpek kerek? Amal joq, keler jyldyń táýliktik josparyn taǵy birneshe tonna tómendetý kerek. Bul bir qyzyn qyrǵyn endi... Osy jumyspen erteń Saǵaǵa júrmek edim. (Qońyz murtqa). Qoı, Áleke, otyrmańyz, baryp mashına shaqyrtyńyz.

Qaben. Sál toqtaı turshy, Taıman.

Taıman. Toqtaıtyn túgi de joq. (Qońyz murtqa). Baryńyz, mashına, mashına!.. Bul aıta beredi, qaıtesiz. Úıge baryp, jaıǵasyn otyryn sóılesermiz munymen... (Qońyz murt shyǵa bere qaırylady).

Qaben. Men jaıǵasyp otyra almaspyn, Taıman.

Taıman. Nege?

Qaben. Júrem.

Taıman. Qashan?

Qaben. Túngi samoletpen.

Taıman. Qaıda?

Qaben. Arnaǵa.

Taıman. Tek, ne dep otyr?

Qaben. Solaı! Almatyda, Geologıa mınıstrliginde İzbek Qalıevpen kezdeskem. Ýádemiz bar, erteń Arnaǵa jetýim kerek.

Taıman (qańyraıyp). Ne dep otyr. Basyndaǵy ýádeń menimen emes pe edi? (Qaben úndemeıdi, oılanady). Qoı, qaıtesiń. Qur bosqa shalap shaıqaýdyń ne keregi bar? Odan da birer jyl meniń qasymda bolsaıshy, qaıtesiń. Azdap esindi jı, qońdan, sodan soń kórersiń.

Qaben. Sóıtip sen maǵan...

Taıman (Qabendi sóıletpeı, bólip). Já, já!... Saǵan, maǵan dep ne kerek. Men saǵan óz qasymnan oryn ázirlep qoıdym, qaıtesiń.

Qaben. Iá?

Taıman. Iesi sol, Munaılynyń bas geology bolasyń. Bitti. Kombınat bizben eseptesedi, kelisedi. Búkil óndiris qolynda bolady. Jáne sen de bir el qataryna qosylsaıshy. Óndiristiń rýlinde otyrǵan tórteýdiń biri bolasyń, aıyna tórt júz som aqsha, astynda mashına!.. Basqa ne kerek saǵan?

Qaben (ornynan tútep tura kep). Sen mynaǵan jaýap ber! Men mansap izdep keldim be saǵan?

Taıman. ?..

Qaben. Men baılyq izdep keldim be saǵan?

Taıman.?..

Qaben. Mashına suradym ba senen?!

Úsheýi úsh jerde qalshıyp turyp qalady.

Bólme ishi jym-jyrt.

Taıman (kenet ózgerip, yzaǵa býlyǵyp). Eı, sen kimsiń osy?

K a b e n (ornyqty, baıaý). Ony sen bil. Al, seniń kim ekenińdi men bile bastadym.

Taıman. Almatyǵa izdep baram, jer soqtyrasyń. Munaılyda kútip alam, basymnan bir-aq attamaqsyń. Bu qaı sekirý seniki? Toıyp júrsiń be, tońyp júrsiń be?

Qaben (ezý tartyp). Toıý sende kórinedi ǵoı, meniki tońý shyǵar...

Taıman. Tońǵannyń kókesin endi kóresiń sen áli, toqtaı tur. Bekireniń tumsyǵy tasqa tımeı qaıtpaıdy degen, baıqaıyq áýseleńdi...

Qaben (baısaldy). Baıqasań baıqa, qaıtemiz.

Taıman. Jaraıdy, bar. Betińnen jarylǵasyn. (Keketip). El qamyn jegen er jigit. Qıratarsyń.

Bastaýshy (bir shetten shyǵyp). Tabalap otyrsyń ǵoı, Taıman.

T a ı m a n. Endi qaıteıin, túk túsinbeıdi.

Bastaýshy. Neni túsinbeıdi?

Taıman. Tirshiliktiń parqyn túsinbeıdi. Tórge súıresem, kórge qashady. 

Bastaýshy. Tóriń qaısy?

Taıman. Tirshiliktiń rahaty.

Bastaýshy. Kór degen ne?

Taıman. Ómirdiń azaby.

Bastaýshy (tańyrqap). Saǵan keregi óz basyńnyń rahaty ǵana ma?

Taıman. Rahaty ǵana. Dúnıe eki aınalyp kelmeıdi, ómirdiń azaby emes, rahaty kerek maǵan.

Bastaýshy. Azapsyz rahat bar ma?

Taıman ashýǵa býlyǵyp, bólme ishin qatty adymdap kezip júredi.

Taıman. Bar. (Bastaýshy ketedi).

Qaben. (Biraz paýzadan soń, Taımanǵa). Azamat qaıda?

Taıman (tańdanyp). Qaı Azamat?

Qaben. Kádimgi burǵyshy Azamat.

Taıman. Ony qaıdan bilesiń?

Qaben. Bilem. Taýyp beresiń be so kisini?

Taıman. (synasyp). Jaqsy, tabaıyn. Taǵy ne aıtpaqsyń?

Qaben. Taǵy bir munaıshy tabasyń ba?

Taıman (tuqyra oılanyp, azdan soń). Tabam!

Qaben. Kim?

Taıman (Qońyz murtty nusqap). Mine, myna kisi. Qońyz murt (selk etip). Tek! (Ushyp turyp). Oı, zańǵar, ne dep otyrsyń?.. Men be? Qutymnyń qý shoqysyna ma?.. (Dińkesi quryǵandaı shóge beredi).

3.

Arna. Birneshe shatyr. Alysyraqta jalǵyz munara munartady. Shatyrlar shetinde eki-úsh munaıshy; olardyń arasynda Qońyz murt; bári sharshaǵan, kóńilsiz, júdeý.

Birinshi munaıshy. Smena aýysatyn ýaqyt bolyp qaldy, álgi Azamat qaıda júr, shyraq-aý?

Ekinshi munaıshy. Qoı, baraıyq munaraǵa qaraı, keler...

Qońyz murt (ala kózimen atyp). Sybaǵań sýyp bara ma? 

Ekinshi munaıshy. Sýymaǵanda jumysqa shyqpaımyz ba?

 

Úshinshi munaıshy (jaıbaraqat). Ádirá qalsyn jumysyń! Jaz boıy jer qaz, bir tamshy maı tappa! Sol ma jumysyń?

Qońyz murt(shatynap). Jer me, zańǵar, jer me seniń qazyp jatqanyń? Kór emes pe?.. O nesi kelip-kelip!.. Ólgen orystyń kóri emes pe ala jazdaı qazǵanyń?..

Ekinshi munaıshy (Birinshi munaıshyǵa). Qansha qazdyq ózi?

Birinshi munaıshy. Keshe keshte úsh myńǵa taıap bardyq. Otyz ba eken qalǵany?..

Ekinshi munaıshy. Qabenniń aıtýynsha, eki jarym myń metrden munaı shyǵýǵa tıis edi...

Qońyz murt (tistenip). Shyǵady atańnyń basy! O nesi kelip-kelip!..

Birinshi munaıshy. Geologıalyq karta boıynsha da eki myń bes júz metrde Munaıly qabatqa jetýimiz kerek edi, bolmaı qaldy ǵoı, amal neshik.

Ekinshi munaıshy. Tres bastyǵy kelip jatyr dep estidim.

Birinshi munaıshy. İzbek Qalıev pe? Nege kelip júr eken?

Ekinshi munaıshy. Baıqaıtyn shyǵar.

Úshinshi munaıshy. Baıqamaıdy, tergeıdi.

Birinshi munaıshy. Ne isteıdi tergep?

Úshinshi munaıshy. Toqtatady mynaý bos áreketti, jabady Arnany.

Ekinshi munaıshy. Oǵan Qaben kóne me?

Úshinshi munaıshy. Kónbegende qaıtedi? Qabenińniń de solyǵy basylǵan-dy, bitipti ǵoı qaljyrap...

Birinshi munaıshy. Adam aıaǵyndaı, sorly.

Ekinshi munaıshy. Aýyryp júr.

Qońyz murt. Aýyrsa qaıtemiz? Jeti kún jatyp, men de ólip-tirildim. Basymdy kótergenim búgin ǵana. Onyń jany temirden jaralyp pa sonsha? Aýyrsyn! Osy azapty tilep alǵan ózi emes pe? Ólsin aýyrmaq túgili...

Birinshi munaıshy (qynjylyp). Alla-aı, Áleke, sondaı sóz nege kerek? Jazyǵy ne Qabenniń?

Úshinshi munaıshy (shap ete túsip). Áı, beri qarashy-áı!

Birinshi munaıshy (burylyp). Al, nemene, al?..

Úshinshi munaıshy. Túriń anaý arystan sekildi azyp-tozǵan... Qatyn-baladan baz keshtik bárimiz. Meıirimiz qanyp, tushshy sý ishpegenimizge tórt aı. Qula dúz, quba shólde júrmiz bosqa shubyryp... Bári—so qarasıraqtyń álegi. "Ne jazyǵy bar" deısiń. Ne pıǵylmen, nege jetisip aıtasyń sony?

Birinshi munaıshy. Ne qyl deısiń jetispegende?

Úshinshi munaıshy. Qyl deıtinim sol—anaý Álıdi tyńda! Baqshaqtama!

Qońyz murt (Ekinshi munaıshyǵa). Men neǵyp júrmin osynda, sen sony bildiń be?

Ekinshi munaıshy. Joq.

Qońyz murt. Taıman-derektr ne úshin jiberdi meni, sony bildiń be?

Ekinshi munaıshy. Qaıdan bileıin, qudaı shunaq.

Qońyz murt. Bilmeseń, beri júr. (ekeýi shyǵady).

Úshinshi munaıshy (Birinshi munaıshyǵa). Álıdiń baqqany—Qaben, esińde bolsyn. Túbine sol jetedi áli, kór de tur.

Birinshi munaıshy. Ne qylmaq oǵan?

Úshinshi munaıshy. Jazyp jiberdi. Joǵarǵy jaqqa myqtap turyp jazyp jiberdi.

Birinshi munaıshy (myrs etip). Túý, jazyp jiberdi... Qońyz murtty kim tyńdaıdy dep otyrsyń?

Úshinshi munaıshy. Sóziń qursyn. Nege tyńdamaıdy? Ár ortanyń óz Qońyz murty bar, esińde bolsyn. O jaq quralaqan deısiń be Qońyz murttan? Tyńdaıdy solar, neń bar?

Birinshi munaıshy (qolyn siltep). Túk te emes.

Úshinshi munaıshy. Bilgen ekensiń! "Jylannyń úsh kesse de kesirtkedeı qaýqary bar". Qaben túgil kezinde Sardardy sulatyp túsirgen Álı emes pe bul?..

Birinshi munaıshy (oıly). Ol emes-aý!.. Osynsha eńbek bos ketip, jiger qum bolmasa ne qylsyn! Qaben sorlynyń da bar ýaıymy sol... Biraz jurt ketkeli júr Arnany tastap...

Úshinshi munaıshy. Azamat kele jatyr.

Azamat. Hal neshik, jigitter? (Qońyz murt pen Ekinshi munaıshy keledi). Búgin sheshýshi kún. Tresen İzbek keldi álgide.

Birinshi munaıshy. O qaıda?

Azamat. Munara basynda. Qaben karottaj partıasyn shaqyrtyp aldy.

Ekinshi munaıshy. Attyra ma? Azamat. Baıqamaq qoı deımin.

Qońyz murt(túńilip). Ne shyǵar deısiń. Orys qazǵan bes qudyq, Sardar qazǵan úsh qudyq, bári de jatyr ǵoı áne topyraq basyp. Sonyń biri de, zańǵar.

Azamat (sene almaı). Biri bolsa, ony kórermiz, amal ne? Áıteýir, búgin ne búge, ne shige!.. (Qońyz murtqa). Múmkin, seniki sáýegeılik bolar, túk shyqpas. Kóreıik nede bolsa!.. Ekinshi munaıshy. Qashan attyrmaq? Azamat. Bizdiń smena biter shamada attyrady-aý deımin. Daıyndyqtyń bitýine baılanysty ǵoı... (Qońyz murtqa). Sen tek kózińe qara, Álı, saq bol! Prıvıntor seniń qolyńda. Qyryp alyp júrme jurtty, masqara ǵyp!.. Qońyz murt. Nege qyraıyn, zańǵar.

Azamat. Saq bol, áıteýir; saqtyqta qorlyq joq.

Qońyz murt. Preventr jıyrma ret buralsa boldy ma?

Azamat. Óı, ne shatyp tursyń sen! Nege jıyrma ret? Jıyrma alty ret, jıyrma alty. Bir buraýy kem bolsa, bitti, gaz ben munaı tóńkerip túsiredi bárimizdi...

Qońyz murt. Jaraıdy, shoshyma! Bilem. Tóńkerilgishin. Jarty qasyq munaı tappaı jatyp, zar qaǵady ǵoı zańǵar. Ózińdi óziń laqtyrmaqsyń ba? Qandaı kúsh seni tóńkeretin?

Azamat. Já, bilseń bolar. Kóbeıtpe sózdi, iste aıtqandy. (Bárine). Al, júrińder munaraǵa, kezegimiz keldi. (Arǵy jaqtan kele bergen Qabendi kórip). Qabenbisiń, sharshadyń-aý.

Birinshi munaıshy. Uıqy kórmegenine úsh kún. Azamat (Qabenge). Biz kettik. Sen azdap damylda, shybynym.

Qaben. Bir saǵat kóz shyrymyn alam da baram. Tek saq bolyńdar. (Qońyz murtty toqtatyp). Siz ábden aıyqtyńyz ba?

Qońyz murt. Aıyǵa jazdadym.

Qaben. Ábden aıyqqansha jata turarsyz, múmkin?

Qońyz murt (shatynap). Búıtip esirkemeı-aq qoı meni. (Munaıshylar sońynan júre beredi). O nesi, kelil-kelip!..

Qaben shetki shatyrdyń aldyna kep, tósekke qısaıady. Sahna birden birge qońyraıyp, joǵarǵy tús jaryǵaıady. Bulyńǵyrlaý kógildir sáýle ishinde Qaben tur; odan árirekte Janar júr. Tús sekildi. Baıaý, maıda qońyr mýzyka oınap tur.

Janar. Qaben!

Qaben. Janar !

Janar.Amanbysyń?

Qaben. Óziń she?

Janar. Júdep ketipsiń ǵoı.

Qaben. Sharshadym.

Janar. Munaı shyǵatyn ba?

Qaben. Bilmeımin.

Janar. Endi ne isteısiń?

Qaben. Qaza beremin.

Janar. Qoısań qaıtedi?

Qaben. Joq. Ólmesem, qoımaımyn.

Janar. Qaben!

Qaben. Aý!

Janar. Men seni saǵyndym.

Qaben. Men de seni saǵyndym.

Janar.Olaı bolsa, qoıshy, tastashy bárin.. Kelshi beri...

Qaben. Joq. Barmaımyn.

Janar. Nege?

Qaben. Óziń kel.

Janar. Qaıda?

Qaben. Arnaǵa.

Janar. Munaı shyǵa ma?

Qaben. Shyqsa birge kórermiz.

Janar. Shyqpasa qaıtemiz?

Qaben. Shyqpasa, birge ólermiz.

Kúı úziledi. Qaben oıanady. Azamat keledi.

Azamat. Qaraǵym, qalaı, shynyńdy aıtshy, shyǵa ma birdeńe?

Qaben. Nege shyqpaıdy?

Azamat. Shyqpasa, shynynda da qoısaq qaıtedi?

Qaben. Joq-aý, nege shyqpaıdy?

Azamat. Qaıdan bileıin. (Ketedi).

Qaben (ornynan ushyp turyp). Nege? Joq-aý nege shyqpaıdy? Nege shyqpaıdy?!

Bastaýshy (bir shetten shyǵa kep). Iá, nege? Nege shyqpaıdy? Nege?

Sahnanyń joǵarǵy jaǵynda shalqyǵan teńiz, ysqyra gýlegen jel; bireý júrip keledi.

Bastaýshy sóılep tur:

"Ol júrip keledi,
júrip keledi, Aqıyq!
Qabaǵyn tas túıip,
Qarsy aldyna tik qaraıdy qasqıyp...
Moınyna salǵan kóne qyzyl sharftyń shalǵaıyn
jel julqyp, keıin tartady.
Bul kónbeıdi, qarysady,
Jelmen alysady;
Aıaǵyn aýyr qozǵap, nyq basady,
alǵa asady...
Ol júrip keledi.
Jel asaý; teńizdeı týlaıdy.
Teńiz tentek; jelshe shýlaıdy.
Tóńirek qol jaıyp,
juldyzdardan jaryq suraǵandaı.
Juldyzdar, o ǵajaıyp, jerge qulaǵandaı...
Ol júrip keledi,
júrip keledi.
Adymyn alshaq tastap, ilgeri órlep,
Aýyr teńselip, tolyqsyp, qolyn sermep,
keýdesin jel ótine qalqan ǵyp ustap,
júrip keledi.
Eki kózdiń sharasy qos qynaptan sýyrylǵan
qos Qylyshtaı jarq ete qap,
tumandy, munardy tilip keledi.
Ol júrip keledi.
Aıaǵyn aýyr alady,
kenet oqys yńyrsyp án salady,
keıde súrinip te qalady..
Bárin bilip keledi.
Toqtar emes, júrip keledi.
Júrip keledi.!.
Áldene lap ete túsedi, jurt shý ete
qalady. Jer silkingendeı. Fontan.

EPILOG

Prologtegideı. Órtti burqaq Jaraly Qaben.ıMańynda munaıshylar. Qaben basyn Janarǵa súıen, jalynǵa qaraǵan qalpy, raıly.

Qaben (radıo arqyly). Bári sol túnnen bastalǵan... Aqyry, mine, nart qyzyl jalyn! Jumbaq sheshildi. Qupıa ashyldy. Dúleı qush jeńildi. Biz jeńdik! Bomba!.. Óshirińder órtti!.. (Paýza). Qadirli profesor, jetekshim. Bilem. Siz maǵan renjip júrsiz. Biraq men ashýyńyzdy basam, ustazym. Al endi baraıyn, qorǵaıyn... (Paýza). Sardar-aǵa!.. Sizge de baramyn, qabirińizge gúl qoıamyn. Mármár eskertkish ornatamyn sizge. Sizge!.. Sizge tabynýmen ótermin bul dúnıeden... Jalǵyz-aq, sonda tek sen, sen ǵana janymda bolǵaısyń, Janar... Janar !.. (Sharshaǵandaı. Janar onyń basyn jastyqqa súıep, shalqasynan jatqyzady).

Azamat. Qınalyp jatyr... Biraq, esin jıdy ǵoı, qudaı bermes deımisiń. Sónbes, shybynymnyń shyraǵy sónbes. Sónetin reti joq qoı.

Bastaýshy (ilip áketip). Ia, sónbes—óshpes, óshetin reti joq. (Oıly). Al endi bar ma... (Osy kezde rekvıem sekildi bir oqys mýzyka oınap qalady). Ózekti janǵa bir ólim... (Alysqa, bıikke qarap). Eı, Adam, túbinde óz shyraǵyń óshe qalsa, eger sen dúnıeden óte qalsań... (Laýlaǵan órtti nusqap). Artyńda mynadaı jurt úshin jaqqan jalynyń lapyldap jatsa, ne armanyń bar?.. Dúnıege bosqa kelmegeniń ǵoı onda! Solaı emes pe?..

SOŃY

SÓNBEITİN OTTAR

"Men janbasam lapyldap,
Sen janbasań lapyldap,
Biz janbasaq lapyldap
Aspan qalaı ashylmaq?"

Bul — Nazym Hıkmettiń sózi. Bul — jazýshy Zeınolla Qabdolovtyń "Sónbeıtin ot" ("Qabenniń qubylysy ") atty pesasynyń leıtmotıvi, aıtar oıynyń túp qazyǵy.

Siz janyp jatqan otqa bir sát qarańyz, sýmańdaǵan ot tilinen myń qubylǵan boıaý kóresiz. Órttiń de san qıly túri bar. Bir órt barlaı tutanyp, lap etip basylady. Endi biri byqsyp bastalyp, byqsyp bitedi. Órtený de, órteý de árqalaı. Bir órttiń orynynda qul ǵana qalady, ómir semedi. Al endi bir órt óli qaýdy jandyryp jiberedi de, ornyna balaýsa órteń shyǵady, jańa tirshilik bastalady. Tegi halyq qaısy bir jigerli jigit minezin órtke teńegende, dúnıeni jaıpap ketetin apatqa emes, keýdesinde oty bar, jalyndaı janǵan qudiretti kúshke balasa kerek. Bul — ómir fılosofıasy. Bul — "Sónbeıtin ot" shyǵarmasynyń oı ózegi.

Sahna ústi qyp-qyzyl jalyn, alysta álde ne janyp jatyr: Munaı. Abyrjyǵan kópshilik zembilge salyp órtte qalǵan adamdy alyp shyqty. Ol — Qaben. Bul kim edi? Spektákl prology kórýshini osylaısha birden baýrap alady.

Osydan keıingi álgi jumbaq syryn tam-tumdap asha beredi, oqıǵa jelisi tartylady.

Qaben (N.Jantórın) — aspırantýrany tamamdap, munaı óndirisi jóninen dısertasıa qorǵaıyn dep júrgen jigit. Ǵylymı keńes músheleri bir aýyzdan onyń eńbegin maquldaıdy. Biraq, bári bitip turǵanda Qabenniń ózi qorǵaýdan bas tartady. Bul — aıtýǵa ǵana jeńil. Ómirdegi shyndyq salmaǵyn tarazyǵa salǵanda, tipti syıymsyz da nárse sıaqty. Talaı jyl mańdaı terin tógip baptaǵan jemisi endi búrshik jaryp, sheshek atar kezde búkil eńbegin zaıa ketirip, odan bezip shyǵa kelýi — ne essizdik, ne ezdik belgisi bolar edi. Biraq Qaben nege bas tartty ? Mine, pesanyń sharyqtaý shegi, onyń kúlli jurtqa aıtar oıy da dál osynda jatyr. Qaben bas qamynyń paıdasynan adamǵa adal qyzmet etýdi joǵary qoıady. Onyń moraldyq kredosy osy. Ol óz eńbeginiń ómir aǵymynan kósh keıin qalǵanyna kózi jetedi. Praktıka men ǵylym arasyndaǵy alshaqtyqty sezinip, jalǵan jańashyldyq jolyna túskenin jany sezinedi. Al Qabendi buǵan sendirgen adam kim ? Ol bar ómirin eńbekpen ótkizip, sonyń ystyq-sýyǵynda shyńdalǵan Sardar (Y.Noǵaıbaev). Eger Sardar bolmasa, shyǵarma da jadaǵaı, aıtylar oıy da jutań tartar edi. Endeshe, bizdińshe, sónbeıtin ot — Sardar, basty tulǵa da osy bir qatardaǵy qarapaıym jumysshy. Halyqqa, jurtqa eńbek etip, bar tirshiligin soǵan arnaý úshin adamǵa ákim bolý, ǵalym bolý shart emes. Bul aradaǵy basty nárse-laýazym-ataq emes, halyq úshin júreginde tutanǵan oty bar, ary taza azamat bolý. Ol, meıli, dıqan ba, saýynshy ma, ınjener me — bári bir. Áıteýir óz ónerin, qabiletin eline, jurtyna jumsaı biletin, azamattyq boryshyn adal óteı alatyn adam bolýy paryz. Mundaı adamnyń obrazy — Sardar. Ol — jigittik shaǵynan beri munaıshy bop ómir keshken, sonyń jolynda qıyndyq ta, qyzyq ta kórgen, qýanyshqa taspaıtyn, aýyrlyqqa qaıyspaıtyn quryshtaı jan. Qabenniń dısertasıa qorǵaýyna aralasyp, óndiristi tereń zerttemesten birden ǵalymdyqqa umtylǵan jigitke miniń aıtyp qarsy shyǵýy da dúnıege nemquraıdy qaramaýynyń saldary. Sońǵy demi bitip, úziler sát taıalsa da ol óz ómiriniń estafetasyn, qalyń qaýymnyń estafetasyn ilgeri aparar bolashaq urpaqtan úmitin úzbeıdi, oǵan senedi. Ol urpaqty taýyp ta ketedi. Ol — Qaben sıaqty jas adam. Olaı bolsa, Qaben Sardardaı keshegi, búgingi jumysshy tabynyń myqty jalǵasy, túıgeni mol, oqyǵan kózi ashyq bilimdi túlegi. Sonan da, Qaben — otqa túsken kóbelek emes, halyq júreginiń mazdaǵan oty. Ǵylym men tájirıbeni ushtastyra biletin, jumysshy kıimin kıgen ǵalym. Bul ekeýi de dramatýrgıamyzda buryn kórinbeı júrgen kesek tulǵalar.

Sardar men Qabendi qalaı bir-birinen bólip qaraýǵa bolmasa, osy obrazdyń sahnalyq tulǵasyn jasaǵan artıser Noǵaıbaev, Jantórındi de bir-birinen daralap aıtý qıyn. Buryn da erekshe kózge túsip júrgen talant ıeleri osy joly da myqty qabiletimen, ónerlerimen kórermendi súısindirdi. Obraz syryna úńile biletin, keń tynysty artıs ekendigin tanytty.

Úlken bir kásipshilikti basqaryp otyrǵan Taıman da — ómir jónindegi óz túsinigi, óz esebi bar aıqyn tulǵa. Ol adam balasyna jamandyq oılamaıdy, bireýdiń aıaǵynan shalyp, aldyna kese kóldeneń turyp, tosqaýyldap ańdymaıdy. "Aqyryn júrip, anyq basyp ", ózi qınalmaý úshin ózgeni de qamshylamaı ómir súrýdi, ońaı ataq, alýdy maqsat tutady. Mańdaı terin tókpeı júrip-aq, mol kúrep alýdy kózdeıdi. Óziniń buryn dosy bolǵan Qabendi Jetisaı eń iriniń burǵylaý jumysyna jibergisi kelmegeni de sodan. Al Qabenniń muraty bólek qoı. Taıman men Qaben arasyndaǵy aıyrmashylyq ta osynda. Iá, Taımandaı adamdar da ómirde az emes. Sondyqtan bul da avtor asa bir kóńil aýdarǵan iri tulǵa. Taıman rolinde oınaıtyn artıs M. Súrtibaev obraz syryn jaqsy túsingen.

Spektáklde az kórinetin, biraq akterlik syrdyń san qyrlaryn mol kórsetetin eki adam bar. Olar K.Qarmysov pen Sh.Mýsın. "Nashar rol joq, nashar akter bar" degen qaǵıdany eske alsaq, osy oıyn ústinde sonyń shyndyǵyna kózimiz jetken sıaqty. Ádette bir kórinse de, biregeı kórinetin, ózindik orny bar adam beınesin sahnada ushtaı túsýge de bolady, nemese júdete túsýge de bolady. "Sónbeıtin ottaǵy" Qońyz murt az kórinip, sarań sóıleıtin keıipker bolǵanmen, aılaly árekettiń, kesepat istiń adamy. Qarmysov oınaǵan Qońyz murt bar boıaýymen shyqqan ekijúzdi sum, naǵyz hameleon. Bir spektáklde myń qubylatyn mundaı beıneni kóbinese qımylmen ǵana tereń jetkize bilý, talmaı izdenetin, asyqpaı oılanatyn Qarmysov sekildi daryndy akterdiń ǵana qolynan kelse kerek. Sol sıaqty Sh.Mýsın de (Aqbas ǵalym) túımedeı roldi túıedeı etip, kórýshiniń aldyna tarta bildi. Aqbas ǵalym kim? Ol ózindik pikiri joq, ǵylymdaǵy mán-mazmunsyz qaǵaz kemirgen jan. Sonan da ol jaltaq. Ár qımyly kórýshiniń kúlkisin, aıanyshty kúlkisin keltiredi. Buryn jalyndaǵan sózdiń, aryndaǵan minezdiń, arsyl-kúrsil qımyldyń ıesi bolyp keletin rolderdi shyǵaryp júretin akterdiń bul jolǵy oıyny onyń múldem basqa qyryn tanytty. Eger Aqbas ǵalymdy oınaý ústinde Sh.Mýsın daýys mánerin ózgertpese, qımyl-áreketin qubyltpasa, ánsheıin bir basyna parık kıgen burynǵy artıs Sh.Mýsın bolyp, ol oınaǵan rol qatardaǵy bir Profesor bolyp qana shyǵar edi. Al bul jolǵy Sh. Mýsın de, Aqbas ǵalym da este qalarlyq erekshe bir tulǵalar. Sóz oraıynda, izdenýden týǵan sátti eńbekter barlyq artıserimizge, ásirese jas talapkerlerge árqashan úlgi bolsa eken degen tilek bildirgimiz keledi.

Rejıser men jazýshy biriniń oıyn biri túsingende ǵana jaqsy spektákl týmaq. Jaqsy pesany sahnaǵa shymyr spektákl etip shyǵarý rejıser sheberligin tanytady. Osy týyndyǵa aıtylyp jatqan jyly lebizderge spektákldi qoıǵan rejıser A.Ýteganov ta ortaq. Degenmen spektaklde kezdesetin keıbir aqaýdy rejıserdiń esine salǵanymyz jón.

Shyǵarma kólemi shaǵyn. Kádimgi qatardaǵy pesalardaı alpys bettiń o jaq, bu jaǵynda. Rejıssýra ústinde shyǵarma kóleminiń ulǵaıýy da, qysqarýy da óner zańdylyǵy. Eger osy zańdylyqty rejıserdiń úlesine bersek, "Sónbeıtin ot" kórý ústinde sál uzaqtaý eser etetinin aıtqan jón. Onyń sebebi, pesadaǵy sheginis, keıbir epızodtardyń shubalańqylyǵy ma dedik. Ǵylymı keńesten keıingi jataqhanadaǵy áńgimeler, Qaben men Sardardyń telefon arqyly sóziniń qaıtalanýy, aýrýhanadaǵy oqıǵalar osyndaı áser qaldyrady. Keıbir emeýrinmen bildiretin jaılardyń, buryn aıtylǵan oılardyń qaıtalanýy kórýshige tańsyq bolmaıdy da, jalpy spektákldegi áreket-qımyldy báseńdetip alady. Sol sıaqty Bastaýshynyń sózi Qaben oıyn jetkizer tusta, geroıdyń óz pikirimen, sezimimen ishteı talasqa túser shaqta jaqsy qyzmet atqarsa, keıipkerlerge qatyssyz jerdegi onyń sóz salmaǵy jeńildep, báseńsip qalady. Muny rejıserdiń eskergeni jón. "Sónbeıtin ot" qyzyq oqıǵamen ǵana emes, fılosofıalyq oıymen baýraıtyn, jalań óndiris máselesimen emes, óndiristegi adamdar taǵdyrymen oı salatyn dramatýrgıamyzdaǵy sátti eńbek. Bul arada spektákl dekorasıasyn úı jıhazdarymen, tabıǵat boıaýymen áshekeılep, sahnany túrlendirýdiń qajeti de bolmas. Onsyz da oqıǵanyń orny túsinikti. Áıtse de talantty sýretshi D.Súleevtiń spektákldi únemi túnergen qarańǵylyqta ustaýy tapqyrlyq emes pe dedik. Birkelki boıaý shyǵarma kompozısıasyndaǵy shıraqty shiderlep tastaıtynyn eskermeýge bolmaıdy. Al munaı órti, jalyn sýretteri — sahna dekorasıasyn, shyǵarma oqıǵasyn baıyta túsetin sátti kórinister. Artıser oıynyndaǵy ansámbldik tutastyq S.Qojamqulov, M.Syzdyqov, Z.Sháripova, N.Myshpaeva, E.Jaısańbaev oıynyndaǵy shyǵarma keıipkeriniń tabıǵatyn jetkizip, sújettik jelini toltyra túsýge kóp septigin tıgizgen.

Búgingi zamandas beınesin jasaý, taqyryptyń jan-jaqty, mol bolýy — ádebıet baılyǵynyń kózi. Elý jyldyq torqaly toıǵa arnalǵan dramatýrgıa salasyndaǵy konkýrstyń júldegeri bolǵan "Sónbeıtin ot " — taqyryby jaǵynan tyń, tereń oıly, sulý shyǵarma. Elimizdiń iri baılyǵynyń biri — munaı óndirisin jyrlaý — sahnadan áli óz ornyn tappaǵan edi. Endi sol olqy jerimiz bútindelgen sıaqty. Biraq, bul arada biz ánsheıin jalań bútindeýdi qostaýdan aýlaqpyz. Máselen, jazýshy qaı taqyrypty almasyn, shyǵarmanyń eń ortalyq tulǵasy adam ómiriniń syrlaryn qalaı ashyp berýinde. Maqsat jalǵan-jadaǵaı aıǵaıdyń, qurǵaq pafostyń beınesin usynýda emes, basty mindet — halyq ıgiligi úshin alysqan kúreskerdiń eli úshin janyn pıda etetin, adamgershiligi mol, bıik muratty asyl jandardyń tulǵasyn jasaýda. Sardar men Qaben osyndaı adamdar beınesi. Olar sónbeıdi. Halyq júreginde mazdaı bermek.

SÁKEN JÚNİSOV, 1967.

---