InfoHub Logo

Roman

Qabdol Kópjanulyna

Bul óńirde tamyz týysymen kóp uzamaı quz belgisi kórine bastaıdy: bıdaıyq dánin tógedi, jýsan búrinen aıyrylady, buıyrǵynnyń da boıaýy ońady — alabota tárizdi ántek sarǵysh tartyp, alasara beredi. Maýsym men shilde boıy kún kúıdirip, jel julqylap ábden ajaryn alǵan qula jondar men quba belder tamyzda únsiz búk túsip, beı-jaı, del-sal sulap jatady. Jaz boıy jadyrap, jamyrap jatqan adamqaralar jańa qonysqa jyljyp qonǵan soń, kóp qońyrlyqtar men keń qoqtylar da qańyrap bos qalyp, qulazı bastaıdy.

Bókterler men betkeılerde shashyraı seldiregen sıda qıaqtar, ár jerden bir úrpıgen shulǵyma shıtúpter tań aldynda oqys yzǵyp-yzǵyp ótetin Atyraý jeline syzǵyra qaltyrap, tóńirekke aqyryn yńyrsyǵan muńdy saz taratady. Bir túrli bir syrly sybyr, qupıa naz sekildi. Sonda kúlli dala keýdesi bir kóterilip basylyp, beıseýet júrginshige atyraptyń mezgilsiz túsken kúzin sezdirgisi kelgendeı sherlene kúrsinip qalady.

Kún shyǵar aldynda seleý basynan shyq móldirep, mızan ushady. Bul bir sulý sýret: býsanǵan jer beti altyn jalatqandaı ylǵı ǵana jip-jińishke zer shashaqtarǵa — óz-ózinen jyltyldap, jalt-jult etip jóńkile qalqyǵan jibek jipterge tolyp ketedi.

Aspan men jerdiń astasqan tusyndaǵy qyzǵylt shapaq endi birde kúp-kúreń jalynǵa aınalady da, kún órtten shyǵady. Kún qashan da kún; jylýy azaımaǵan, tús kezinde tipti qyzýly: tas tóbege kep ádeıi turyp alǵandaı, dymqyl topyraqty shaǵyrmaq nurmen jýady da shaıady, shaıady da jýady.

Sonda tóńirek túgel titirene jelpinip, erte túsken kúzdi shyqpen qosa silkip-silkip jiberedi de, kókjıek áldebir kókshil tolqynmen zaýlap, kózbe-kóz jaqyndap kele jatady. Álgide qana jerge tóngen dymqos aspan áp-sátte tunyq kól betindeı dóńgelene móldirep, alystap barady.

Jaz, shybynsyz jaz dál osy aradan bastalady.

* * *

Búgin de solaı edi. Qýqyl rendi keń dala tań aǵaryp atqanda sál munartyp, sulyq jatqan. Kún qyza aldamshy ajar taýyp, kenet qubyla qaldy. Oınaqy saǵym aspannan jerge tógilip ketken tasqyndy teńiz tárizdi, dala qıyryn kókbuıra tolqynmen kómip-kómip jiberdi. Kóz jeter jerde qozǵalmaıtyn budyr joq, bári túlep, baıaý silkingendeı. Dalany qaq aıyra kósilgen aıdaý jol arqandaı shubalyp, anaý bir alda kólbegen quba jonǵa asylyp qalypty. Joldy da saǵym qozǵap, alys shalǵaıy bulyń-bulyń etedi.

Dala kúni shoqtaı shymyr, shańqıyp tas tóbede tur. Anda-sanda uıytqyp ótken ańyzaq jel aptap, ystyq.

Jeńil gazıktiń tóbesi ashyq, aldyńǵy áınegin jalt-jult oınatyp zyrlap keledi. Sońynda burqyldaǵan qoıý shań býdaı shalqyp, jol ezýinde elbeńdegen buıyrǵyn men jýsanǵa, kóde men kókpekke sińip áreń aıyǵady.

Rúl ustaǵan kók kombınezondy kisiniń janynda shashyn shalqasynan qaıyrǵan bala jigit otyr. Jigittiń tolyqsha, aqsary júzi balǵyn bolǵanmen, úlken qara kózinde boıyna shaq emes baısaldylyq bar. Osy óńirdiń qojasy bir ózi sıaqty, kirpigin baıaý qaǵyp, tóńirekke mańǵazdana or qaraıdy.

Bir kezde ol rúldegi kisige burylyp, julyp alǵandaı:

— Náýke, qalaı oılaısyz: kún uzaq pa, quz uzaq pa? — dep qaldy.

Anaý da jalt qaraǵan: baǵanadan únsiz tunjyrap kele jatqan seriginiń júzi shuǵyl ózgerip, áldeqalaı kúlimdeı qalypty. Degenmen Naýsha munyń "Náýke" dep otyrǵany ózi ekenin túsingeni bolmasa, álgi saýalynan eshteńe uqqan joq:

— Ne deısiń?!

— Joq, joq... Kún keń be, jaz keń be?

Naýsha az oılanyp, bas shaıqady:

— Bilmeımin, shyraq. Túsinbedim.

— Menińshe bylaı: búgingi bir kúnniń jartysy kúz, jarymy jaz. Jyldyń eki mezgilin qatar syıǵyzǵan kún keń.

Naýsha enjar ǵana:

— E-e... sol ma edi, — dedi de qoıdy.

Ekeýi biraz únsiz otyrǵannan keıin Naýsha da ezýin kere serpilip, serigin qaljyńdaı:

Taıman shyraǵym, oqyǵannyń tili qıyn ba, álde oqymaǵannyń uǵymy tómen be, ol arasyn óziń bil. Al, jańaǵy aıtqanyń — jańyltpash, — dep bir toqtady. Sodan soń Taımannan jaýap kútken deı, oǵan kóziniń qıyǵymen qaıta-qaıta qarap, biraz únsiz otyrdy. Anaý buǵan jýyq mańda jaýap qata qoıar emes, taǵy da ózimen ózi bop, jańa ǵana kózinde tutanǵan sezim ushqyndaryn sypyryp tastap, o bastaǵy oıly, tunjyrańqy kúıine qaıta túsipti.

Naýsha serigine bir ret kóziniń qarashyǵymen emes, aǵymen qaraǵandaı boldy. İle-shala bul da ózine-ózi aıtqandaı, bas joq, aıaq joq, qatqyldaý túrde bylaı dedi:

— Ne deseń o de! Keıbir deplomdy dúbárálardan ózimizdiń qaradúrsin kóktuqyldar artyq.

Taıman uıqydan shoshyp oıanǵandaı, júzindegi oı izin shuǵyl serpip, Naýshaǵa jyltyraı qarady:

— Apyrmaı, siz túırep otyrsyz-aý... qalaı deısiz?

Naýsha rúlge eńkeıe qarqyldady:

— Ha-ha-ha!.. Shoshymaı-aq qoı, áshıin bir oı ǵoı.

— Joq, qalaı deısiz?

— Osynda ónbersetet bitirgender de, enstetýt taýysqandar da kóp. Aralarynda kandedattar da bar. Bylaı qarasań bári bilgish, qym-qıǵash qısyn soǵady. Ne kerek, solardyń kóbi jáı pysyq. Táltúrish. Mysaly, seniń kókeń — bizdiń Dáýren aǵaı bar ma, solaryńnyń kez kelgenin on orap ótedi.

Árıne, Naýsha biraz qyńyrlaý, qıastaý sóılep otyr. Biraq Taıman qarsylasqan joq:

— Múmkin bolar, baıyrǵy munaıshylar kópti kórgen adamdar ǵoı.

— Joq-aý, náregeı neden bolady, dúbárá qaıdan týady? Sony bilgim keledi meniń...

Taıman qabaǵyn shart túıip ap, oılanyp qaldy.

Osy kezde Naýsha muny selk etkizip:

— Óı! — dep, kózin alǵa tige, eleń-eleń etti: — Qap, myna jyndy qaıdan shyǵa qalyp edi?

Dala kezbesi tentek quıyn shóp basynan shań turǵyzyp, qaı-qaıdaǵy kóń-qoqyrdy, eski-qusqyny aspandata ushyryp, shúılige oınaqtap, jol ezýine jaqyndap qalǵan eken. Týra kezigip, kılige qalsa, bulardy qosa ushyryn áketerdeı dóńgelene býlyǵady; tań atqaly jolaýshysyn jalyqtyra, bir belinen assań ekinshi belin sulata tastap, jolyn ıreleńdete bergen osynaý shetsiz, sheksiz sardalanyń aıaq astynan burqyraı qalǵan ashý-yzasyndaı yshqyna shıryǵyp keledi.

— Tez ótip ketelik!

— Náýke, ol ótip ketsin, biz shegineıik.

— Qoı, aldymyzdy quıynǵa kestirip...

— Onda burylyp ketelik.

— Oıbaı, bul qý qashsań qýa jóneledi.

Taıman saqyldap kúlip jiberdi.

— Kúlkisi joq, shyn aıtam.

Taıman serigine tańdana qarady: ras shyny sıaqty. Quıynǵa eregeskendeı qulshyna túsip:

— Al kettim, toqsanǵa bastym, — dep, gazıkti aryndata, kózin aldynan aýdarmaı, jol buralańynda rúlmen birge aınalyp, bultyń-bultyń etti. Tyǵyz, shymyr deneli qara jigittiń dál osy otyrysy adamnan góri ańǵa túsetin qusqa kóbirek uqsaıdy. Quıyn men jolǵa kezek jyltyldaǵan kishkene shegir kózi, ushy ernine tıe jazdaǵan uzynsha oraq murny Taımanǵa túlki kórgen qarshyǵany elestetti. Kúnqaǵary japyrylǵan eski kepkasynyń astynan ter sorǵalap, atjaqty, ashań betin qıys syzyp barady; ony elep otyrǵan Naýsha joq:

— Qap, á... óı, áp! — dep, gýlep kelip qalǵan quıyn tusynan gazıgin zyrǵytyp ótkizdi. Mashına emes, ózi yrǵyp shyqqandaı masattanyp, artyna jalt qarady: — Tifá, tifá!..

Quıyn bulardyń tý syrtyńda jol kesti de, qumnan koster jaqqandaı kókke laýlap qala berdi.

— Quıynda shaıtan bolady, — dedi Naýsha.

— A?

— Jańa júrisin kórmediń be? Adamsha oınaqtaıdy...

Taıman eriksiz jymıdy:

— Á, solaı deńiz, báse, quıyn minezdi adamdar bolatyny

ras.

— Jo-o-oq, shaıtansha... — deı berip, Naýsha da odan ári dálel tappaı, ustara tımegen juqa erniniń ústindegi murt tárizdi qaraqońyr qoıý túgin ydyrata ezý tartty: — Já, qoıdyq.

"Qoıǵany qoıǵan... — dep oılady Taıman, — biraq álgisi shyn ba? Shyn bolsa, bul kezdeısoq qylyq emes, tabıǵı minez. Súıekke sińgen minez! Endeshe bul — dindar, qudaıy bar adam. Taqýa! Al taqýa kisiniń pıǵyly taza bolady. Adamnyń ala jibin attamaıdy.

Syrty jeńiltekteý kóringenmen ishteı jóndem kisi boldy-aý bul sonda..."

* * *

Bular jonǵa taqap kele bergen.

— Áne, — dedi Naýsha aldyn ıegimen nusqap, — anaý kóringen — Dáýren aǵaı qaqqan qazyq.

Taıman jon ústinde joldan jyraq qyltıyp kóringen kishkene syryqshaǵa qarady:

Mynaý qazyq pa edi?

Álgi ázirde osy bir kishkene syryq saǵymǵa shomylyp, keıde aspandy tirep turǵan uzyn baǵan tárizdi, keıde sý ústine salynǵan bıik munara tárizdi, endi birde tolqynmen alysqan túıeli adamǵa uqsap, qyryq qubylyp, ertegideı ǵajap, sulý kóringen. Qubajonnyń baýraıy buıra tolqyndy shalqar kólde tóbesi shaǵyn aral sıaqty edi. Endi mine, saǵymsyz jon qońyraıa berip, qazyǵyn qyltıta, sulyq qalypty.

— Qazir qazyq tusyna sál kidirelik, men shapshań baryp, kórip keleıin, — dedi Naýsha áldenege kóńildene, jiti sóılep.

Jasy otyzdan asqanmen ózin baladaı jeńil, jınaqy ustaıtyn qaǵylez jigit. Taıman búgin munymen birge jolǵa shyqqannan beri kóbine súısinýmen keledi: ashyq minezdi, ázilqoı adal adam dep uǵady. Óziniń bilmeıtin mamandyǵy joq sekildi, soǵan rıza bop:

— Náýke, osy siz shofer bolmasańyz da... — deı berip anaý sózin aıaqtatpastan ilip áketti:

— Nege shópir emespin, qolymdy kórmeımisiń?

— Onyń nesi bar?

— Shópir adamnyń qoly uzyn bolady.

Taıman kúldi.

— Kúlkisi joq, shópirmin. Shópir bolǵanda qandaı shópirmin deseıshi, tórt jyl soǵysta generaldyń mashınasyn aıdaǵan shópirmin.

— Joq, qazirgisin aıtam.

— A-a... — dep, Naýsha da aqsıa qaldy, — ras, qazir pombórelshikpin1. Biraq Dáýren aǵaıǵa shópir aldyrtpadym.

Ol kisi de osy mashınany ózi júrgizetin bolypty ǵoı.

— Men úıretkenmin, — dep, az únsiz otyrdy da, Naýsha óz oıynyń taǵy bir ushyǵyn bildirdi. Taımandy ázildeı qaǵyta bildirdi: — Sender ǵoı shópirge deıin mádenıetti bolý kerek deısińder. Al, men: árbir mádenıetti adam shópir bolýǵa tıis der edim.

Taıman bul sózge jóndi mán bermeı:

— Durys, — deı salǵan.

Joq, durys emes, — dedi Naýsha qadalyp. — Nesi durys bolsyn! Otyrysyń mynaý! Meniń generalym da bulaı otyrmaǵan. Men aýyra qalsam, mashınasyn ózi aıdap kete beretin.

— Aý, Náýke, mende neńiz bar, maǵan neǵyl deısiz? — dep Taıman qyzaraqtaı berdi.

— Saǵan birdeńe qyl dep otyrǵanym joq. Ásheıin, árkim óz mashınasyn ózi aıdaýy kerek degenim ǵoı. Osyny bireýler durys aıtyp júr. E, durys bolmaı... Mashına árkimniń aty emes pe? Atqa mingen adam tizginin ózi ustamaı ma?

— Durys, — dedi Taıman. Bul joly shynymen aıtty.

Naýsha áli qoımaı otyr:

— he, anaýgúni teri-tersek kontorynyń bastyǵy atynyń delbesin kóshirge ustatyp, ózi artyńda shortıyp otyr. Túý, short!.. Mashına-mashına delik, shópirlikti úırenýge de ynta kerek. Al, álginiki ne? Ol kim ol, borjoı ma?..

Qyzyq adam. Sóziniń birqatary oryssha... jáne durys aıtsa bir sári ǵoı, ylǵı buzyp aıtady: short, borjoı... Munysyna qysylyp jatqan Naýsha joq, balpyldap basa beredi. Ózi sóıleýik. Erni qaımyjyqtaı jup-juqa, sondyqtan ba eken, áıteýir aýzy jalpyldap kóp sóıleıdi. Árqashan taýyp aıtam deıtin bolsa kerek, óz sózine ózi yrza, aıtaryn aıtady da izinshe jelkesinen bireý nuqyp qalǵandaı dereý kúnjıa bere kúledi. Mine:

— Ol kim ol, borjoı ma?.. — dedi de myqshıyp kep kúldi. "Oıpyrmaı, tumsyǵyn rúlge soǵyp, buzyp almasa ıgi edi" dep shoshydy Taıman. Biraq ol soqqan joq, barankany shyntaqtap-orap jatqan bilegine eńkeıip, ıegin súıedi. Taıman sonda ǵana baıqady: dóńgelek tutqany orap baryp asylyp qalǵan taramys bilekter shynynda da segiz órme doıyr sekildi up-uzyn eken. Álgi bir ázirde:

— Qolymdy kórmeımisiń? Shópir adamnyń qoly uzyn bolady — degeni de osy eken-aý.

Dese de, buǵan qaljyńbastaý Naýsha kúlgenmen Taıman ezý de tartqan joq. Kenet kóz aldyna eki ıyǵy salbyrap, saýsaqtary tizesinde saýdyrap júretin gıbon elestedi de keýdesi muzdap qoıa berdi: "adamnyń arǵy atasy — maımyl" degendi shyǵarǵan qaı anturǵan edi?!

Mashına jonǵa shyqqan soń kilt toqtaı qalyp edi, artyńda shubalańdaǵan aq shańdaq lap berip kómip, bir sátke joq qyp jiberdi. Shań aıyqqanda Taıman eki búıirin taıanyp, mashınanyń janynda turdy. Súr kostúminiń túımesi aǵytýly, sol tústes uzyn galstýgi jelbirep, omyraýynan shyǵyp ketken. Keskini kóńildi, oıly edi.

Onyń aldyndaǵy úlken oıpatta saǵymdana munartyp, munaıly qala jatty.

Qala...

Qara altyndy qala!..

Tynymsyz da migirsiz qala; túnde de oıaý, kúndiz de oıaý qala! Alyp istiń, qaýyrt qımyldyń qalasy!..

Bizdiń jigitke bul qalanyń ár kóshesi tanys, ár adamy ystyq. Ol osy qalada týdy, osy qalada ósti.

Áne, qalanyń shyǵysynda samsap, kókke boılaǵan qalyń vyshka — munaı munaralary. Taıman sonyń arasynda qara qoshqyl topyraǵyn boratyp, jalań aıaq júgirip ósti. Óziniń búldirshindeı bala kezinde vyshkanyń oralma baspaldaǵymen talaı tympyldap tóbesine shyǵyp, tómen qarap, aýzyn asha tańdanǵany bar: jerdeginiń bári — adamdar da, jegýli attar da, júkti mashınalar da — túgel kishireıip, tóbeden qaraǵanda bir túrli alasaryp, kisi kúlerlikteı táltıip ketedi eken. Qalanyń qatar-qatar kóp úıi kóshelerin tarylta uılyǵyp, ıin tiresip, buǵan tórt jaǵyn tegis kórsetedi. Qalany qaq bólgen tuzdy sý Jem ózenindeı ájeptáýir endi edi, ol da shaǵyn jylǵaǵa aınalypty. Munaı aıdaý zavodynyń úlken aq úıi qalanyń shet jaǵynda bolatyn, kókshil tútinin uzyn turbadan sart-surt dóńgelente atyp, ol da myna irgege kelip qalǵan. Vokzal jaq shettegi "Munaıshy" stadıonynda dop qýǵandar da óńsheń ergejeıliler tárizdi, tek munyń ózi ǵana úlken. Bala soǵan masattanyp, saq-saq kúlip jiberdi. Vyshka keýdesindegi burǵyshy alańyna júgirip túsip, shtýrvalǵa kelip, ár temirdi bir ustap, óz-ózinen dúrildep, selkildep, jerde júrgen áldekimderge qolymen ymdap buıryq etip, qas pen kózdiń arasynda ózi burǵyshy bop ketýge az-aq qaldy. Keshe keshte parkke barǵanda ózin "kishkentaısyń, kúndiz kór" dep kınoǵa kirgizbeı qoıǵany, búgin tańerteń kórshi úıdiń balasymen asyqqa talasyp, ákesine jylap kelgeni oıynda joq.

— Asyqty aqylsyz bala oınaıdy, sen odan jaqsyraq oıyn tap, — dep Taımanyn jubatyp, dúkennen kishkene oıynshyq vyshka satyp áperip, — muny endi naǵyz munaranyń ózimen salystyr, — dep, osynda ertip ákelgen de ákesi edi. Sodan bylaı qaraı Taıman mektepten bos ýaqytyńda ylǵı munaı munarasyna kelip júretin boldy... Bári... kúni keshegideı bári esinde.

3

Shirkin, týǵan jer! Taımanǵa bul jerdiń topyraǵy da, shańdaǵy da ystyq. Mynaý kókke meńzegen bıik munaralar qazir Taımanǵa bala kezdegideı jumbaq emes, syryn uǵyn keledi, uqqan saıyn ystyq tartady. Týǵan ákesi Dáýren osy munaralardyń birinde burǵyshy; otyz jyl isteıdi, áli qujıtyn túri joq. Eńbekpen egdelengen qajyrly, som denesi áli shıraq. Qoıý qara murtyn sıpap qoıyp, baladaı jaınap, ylǵı kúlimdep júredi. Otyz jyldyń ishinde bul mańda onyń munarasy shyqpaǵan qyrqa, onyń munarasy túspegen oıań bar ma eken, sirá?.. Ras-ótirigin kim bilsin, jańa Naýsha bir qyzyq jańalyq aıtty: osy qala turǵan oıpat buryn qyrat eken, astynan munaı alyna bergen soń temen túsip ketipti-mis. (Áı, sirá, ósirip aıtatyn bolsa kerek!). Onymen qoımaı, sońǵy otyz jylda dál osy ara otyz qulash tómendedi dep taǵy aıtty. Eger munysy ras bolsa, sol otyz qulashtyń bir qulashyn otyz jyl boıyna Taımannyń ákesi burǵylaǵan skvajınalar tómendetip júrmese neǵylsyn!..

Onyń óz eńbegine degen yqylasy-aq ǵajap!

— Dáýren aǵa, endi myna núkteni burǵylaısyz, — deıdi geologtar.

Dáýren aǵaı sol araǵa júk mashınadan úsh adam áreń túsirgen syryq qazyǵyn qaǵady da, qazyǵy qashyp ketetindeı, ıa bolmasa jerge sińip ketetindeı, qashan burǵylaý munarasyn kóshirip ákelgenshe álgi jerdi damylsyz qadaǵalap qaraýmen júredi. Onyń osy syryn brıgadasyndaǵylardyń bári biledi. Óziniń kómekshisi Naýsha da biledi; álgide mashınany toqtata qoıyp, júgirip ketip júrgeni de sol. Búgin ne erteń alyp munarasyn alty jylanbaýyr traktorǵa súıretip, Dáýren aǵaı dál osy jonǵa kóterilip kele jatatyn shyǵar...

Qalanyń kólemi úlken bolǵanmen, úıleriniń deni bir etajdy jumysshy korpýstary, kóp etajdy úıler sırek bolatyn. Áne bir orta tustaǵy úsh qatar qyzyl úı — mektep. Onda Taıman on jyl oqydy. Ol úı de san syrly shyndyqqa kýá.

Mynandaı qyzyq bolǵan: mektepke alǵash túsken jyldarynda Taıman dúnıede óziniń muǵalim apaıynan myqty adam joq dep oılaıtyn. Onyń baısaldy túri, baıaý júrisi, ádemi maıda úni, tipti aq jibek koftasynyń omyraýyndaǵy qara maqpal galstýgine deıin tek osy kisiniń ǵana artyqsha asyl sıpatyńdaı kórinetin de, ózi retin tapsa sol kisige uqsap qalýga beıim turatyn. Moınyna tuńǵysh ret qyzyl galstýk taqqan kúni úıine dál álgi adamdaı nyǵyz basyp, mańdaıyn jarqyrata kerip, kezine oı jıyp kele jatty. Daýsy da ózgere qalypty, bappen sóıleıdi. Anasy munyń jasandy úlkendigin sezip:

— Qaraǵym Taıjan, — dep raılana jymıdy. — Moınyńdaǵy qyzyl galstýk op-ońaı úlken bola qalý úshin taǵylmaǵan ǵoı!..

Taıman bala da bolsa, óz boıyndaǵy bir ersilikti osy arada sezindi: beti dýyldap, qyzarańdaı berdi.

Mekteptiń qasyńda munaıshylar klýby bar. Taımannyń klýbtan kórgen alǵashqy kınosy — "Chapaev" edi. Sodan soń bul balanyń Chapaev bolǵysy keldi. Bir joly tipti ákesiniń ashyq gazıginiń ústinde tizerlep turyp, qolyn ilgeri soza: "Alǵa!" — dep bara jatty. Biraq amal ne, Otan soǵysyna ákesi ketti de, surapylmen ótken tórt jyl boıyna Taıman qansha ábigerlengenmen, Chapaev bolýǵa jasyn toltyra almaı-aq qoıdy.

Qyryq besinshi jyly ákesi úıge kelgende Taıman toǵyzynshy klasta oqyp júr edi. Ákesiniń ylǵı kúlimdep turatyn meıirban júzin soǵys biraz sustandyryp tastaǵan eken. Ájim aıǵyzdaı bastaǵan jazyq mańdaıyna jańadan taǵy bir syzyq qosylyp, tereńdeı túsipti. Taıman bir kóńildi otyrysta:

— Kóke, sen ras Chapaev bop ketipsiń... — dep, úı-ishin bir kúldirip aldy da, — endi men kim bolsam eken? — dedi.

Ákesi kúlkimen qysyla túsken qoı kózin ushqyndatyp, balasynyń moınyn murtymen qytyqtaı súıdi de:

— Sen be... sen men bol, — dedi.

Sodan birer jyl ótken soń Taıman ákesi bolam dep oqyp ketken edi. Bıyl ýnıversıtettegi geologıa fakúltetiniń úshinshi kýrsyn bitirip, osy óńirge praktıkaǵa shyqqan.

Úshinshi kýrstan keıingi óndiristik tájirıbe ýnıversıtettiń arnaýly programmasy boıynsha úsh aıǵa sozylatyn. Bolashaq geolog osy úsh aıdyń ishinde alǵashqy eki jyldyń jazynda ótkizgen praktıkadan alǵan uǵym-túsinigin, ilim-bilimin qoryta tereńdetip, munaı kózin burǵylaýdyń asa kúrdeli jumystarymen tolyq tanysýǵa tıis. Praktıkant joly burǵylaý isiniń sońǵy, jańa túrinde sazdy eritindilerdi, alýan túrli qural-jabdyqtardy paıdalaný syryn munaıshylar tól qalpynda ylǵı skvajına dep ataıtyn qudyq-uńǵyny sementteý men nasos jumystaryna deıin túgel meńgerip, tipti mundaǵy geofızıkalyq ádisterdiń biri — karottaj dep atalatyn qıyn prosestiń talaı buralańyn uǵyp, osynyń bárinen ýnıversıtettegi ózine joldama bergen kafedraǵa aqpar, oǵan qosa geologıalyq karta jasap tapsyrý kerek. Óziniń osyndaı praktıkalyq jumysynyń nátıjesin kafedradaǵy oqymystylar aldynda, óz kýrsynyń stýdentteri aldynda ǵylym jolymen dáleldi, tyńǵylyqty qorǵap shyǵýy shart.

Taıman bıylǵy jazdy osy baǵytta ótkizgen-di. Ol munda jalǵyz kelgen joq: ózimen kýrstas Orazov, Dáýletov degen eki shákirtpen birge keldi. Bul úsh jigittiń óndiristik praktıkasyn Profesor Mýsın basqaratyn. Jalǵyz-aq, Profesor bular ýnıversıtetten beri shyǵarda kenet dymqostanyp, Embige óziniń keıin baratynyn aıtty da, úsh praktıkanttyń ishinen Dáýletovke:

— Sen jaı shákirt emes, ýnıversıtet belsendileriniń birisiń, profkom bastyǵysyń, uıymdastyrý jumysyn bilińkireısiń ǵoı, — dep, kóp kózinshe birer kópshik qoıyp aldy da, — men barǵansha myna eki jigitke óziń bas-kóz bola tur! — dep tapsyrǵan.

Biraq munda ótken eki jarym aı ishinde úsh shákirt qansha kútkenmen ustaz kele qoıǵan joq. Onyń sebebin qalada qalǵan Orazov pen Dáýletov bilmese, jetpis kún úı kórmeı, alys shalǵaıda júrgen Taıman bile almady.

Úsh praktıkant munaı qalasyna kelgen bette chemodandaryn qushaqtap, Dáýren úıine túsken. Erteńine Taıman bul jerdi túńǵysh kórgen eki joldasyn óz qalasymen, óndirispen, barlaý tresiniń adamdarymen tanystyrdy. Sol kúni keshte úsheýi ózara kelisip, Orazov pen Dáýletov qala irgesinde burǵylanyn jatqan jańa skvajına jumysyna aralasyp qaldy da, Taıman alys bir qıyrdaǵy barlaý brıgadasyna júrip ketti. Keterinde joldastaryn qalalyq meımanhananyń eki kisilik jaıly bólmesine ózi aparyp ornalastyrdy.

Taımannyń sol ketkennen birjola praktıkasyn aıaqtap kele jatqan beti osy; endi bir on-on bes kún úıde dem alyp, ýnıversıtetke qaıta attanbaq.

Dáýren aǵaı ótken jyly bir sózinde balasyna tóbeden túskendeı:

— Joq, — dep qalǵan-dy. — Joq, sen men emes, menen góri bilgishteý geolog bolasyń eken.

Taımannyń óz maqsaty da osy edi.

Bıyl praktıkaǵa shyǵyp, osynda kelgennen beri barlaý brıgadasymen birge ótkizgen jetpis kún Taımannyń "geolog bolsam" degen oıyn burynǵydan beter bekite tústi. Kózin ashqannan beri kórgeni munaı munarasy bolǵanmen, bul jerdiń syryn jóndi bilmegen eken. Ýnıversıtettegi shashsyz Profesor kafedra men taqta arasynda qorbańdap júrip, qansha qaqsaǵanmen, Taıman jer syryn az ańǵarypty. Jer syryn kózben kórý de az, tek qolmen ustaǵanda ǵana uǵynýǵa bolady eken. Osy jolǵy jetpis kún jer astynyń biraz qabatymen qolma-qol tanystyryp qaıtardy. Taıman oıy bul jetpis kún ishinde jer betinde qalqyǵan joq, jer astyna myńdaǵan metr tereńdep ketken burǵymen birge súńgidi, skvajına túbinen tútik boılaı lyqsyǵan qubylma qospamen birge aqty...

Naýsha qaıtyp kep, rýlin ustap:

— Taıman, otyr, kettik, — degende, ol oıǵa shomǵan qalpy, týǵan qalasynan kózin ala almaı, áli qarap tur edi. Kózi qalada bolǵanmen qıaly sharlap alysqa, alǵa ketip qalypty.

4

Jumystan úıine qaıtyp kele jatqan Dáýrenge bir pushpaqtan qala komsorgi qarsy jolyqty. Qasyńda tas buıra shashy basyna jalbyratyn jaba salǵan beıne qarakól qozynyń eltirisindeı bir qarasur jigit eki qolyn eki qaltasyna salyp, boz torǵaı shyryly ma, álde tosyn án sazy ma, áıteýir bir jińishke áýendi qubylta sozyp, óz-ózinen qulshyna ysqyrynyp júrdi.

Dáýren aǵaı ádettegisinshe kóńildi eken. Qolynda qalyń qaǵazǵa oraýly aq baıpaq, ústindegi maımen battasa jyltyraǵan jumys kıiminen qorǵashtap, qaıda qoıarǵa bilmeı keledi.

— Apyr-aı, maılap alar ma ekenmin, — dep qoıady.

— Dáýke-aý, osy shildede muny qaıteıin dep júrsiz? — degen komsorgke tańyrqaı qarady:

— Qalqam-aý, Taımanyma kerek qoı! Jańa jol-jónekeı kıim dúkenine kire qalyp em, satyp jatyr eken. Qysta qanatymnyń aıaǵy tońyp júrse...

Ákeniń balasyna degen bar meıirimi betinde turdy.

— Á-á, — dep, álgibir ysqyrympaz jigit Dáýrenge tek osy tusta ǵana bet buryp, badanadaı úlken kózin tóńkere qarady. Daýsy sál qarlyǵa shyǵady eken. Jigittiń mańdaıly, shyqshytty kelgen tolyq keskinine sál qýaryńqy, juqaltań, ushy shamadan tys súıir bitken qysqa murny jaraspaı tur. Áıtpese, ózge pishiminde shaqyryq mol, qyltyń-syltyńy kóp qyljıma bıkeshter kórgen jerden qulap túser-aq músin. Ózi tym tez qubylady. Mine, qas pen kózdiń arasynda jańaǵy samarqaý qalpyn shapshań serpip, suńqyldady da ketti. — E- e... Siz bizdiń Taımashkanyń papasy ekensiz ǵoı, prıvet, prıvet! Moe pochtenıe!

Dáýren osy jigittiń boıynan buryn ózi baıqaǵan bir oqshaý minezge qaıta kezdesip, sodan oısha túıin jasap turǵandaı murtyn sylap, aqyryn ezý tartty:

— Shyraǵym, Taımannyń ákesi bolmasam sálem bermes pe ediń?

— Ý-ý!.. — dep jigit kóziniń aǵyn ulǵaıta berdi: — Siz iri kettińiz. Qaıtesiz, aqsaqal, iri ketip... Keshirersiz. Maı kıimińizden ajyrata almaı jatyrmyn, áıtpese men bilem ǵoı sizdi, bilem. Anada boldym ǵoı sizdiń úıde... E, osy qalaǵa kelip túsken bette Taıman, Qaben úsheýimiz de sizdiń úıde bolǵanymyz qaıda? Men sondaǵy Dáýletovpin, aqsaqal, Dáýletovpin.

— Bilip turmyn, shyraǵym.

— Taıman búgin keletin shyǵar? — dep surady komsorg.

— Iá, búgin keledi. Naýsha keshe ketken, — dedi Dáýren.

— Solaı bolar, báse, anada barlaý brıgadasyna barǵanymda solaı dep otyrǵan...

Komsorg Dáýrenge bir ótinish aıtty:

— Taımanmen ýádemiz bar edi. Ol bizdiń qala jastaryna halyqaralyq jaǵdaıdan leksıa oqyp bermek-ti. Biz búgin keshke klýbqa jınalamyz. Kútemiz. Ózi de bilýge tıis, degenmen siz eskerte salyńyzshy!

Bar oıy baıpaqta turǵan Dáýren:

— Jaraıdy, aıtaıyn, — dep jónele berdi de, esine endi birdeńe jańa túskendeı, komsorg jigitti toqtatyp aldy: — qaraǵym-aý, Taımanym sharshap keledi ǵoı! Ketkenshe demalsa qaıtedi... — Dáýren murtyn sıpap, jerge qarap oılanyp qaldy da, izinshe jaýyrynyn kúrjıte bere qolyn bir siltedi: — Já, aıtaıyn, aıtaıyn... Ol báribir bolmaıdy, mundaıǵa júgirip ketedi.

Balajan ákeniń syryna qanyq komsorg beıtarap kúldi de júre berdi. Dáýletov onyń sońynan ere jónelgen; baǵanaǵy torǵaı úni qaıta shyr etip, Dáýrenniń tý syrtyńda tunshyqqandaı boldy.

Dáýren úıiniń esigin ashqansha balasynyń jaıyn oılap keledi; "Ýnıversıtette de leksıa, munda da leksıa... Qanatym-aı, jalyqpaı ma eken sol leksıadan..."

Dáýrenniń saýaty hat tanýǵa ǵana jetedi. Odan Aıjan apaı bilimdi. Aıjan bastaýysh mektepte muǵalim, Taımannyń kishi inisin ózi oqytady.

Aıjan kitapty kóp oqıdy. Dáýren kúndelikti gazetti ǵana qaraıtyn. Onda da kóbine gazettiń tek tórtinshi betin bir sydyryp ótip, qoıa salady. Keıde qoıa salmaıdy, qolynda gazet, áıelin ne aýyz úıden, ne sholan ishinen izdep taýyp:

— Aıjan, beri kelip ketshi, qyzyq bar, — dep álde kimniń taǵdyrynan syrt qala almaı, qapalanyp, júdep júredi. — Myna qulaqtandyrýdy oqydyń ba? Álgi Baıǵýattyń jalpyldaǵy qatynynan taǵy ajyrasqaly jatqan kórinedi. Qap, ábden qurtty-aý, myna shirkin. Osymen tórt ret ajyrasyp tur.

— O kim aıtyp turǵanyń?

Budan soń Dáýren uzynnan shubaq bir áńgim Dáýren ege ketedi. Búginde óz brıgadasynda istep júrgen Baıǵýatov degen bireýdi Dáýren bala kúninen biledi eken. Qyrda, qum ishinde ósipti. Ol jasynda da áýmeserleý bolǵan-dy: jıyn-toıda jurt atqa shapsa, alym joq, buıym joq, jarysqandardyń qyr sońynda shań jutyp, bir jaǵyn tóbeleste tentek balalar julyp áketken teri qulaqshynynyń qalǵan qulaǵyn jalpyldatyp Baıǵýatov ta jaman taıymen jarysa shaýyp bara jatatyn kórinedi. Ákesi marqum ony bıemen qýyp:

— Oıbaı, óldiń, qara qasqa, toqta! — dep aıǵaı salsa, anaý tebine shoqytyp kele jatqan qalpy, odan saıyn órshelenip, endi taı tumsyǵyna ile salǵan buzaý-noqtany sypyryp tastap, aıaq-qolyn túgel sereńdete shalqalaı beredi eken. Ákesiniń odan beter záresi ushyp, aqyr aıaǵynda balasyn qashaǵan asaýdyń jolyn bógegendeı aldynan orap baryp áreń toqtatyp júripti. Bul qulyǵy óz aldyna; eger tystan áldebir salt atty dúbirlete jelip ótse, Baıǵýatov úıinen taǵy sýyrylyp shyǵyp, jaman taıǵa jaıdaq mine sala, álgi adam bir qyr asqansha sońynda tepeńdep baryp keri qaıtady eken. Sodan "Baıǵýattyń jalpyldaǵy" atanypty.

— Túý, aqylsyz shirkin, — dep jazǵyrady Dáýren. — Jasyndaǵy dálińgúrligin áli tastamapty. Báribir keıin qatyna qaıta qosylady bul!..

Keıde Dáýren gazettiń tórtinshi betine úńile sóılep, asa bir yzamen otyrady:

— Qap, kári Shershel taǵy kárine minipti-aý!

Osy Dáýrenniń gazet oqýy da bitetin-di.

Jaqsy romannyń qyzyǵyna batqan Aıjan kúıeýi jatqan kerýet janyndaǵy Taımannyń stolynda túnniń bir ýaǵyna deıin otyryp ta qalatyn. Sonda Dáýren elektr jaryǵynda uıyqtaı almaı:

— Kisi soıatyn doǵdyr bolsań da shamdy óshirshi, janym, — dep, bir aýnap túsetin. Qazir olaı emes. Taıman ýnıversıtetke túskennen beri, onyń jylda qushaq-qushaq qyp ákep, shkafqa toltyryp ketken kitaptarynyń shetinen ara-tura ózi de oqyp, basqalarǵa da oqytyp júr.

Bir kúni Músirepovtyń "Qazaq soldatyn" oqyp otyryp, Aıjanǵa:

— Oıbaı, mynań qara, mynaý álgi ózimizdiń Qaıyrǵalı, maıdanda birge bolǵanbyz, — dep balasha qýanyp, tańdanyp, — ıapyrym-aı, aýdyrmaı túsirgen eken... Jáne myna taıtalastyń bárin qaıdan bile bergen... osynyń bárin tóbemizde turyp kórip júr me, janym-aý, — dep rızalyǵyn ázilmen aıtty. — Batyr bolǵasyn, shashtaraz da kitapqa túsipti. Endi batyr munaıshyny jazsyn-daǵy osy adam...

Taımannan jylda suraıdy:

— Embi adamdaryn qaı jazýshy jazyp júr?

5

— Aıjan, mynany alshy, — dedi Dáýren aýyzǵy bólmege kirgen soń. Sol baıpaqty bir buryshqa tastaı salsa da bolady, biraq qaıtesiz, Dáýren aǵaı balasyna ne jaqsylyq istese, sonyń bárin mereı keredi. — Taıman áli kelgen joq pa?

Aıjan qyryqtardan asqan, tolyq deneli, ádemi aq óńdi adam edi. Semizdikten aýyrlaı bastaǵan denesin jaı qozǵap, tórgi bólmeden shyqqan betinde kúıeýiniń qolyndaǵy oraýdy alyp ashty da, baıaý únmen, pańdana sóıledi:

— Óstip, quraq ushasyń da júresiń-aý! Almatyǵa baıpaqtyń ne keregi bar?

Dáýren bul sózdi elegen joq, sheshinip, jýynyp, tórgi bólmege shyqty. Ábden úırenip alǵan qulaqqa Aıjannyń jıi aıtylatyn álgideı eskertpeleri de munara túbindegi kishkene motordyń jyńyly sıaqty, buǵan tosyn áser týǵyza qoımaıtyn.

Tórgi bólme keń, taza, jaryq edi. Oń jaqta — Taımannyń kerýeti, onda kishkene Qońyr uıyqtap jatyr; oǵan jalǵas jazý stoly tur. Sol jaq qabyrǵada kitap toly eki shkaf bar. Ol da Taımannyń kitaptary. Tórgi eki terezeniń aralyǵyna ilingen Dáýrenniń úlken sýreti esikten kirgen adamǵa kóz almaı qaraıdy. Bul — Dáýren aǵaıdyń bir ádemi túsken sýreti, ótken jyly Taıman Almatydan úlkeıttirip ákep, jaqtaýǵa salyp ilip qoıǵan. Sulý qara murtynyń shalǵysy ezýin jasyńqyrap, qoı kózin keń ashyp, mańdaıyn jarqyratyp, jaınap túsipti. Ótken jyny Taıman sýretti osy araǵa ilip jatqanda, bala minezdi, aqkóńil ákesi kádimgideı yńǵaısyzdanyp, qysylyp qalǵan:

— Qanatym-aý, Marks emes, Lenın emes, bul jaman burǵyshynyń sýretin tórge ilip qaıtesiń?

Taıman:

— Kóke, kósem portretteri úıde emes, keńsede turar bolar, — dep Dáýrenge qaraǵanda, ákesi murtyn sıpap, qyzarańdaı jymıyp tur eken:

— Jaman nemeniń murtyn qıyltyp, kisimsı qalǵanyn qarashy!

Dáýren kóz qıyǵyn sol sýretine qazir de bir qadap ótip, stol ústinen "Munaıshy" gazetiniń búgingi sanyn ala berip edi, sol jerde turǵan telefon ıesiniń kelýin kútkendeı, syldyr-syldyr ete qaldy. Dáýren bólmeniń tórt buryshyna túgel jaıyla jerge tóselgen túkti kilemdi noskısheń basyp turyp, trýbkany aldy. Aldy da az tyńdap, aptyǵa sóıledi:

— Qazir baraıyn. Joq, ózim baraıyn...

Ylǵı ózi barady. Ózi barmasa, is bitpesteı kóredi. Dáýren aǵaıdyń artyqshylyǵy da, kemshiligi de osy minezinde.

Trýbkany ile salyp, aýyzǵy bólmege shyqty. Aıjan túski tamaqty daıyndap, stol jasap qoıǵan eken. Dáýren ústin qaıtadan qońyraıtyp, maı sińgen jumys kıimin kıe bastady. Senekten samaýyr alyp engen Aıjan kilt toqtap qaldy:

— Taǵy qaıda asyqtyń?

Dáýren bosaǵadaǵy alasa oryndyqqa otyryp, rezınka etigin qonyshynan tartyp kıip jatqan:

— Oı, álgi... munarany jańa orynǵa kóshirý kerek edi, eki traktor jyljyta almaı jatqan kórinedi. Astyńdaǵy bóreneler durys salynbaǵan bolsa kerek.

— Eń bolmasa bir stakan shaı iship ketseıshi.

— Oıbaı, Aıjan, bógeme, janym... Munara qulap túsip júrse...

Basyna bult oraǵan bıik munara qulap bara jatsa, dál bir qolymen tirep qalatyn tárizdi, úıden súrine-qabyna, asyǵys shyqty.

Dáýren syrtqa shyqqanda, qaqpa aýzyna mashına toqtap, Taıman túsip jatyr eken. Qaýdyrlaq áke kózinen jas shyqqansha qýanyp, balasyna júgirdi. Ózine qarsy umtylǵan Taımandy keýdesinen alaqanymen toqtatyp:

— Qanatym, qanatym... ústińdi búldiresiń! Qane, betińdi ákel, — dedi de, onyń moınyn ernimen aımalap, betinen qaıta-qaıta súıdi. — Úıge bar, dem al! Syrtqa shyqpa, kún tıedi... Men qazir kelem.

Artyna, balasyna qaıta-qaıta qarap, empeńdeı aıańdap ketip barady. Kózinen jan tebirenter, júrek eljireter meıirim, ákelik meıirim oty jyltyraıdy.

Álgi bir súıis Taıman qansha mańǵazdanǵanmen, ony sábı bala qyp ketken edi. Uzaı bergen ákesiniń sońynan botınkasyn sheship tastap, júgire jónelgisi keldi.

6

Balasyn jaqsy kórmeıtin ata-ana joq. Jalǵyz-aq, árkim ózinshe jaqsy kóredi.

Aıjan apaıdyń Taımanǵa degen mahabbaty Dáýrenniń aınalyp-tolǵanýynan bir de kem emes. Biraq az kúletin, minezge aýyr, syrǵa tuıyq, sózge sarań Aıjan mahabbatyn da ishke búgedi. Bul, múmkin, onyń tárbıe jaıyn jaqsy biletin tájirıbeli pedagog ekenine de baılanysty shyǵar... Áıteýir balasyn kórgende ájimi az aq júzi nurlana túsip, sol jaq qabaǵyn sál joǵary kerip, oıly kózin buryshtandyra qaraǵanmen, ishke tartyp kóp emirene qoımaıdy.

Ákesi men sheshesiniń bir úıdiń ishindegi eki minezin Taıman jastan túıip ósken. Áke qushaǵynyń, ózin bir on jylǵa eriksiz jasartatynyn, ana meıiriminiń ózin bir on jylǵa eriksiz eseıtetinin jáne jaqsy biledi.

Aıjan apaı qazir de Dáýrenshe qalbalańdaǵan joq, tolyq betine nur jıyp, bar yqylasymen balasyna raılana qarady; áldeneni barlap ta turǵandaı:

— Qaraǵym, tájirıbeń qalaı ótti?

— Jaqsy ótti, mama!

— Jer syry tereń bolar... — dep, Aıjan balasynan góri ózimen kóbirek keńeskendeı biraz irkilip, oılana sóıledi.

— Bul jerdiń syryna kókeń qushtar. Dúnıede ózińnen keıingi qımasy osy jer. — Aıjan júzinde kúlki oınady.

— Maǵan salsa, seniń kitap jazatyn oqymysty bolǵanyń kerek. Al, kókeń aspırantýraǵa da qaldyrǵysy kelmeıdi. Oqýyńnyń bitýin asyǵa kútip júr. Sondaǵy oıy — osy aradan jibermeý. Balam munaı kózin tabady, men qazamyn, ekeýmiz bir jiptiń eki ushyn ustaımyz dep, keshe keleshek jóninde óz pálsapasyn soǵyp, tolǵanyp otyryp alǵany bar emes pe? Jańa kórgen joq pa senderdi?

Bul kezde úıge Naýsha da kirgen:

— Kórmeýshi me edi, balasyn qoltyǵyna qysyp, birge ákete jazdaǵan joq pa, — dep shegir kózin qýlana oınaqshytty. Taımanmen kezdesýi búgin bolǵanmen, Naýsha bul úıdiń syralǵy adamy edi.

Áne, solaı ǵoı ol, sóıtedi de júredi... Sol qalbańdaýmen ótedi de jazǵan... — Aıjan as úıge betteı bere qaıta toqtady: — Já, ne ǵyp tursyńdar, sheshinińder.

Kúıeýiniń Aıjan bilmeıtin qaltarysy joq. Bular birge turyp, ystyq-sýyq kúnderdi birge keshkeli qashan?! Biraq, ol Dáýrenniń ómirde bir adammen shyndap júz shaıysqanyn kórgen emes. Semáda da sol: ne áıeliniń, ne balalarynyń betine jel bolyp tımeı-aq keledi. Qaıta Aıjan erterekte bir ret qatty kelip:

— Seniń ne adam ekenińdi bilmeımin. Keshe áne bir adyraq Qara bastyqpyn dep, aqshań-aqshań etip, jónsiz jazǵyryp jatyr. Qulaǵyń salbyrap tura bergenshe, til qatyp, jaýap aıtpas bolarmysyń, — degende, Dáýren únsiz kúle tyńdap, jaıbaraqat qalpyn buzbastan otyra bergen soń yza bop, kúıip ketip, óz oıyndaǵy ushqary baılaýynyń shetin tanytyp alǵany bar:

— Ashýsyz aqyl tul deýshi edi, qur qańǵalaqtaǵanyńmen aqyldan kendesiń-aý óziń...

Aıjan osy sózden keıin odan ashý kútip edi, biraq Kúıeýiniń buryshqa qadalyp, qınala qabaq shytyp, baladaı muńaıyp qalǵanyn kórdi de, yńǵaısyzdanyp, turyp ketti. "Adyraq qara" ǵana emes, óziniń de orynsyz tıisip júrgenin sezip, taǵy oıǵa qaldy: "Jazyqsyzdan jazyqsyz ylǵı ózin kináli sanaıdy, munysy nesi janym-aý!.."

Aıjan óz baılaýynyń ushqary ekenin keshikpeı uqty. Dáýren tek jaýǵa ǵana kektenedi eken, qyryq birinshi jyly bir kúnde ózgerip shyǵa keldi.

Soǵysqa ketken erin saǵynǵan Aıjannyń oıyna álgi qıanaty túskende Dáýrendi qatty esirkep, ózin qaıta-qaıta kinálap, jalǵyz otyryp jylap alatyn: "Osydan aman kelse tipti de renjitpespin" — dep, ishteı ant etetin.

Sol antyna berik Aıjan Kúıeýiniń bar yqylas-minezine tek jibek peıilin ǵana arnaıdy. Onyń keıbir ersi isteriniń ózin qaljyńǵa aınaldyra jaımalap, eleýsiz eskertedi.

Kishkene Qońyrǵa báribir. Al, Taıman bolsa, es bilip, oı toqtatqannan beri ata-anasynyń tatý-tátti birligin, ózgermes shýaq qalpyn asa rızalyqpen túısinetin. Ózi ósken semásyn berekeli semá dep uǵatyn da, osy kishkene uıa bul jas jigitke aspan astyńdaǵy eń bir raqatty saıa, ystyq qushaq, mol meıirimdeı edi.

Ata-anasynyń qadiri Taımanǵa ásirese alysta tereńirek bilinedi. Oqýda bulardy ylǵı saǵynyp júredi.

Saǵynysh ta bir asyl, aıaýly nárse ǵoı, shirkin!..

Saǵynaryń bolǵanda saǵynǵanǵa ne jetsin.

7

Taıman shaıdan keıin búgin keshte munaıshy jastarǵa oqıtyn leksıasyna ázirlenbek bop, aldyn ala daıyndaǵan tezısterin qaıta qaraýǵa otyra bergende, Dáýletov esikten aptyǵa kirdi:

— Prıvet ı pochtenıe.

Taıman stol janynan qýana turyp, joldasymen qol alysty:

— Aý, Jabas, aman-jaqsymysyń! Al, qalaı?..

— "Qalaıdy" qoıa turshy, — dep, Dáýletov aq kostúminiń jaǵasynan ersileý soraıǵan uzyn keńirdegindegi barmaq basyndaı bir býyltyq túınekti bultyń etkizip, ıeginiń astyna jasyra bir jutyndy, — sen qyzyqsyń, Taıman.

— Ie, ne qyzyǵy bar?

— Óz jeriń, óz úıińe keldiń. Jaılanyp jatyrsyń. Al, Orazov ekeýimiz jer-kókke syımaı júrmiz.

— Nege? — dep tańdandy Taıman. — Otyrshy óziń...

— Joq, otyrmaımyn. Asyǵyspyn. Ketkeli jatyrmyn.

— Qoıshy! Tym shuǵyl emes pe? Qaben qaıda?

Dáýletovtiń sursha júzinde kúlgin, kúldi-balam sus bilindi:

— Tifý, qoıshy sol dýr-rakty! Qaben Orazov degeniń boltýn emes pe bir! Quskeldisi ustaǵan qoıanshyq sekildi taǵy elirip, eki ıyǵyn julyp jep júr.

Taıman arǵy jaǵyn aıtqyzbaı bilip, oryndyǵyna otyra ketti de, shalqaıa bere qarqyldap, raqattana kúldi: úsh jyl birge oqyp, bir kollektıvte júrgen óz joldastarynyń tap-tanys minezi, úırenshikti ádeti; qaıda da qalmaı ere júredi, ár jerde-aq burq-burq shań berip otyrady.

— Taǵy janjaldasqan ekensińder ǵoı!

— Endi qaıteıin? Fılosofstvýet prámo! Ábden basymdy qatyrǵany, júdá! Bol-ltýn bespardonnyı!

Taıman kúlkisin kúshpen tyıyp, júzin sýytty:

— Qoı, sen óıtpe, onyń ne?

— Br-ros, pojalýısta! — dep, Dáýletov ılikpes túrmen qabaq shyta terezege buryldy: — Bilem seniń de...

— Al, otyrmaısyń ba súıtip?

— Jo-joq, tize de búkpeımin! — Dáýletov bilegindegi kúmis brasletti saǵatyna tóne qarady. — Úsh saǵattan keıin seniń elińe qosh-bes dep, dódeń syzyp otyrady.

— Qaben she?

— Qoı deımin sońyndy! Barmasa badalyp qalsyn, bildiń be?

Taıman bul eki jigittiń janjalyn baryp bilmeı bolmaıtynyn uqty:

— Al, júr endeshe!

— Sen nemene, shyǵaryp salmaqpysyń meni!

— Shyǵarsa nesi bar?

— Baǵana osyndaǵy bir sholaq belsendi seniń búgingi keshiń zanáto dep júr edi ǵoı.

— Onyń ras, shyǵaryp sala almaspyn. Degenmen senderge baryp qaıtaıyn.

Ekeýi bir taryndaý kóshemen qala ortasyndaǵy meımanhanaǵa kele jatty. Asfáltsyz kósheniń bos topyraǵyn oqta-tekte jel úrlep, uıtqytyp qalady. Keıde kóldeneń kóshemen júk mashınasy júıtkip ótedi de, kókke burqyraı kóterilgen maı topyraq bulardyń qarsy aldynan bozǵyl shymyldyq quryp tastaıdy. Dáýletov ústindegi aq kostúmin ala qashatyn jer tappaı:

— Oı, gore, mynany sheship qolyma alsam ba eken júdá? — dep jaǵasyn ustaıdy.

Taıman oǵan kóziniń qıyǵymen qaraıdy:

— Muny kımeı-aq qoıǵanyń jón edi ǵoı.

Dáýletov yzasyn tilimen tókkendeı:

— Boje... seniń mynaýyń qala emes, mola ǵoı bir... — dep, ańdamaı qoıyp qalady.

Taıman endi kenet ashýmen tunjyrady:

— Qoısaıshy osy jalǵan menmendigińdi!

— Báli, ashýlanyp qaldyń ba? Oınap aıtam...

— Mundaı oıyn bolmaıdy.

Dáýletov qypyń-qypyń etip, shuǵyl ózgere beredi:

— Qoıshy endi... men qoıdym. Qabeniń — Qaben, qyr sońynda senen de qulaq qaǵyp qap masqara bolarmyn, júdá.

Bularǵa qarsy kelip, janynan óte bergen bir jas qyzdy kórip Dáýletov sýǵa súńgip shyqqan adamdaı shashyn dir-dir silkip qap, mólıe qarady. Qyz qaraǵan joq. Bul Taımannan keıin qala shyr aınalyp, qyzdyń myqynyna túsken qos burymyn, tik ıyǵyn, toq baltyryn tamashalap, kózimen uzatyp saldy. Sodan soń jıdirmelete ilgeri basyp, Taımanǵa áldeqandaı bir áserin aıtpaq boldy da, bata almady...

Ekeýi meımanhanaǵa kelse, Qaben bólmede joq eken. Bular ony ashanadan izdep áreń tapty: eń túkpirdegi bir stolda gýildeı sóılesken masańdaý eki kisiniń ortasynda tym-tyrys otyr.

Qaben ashań, uzyn jigit. Múıiz kózildirigin ylǵı murnynyń ushyna kıip júredi. Munyń otyrysy-aq qyzyq: aldyndaǵy stolǵa doǵadaı ıilip, janynan bir qyryn qaraǵan adamǵa suraq belgisi tárizdi kórinedi. Qatar-qurbylarynyń arasynda shynynda da geolog emes, fılosof atanǵan Qabenniń qolynan eshqashan kitap túsip kórgen emes. Qazir de aldynda ashyq kitap, daıashy áıel tamaq ákelgenshe tyrp etpesten úńile oqyp otyr. Ashana ishindegi yzy-shý únniń, árilese qasyńdaǵy beıtanys ekeýdiń alaburta, órekpı sóılesken qyzý áńgimesiniń de buǵan múlde áseri joq, tipti estimeıtin sıaqty.

Qashanda óz oıymen ózi bop, kózildirikti aýlaqtan syǵalaıtyn shúńirek kózin sál qysyńqyrap, jaǵyn sýalta, ernin shoshaıtyp, tunjyrap júretin Qabenniń jáne bir qyzyq ádeti bar: mańyna jýyǵan adam ne aıtsa da kóbine bir"a- a?.." dep, ańyraıa qarap almaı jaýap qatpaıdy. Tipti ap-anyq estip turǵannyń ózinde de "a-a-a?" dep ańtarylyp qalady.

Taıman men Jabas Qabenniń qasyńda onyń qazirgi qalpyn az ýaqyt únsiz qyzyqtap turǵan. Bir mezette Qaben qasyńdaǵy eki adam ketpek bop, oryndarynan kóterildi de, biri oǵan anaıylaý túrde:

— Eı, dos, saý bol! — dep edi, mynaý basyn julyp aldy da, uıqydan shoshyp oıanǵandaı ańyryp, daýsyn soza:

— A-a-a? — dedi.

Osy tusta Taıman kenet kúlip jiberip, Qabeńdi qushaqtaı aldy:

— Aman-esenbisiń?

Qaben de Taımanǵa qol usyna júzin jylytyp, ezýin kere berip edi, kózi bir aýnap Dáýletovke túsip, kitabyna qaıtadan tunjyraı úńile qaldy.

— Qoı, — dedi Taıman áldeneni ózinshe ishteı topshylap: — Sen mynaýyńdy qoıa tur bir jolǵa, keıin oqyrsyń. Haliń qalaı ózińniń? Ne jaǵdaı bar? — Bir búıir seksıip turǵan Dáýletovke qarap, oryn nusqady: — Otyrsaıshy myna jerge.

Qaben sonda da qoıa qoımaı, birer mınýt únsiz shuqshıa oqyp otyrdy da, endi birde kitabyn kenet sart etkize jaýyp qaldy:

— Jaǵdaı sol, Mýsın — nashar adam. Óziń aıtshy Taıman, solaı emes pe, a?

Ha-ha!.. Bas joq, aıaq joq, bu ne suraq seniki?

Sózge mysqyldy kúlkimen Dáýletov te qosyldy:

— Apyr-aı deısiń, bul ne sóz? Manadan beri oqyǵanyń Mýsın jónindegi kitap emes pe?

Biraq Qaben kúlgen joq, qaıta túnere tústi:

— Toqta, joldas, sen qoıa tur! Taıman, sen tyńdashy, múmkin, nashar adam degenim dál bolmas, al endi bar ma, nashar tárbıeshi ekeni fakt!

Taıman ony salqyn sózben baspaq boldy:

— Degenmen qaıtesiń, Qaben, kez kelgen jerde jamandaı bermeıikshi sol kisini.

— Ras, — dep qoshtady Dáýletov: — Ár nárseniń orny bar.

Bul aqyldar Qabenniń óz tujyrymyn ózgerte almady.

— A-a?.. — dep, oılanǵan qalpy, az bógeldi de, jaıbaraqat jalǵastyra berdi. — Álde aldyńǵym durys pa? Ǵalym bolýdan ǵoı, adam bolý qıynyraq, a? Másele munda da emes. Másele... Joq, sender mynany aıtyńdarshy: ózi tárbıe tileıtin kisi ózgeni qalaı tárbıeleıdi?

Taıman aınala qarap, ózderine taıaý otyrǵandardan yńǵaısyzdandy:

— Qaben, bul áńgimeni dál osy jerde aıtpaıyqshy endi...

Qabenniń mıyna kirer emes:

— Taıman! Sen jańa maǵan kisini kez kelgen jerde jamandama dediń. Qatelesesiń! Men jamandap otyrmyn ba? Jamandyq týraly aıtyp otyrǵan joqpyn ba? Onyń nesi bar? Esińde bolsyn: jamandaý men jamandyq — eki túrli uǵym. Jamandaý — ıttik! Men oǵan barmaımyn. Jamandyq — bále! Bálege qarsy turmasaq, qandaı qatege urynatynymyzdy bilesiń be?.. A meniń qateleskim kelmeıdi, báleniń tamyryna balta shapqym keledi. Demek, bálemen kez kelgen jerde kúreser bolsam, onda qandaı jónsizdik bar?

Qabenmen sóz talastyryp bir nátıjege kelý, nemese ony óz tujyrymynan tez taıdyryn jiberý qıyn ekenin biletin Taıman ıyǵymen kúlip, sybyrmen aıtty:

— Já, qazir tamaǵyńdy iship bol, bólmege baraıyq, sodan soń sóılesermiz.

— A a?.. Jaqsy, bararmyz. Biraq bar ma, báleniń bir tamyry ishimizde jatyr. Jasy úlkenge qarsy sóz aıtpaý degen sypaıy syrqatymyz bar. Mynany qoıshy, bul jaǵympaz ǵoı, — deı bergende Dáýletov burq-sarq etip, ornynan ushyp turdy da, ashanadan shyǵa jóneldi. Qaben oǵan qolyn bir siltedi. — Meıli, kete bersin. Al, myna sen baryp turǵan kóńilshek jigitsiń. Esińde bolsyn, orynsyz uıańdyq jaltaqtyqqa aparatyn jol.

— Kóńilsheksiń dediń-aý, uıańsyń dediń-aý sen... — dep Taıman biraz oılanyp otyrdy da, ornynan turdy. — Já, qazir kelesiń ǵoı bólmeńe...

Ol osy betimen Qabender jatqan bólmege kirgende, Dáýletov chemodanyn shalqasynan ashyp tastap, óz nárselerin ár jerden taýyp, laqtyryp salyp júr edi. Taımannyń tunjyrlaý túrin kórip, ózine serik tapqandaı serpile sóıledi.

— Álgi samodýr seni de qýyp shyqty ma?

Taıman jaýap qatqan joq, stol janyndaǵy oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Dáýletov onyń qarsy aldynan kelip, eki alaqanymen stoldy basa taıandy da, ıyǵyn qunystyra, moınyn qysqarta shuqshıdy:

— Ol sen joqta ne istedi, sony bilesiń be?

Taıman kenet túıligip, qatal surady:

— Ne istedi?

— Jer-jebirine jetti. Ynjyq, jaltaq, besprınsıpnyı poshlák dedi. Ol, ol ma...

Taıman Dáýletovtiń sózin bóle, stoldy judyryǵymen qoıyp qalyp, atyp turdy:

— Qysqart!

Dáýletov ań-tań:

— Oı, ne boldy sonsha? Mynaýyń qalaı, kim bop ketkensiń óziń?

— Sen kimsiń?

Dáýletov qasara buryldy da, eki qolyn qaltasyna salyp, basyn shaıqaı ysqyrynyp biraz júrdi. Sodan soń Taımanǵa jalt qarap, qyjyldy únmen tistene sóıledi:

— Men dódeńmin seniń, bildiń bá? Bilgiń kele me? Dóde degendi bilesiń bá, dóde! Al kerek bolsa... O nesi-áı!..

Taıman da túsin kúl ǵyp buzyp, ajyraıa qarady:

— Joq!.. Sen jaman adamsyń!

— Jaman?

— Iá, jaman... Sóziń kóp, uıatyń joq. Oıyń tolǵan jamandyq.

Esikten eki joldasyna kózildiriginiń ústinen qarap ejireıe kirgen Qabenniń qulaǵyna Taıman sózi shalynǵandy. Eger basqa bireý bolsa, "Qoı, bularyń ne?" — dep basý aıtyp, jón surar edi; al, Qaben Dáýletovtiń qarsy aldyna omyraýlap kep kilt tura qaldy da, suq saýsaǵyn silkiledi:

— Qýsyń! Joq, olaı emes, jymysqysyń degen dálirek!

— Vzdor! Shantaj! — dep aıǵaılady Dáýletov.

8

Taıman munaıshylar klýbynan kesh shyqty. Leksıa oqyǵan ýaqytynan góri ústi-ústine qaptaǵan suraqtarǵa jaýap bergen ýaqyty uzaq edi.

Buǵan Taıman qysylyp ta qaldy: jurt leksıama rıza bolmady ma dep oılaǵan. Ol kúdigin komsorg joıdy:

— Munaıshy jastar siz sıaqty ýnıversıtet stýdenti emes qoı, bilmeıtinderi de, bilgisi keletinderi de kóp. Onyń ústine ashyq aralyq jaǵdaı bárin qyzyqtyrady. Al, leksıa tamasha ótti.

Ol Taımandy jarty jolǵa, qala ortasyndaǵy kópirden ótkize shyǵaryp sap, keıin qaıtty.

Jazǵy tún qarańǵy edi. Baǵana, kún bata sirkiregen jyly jańbyr áli ashylmapty, tóńirekti túnerte túsedi. Ár baǵannyń qasynan alshaq kóringen elektr shamdary da búgin álsiz jyltyrap, tusynan ótkende aıaq astyn áreń bozartady. Qalanyń bul shetindegi yǵy-jyǵy, jataǵan korpýstar birine biri tyǵylysyp, tún qoınyna qaraýyta sińip barady; qańyltyr shatyrlaryn tysyrlata tirkesip, áldeqaıda jylysa kóship jatqandaı. Mańynda qarańdaǵan adamdar sırek ushyrasady. Taımannyń úıi qalanyń batys shetinde edi. Bul ara taıǵaq, sazdy sorań dymqyl tıse bolǵany — qamyrdaı ılenip jatady.

Ol batpaqtap, úıine taıana bergende, kóz jeter aldynan bireý qarań etti:

— Toqtaı qal! Bu qaısyń?

Taıman óz ákesiniń daýsyn tanı ketti.

— Men ǵoı, kóke, ne ǵyp júrsiz?

— Oıbaı, qanatym, zárem ketkeni bar emes pe! Beri júr, ana jerde úzilgen sym jatyr, — dep, Dáýren úı irgesinen alty-jeti metrdeı jerdi nusqady. Ústindegi kenep plashy malmandaı sý, balasyn qolynan tas qyp ustap ap, jetekteı berdi.

Osy kezde bulardyń aldynan motoryn zirkildetip, jóndeý tetikterin tıegen júk mashınasy ótti de, álgi Dáýren nusqaǵan jerge baryp toqtady.

Dáýren qalt tura qap, mashınadan túsken bir-eki adamǵa aıǵaı saldy:

— Ne degen jaıbasar edińder óńsheń... men habarlaǵaly úsh saǵat boldy ǵoı! — Ábden ashýlanǵan Dáýrenniń tuttyǵa tapqan "qatty" sózi mynaý boldy: — Tú-túý, shirkinder!..

Mashına mańyndaǵylar óz kinásin ózderi moıyndaǵandaı, fardyń jaryǵynda únsiz qalbańdasyp, úzilgen toqty jalǵap jatty.

Taıman bar jaıǵa endi túsindi: ákesi joǵary vóltti lınıanyń úzilip túsken tokty symyn kúzetip, ábden jaýrap, jańbyr astyńda otyrǵan da qoıǵan eken. Úzilgen sym úı irgesinen ótetin vokzal jolynyń arǵy ezýinde jatyr. Biraq, Dáýren úıge kirse bolǵany, balasy tokqa túsip jatqandaı titirenip, tynysh otyra almaı, tún kúzetken.

Taıman ákesin aıap ketti.

— Oı, kóke-aı, bosqa ábigerlengen ekensiń, — degende kózine aıanysh jasy kelip edi.

Qarańǵyǵa tesilip, kóringen qaraǵa "bu qaısyń, beri júr" dep, úsh saǵat jańbyrǵa shomyla jol toryǵany Dáýren aǵaıdyń mıyna kirip te shyǵar emes. Balasyn oljadan túsirgendeı arsalańdap, aıaǵyn ár jerden bir basyp, julqa jetelep júr.

Taımannyń esine bir sátke ǵana dál osyndaı, ótken ýaqıǵa tústi.

Onda Taıman tipti bala bolatyn: besinshi klasta oqyp júrgen. Soǵys bastalatyn jylǵy kóktem: kún jylynyp, qar erip jatyr. Mektep qala ortasyndaǵy dóńesteý jerde; ol jerdiń qary erigende Taımannyń úıi jaqtaǵy taram-taram jyra-saılarmen sarqyrap sý aǵatyn da, qala ortasyn jaryp ótetin jalpaq, sýly sorǵa kep quıylatyn.

Taıman bala kezinde erke, ańǵyrttaý edi. Oıyn dese esi ketedi.

Besinshi klass tústen keıin oqyp, kún bata taraıtyn. Al, Dáýren eger úıde bolsa, saǵat sanap, balasynyń kelýin kútip otyrady; jumysta júrse, kún batysymen-aq úıine damylsyz telefon soǵyp, Aıjannan onyń kelgen-kelmegenin surap, digirlep bolady.

Bir kúni sabaqtan taraǵan balalar shý ete qalysty:

— Búgin klýbta keremet konsert bolady.

— Almatydan balerına kelipti.

— Valerık deısiń be?

— Jo-o-oq, balerına deımin.

— O ne ol balerın?..

— Oıbaı, sony bilmeısiń be, bıshi degen sóz ǵoı!..

— Joq, olaı emes, — dep, myna bilgishti basqa bir bilgish túzetip jatyr, — bıshi qyz degen sóz.

A-a... solaı ma?.. — dep, anaý endi uǵyndy.

Ol kisi bılep júrip án shyrqaıdy eken.

Joq, úıtpeıdi, án shyrqap júrip bıleıdi.

Ana bar ǵoı, a, sahnaǵa shyqqanda bar ǵoı, a, bir ózi toǵyz áıel, segiz erkek bolyp ketetin kórinedi.

Onynshy klastyń kekseleý balalarynyń biri balerınanyń kórkin, qoıý kirpikti móldir kózin maqtap:

— Oıbaı, ańyz-ertegidegi arý degenderiń myna sulýdyń qasyńda jip ese almaıdy! — dep, keshe meımanhana aldynda mashınadan túsip jatqan balerınany jıdek aǵashynyń túbinde jasyrynyp turyp, ábden kórip alǵanyn aıtty. Bul bala bárinen baqyttyraq ekenin tanytyp, aýzyn tompaıtyp, jelkesin kúdireıtip qoıady.

Taıman eltı tyńdap, ár bilgishtiń aýzyna bir qaraı berdi. Qyzyqqandyǵynda shek joq edi.

— Al, kettik klýbqa, — dedi balerınany óz kózimen kórip kelgen bala.

— Aǵataı, meni de ala ket, — dep — jalyndy Taıman.

— Qoı, seni kirgizbeıdi.

— A men etegińe jasyrynyp ótip ketem.

— E-e... súıtemiz eken ǵoı!..

Bular solaı istedi. Jalǵyz-aq, bıletsiz kirgen Taımanǵa oryn tımeı, álgi onynshy klastyń balasynyń tizesinde buǵyp otyrdy. Onyń orny sońǵy qatardyń shet jaǵynda eken. Baqylaýshy kep qýyp shyǵa ma dep taǵy qorqyp barady.

Zaldaǵy jaryq sóndirilip, perdesi baıaý syrǵyp sahna ashyldy. Bul eki balanyń kútkeni de osy edi.

Konsert Taımandy qatty qyzyqtyrdy. Bıletsiz kirgeni, orny joqtyǵy — bári esinen shyǵyp, aýzyn ashyp, sahnaǵa qadalyp qalǵan. Kúısandyq pen dombyranyń, qobyz ben syrnaıdyń qosyla qubylǵan syrly saryny boıyn bılep, qanyn qyzdyryp áketip barady. Balerınanyń bılegende tóbesinde oınap, býynsyz maıysa, mızandaı tolqyǵan súırik saýsaqtary buǵan aýada jaı esip, júzip júrgendeı bop ketedi de, ernin búre, kózin ejireıtip, keıde ornynan ushyp tura keledi.

Jańa ǵana shahter kıiminde bılegen balerına endi birde basyna qolshatyr kóterip, usaq adymdap qytaı qyzy bop shyǵyp kele jatqanyn kórgende Taıman ózin de, ózgeni de umytyp, bar daýsymen saq-saq kúlip jiberedi. Muny etegimen jasyryp kirgizgen eresek bala qulaǵyna sybyrlap, jelkesinen julqyp qalǵanda ǵana Taıman esin jınap, ernin tistep buǵa qalady.

Óstip otyrǵan Taımanǵa álgi bala taǵy sybyr etip:

— Mássaǵan, kókeńdi qara, — dep qaldy.

Taıman sahnadan kózin taıǵyzyp, jalt qarap edi, ákesi búıirdegi esikten kirip, qabyrǵany jaǵalap, sonaý aldyńǵy qatardan beri jylysyp keledi eken. Ústinde jumys kıimi, qolynan tórtkúl kenep qolǵabyn da sheshpepti; shamasy, munda úıden emes, týra óndiris basynan kelgen. Sahnadan túsken jaryqqa betteri ǵana sáýlelenip otyrǵan adamdardy kózimen sanaǵandaı, ár qatardyń tusynda kidirip-kidirip qalady. Jurt munymen isi joq, sahnaǵa qaraıdy, munyń sahnamen isi joq, jurtqa qaraıdy.

Qonaqtaǵan taýyqtaı balkonnan basy qyltıyp otyrǵan eresek balalar kóp edi, oǵan Dáýren kóz de salmaıdy. Sirá, aldymen balkondy súzip shyqqan bolsa kerek.

Taıman ákesi jaqyndaǵan saıyn buǵyp, jasyryna túsip edi, qasyńdaǵy estıar bala úlkendigin istedi:

— Qoı, buqpa! Dáýren aǵa, Taıman munda otyr.

Dáýren selt etip, tez basyp bularǵa keldi.

Taıman tań qalǵanda, ákesi múlde renjigen joq. Eńkeıip óz bal asy ekenin anyqtap bilip aldy da:

— Óı, shybynym, — dep sybyr etip, zaldan shyǵyp ketti.

Esik aldyndaǵy baqylaýshy áıelge Dáýren shyǵa bere raqmetin jaýdyryp jatqan bolsa kerek, anaý esikti biraz ýaqyt jartylaı ashyp turyp, sańylaýdan moınyn ári shyǵaryp qaıta-qaıta shulǵyp, rızalyqpen bas ızep jatty.

Osydan bir jarym saǵattaı ótkende konsert te aıaqtaldy. Eki bala elden buryn júgirip shyqqan. Taıman raqattana kúlip, klýbtyń syrtqy esigin ashyp edi, bıik baspaldaq ústinde japadan-jalǵyz otyrǵan ákesin kórdi. Jumys kıimimen konsertke de kire almaı, balasyn tastap úıge de kete almaı otyryp, qalǵyp ketipti; esik ashylǵanda selk etip, eńsesin kóterip alyp, Taımanǵa qushaǵyn jaıa umtyldy:

— Qulynym-aý, jyradaǵy sýǵa túsip kete me dep zárem ushqany bar emes pe?!

Biraq, onda Dáýrenniń bul áreketi balasyna eshqandaı áser etpegen. Ákesi munsha nege báıek bolady, munyń syry nede? Ony oılap jatýǵa Taıman mindetti de emes, shydam da taba almas edi.

Mine, dál sol minezin kóp jyldan keıin búgin, mynaý jańbyrly túnde taǵy qaıtalady. Bul joly aıaýly áke júregin tereń túsingen, tebirene túısingen Taımannyń ne isteýdiń babyn tappaı, demi dirildep:

— Túý, kóke-aı, men bala emespin ǵoı, — degeni renish te emes, ókinish sıaqty da emes, eljiregen ish tolqynynyń, myń qubylǵan ıirimi kóp, syry názikte tili joq ystyq tolqynnyń syrtqa jóndep shyǵa almaı býlyǵýy ǵana; adam balasynyń óz boıyndaǵy jalyndaı lap etip, alaýlaı qalatyn osyndaı bir otty sezim aldynda dármensizdigine kýá ǵana.

9

Demalys kúni edi.

Búgin Qońyr on jasqa tolǵan. Dáýren úıine qonaq shaqyrdy.

Bar múlki aýyz úıge jınalǵan, tórgi keń bólme kisige toly: "P" árpinshe qoıylǵan uzyn stoldy qorshalaı otyrysyp, qyzý sóz, kóńildi kúlkilerin ashyq terezelerden kóshege shalqyta shyǵarady.

Qonaqtardyń kóbi — Dáýrenmen jyldar boıy jumystas kele jatqan munaıshylar. Birqataryn Taıman da tanıdy. Onyń tań qalǵany — osylardyń bári óndiris ishinde kıimderi maıǵa battasqan, kim ekenin bilip bolmaıtyn óńkeı qara óńdiler edi, búgin bári aǵaryp shyǵa kelipti. Kıimderi de tap-taza. Naýshanyń da ústinen kók kombınezon túsken. Tamaqqa toly stol ústindegi tarelkeler arasynda moıyndary qylqıǵan kók shólmekter kóp; sonyń birin eńsere, erkin silteńkirep alǵan Naýsha alaburta qapty. Ánsheıinde qaǵilez jigit búgin tipti jeńil — aýmaǵan ádemi kıimdi artıs, shashyn jelpildetip, Dáýren qolyndaǵy dombyra únine eligip, oıqastap-oıqastap qoıady.

Úı-ishi jań-juń: bireý burǵylaý brıgadasynyń asyra oryndalǵan josparyn aıtady, bireý óndiriske kelgen jańa tehnıkanyń jaıyn sóz etedi, endi bireý eńbekaqydan aýystyryp saqtyq kasasyna jıǵan aqshasyna syılyqqa tıgen alty myńyn qosyp, mashına alǵanyn áńgimeleıdi; áne bir shúıirkelesken eki áıel jasóspirim balalaryn maqtap, keıde aýyzdaryn sylp etkize bas shulǵysady; al, myna bir esik jaq shettegi erni kóntıgen salpaýyz jigit mas bop qap, qasyńdaǵy qarasur qatynyna jaramsaqtanyp, qaıta-qaıta maǵynasyz yrjańdaı berip edi, Dáýren birazdan baıqap otyr eken:

— Áı, Baıǵýattyń jalpyldaǵy, sen osy adambysyń, álde shaıtanbysyń? — dep, ómirde eshkimge aıtpaǵan qatal sózin aıtyp, jurttyń bárin túgel sol jigitke qaratty. Birqatar adam tańdandy, bireýler áldenege túsingendeı samarqaý kúlip jatty.

Baıǵýatov salpylaý ernin burynǵydan da kóntıte jıyp ap, eki eli mańdaıyn jaba qalǵan kekil shashyn keıin shulǵı seripti de, jelkesin kúdistendire bere, boıaýy ońǵan nursyz kózin Dáýrenge tosyraıta tikti. Dáýrenniń ornyna Taıman yńǵaısyzdanyp, janynda álgibir ázirde osy úıdegi shkaftan alǵan kitabyna úńilip otyrǵan Qabendi búıirinen bir túrtip, ákesine:

— O neń, kóke! — dep qaldy.

Qaben jalt qarap:

— A-a?.. — dedi de, mańynda bolyp jatqan jaıdy endi túsinip, shúńirek kózin kózildirik ústinen Baıǵýatov pen qarasur qatynǵa kezek júgirtti.

Dáýrenniń bir qolynda dombyra, bir qolymen murtynyń shalǵysyn shıyrdy:

— Joq-aý, osy shirkinniń kelinnen aırylamyn dep jurtqa jar salǵanyna bir juma bolǵan joq. Myna otyrysyn kórdiń be endi; sen osy kimsiń, áı, adambysyń, shaıtanbysyń?

Baıǵýatov selk etip, yqylyq ata berekesi qashyp, shólmekteı jasyq kóziniń kirpigin de qaqpastan Dáýrenge badyraıa tomyrylyp áli otyr.

— Nege baqyraıasyń maǵan, ózińnen kór! Ne istep júrsiń óziń? O ne, atyń shyqpasa jer órte degen be?..

— Kóke deımin, ana kisiden uıat emes pe? — dep Taıman Baıǵýatovtyń áıelin ıegimen nusqady.

— Uıat bolsa qaıteıin?

Baıǵýatov kúrsine bir dem alyp, óz aýzyn ózi áreń meńgerip:

— Ma... maǵ... maǵ-ǵan neǵyl deısiń endi! — dep, basyn sylq etkizip áıeliniń ıyǵyna jyǵa saldy da, birjola qybyrsyz qaldy.

— E, osynyń durys, shirkin? — dep, Dáýren odan kózin taıǵyzyp, qarasur qatynǵa basqa bir raımen sóıledi: — Qaraǵym kelin-aý, bir emes, eki emes, qaıta-qaıta gazetke attaryńdy jazbaı-aq bir jaıly bolýǵa bolmaı ma? Myna shirkindi men bala kúninen bilem, al, seniki ne, janym?

Qarasur qatyn kirpigin árkimge kezek-kezek qarap, bir uıat, bir yzamen kúıip-pisip:

Ibaı, qaınaǵa-aý, myna suıqyl inińizdiń ózi emes pe bárin istep júrgen. Osylaı esi ketkenshe iship barady da, úı-ishin alatopalań qylady. Osynyń aldyna shyǵyp júrgen men joq. Ne sumdyǵy bar ekenin bilmeımin, menen qarap júrip qysylady da, áıteýir, aýzyna araq tıse boldy, maǵan baıbalam salady, — dep, ashýmen býlyǵa jylap jiberip, ıyǵyn shalqaıa tartyp qaldy da, kúıeýiniń basyn aldyna bylq ete túsirdi; kók jibek kóıleginiń búrme jeńinen qol oramalyn alyp, kóz jasyn súrtti: — men sonda da úndemeımin. Sonymen basqa ermek tappaǵandaı, jata qalady da bizdi ajyrat dep sotqa aryz, gazetke habarlandyrý jazady. Betim-aý, eki kúnniń birinde isteıtini sol, men qaıteıin? Jazǵandarynyń biri bolmasa biri gazetke shyǵyp ketetin bolar.

Álgibir ázirde mashına satyp alǵanyn áńgimelep otyrǵan egdeleý erkek kóp ishinen turyp, qarasur qatynnyń qasyna bardy:

— Jarar, qaraǵym, jylama! Júr, myna bar bolǵyrdy mashınamen úıińe aparyp salaıyn. Qaıter deısiń, qoıar!..

Aıtaryn irikpeıtin aq kóńil Dáýren óziniń ne istep alǵanyn endi ańǵaryp, ábden qysyldy. Bul da baryp, Baıǵýatovty bir jaǵynan súıemeldep esikten shyǵaryp saldy da, ári qarap turǵan qalpy:

— Kelinjan, ábden búldirdim-aý, aınalaıyn. Degenmen qaıter deısiń, uıalma, syrlas adamdar ǵoı bári de... al, anaý shirkindi endi ózim qolǵa alamyn, jónge salamyn! — dep, ornyna qaıtyp keldi.

Dáýren aıtqandaı mundaǵylardyń bári shynynda da ózara syrminez adamdar edi.

Syrlas adamdardyń oılary da uqsas, tilderi de bir. Dáýren qasyńda bir seldir saqal otyrǵan. Baıǵýatovqa baılanysty ersilikter kóz aldynda bolyp ótse de, munyń mıyna kirip shyǵar emes; jalǵyz-aq, jańaǵy mashınaly adamdy jadyna saqtap, óziniń de sondaı bir menshikti mashına satyp ala almaǵanyna azdap ókinip qaldy:

— Bórenıeden beker kettim.

— Nege? — dedi Dáýren.

— Dobyshtyń grapegi oryndalmaı, premıdan qaǵylyp júrmin.

— Onda qaıtyp kel, rolıgiń men kanatyń ázir.

— Oıbaı, jibere me meni, — dep, saqalyn jel urǵan seleýdeı uıtqytyp-uıtqytyp alady. — Áneýgúni bir sótke joq bolǵanymda jeke kashalkanyń qum qapqan plónjirin taba almaı, on saǵat kashaýaıttatpaı qoıdy.

Dáýren munyń maqtanyńqyrap otyrǵanyn sezip, nemkettileý sóılesedi:

— Jiber dep surap kórseıshi.

— Shórábiná jibermeıdi.

Bul sózderge Taıman men Qaben ejiktep túsingenmen, ózderi múdirer emes. Bular kúlgenmen, ózderi kúler emes.

Dáýren aǵaıdyń ózine uqsaǵan qıyqsha qoı kózdi, dóń muryn, qalqan qulaq, kishkene Qońyrdyń da ezýi jınalmaıdy. Kıimi yp-yqsham, tap-taza: ústinde jeńi qysqa aq kóılek, moınynda qyzyl galstýk, aıaǵynda qara botınka; tizesin áreń jasyratyn sholaq shalbarynyń qyry da bar eken. Osy saýyqtyń óziniki ekenine masattanatyn sıaqty, úıge syımaıdy, jer-kókke turmaıdy: birese qonaq kútip, shaban da bolsa tynymsyz qozǵalyp júrgen anasyna júgirip baryp, onyń tolyq denesin eshqandaı sebepsiz qushaqtap, ózine tartady; qulaǵyna áldene sybyrlamaqta nıeti bar, biraq ne aıtaryn ózi de bilmeıdi. Birese syrtqa júgirip shyǵyp, kúnge qolyn qalqalap, ózi qatar balalardy izdeıdi, sirá, maqtanbaq oıy bar. Qas qylǵanda, kúnde qaptap, asyr salyp júretin balalar búgin Qońyr kózine túse qoımady. Sodan soń úıge kirip, ákesi men aǵasynyń arasyna otyryp, árkimniń ózi týraly maqtaý sózderin eki ezýin eki qulaqqa ilip tastap, únsiz qýana tyńdady.

— Bul bala bıyl tórtinshi klasty kileń "bespen" bitirdi, — degen Naýshany bir qartańdaý kisi:

— Ózi de Dáýkeńnen aýmaǵan myqty eken, jaman bolmas, sirá, — dep, Qońyrǵa tesireıip, bas ızeı maquldady.

Bul sózder, árıne, Qońyrdyń kóńil hoshy úshin ádeıi aıtylyp jatqan. Al, Qońyr bolsa, buǵan dán rıza edi: bet-júzi narttanyp, qulpyra túsedi. İshteı azdap ókinishi de boldy; osy sózderdi ózimmen birge oqıtyn balalar tyńdar ma edi dep oılady.

Qońyr Taımannyń moınyna asyldy:

— Aǵa, meniń tatý dostarym bar...

Bul Taımannyń kútpegen sózi edi. Yńǵaısyzdanyp qaldy, aqsary júzi qyzǵylt tartty. Myna saýyq shynynda da bir túrli edi: balanyń týǵan kúni balanyń qýanyshy úshin emes, tek úlkenderdiń araq-sharap ishýine sebep qana sıaqty eken... Jańaǵy bir maskúnemniń bar abyroıdan bir-aq aıyrylyp, qatynynyń qanjyǵasynda ketkeni álgi: odan ne tálim týmaq? Qońyrdyń sol keleńsiz kóriniske kýá bolýynyń ózi uıat emes pe?..

Taıman inisin ertip, syrtqa shyqpaq bop, shapshań qozǵala berdi. Qatarynda dombyra tartyp otyrǵan Dáýren quı sazyn úzbesten jalt qarady:

— Qaıda kettiń, qanatym?

— Qazir...

Dáýren dombyrashy adam bolatyn. Qazir daýsy jińishkeleý emen dombyrasyn bezildetip, Qurmanǵazynyń asqaq, ásem kúılerin birinen soń birin quıyltyp, quıqyljyta sermep otyr. Naýsha mundaıda jelpingish, alypqashpa, jelǵabaz jigit eken; kúıdiń yrǵaq-náshine basyn qozǵap, qolyn erbeńdetip, ornynan ushyp-ushyp turady. Ásirese "Serper" tartylyp, Dáýrenniń ıkemdi saýsaqtary saǵadan syńqyldata, úzilte bere "tá-tá-tá", tá-tá -tálap", joǵary jyljı oınaǵanda Naýsha taǵat tappaı, bul sarynǵa aýzymen qosyla, jurttyń syrtyn aınala jaǵalap, Dáýrenge jetip keldi:

— Ýa-a-heı, soq, soq! Qyńsyla-a-at qanshyq ıtteı!

Jurt dý kúldi. Bireýler ersi kórip, unatpaı kúldi, bireýler rıza bop, raqattana kúldi.

Qońyrdy ertip, aýyz úıge shyǵa bergen Taıman da myrs etti. Aýyz úıde Aıjan, baısaldy júzi jadyraǵan rızalyq pishinde, biraq terlep-tepship, birese syrttan ákelgen etti týrap, birese tuzdyq ázirlep, ábigerlenýde eken.

Taıman sheshesin taǵy aıady: anaý bólmedegiler dý-dý qyzyq qushaǵynda, al myna kisi solardy kútem dep súrinip-qabynyp azappen júr: bul kisi jurt qatarly dem alýǵa, kóńil kóterýge tıisti emes sıaqty...

Taıman Qońyrǵa:

— Aınalaıyn, sen joldastaryńdy taýyp alyp, oınaı ber. Erteń ózim bárińdi jıyp ap, parkke aparam, qyzyq kórsetem, — dedi.

Bala aǵasyna rıza bop, oınaqtap, júgire jóneldi.

— Mama, — dedi Taıman sheshesiniń aldyndaǵy et salǵan tabaqqa umtylyp, — ákelshi, mynany men aparaıyn...

Aıjan júzin balasyna buryp, onyń áldenendeı bir sharasyz ajaryn baıqap, biraz baıyptaı qarap turdy da, ulpadaı jumsaq lebizben:

— Úıge bara ber, jaryǵym, — dedi.

10

Qaben kitabyn jaýyp shyntaǵynyń astyna saldy da, kózildiriginiń ústinen árkimge bir syǵalaı qarap uzaq otyrdy, kóńilsizdeý otyrdy. Munyń kózi túsken adamdardyń kópshiligi-aq aldarynda móldiregen araqqa umtylysyp jatyr. Qaben ishpeıtindigin o basta aıtqan; qazir tek jıi-jıi "qaraǵym, tamaq alyp otyr" degen Dáýren qolqasy bolmasa, "araq ish" dep eshkim qystamaıdy.

Osy qonaqtardy Qaben de dál Taımansha, biraz oǵash sezingen-di. Sol sezimin syrtqa shyǵarǵysy keledi, biraq ózine taıaý otyrǵandardyń kóbin tanymaıdy. Dáýrenge birdeńe deýge bata almaıdy. Sóıtip jipsiz baılanyp, eriksiz irkiledi. Osy kezde munyń Dáýren jaǵynan Taıman otyryp jatyp, jaı ǵana:

— Nege kóńilsizsiń sen? — dep surady da, jaýap kútken joq. Anaý bir buryshta otyrǵan orta jastardaǵy eki kisi birin-biri ishýge zorlaıdy. Oǵan bir búıirden Naýsha qosylyp, ekeýdiń birine:

— Aǵaıyn, qaıtesiń sol jaman sıyqqa jalynyp, — dep ázildegen bolady: — Aqańnyń qadirin baıtoǵyz biledi. "Bir qapsa Serikbaı qabady" degendeı, ýyzynda jaryǵan baǵlan tuqym baıtoǵyz silteıdi bir siltese... Qaıran, ózim-aı, myna maǵan aıtsaıshy odan da... — dep, mańdaı shashyn bes saýsaǵymen jelkege qaraı bir kósip qap, qyrly rúmkasyn qolyna alyp, aınaldyra qarap turdy da:

— O, araq, seni qaıtem, ıgi dosym,

Sen keıde kóńilimnen kúıdi úzesiń.

Sup-sýyq, túk túsinbes stakannyń

Eriksiz erneýinen súıgizesiń.

...Bórkimdi teris qaraı kıgizesiń,

Tilimdi óz dosyma tıgizesiń... —

dep, áldebir jattandy óleńin ándete saq-saq kúlip, jurtty da dý-dý qyzdyryp ap: — Al, qane, alyp tastalyq, qyzyq ketpesin! Eı, sıyq, sen de sylq etkiz, tastap jiber! — dep, araǵyn aýzyna apara berdi.

— A-a?.. — dep tańdandy Qaben. — Taıman, myna kisi ne dep tur, óz ornynda ap-aýyr otyrǵan adamdy jep-jeńil ǵyp suıyq degeni nesi? Nege zábirleıdi?

Taıman eriksiz myrs etti:

— Suıyq emes, sıyq... Sıyq degen rý aty bar.

— A, rýdyń ne qatysy bar bul araǵa? O ne, báseke me?

— Qaıtersiń endi...

— Mine qyzyq! Nege qaıtpeımiz biz! — dep, Qaben Taımannyń betinen otyn shyǵardy: — Anaý jigitti shaqyrshy maǵan.

— Náýke, beri kelip ketińizshi.

Naýsha rúmkasyn erninen julyp alyp, beri basty:

— Iá, Taıman?

— Myna Qaben shaqyrady.

— Men, men shaqyrdym, — dedi Qaben: — Siz nege araq ishýdi óner kóresiz?

Naýsha jymyńdap Taımanǵa qarady, dýyldasqan jurt bul jerdegi jaıdy ańǵarǵan joq-ty.

— Taıman, sen eki kún boıy jyr etken Naýsha degen aǵaı osy kisi emes pe?

— Iá, osy kisi, — dep Taıman baısaldy qarady.

— Bul kisiniń qaı jerin maqtap júrsiń sen?

— Aınam, kim... Taıman, aty kim dep ediń bul inishektiń?

— Qaben.

— Qaben, kinálama, janym. Áshıin... Dáýkeńniń qyzyǵy bolǵasyn... azdap...

— Sizdiń bul sózińizden úsh suraq týady, — dep Qaben qolyn shoshaıtty, — birinshiden, "áshıin" deısiz. Dáýren aǵaıdyń tórindegi qubylysty siz nege áshıin dep bilesiz? Ekinshiden, "qyzyq" deısiz, osy jerde qandaı qyzyq bolyp jatyr? Úshinshiden, "azdap" deısiz, anaý bótelkeni bir ózińiz taýystyńyz; azyńyz osy bolǵanda, kóbińiz qandaı bolmaq?.. Jaýap berýińizdi suraımyn!

— Bátir-aý, endi qaıttym? — dep, Naýsha aqsıa qyzarańdady. — Osynyń bári qyzyq emes pe, Qabenjan?

— Nesi qyzyq munyń? Otyryńyzshy myna araǵa, — dep, Qaben oryndyǵynyń bir shetin usyndy: — osy úıge jurt nege jınaldy?

— Al, ıe?

— A-a?.. "Iesi" joq, qonaq ne úshin shaqyryldy bul úıge?

Naýsha jaýtańdap Taımanǵa qarady. Taıman úndemedi,

Qaben qadala tústi:

— Siz jaýap berińiz maǵan!

— Aınam-aý, belgili emes pe, Qońyrjannyń on jasqa tolǵan kúni ǵoı búgin.

— A, o bala qaıda?

Naýsha jan-jaǵyna qarap, Qońyrdy izdedi:

— Ketip qalǵany ma?

— Ketpeı qaıtsyn, — dedi Qaben. — Ketpeı qaıtsyn? Sizdiń "qyzyǵyńyzdyń" Qońyrǵa keregi qansha?

— Apyrym-aı, sen qınadyń-aý meni, jarqynym.

Bular az ýaqyt únsiz daǵdarysyp qaldy. Sodan soń Qaben:

— Endi ekinshi másele, — dep taǵy da sóz bastady: — siz myna Taımanǵa atynyń delbesin bireýge ustatyp, ózi artyńda shalqaıǵan áldekimdi synapsyz, solaı ǵoı, a?

— Ras edi.

— Ras qana emes, durys! Biraq, ol tek arbada ǵana otyrǵan adam edi, al siz qazir eki aıaǵyńyzdy salbyratyp qoıyp, osy úıdegi Aıjan apaıdyń moınynda otyrǵanyńyzdy bilesiz be?

— Qoı, — dep shoshyp ketti Naýsha. — Qoı, aınam!..

— Qoıatyny joq, fakt!

Qonaqtardyń ortasyna qaıta-qaıta tamaq tasyp, osy bólmege birneshe ret kirip-shyǵyp júrgen Aıjandy Qaben bir kelgende bileginen ustaı alyp:

— Apa, otyryńyz myna araǵa, qatty ótinemin, azdap dem alyńyz, — dep jalyna sóıledi: — Taıman, júr, asúıge baralyq. Naýsha aǵaı, siz de júrińiz! Jalǵyz-aq, siz, aǵaı, anaý jas kelinshekterdiń jeńildeý birin ertip ákelińiz bizge, keregi bolady.

Naýsha moınynan júk túsirgendeı jeńileıip, bir jas áıelge jetip baryp jabysyp jatty. Qaıtkenmen, Aıjan da shydamady: Qabenniń qylyǵyna qatty súısinip, Dáýrenge áldeneni raılana sybyrlap, ornynan tura berdi.

11

Ekeýi ymyrt úıirile úıden shyqqanda qonaqtardyń sońy áli taraǵan joq-ty.

Qaben oıǵa alǵanyn oryndaǵansha asyǵatyn: alasa esikten eńkeıe kirgendeı, ıá bolmasa aýyr shanany jaıaý súıregendeı belin búge, qulashyn sermeı, aptyǵa aıańdap, Taımannan oza, kesh qarańǵylyǵyna súze súńgip bara jatty. Bul ekeýiniń oıy meımanhanaǵa barý, eseptesý, tańǵy samoletpen Tuztóbege ushatyn Qabenniń chemodanyn úıge ákelip, jolǵa ázirlený edi. Taıman buǵan sál ózgeris engizdi:

— Sen entikpe, Qaben. Ýaqyt jetedi, meımanhana bir jaqqa kóship bara jatqan joq, úlgeremiz. Qazir parkke baryp, eń bolmasa estradalyq konsert tyńdalyq.

Qaben boıyn tiktep, tura qaldy:

— Maqul! Aqyldy usynys!

Bul qalanyń munaı ısinen taza birden bir tynys orny — park: qoıý ósken jıdek aǵashty shaǵyn orman. Demalys kúni bolǵandyqtan ba, park ishi qaptaǵan adam. Shetkerileý bir maısaly alańdarda baıanǵa qosylyp án shyrqaǵandar, búıirlerin taıanyp, tizelerin shapalaqtap bı bılegender qalanyń derevnályq qulqyn tanytady. Qalalyq kitaphana aldyndaǵy sham jaryǵynda shahmat, doıby oınaǵandar kóp. Odan ári myltyqtaryn sartyldatyp, sharlaryn soǵylystyryp tır, bıllıard oryndary tur — bular da adamǵa syımaıdy. Syrahanalar aldynan aıaq alyp ótý qıyn. Sham nury aýyspaǵan qara kóleńke jerlerde top-top bala muryndaryn bilekterimen bir-bir sıpap qoıyp, aǵash basyna úreılene umtylysyp, jıdek terip jatady da, anadaıdan kúrjeńdep asyǵa basqan saqaldy kúzetshini kórip qap, buta túbinen pyr etip ushqan shil úıirindeı dúrlige jóneledi, qas pen kózdiń arasynda qarańǵyǵa sińip, joq bop ketedi...

Eki dos jazǵy teatrdan janjaldasyp shyqty. Gastrólde júrgen úsh-tórt artısiń konsertin tyńdaǵan. Konferanse myljyń jigit eken: programmasy tapshy konserttiń jarymynan kóbi sonyń jurtty kúldirem dep aýzyna kelgenin soǵyp, bosqa aramter bolýymen ótti. Qaben ezý de tartpady, Taıman bir myrs etip edi, Qaben jatty da jarmasty:

— Nege máz bolasyń?

— Mynaǵan.

— Túý, osy haltýrshıkke me? Shet jerge osyndaı shanyshqydan jyrylǵandar, shekesine jip baılaǵandar keledi. Bulardy sahnadan qýý kerek. Halyq arasyna mundaı súreńsizdik emes, boıaýy mol naǵyz halyqtyq óner ákelý shart! — dep, Qaben alyp-ushyp, kóterildi de ketti.

Onymen de qoımaı:

— Seniń estetıkalyq talǵamyń tómen, — dep, Taımandy muqata, eriksiz talasqa shaqyryp, meımanhanaǵa jetkenshe aıtysty.

Meımanhanadan shyqqan soń Qaben qaıtadan zirkildep, qalanyń kútimi nashar parkin, asfáltsyz kóshesin, sylaýy túsken úılerin synap, qalalyq sovettegilerdiń qyrsyzdyǵyn minep kele jatty.

— Seniki de jańaǵy óziń shenegen konferanse sıaqty aýyzbaılyq qana, — dep kúldi Taıman.

— A-a!.. Aýyzbaılyq! Oıbaı-aý, konferansege dál osy tildiń baılyǵy jetpeı jatqan joq pa? Til baılyǵy degendi sen qalaı túsinesiń óziń?!

Bular úıge kirgende tún ortasy jýyq edi, biraq Dáýren men Aıjan áli jatpapty. Asúıde jyńyldap aq samaýyr tur. Aıjan syrttan bir tabaq tońazyǵan et ákeledi, ony Dáýren aq qaǵazǵa uqyppen orap, sary sakvoıajǵa baptap salady. Keıde "tuz ákel", "nan, maı sal", — dep qoıady.

Taıman men Qaben jarysa surady:

— Uıqylaryń qaıda, kóke?

— Apaı-aý, bularyń ne?

Dáýren sakvoıajdyń aýzyn bekitip jatyp:

— E-e uıqyny qoıshy, qarǵam, — dep qolyn áldebir rızalyqpen baıaý siltedi. — Qabenjannyń jolyna azyq...

Kirshiksiz, taza jandy, asyl sezimdi, meıirban ata-ana; jolǵa beıne óz ulyn attandyratyńdaı bar peıil-yqylastarymen qalbańdasyp júr. Qaben ishteı qatty tebirenip, mynaý artyqsha aıaýly adamdarǵa kózildiriginiń ústinen kúlimdeı qarap, uzaq turdy.

— Qabenjan, — dedi Dáýren. — Taıman, kel, shaıǵa kelinder. Biz shaı ishkenshe tań da taıanyp qalady. Mashına shaqyrtyp qoıdym.

Dáýren raıy ǵajap, Qabenniń asty-ústine túsedi. Onyń syrt kıimin de ózi shetkilep, tazartyp qoıypty. Shaı ústinde:

— Qaraǵym Qabenjan, seni Taımanjannyń dosy ǵana emes, týǵan ulymdaı kóremin. Bir túrli, baýyr basyp qalyppyn, — dedi.

Taıman kinásiz kúlkimen:

— Kóke, munyń nesi unap júr sizge, tunjyraǵan túri me, nesin tanyp-bilip júrsiz? — degen.

— Sen, balam, osy Qaben sıaqtylarmen juǵys. Áneýgi bir dýdar basyń maǵan onsha súıkimdi kórine qoıǵan joq. Qaıdam, sonyńnan ne maman shyǵyp jarytar eken? — dep, Dáýren shúbásin aıtty.

Aıjan Qaben aldyna qaıta-qaıta as usynyp:

— Tuztóbede kimiń bar, Qabenjan? — dep surady.

— Ózińiz sıaqty anam bar edi, jalǵyz anam...

— Kimmen birge turady?

— Ózi ǵana. Osy saparymda Almatyǵa jol-jónekeı so kisiniń hal-jaıyn bile barmaq edim.

— E-e... qaraǵym, óziń aman bolsań, oqýyńda bitip qaldy ǵoı. Tiri kisige birer jyl degen ne? Qolyńa alasyń ǵoı mamańdy, — dep Dáýren qosyldy. — Tek esterińde bolsyn, seniń mamańa da, bizdiń mynaý Aıjan ekeýmizge de kelin kerek ekenin umyta kórmeńder...

Taıman qysyla qyzarady. Al, Qaben shimiriger emes, ádetten tys ózgeshe bir jumsaq qalyppen otyr. Áldenege eljiregen jaıma shýaq jyly túri bar.

Dáýren bir sózdiń ıininde bul eki shákirttiń qamyn oılap kep, qarjy jaǵyn sóz qyp, ekeýiniń stıpendıasyn mólsherlep, onyń ústine qosymsha óziniń aı saıyn qansha aqsha salyp turatynyn aıtqan. Taıman bul tusta ábden jer bolyp, mazasy qashty: aldaǵy semestrde óziniń stıpendıasyz oqıtynyn úı-ishine aıtpap edi jáne sezdirmesten ketpek edi. Baıqaýsyzda Qaben qoqytyp qoıa ma dep qoryqqan, abyroı bolǵanda onyń aýzynan bul týraly sóz shyqpady.

Tań biline mashına kelip, dosyn attandyrýǵa aeroportqa barmaq bolǵan Taıman chemodan kóterip syrtqa shyǵyp ketken. Qaben Aıjanmen jyly qoshtasyp, Dáýrenge kezek kelgende kózildirigin qolyna aldy da, ony kenet qapsyra qushaqtap, betin keýdesine basa jylap jiberdi:

— Sizdi men ákem dep uǵamyn.

Dáýren de aımalap, súıip jatyr:

— Aman júr, jolyń bolsyn. Mamańa sálem aıt.

Qaben Dáýrenniń qushaǵynda, syrtqa shyǵyp bara jatyp bir syryn aıtty:

— Men áke jylylyǵyn kórmegen adammyn. Ákemnen erterek qalǵam. Taımandy kinalaýshy edim tym uıańsyń deıtinmin. Endi bildim, sizdiń yqylas-peıilińiz adamdy tek jibek minezge ǵana tárbıeleıdi eken. Endi bildim, Taıman baqytty jigit.

Ol mashınaǵa, Taımannyń janyna otyrdy da, kabınadan qolyn, oǵan qosa basyn shyǵaryp, Dáýrenge aıǵaılaı qosh aıtyp bara jatty:

— Saý bolyńyz, Taımanmen birge birjola kelemin, ylǵı qasyńyzda bolamyn, birge turamyz!.. Qosh!..

12

Túski ystyqqa shydamaǵan Taıman munaı óndirý sehynyń salqyn dýshyna túsip, keń qaqpadan shyǵa berip edi, qubajon jaqtan quıyndatyp kelgen jeńil gazık qarsy aldyna tura qaldy. Mashınadan túsken Naýsha Taımandy kórip:

— Qarap júrip ystyqtaısyń, erteń maıǵa battasqan munaıshy kıimin kıgende qaıtyp shydaısyń, — dep kep qol alysty da, — myna tehsnabtan bir balyqquıryq áketýge kelip edim, kóterisip jibershi, — dedi.

— Balyqquıryǵyńyz ne, burǵy ma?

— Iá. Dáýren aǵaı burǵysyn jańartpaq edi.

Naýsha aıtqan "Tehsnabqa" barý úshin, ekeýi óndiris ortasymen biraz jer jaıaý júrdi.

Sortańdy surǵylt jerge qudiretti adam qoly temirden órnek sala beripti. Jer beti aıqysh-uıqysh syrǵı jyljyp jatqan jýan symdar. Óndiris ishinde attasań kezdesetin alasa tas úılerdiń árqaısysynan sol symdardyń jýandyǵy bilekteı on-on besi josyla shyǵady da, skvajına tereńinen munaı tartqan júzdegen kachalkany yrǵaltyp jatady. Tas úılerdiń ishi osy óńirdiń júregindeı dúrsildep soǵady. Ǵajap kórinis: tórt qyrly som temirler tusynan ótkenniń bárine shulǵyp, bas ıedi. Aıaq astynan temirler sýsyp ótedi, úsh shaqyrym tereńdi tesip, qara jerge temirler súńgip barady, alpys myń tonna sýdy temirler tókse, myń tonna maıdy temirler qalqyp alady...

Mańdaıshasynda "Mádenıet býdkasy" degen jazýy bar kishkene aq úıden úsh-tórt adam shyǵyp, beri júrdi. Bulardy bir alasa boıly, qaratory qyz bastap keledi. Ol kenet kostúminiń etegin jelge jelpip, qasyńdaǵylarǵa qyryndaı bere qolyn sermep, áldeneni shapshań aıtyp, túsindirgendeı bolady.

Taımandardyń oń jaq deńgeıindegi jeke kachalka kóldeneń arqalyǵyn sylq túsirip, qazir ǵana melshıe qalǵan edi. Álgi top osy kachalkanyń túbine keldi. Qyz sóılep júrgen qalpy, temirdi temirge soqtyrǵandaı tasyr-tusyr bir qımyl jasap, kachalkany qaıta shulǵytty.

Taımannyń kózi baǵanadan beri osy topta edi: qyzdy da alystan shyramytyp, áldekimge uqsatqan-dy. Endi dál sol qyzdyń myna qımylyn kórgende qaıran qaldy:

— Anaý qasyńdaǵylarynyń bári er adam, kachalkany qyz júrgizdi... Jáne ne degen isker qyz. Sonda analar kim, jaı baqylaýshylar ǵana boldy ma?

— Qyzy nesi! Qyz emes, temir-qudaı ǵoı bul, — dep, sańq-sańq etti Naýsha.

Bul sózderdi qyz estip, jalt buryldy da, jymıyp kúldi:

— Sálemetsiz be, aǵa!

— Saýmysyń, shyraq.

Qyz kózindegi kúlki izin taratpastan Taımanǵa qaraǵan, bul da tanı ketip, qol alysty: ózimen orta mektepte birer jyl birge oqyǵan qyz. Bul qyzdy saıqymazaq, tilmár, ójet minezine qarap, mekteptegi partalastary "tikenek" ataıtyn. Biraq keıin qyzdyń úıi basqa kásipshilikke kóship, sońǵy klastardy sol jaqta bitirgen-di. Taıman basqalarmen de qoldasyp amandasyp, qyzǵa qaıta buryldy:

— Iá, Naǵıma, sen osynda ma ediń?

— Joq, Almatydamyn, — dep, qyz syqylyqtap kúldi.

Taıman da ádetten tys bir oınaqylyq taýyp:

— Apyrym-aı, ózgermepsiń-aý óziń? — dep qyzdy ashyqtan-ashyq barlaı qarady: — Ázil-qaljyńyń da burynǵysha, óńiń de ózgermepti, tipti boıyńda baıaǵy qalpynan uzarmaǵan ǵoı deımin.

— Boıdy qaıtesiń, oıdy aıtsaıshy, — dep Naǵıma juqa ernin jaıyp jiberip, taǵy da syqylyqtady. Qyzdyń aýzy tym úlken bolatyn. Biraq, bir ǵajaby, osy aýyz ashýdan aýlaq, ylǵı kúlkige jýyq bolǵasyn ba, áıteýir úlkendiginiń ózi súıkimdi edi. Arada kórispeı ótken bes-alty jyl aýlaqtatpapty, dál bir baıyrǵy mekteptegi erke minezimen Taımandy qaǵyta berdi: — Meniń boıym óspedi, al seniń oıyń ósti me? Baıaǵyda, jetinshi klastaǵy "birmoıyn ketik" seni kúnde sabap, jylatyp qoıýshy edi. Óziń de jylaýyqtaý ediń-aý. Qazir qalaısyń?

Taıman ázilge shorqaqtaý edi. Onyń ústine myna qyz óziniń osal jeri — kóńilshektiginiń ústinen túsip, tap basyp aıtyp tur. Oǵan ne jaýap qaıtarmaq, "joq, jylamaımyn!" — demek pe? Yńǵaısyzdanyp, uıalyńqyrap:

— Joq, seniń boıyń nege óspegen? — deı saldy.

Qyz qylańdap, ilip áketip, alyp ushyp tur:

— Sen bilmeı aıtyp tursyń, Taıman. Áıel adamnyń alasalyǵy eshteńe emes. Er adamnyń tapaldyǵyn aıtsaıshy, — dep Naǵıma qasyńdaǵy úsh jigittiń jataǵan boıly birine kóz qıyǵyn júgirte sóıledi:

— Anaý kúni bizdiń bir tapal kórshimiz syndar áıelimen kóshege shyqqan. Ózi áıeliniń belinen keledi. Qoltyqtasaıyn dese, qatar júreıin dese onyń reti joq. Sóıleseıin dese áıeliniń betin kórý úshin aspanǵa qarap, shalqalap qalady. Oı, ábden sorlady-aý, baıǵus, — dep, arǵy jaǵyn aıtpaı shek-silesi qatty.

— Taıman, meni qut, — dep, áńgimeniń uzaryn sezgen Naýsha tehsnabqa ózi ketti.

— Al, qazir osynda isteısiń be? — dep surady Taıman.

— Aıtyp turmyn ǵoı, Almatydamyn.

— Qoı! — dep tańdandy Taıman. — Almatynyń qaı jerinde júrsiń?

— Sen óziń óń kóresiń ǵoı múlde; nemene, Almaty seniń monopolıań ba edi, ýnıversıtettemin.

— Onyń qaı jerindesiń?

— Uly keýdesindemin.

— Joq, oıyn óz aldyna, shynyńdy aıtshy, qalaı, bıyl tústiń be?

Qyz da kúlkisin tyıyp, baıyppen:

— Bıyl baryp, geofakqa tústim. Konkýrstan ótkenimdi aldyn ala bildim de, beri ushtym. Munda operator edim, myna tapal jigitke is tapsyryp júrmin, — dedi de qaıtadan oınaqylanyp, taǵy kúldi.

Tapal jigit qyz ázilin aýyrsynbady, ıyǵyn qıqań etkizip, jaı ezý tartty da qoıdy. Álgi bir ázirde Naǵımanyń "kórshim" dep turǵany da osy adam edi.

— Boıy uzyn adamnyń oıy qysqa bolady, ańy mol operator bolý úshin tek alasalar kerek, — dep qyz taǵy syńqyldady: — seniń praktıkada júrgenińdi estigenmin, Taıman. Biraq kezdesýge ýaqyt tappadym.

— Durys, ýnıversıtetke túskeniń tamasha bolǵan eken. Al, isińdi qashan tapsyryp bitesiń?

— Búgin. Eki-úsh kúnde ushyp ketsem dep júrmin. — Qyz dóńes keýdesine túsken bir burymyn jaýyrynyna serpip jiberdi. — Munda tapsyrǵandaı ne bar. Jalǵyz-aq, meniń baqylaýymdaǵy skvajınalardyń bári munaıdy ekinshi ádispen óndiredi ǵoı. Bizdiń birqatar adamdar ekinshi ádistiń tilin túsine bermeıdi. Tek sony úıretý úshin ǵana-júrmin.

— Ol ádis munda keń qoldanylatyn bolyp pa edi?

— Qoldanylǵanda qandaı? Bizdiń eń bir zor tabysymyz osy ádis. Qazir kásipshilik boıynsha munaı ónimi eki ese artty.

— Sonda sýdy jer astyna týra osy skvajınanyń ózinen aıdaısyńdar ma?

— Iá, týra osydan da sý aıdaımyz, nemese ınjeksıalyq skvajınalardan da gaz, ne sý aıdaýǵa bolady ǵoı.

— Injektor? —

— Oıbaı, ómirden artta qalypsyń ǵoı óziń...

Bul — qyzdyń ázili. Biraq, Taıman muny shyn yqylasymen óz kinási esebinde qabyldady.

Taıman ýnıversıtette mine úsh jyl oqydy. Bul jyldarda munaıǵa baılanysty geologıanyń biraz bólimderin Profesor Mýsın oqytqan. Ol leksıany teorıalyq jaǵynan ózinshe tym táýir saýatty oqyǵanmen, is júzine kelgende sol kisiniń teorıasy men praktıka arasyndaǵy kóp alshaqtyqty Taıman jyl saıyn uǵa tústi. Profesordyń burǵylaý salasynda ylǵı zor mán bere sóılep, stýdentter sanasyna sińirip kele jatqany — rotorlyq burǵylaý. Bıyl Taımannyń bul óńirden kórgen-bilgeniniń bári odan múlde basqa — týrbınalyq burǵylaý. Munyń rotorlyq burǵylaýdan jer men kókteı aıyrmasy bar: munda eń jeńili rotor da joq, "ishten janý" dvıgateli de joq, tek nasostar men sazdy eritindiler ǵana qozǵaýshy qush esebinde qoldanylady. Profesordyń túsindirýinshe jer astyna birneshe kılometr súńgigen burǵylaý tútikteri munaı kózin qazý ústinde basyndaǵy burǵymen birge túgel aınalyp turýy kerek. Al, týrbınalyq burǵylaý isinde tek burǵyǵa taıaý týrbobýr ǵana aınalyp otyrady. Bul isti rotorlyq burǵylaý ádisine qaraǵanda birneshe ese shapshańdatady. Jáne munyń jańalyǵy qansha deseńizshi!.. Ony Taıman bilimpaz profesordan emes, osynda kelip, qarapaıym munaıshylardan úırenip, álippeni basynan qaıta bastaǵandaı bolǵan-dy. Endi mine, oqýǵa bıyl ǵana túskeli turǵan operator qyz ýnıversıtettiń úshinshi kýrsyn bitirgen stýdentti múdirtip tur.

Mýsın paıdalanylýǵa tapsyrylǵan skvajınadan kachalka munaı ornyna sý alsa, munaıdyń sarqyla bastaǵany degen túsinik berip kelgen. Al, bul óńirdegi kásipshilikter eski skvajınalardyń bárine ekinshi ádis arqyly sý, nemese gaz aıdap, jer astynyń qysymyn kúsheıtip, munaıdy sarqý bylaı tursyn, onyń ónimin eselep ósirip otyr. Al, Mýsın bolsa, bul ádiske sonshalyq kúdikpen qaraıdy.

— Durys aıtasyń, Naǵıma, — dedi Taıman, — sen durys aıtasyń. Seniń boıyń shaǵyn bolǵanmen oıyń úlken. Endi birge oqıtyn bolyppyz ǵoı, men múmkindigin tapsam saǵan azdap boı aýystyrý jaǵyn kózdeıin, al sen maǵan oı aýystyratyn bol! — dep kúldi: — Mine, Naýsha da keldi, al, ázirge qosh bop tur!

Taıman men Naýsha "balyqquıryqty" qoldasa kóterip, mashınaǵa ákep saldy.

— Júr, — dedi Naýsha Taımanǵa, — vyshka basyna baryp qaıt, aǵaı tústikke shyǵady ǵoı, birge kelersiń.

Taıman kelisti. Ekeýi qubajonǵa tartty. Jolda, mashına ústinde de Taımannyń oıy ár túkpirdi kezip keledi: stýdent degen kim? Ol — negizinen alǵanda on segiz ben jıyrma úshtiń arasyndaǵy jas adam. Onyń kórgen-bilgeni, uqqan-túıgeni shaǵyn, tájirıbesi joq. Adamdarmen de jańa aralasa bastaǵan, oıly ortany da endi-endi kórip júr. Adamdarmen de endi-endi jóndem qarym-qatynasqa kóshedi. İs-áreketinde, oı-parasatyńda olaqtyq kóp. Mine, dál osy adam ne isteýge tıis? Bul suraq Taıman oıyn taǵy da on saqqa júgirtti. Stýdentter týraly jazylǵan roman-povesterden ózi oqyǵandaryn esine túsirdi. Solardyń keıbirinde op-ońaı jańalyq ashyp, ǵylymǵa úles qosyp, adýyndap, elden erek shyrqap shyǵyp júretin stýdentter jıi kezdesedi. Taıman amalsyz jymıdy: ne degen jasandylyq! Stýdent — Jolıo Kúrı emes, bilimi túgil, tipti minezi de tolyq qalyptasyp bolmaǵan jas. Al, osyndaı jas adamnyń — dúnıe syryn bilsem, uqsam degen, bilim alǵysy, mamandyq meńgergisi kelgen ıgi maqsatty taza jannyń taǵdyry oqytýshylarǵa senip tapsyrylǵan. Sol oqytýshylardyń biri — Mýsın. Mýsın — Profesor. Profesor — zor laýazym. Biraq, sol profesordan alǵan ónegesi munda kelgende óńin aınaldyryp shyǵa keledi. Mine, Taıman soǵan qaıran qalady.

Ne isteý kerek? Mýsın sıaqtynyń saqalyn syılap, túshkirse "járekimalda" dep júre berý kerek pe, álde bilim jolynda óz oıyn, tilegin ashyq bildirip, biraz qarsy kelý kerek pe? 0, bul ońaı nárse emes!.. Álde osy oıdyń bári Mýsınge degen jaı jeke bastyń qyrbaılyǵynan týyp otyrǵan joq pa eken? Joq, bul — solqyldaqtyq! Shirkin, mundaıda Qaben-aq kerim! Aıtys-tartysqa ázir-aq. Shabandyqqa, sylbyrlyqqa jany qas. İlbimeıdi, buzyp-jaryp, kımelep, óz uǵymyna qarsylarmen qasarysyp júredi...

— Allaı, áneýgi Qaben qyzyq osy, ábden terletti-aý meni, — dep Naýsha eki kózi jolda, rızalyqpen aqsıa kúlgen; Taıman shoshyp ketti:

— Siz meniń ishime kirip-shyǵýdan saýmysyz?

Naýsha ezýin jıǵan joq:

— Seniń ishinde ne jatqanyn kim bilsin. Mashınaǵa minseń-aq mańǵazdana qalasyń. Basyńa dúnıe syıyp jatsa da ózińmen óziń bolmaı, azdap til qatyp, ashyǵyraq otyrsań qaıtýshy edi?

Taıman ony quptap:

— Ras aıtasyz, Qaben — tamasha jigit. Men de sony oılap kele jatyr edim, — dedi.

— Onyń tamashalyǵy sol, tipti betiń bar, júziń bar demeı oıyndaǵysyn qoıyp qap, qarap otyrady eken. Oı, sabaz-aı! Men sony jaqsy kórgendikten "endi araq ishpespin" dep ant ettim.

— Onyńyzǵa sený qıyn-aý, Náýke.

— Joq, olla da ras, aınam! Almatyǵa barǵan betinde Qabenge menen sálem aıtshy, "senen qorqyp, araqty birjola tastady" deshi!.. Óziń qashan júrgeli jatyrsyń?

— Erteń.

— Qoı, kúni erteń be? — dep, Naýsha qysyla kúmiljip qaldy: — Jeńgeń perzenthanadan shyqpaı, úıdi de kórsete almaı...

— Túý, sol da sóz be eken. Oqasy joq.

Keshe ǵana únsiz sulap, jym-jyrt jatqan qubajonǵa jan bitip jalǵyz munara bularǵa qarsy jyljyp kele jatqandaı jaqyndaı berdi. Jol-jónekeı Naýsha túsindirip kele jatyr.

— Bul burǵylanyp jatqan jańa gorızont. Munyń Búkilodaqtyq mańyzy bar. — Zor rızalyqpen, serpile sóıledi.

— Dáýren aǵaı shıyrǵa salmaı júre me!

Mashına munara túbine taqady. Endi Naýsha sózin estýge múmkindik te joq edi.

Munara túbindegi qaraǵaı úıde qýatty motor qalsh-qalsh etedi. Jer ústi titirene dirildeıdi. Sementtelgen bir oıdym shuńqyrda skvajınany burǵylaýǵa qajet sý bar edi, onyń da beti jybyr qaǵady.

Munaranyń ónboıy sart-surt jyljyp jatqan bloktar. Tonna-tonna temirler, aýyr tútik trýbalar blok erkimen, temir arqanǵa tirkes aýada qalqıdy. Munara ishinde samsap, súıeýli turǵan jyltyr qara tútikter kezek-kezek áldebir tegeýrindi kúshpen úıirilip skvajına aýzyna keledi de, qudyqtan tóbesi qyltıǵan sondaı jáne bir tútik basyna burandalana bekitilip, jer qoınyna titireı súńgip bara jatady. Áldeqaıda aýlaqtan, nasos jaqtan shlangimen jyljyp sazdy eritindiler keledi de, belgili ólshemdegi qysymmen saǵyzdaı sozylyp baryp tútikter arqyly týrbabýrge, týrbabýrden burǵyǵa ytqyp barady. Munaranyń bir tusyndaǵy manometr álgi eritindilerdiń jer astyn ne kúıge túsirip jatqanyn súıir tilimen nusqap, sıfrlarmen baıandaıdy...

Osynsha kúrdeli qımyldy istetip jatqan bir brıgadadaǵy jeti-segiz-aq adam. Maı men topyraq basqan qaraltym betterin ter aıǵyzdap, árqaısysy-aq kók bolat temirlermen qaqtyǵysyp jatyr. Áne bir jumysshy blokpen kóterilgen on metr tútik trýbany skvajına aýzynan buryp áketip barady; jýandyǵyna qushaq jeter emes, sonda da keýdemen tirep úıirip júr. Myna bir munaıshy jipteı esilip, taspadaı órilgen bolat arqandy ysqyrta sýsyldatyp, rolıkke oratady. Vertlúgpen qosa kókke kóterile jazdap júrgen bir jumysshy aıaǵyn alshaq tastap, nyǵyz tur edi, burǵyshy alańynan pedal basylǵanda, mynaý ortekeshe selkildeı jóneldi.

Bul alyp, qaýyrt qımylǵa Taıman mashına ústinde turyp qyzyǵa, súısine uzaq qarady. Munara boıynan ákesin izdedi. Ol shtýrvalda tur eken. Myna qımyldyń bári sonyń ámirimen istelip jatqanyn Taıman endi ańǵardy.

Shuǵyl qarbalas ústindegi adamdar únsiz isteıdi. Báriniń de kez qıyǵy burǵyshy alańynda, Dáýrende júredi. Dáýrenniń anda-sanda ǵana sańq-sańq etip:

— Rastvor!

— Qysym qansha?! — dep, árkimge shuǵyl, sholaq til qatqany bolmasa, ózge buıryǵynyń bári sózben emes, ymmen kelip jetedi.

Dáýren qoly kóp istiń kilti eken, qaıda nusqalsa, sol arada, dál sol sátte bir áreket bolyp ótedi. Bári soǵan baǵynǵan. Ashýly asaý motorǵa deıin Dáýrenge tabynyp, onyń qoly joǵary kóterilse jon ústine jyńyldata silkintip, zirkildeı jóneledi de, tómen túsirilse mańyn tylsymdaı tyndyryp, sóne qalady.

Taıman Dáýrenge — óziniń aıaýly ákesine asa bir ystyq yqylaspen qadalyp, kózin ushqyndata tikti. Ol is ústinde múlde ózgerip ketedi eken: úıde mamyqtaı jumsaq meıirimin ǵana usynatyn názik jandy ákeniń qaıraty da, aıbaty da osynda shyǵady eken. Bar nazary iske aýǵan Dáýren basqa dúnıeniń bárin umytqandaı. ,

Ras solaı ma?

— Kóke! — dedi Taıman, boıyn jalyndatqan sonshalyq bir mol maqtanyshpen aıǵaılap. — Kók-e-e!

Dáýren jalt qarady. Balasynyń daýsyn estidi me, álde ózdiginen kózi tústi me, áıteýir jalt qarady. Jalt qarady da jaınap bir kúldi. Kúlgende, árıne, balasyn bir aınalyp aldy ǵoı!

Taıman jerde turdy. Áke munara tósinde, kún astyńda turdy. Al biraq, Taımanǵa anaý kún shuǵylasynan góri ózine qaraǵan áke Janary áldeqaıda qyzýlyraq sezildi...

13

Poezd júrýge on bes mınýt qana ýaqyt qaldy. Aıjannyń eki kózi qala jaqta; kishkene Qońyr qaıta-qaıta bultyńdap, vokzalǵa kelgen mashına ataýlynyń bárine júgirip baryp, qarap kelip júr.

Taımannyń da shydamy taýsyla bastady:

— Kókemniń munsha keshikkeni nesi?..

Aıjan apaıdyń balasyna qaraǵandaǵy pań keskininen de, aqyryn dirilmen shyqqan maıda úninen de zilsiz renish baıqalady.

— Ylǵı osy ǵoı isteıtini...

Ras, renjıtin de orny bar.

— Qanatym, bir-aq saǵatta kelemin. Burǵy tuzǵa tirelip jatyr, qaraıyn da keleıin, — dep ketkeni baǵana, kúndizgi tórtte bolatyn. Bular úıde eki saǵat kútti. Eki ret telefon da soqty.

— Qazir, shapshań jetemin, — degen ol.

Mine, kún kókjıekke eńkeıdi. Jolaýshylar vagondarǵa ornalasyp ta aldy. Taıman da chemodanyn kýpege qoıyp kep, ákesin kútip júr. Áli kútip júr.

Aıjan apaı shyn qapalandy. Eki ıinin jıi qozǵap, demige sóılep tur:

— Jumys — jumys qoı. Jumysqa qushtarlyǵy jaqsy. Biraq semásyn umytýǵa bolar ma eken. Alys saparǵa attanyp Para jatqan balasy bar... Ony da umytaıyn demeıdi-aý... Al, endi... Qoıshy, túsinbeımin...

Vokzal aldyndaǵy úlken qońyraý qańǵyr-kúńgir etip, eki ret soǵyldy. Jolaýshylar vagondarǵa júgiristi.

Aıjan Taımannyń mańdaıynan, betinen qaıta-qaıta súıdi. Keýdesine umtylyp, Qońyr jabysyp jatyr.

Poezd nachalnıgi parovoz jaqqa ketken. Sol tustan ysqyryq estildi. Taıman ana qushaǵynan julynyp shyǵyp, tambýrǵa sekirip minip aldy. Talapshyl provodnık:

— İshke kirińiz! — dep, sýyq til qatty.

Poezd baıaý jyljı berdi. Dál osy kezde ǵana Dáýren aǵaıdyń:

— Qulynym, Taımanym, saý bol! — degen tanys daýsy estildi.

Taımannyń denesi shymyr etti. Júregi sál túıligip, shanshyp ketkendeı boldy. İlgeri umtyla bere provodnıkpen qatarlasyp, esikten basyn shyǵara syrtqa kóz tastady.

Jańa ǵana toqtaǵan jeńil mashınadan túse júgirgen Dáýren aıaǵyn ár jerden bir basyp, vagondy janamalaı empeńdep keledi eken. Sál qyzǵylt tartqan qoı kózinde jas; meıirban júzinde bir ókinish, bir yqylas... ári-sári bir jymıý, eriksiz jymıý bar. Sońynda qulyndaı oınap, kishkene Qońyr shaýyp keledi.

Dáýren balasyn kórgen boıda aı-paıǵa qaraǵan joq, tómengi baspaldaqqa yrǵyp minip alyp:

— Betińdi ákel, qulynym, qosh bol, qosh! — dep, keýdesimen ilgeri kımeleı usynyp, jáne sóılep jatyr: — Ýaqyp bol! Densaýlyǵyńdy qut. Baıqaýsyzda tramvaıǵa túsip qalyp júrme!..

— Kóke, tús, tús!.. — dedi Taıman eńkeıe aptyǵyp.

Dáýren balasynyń betinen qaıta-qaıta qushyrlana súıdi de, keıin shalqaıa bere qolyndaǵy tutqany jiberip qalyp, provodnıkke:

— Keshirińiz! — degen ótinishin bir sátke aýada ilinip turyp aıtty; sekirip túsken betinde jol tabanyndaǵy bıik topyraqtan az domalap baryp, syrǵanaı qulap ketti. Basyndaǵy kepkasy da ushyp ketken; onymen isi joq, ushyp tura kele apalaqtap, kózin balasy turǵan esikke tige, qoshtasqandaı, eki qolyn birdeı erbeńdete bere taǵy súrinip qulady.

Poezd qattyraq zyrǵyp ketken. Dáýren kózden tasa boldy. Biraq, Taımannyń meıirimge toly kóz aldynyń, jol boıynyń bári óz ákesin, onyń dál jańaǵy qımas qalpyn elestetti. Betiniń ár jeri qyz-qyz qaınaǵandaı bolady: áke erniniń sýymas ystyq tabyn alys saparyna ózimen birge áketip bara jatyr edi.

14

Qazaq jeri halyq peıilindeı keń: Taıman poezd ústinde búgin úshinshi kún júrip keledi. Qandaǵashtan "Moskva — Almatyǵa" kidirmeı-aq aýysyp otyrǵan, biraq seldir seleýli sursha jazyq, qıyrshyq qumdy qyzǵylt adyr, mol egindi sarǵysh ólke, jaıdaq sýly jaıylma alqap, bala quraqty kókshil oıpat, jasyl ańǵar, maqtaly óńir... birin-biri aýystyryp, tóskeıine tartýmen keledi.

Dala!.. Qaıda qarasań da dala. Ushan dala túgesiler emes: kókjıekti ári ysyryn ákete beredi. Keı jerlerde ǵana óndiris ortalyǵy — úlken qalalar, qala shetterinde munaı munarasyndaı bıik murjalarynan býdaqtaǵan tútinin bultqa qosyp, mańyn da sol bulttaı qalqyǵan kóksur tumanmen qorshap, alyp zavodtar qalyp bara jatady. Sodan soń taǵy da dala, kermıyq, kerbez dala. Jolaýshynyń jol baǵdaryndaı bir qalyppen úzilmeı, adaspaı ańdap kele jatqan tek telegraf baǵandary ǵana, álgibir qala ishinde qalyp qoımaıdy, qaıtadan katar túzep, tizile, tirkese shyǵyp, kerile kósilgen saıyn dalanyń adyryn attap, alysqa tartady. Oqta-tekte qoınyna áldebir ǵasyrlar syryn jasyra saqtap qalǵandaı búk túsip jatqan dóńder, qyrqa-shoqylar kórinedi.

Alystan kele jatqan beıtanys júrginshilermen birge aýyq-aýyq Taıman da terezege telmirip, talaı kórinisterdi tamashalap, tastap kete berdi. Aq jaıqyn betinde kún shuǵylasynyń uzyn kúmis baǵanyn bergi jaǵalaýǵa deıin sulatyp qoıyp, aıdyndy Aral qaldy: aspan astyńdaǵy shaǵyn aspan tárizdi; álgi bir kúmis baǵanmen kókjıekke tóngen kún kózin tirep, tómen jibermeı turǵandaı. En dalada bir bıik adyr oqshaý turyp ap, jolaýshyǵa oı salǵandaı tomsara múlgı berip edi, teplovoz bir qańq etip, sońyndaǵy vagondar tizbegin doǵadaı ıe buryldy da, oń qanattan sylań qaǵyp, sulý Syr shyqty...

Taıman terezeden kózin almastan áli tur. Daladan tereń syr uqqandaı. Shirkin, qoınyńda qandaı asyl qazyna jatyr eken seniń? Kezip keter me edi... Keń dala jigit keýdesin de keńite túskendeı, tamaǵyn kenep qoıyp án salady. Úni sonshalyq baıaý edi; degenmen ózinshe kókke shanshylta shyrqap turǵandaı uǵady. Taımanda jartýly daýys bolmaıtyn. Biraq, júıtkigen poezdyń bir qalypty dúńgir-sarynyna qosylyp beıne operalyq barıtondaı, ózinde joq bir ádemi áýez taýyp aldy. Tappasa da áıteýir ózin sol ánshideı sezindi. Oıyna ózi qatarly bir otty aqynnyń óleńi de op-ońaı orala qalǵany; joq, tipti ózgeniki emes, óz óleńindeı... Nesi bar? Kóńil kúıi kelgende aqyn bop ketpeıtin qazaq bar ma?

Dala, dala, ushan dala,
Dalamenen kelemin.
Dala kórkin kórsem ǵana
Terezege tónemin.
Osy óleńdi óri qaraı ándete sozyp:
Sol dalanyń syzy emes pe,
Arqam alǵash tıgeni!.. —

dep, ábden eljirep, izinshe, án áýenin kilt úzip alyp:

Sol dalanyń qyzy emes pe,
Júrek alǵash súıgeni, —

degen joldardy jaı kúbirmen aıtyp, jan-jaǵyna qymsyna qarady. Jaı qymsyný emes, kádimgideı uıat... ózin ózgeshe bir yńǵaısyzdyqqa saldy. "Qyz... júrek... súıý..." — osy sózder sonshalyq ersi sıaqty. Taıman bul az ómiriniń ishinde jarytyp qyz súıip kórgen emes. Qyz súıý degen bul úshin bir jumbaq dúnıe; odan Taıman ap-anyq jasqanady, taısalady. Al, anaýkúngi Qaben ekeýine kókesi aıtyp otyrǵan "kelin" degen bir sóz tipti qorqynyshty nárse!

Taıman tereze aldynan taıqyp shyqty, kýpege kelip kóńilsizdeý otyrdy. Endi jańaǵy jarqyn sezimderden iz qalmady, kýpeniń terezesine qaraǵysy kelmedi, tereze syrtyńdaǵy dala da qyzyqtyrar emes. Sonyń bárinen jalyqty. Kýpe ishi ystyq, pysynatyp, terletip barady. Qaltasynan bet oramal izdep edi, qolyna konverti eskirgen hat ilikti.

Bul munan jarty aı buryn Almatydan, Aıbardan kelgen hat edi. Aıbar — kádimgi aspırant Aıbar buǵan saǵynyshyn aıtyp, tezirek kelseıshi dep tilek bildirgen.

Taıman hatty jańa kórgendeı qyzyǵa, yqylaspen qaıta oqydy. Munda ýnıversıtettiń biraz jańalyǵy bar. Aıbar óz jaıyn, kanıkýlǵa ketkenderdiń ishinen tek Sashadan ǵana hat alǵanyn, al Záýreniń jaz boıyna bir de bir hat jazbaı qoıǵanyn nalyńqyrap aıtady.

Taıman kenet qaıta tolqyp, Aıbar jaıyn oılady: Aıbar!.. Shirkin, Aıbar-aı!.. Sen bir qyzyq jansyń: syrtyń salqyn bolǵanmen, ishiń ystyq-aý seniń!.. Bul jaǵynan ekeýmiz uqsas adamdarmyz!.. Syrttaı momyn bolsań da, ishteı lapyldap júresiń-aý sen!

Keıbir qý jigitter Aıbardy kóp qaǵytyp, qoımaı ázildeıdi. Áziline sebep — Záýre.

Momyn Aıbar, oıly Aıbar,

Aıbarda bar kóp jaılar... —

degen eleń de solardiki. Bul dostar arasyna kóp taraǵan óleń. Óleńniń týýyna sebep bolǵan "kóp jaılarǵa" Záýre de ortaq. Aıbar Záýreni súıedi, biraq Záýre ony uqpaıdy. Aıbar óz jeke basynyń syryna tuıyq, sabyrly jigit. Onysy ýnıversıtettik komsomol komıtetiniń sekretary bolǵasyn taýyp júrgen salmaǵy da emes. Minez!

— Minez bolsa qaıteıin, minezdi ózgertýge bolmaı ma, — dep renjıdi Záýre.

Sulý Záýre, oınaqy Záýre jigittiń de qyltyńdap, qubylyp turǵanyn jaqsy kóredi. Al, Aıbar jalt-jultqa joq adam. Ol ózin kórsetip qalýǵa tipti de talpynbaıdy, jasandy jaltyraýǵa múlde ıkemi joq.

Aıbar únsiz súıedi, Záýre oǵan aıǵaılap, jar salyp, dabyraıyp súımeısiń dep renjıdi. Úndemegen adam súıe bilmeıdi dep uǵatyn bolsa kerek. Álde, úndemeý — súımeýdiń nyshany dep oılaı ma?..

Áıteýir, osy eki jastyń arasynda yrǵyljyń bir jaı bar.

Qyz súıý degenińizdiń bar qyzyǵy osy-aq bolǵany ma? Qoı, bul qyzyq emes, ánsheıin bir shyrǵalań ǵoı, áýre-sarsań ǵoı! Qazaqtyń "saý basty saýdaǵa salý" degeni osy emes pe eken? Kinámshil boıjetkenderdiń kóbi osynsha nege sholaq? Meshanka qatynnyń rolin oınap júrgen aktrısa sıaqty, qylyǵynyń, qylymsýynyń bári jasandy, ózindigi az, elikteýi kóp. Bul ne? Bul mádenıet pe? Joq, bul mádenıet emes! Qaıdan mádenıet bolsyn: syrtynyń bári boıaý bolǵanmen ishinde óń joq...

Joq. Taıman mahabbatty mundaı qyzdardan izdemeıdi. Munyń oı-qıalynda mahabbat degen bir túrli asqaq, asyńqy dúnıe; mahabbat jurt ánge qosyp aıtyp júrgendeı "syrly, nurly" ǵana emes, bárinen buryn sábılik sekildi pák, ýyzdaı taza, tabıǵı nárse. Bul osylaı oılaıdy. Oılaǵan saıyn mahabbat bıikte, bul tómen jatqan sekildi, odan jasqanatyny da sondyqtan edi.

Taıman hatty oqyp bolyp, oılanyp otyryp qaldy: Aıbar áli Almatyda júrgen ǵoı, demalysqa shyqpaǵany ma?..

Jazda stýdentter kanıkýlǵa tarasyp, profesorlar demalysqa shyqqanda Aıbar ýnıversıtette qalǵan. Stýdentterdiń ózderi salyp jatqan stadıonnyń qurylys jumysyn basqaratyn da Aıbar. Qurylysta úıine júrer aldynda Taıman da on bes kún jumys istegen: on metr bıik qabyrǵanyń birqatar kirpishin qalap, sementin quıǵan Sasha ekeýi edi.

Eńgezerdeı uzyn Sasha qol jumysyna qushtar-aq. Eleń-alańnan turyp, bólme ishin dúrsildete, eki puttyq gırin yrǵaı kóterip, jıyrma mınýt dene shynyqtyratyn da, Taımandy oıatyp alyp, qurylys basyna eldiń aldymen jóneletin.

Bular kelgende búgin isteletin jumys kólemin mólsherlep, jasyl maısaly tegis jerdi adymdap ólshep Aıbar júredi.

— Sen qashan kelip úlgirdiń?

Aıbar ózimen ózi bop:

— ...On tórt, on bes, — dep, tosyn adamǵa az-kem ersileý áser qaldyratyn jińishke, shyńyldaq daýsymen adymyn sanap sóılep kele jatqan qalpy, bularǵa selqos qaıyrylyp, — álgibir ázirde, — deıdi de, ári qaraı adymyn jalǵastyryp kete beredi: — on alty, on jeti...

— Ýh, sh-shaıtan, sen uıyqtamaı ómir súretin birdeńe bolarsyń, — dep kúledi Sasha. — Keshe ymyrt úıirile ketip eń ǵoı!..

Aıbardyń jumysy basynan asady. Biraq, sonyń bárine ýaqyt taýyp, bárin tyndyryp júredi.

Taıman keterde Aıbar stýdentterdiń Búkil dúnıejúzilik festıvalyna barýǵa da daıyndalyp júr edi-aý! Árıne, endigi oǵan baryp oralǵan da shyǵar. Ony hatta nege aıtpaǵan? Qazir ne istep júr eken? Eń bolmasa on eki kúnge demalys úıine baryp, tynyǵyp kelýge ýaqyt tapty ma, joq pa? Jáne, bireý aıtpasa, ózdiginen ony da istemeıdi.

Degenmen, Profesor Saparov — partkom sekretary — oǵan jaǵdaı jasaǵan bolsa kerek. Adam janyn baqqan sezimtal, sergek kisi ǵoı Saparov. Aıbardyń ǵylymı jetekshisi de sol — Saparov. Ózi Aıbardy balasyndaı jaqsy kóredi. Ekeýi petrografıa kafedrasynda Aıbar dısertasıasynyń bitken taraýlaryn talqylap, jıi-jıi birge otyrady.

15

Taıman Aıbardy beri qaraı júrerde at-ústi, asyǵys kórdi. ...Synaq sesıasy júrip jatyr. Biraq geologıa fakúltetiniń stýdentteri óndiristik praktıkaǵa baratyn bolǵandyqtan emtıhandaryn erterek tapsyrǵan. Olardyń kóbi stadıon qurylysynda on bes kún jumys istep te úlgerdi. Bul mindetin oryndaǵandar eki-úsh aıǵa stıpendıa, oǵan qosymsha jol aqshalaryn alyp, belgilengen oryndarǵa — óndiriske attanyp jatyr.

Ýnıversıtet adam únin túgel jınapty: yzy-shý, kóńildi; daýys ataýlynyń talaı túri bar: bas ta, barıton da, tenor da, neshe túrli sopranolar da — bári de osynda; bári qosylyp, úsh etajdy úlken úıdi jyńylatyp jibergen. Sasha sıaqtylardyń gúrildeı sóılegen baıaý úniniń ózi áıel daýysty, shyryldaq Aıbarlardyń án salǵanymen birdeı.

Ýnıversıtettiń segiz fakúltetinde oqıtyn tórt myń stýdenttiń teń jarymy osynda júr. Onyń ústine syrttan oqıtyn úsh myń adam kelip, synaqqa daıyndalyp jatyr; úshinshi etajdaǵy alpys aýdıtorıa solarǵa bosatylyp berilgen.

Osyndaı myńdaǵan adamnyń "a" degeniniń ózi bir-birine ulasyp, uzynnan uzaq tolassyz bir jyńylǵa aınalady da turady. Parketti syqyrlatqan aıaq dybysy, árbir elý mınýtta jarty mınýt dyńyldap turatyn elektr qońyraýynyń úni taǵy bar.

Úsh etajdaǵy úsh korıdordyń da uzyny úsh júz metrge sozylǵanmen, eni — úsh-aq metr. Qarsy turǵan eki aýdıtorıanyń esigi birdeı ashylǵanda, arasynan jińishke eki stýdent qana katar ótkendeı jol qalady. Korıdordaǵylardyń kóbine syǵylysyp júretini de sondyqtan. Kóktemde bolǵan profsoıýz jınalysynda Sashanyń trıbýnany judyryǵymen túıgishtegeni jaıdan jaı emes.

Aleksandr Semenov altyn shashty, eńgezerdeı uzyn, sary jigit edi. Ylǵı áskerı kıimmen júredi: jazda sur gımnasterka, galıfe, jyltyr hrom etik, qysta kónetoz ofıserlik shıneli ústinen túspeıdi. Shekesi shyǵyńqy dóńgelek mańdaıynda ájim joq, sol jaq samaıynda, sál kóterińki sırek sarǵysh qasynan qulaqqa qıǵash túsken eki elideı tyrtyq bar. "Dańq" ordendi ójet tankıstiń soǵystan qalǵan belgisi osy ǵana. Áıtpese, júzi jyly, kóńili shýaq. Munymen bir bólmede jatatyn Taıman:

— Sen bar ma, Sasha, surapyl soǵys turmaq, tóbeles te kórmegen adamsyń, — dep ázildeıtin.

Osy Sashanyń ádetten tys, myqtap keıigeni: ashýlanǵanda sary júzi laı sýdaı kúlgin tartyp, tútep ketedi eken. Gımnasterkasyn kerip turyp jalpaq jaýrynyn bettestire jazdap, múıizdi keń alaqanyn jaıa tańdanady. Tanaýly, úlken murnyn shýyldata tartyp qap, kókshil kózin shytynaǵan áınekteı jarq-jurq etkizgende, ashýly Sashaǵa týra qaraýdyń ózi qıyn eken.

— Bul úıdiń arhıtektýralyq jobasyn jasaǵan kim? — dep, prezıdıýmge qarap, jekire surap aldy da, jaýabyn ózi berdi: — Iá bir ómirden artta qalǵan, talǵamy tozǵan topas ta, ıá bir nıeti qara zıankes!..

Prezıdıýmdi basqaryp otyrǵan Dáýletov edi, avtomat qalamymen grafındi shyńyldatyp tura keldi. Semenovqa toqtam salar ma eken dep, qataryndaǵy rektorǵa qaıta-qaıta jaýtańdaǵan. Biraq rektor eshteńe deı qoıatyn emes, tolyq denesin stolǵa jyǵa súıep, jaǵyn taıanyp únsiz qalypty.

Dáýletov trıbýnada turǵan Sashaǵa jeńil, shuǵyl burylyp:

— Semenov, baıqa! Shekten shyqpa! — dedi. Úninde úlkendik bar, nyqyrta aıtty.

Sasha suraqty keskinde Dáýletovke qarady:

— Meniń aıtyp turǵanym shyndyq, nesin baıqaıyn?

— Bul úı soǵystan burynǵy joba boıynsha salynǵan...

— A, ony ózgertýge bolmaıtyn ba edi? Úı soǵystan keıin salynyp, keshe bitken joq pa?

Stýdentter tez tutanǵysh halyq emes pe, zaldaǵylardyń bári Sashany qoshtap, ár jerden replıkalar jaýa bastady:

— Jańa korpýske shyǵamyz dep úsh jyl kútken úıimiz-aý

bul!

— Korıdorynan eki kisi qatar júrse, qarsy kelgen qaıda keterge jer tappaıdy.

— Oıbaı-aý, qos dýalǵa qysqan da qoıǵan...

Rektor shydaı almady. Jurtty tynyshtyqqa shaqyryp, grafındi syndyra jazdaǵan Dáýletovty otyrǵyzdy da, ózi turdy. Stýdentter baıaýlap baryp, basyla berdi.

— Joldastar, jaı, jaı... — dep, kópti toqtatty da, Semenovqa qarady: — Siz sonymen ne aıtpaqsyz? Usynysyńyz ne?

— Meniń usynysym, — ýnıversıtetke laıyq úı kerek. Moskva ýnıversıtet!, negizinde, stýdentter kúshimen salynyp jatyr. Ózimiz salamyz.

Qoshtaǵan jurt taǵy da dý-dý etti. Rektor jymıyp kúldi. Semenov trıbýnadan tústi...

...Sol Sasha synǵa alǵan ýnıversıtet úıi osy edi. Jaǵalaı samsaǵan esikterdiń kóbi jabyq. Jurttyń deni dálizde júr. Árkim óz isin rettemek: bireýler kitaphanadan alǵan kitaptaryn tapsyrýǵa asyǵady, bireýler aldyn ala vznos tólemekke komsomol komıtetine kiredi, bireýler dekanattarǵa, kafedralarǵa barady. Keı aýdıtorıalardyń aldy emtıhan tapsyrýǵa kezek kútip, osharylǵan stýdentter; biri konspektisine, biri kitabyna shuqshıysqan. Endi bireýler bárin biletindeı, kez kelgenin jatqa soǵatyńdaı batyl, taǵat tappaı, eki alaqanyn ysqylap qoıyp, digirlep bolady:

— Álgi shákirt áli jaýap berip jatyr ma? Túý, shyǵyp bolmady-aý, tipti... Ustaz uzaq suraı ma, álde shákirttiń ózi myljyń ba?

Aýdıtorıa esiginiń sańylaýynan syǵalap turǵan bir áljýazdaý, juqaltaı qyz basyn shulǵı kóterip alady da, ózine taıaý serikterine aptyǵa sóılep:

— Oıh, júregim dúrsildep barady, — dep, sál shalqaıa bere kózin tas jumyp ap, eki suq saýsaǵyn qarama-qarsy bizdıtip ákele jatady: — Biletin suraǵym kelse túıise qal!

Taıman osy bir shoǵyrdy jaryp ótti. Jurttyń syńaıyna qarap bir kúlimdep, bir tunjyrap ótti. Kúlimdegeni — ózi mundaı mindetterden qutylǵan; tunjyraǵany — Mýsın emtıhan alǵan gıdrogeologıadan "orta" alyp, aldaǵy semestrde stıpendıasyz qalǵan. Qaıta tapsyrýǵa ruqsat joq, ruqsat bola qalǵan kúnde de Mýsınnen jaqsy baǵa alýy kúmándi; sonymen, amalsyz, praktıkaǵa — úıine attanǵaly júr. Ýnıversıtettegi ózge jumystarynyń bárin bitirgen.

Qazir eki-úsh saǵattan keıin júretin poezǵa bılet alyp ta úlgirgen: oǵan keregi Aıbar ǵana, sony izdeıdi. Ony da izdemes edi, keshe ózi:

— Erteń keterińde maǵan jolyq, mindetti túrde jolyq, — dep, qaıta-qaıta tapsyrdy. Ne aıtaryn Aıbardyń ózi biledi.

Taıman komsomol komıtetine asyǵa kirdi. Biraq Aıbar joq. Esik jaq shettegi bir stolda osy Taımannyń ózimen birge oqıtyn stýdentter, ylǵı "Profesor Saparovtyń dosy" dep ataıtyn tyǵynshyqtaı tapal jigit Arynǵazy otyr.

— Sen ne ǵyp otyrsyń?

— Aıbardy kútip...

— Ol qaıda?

Arynǵazyda turaqty minez bolmaıtyn: keıde túkpen isi joq mańǵaz, kerenaý, kerdeń; keıde sonshalyq jeńiltek, alypqashpa, qý. Qazir osy sońǵy qulqyna baǵyp, qysyq kóziniń kenet kúlki shaqyryp zyr júgiretin kishkene qarashyǵy jylt-jylt etti:

— Álgide osynda edi... Aı, taba alar ma ekensiń?

Arynǵazy áldeneni aıtpaı, jasyryp ishine búkken bolady.

Onysyn jyltyldaq kózi áshkerelep tur.

— Nege tappaımyn, qaıda, aıtshy! — dedi Taıman shydamsyzdanyp.

— Nege asyqtyń sonsha, bir jaqqa ketip baramysyń?

— Ketip baram, árıne.

— A-a!.. Úıge júrdiń be?

— Iá, úıge júrdim, qosh bol, — dep, Taıman qolyn usyndy. — Óziń praktıkaǵa qashan júrmeksiń?

— Oı, meni qoıshy, men baram ǵoı... Al, beri kel, — dep, Arynǵazy Taımandy usynǵan qolynan ózine tartyp, eńkeıtip aldy da, sybyrlaı sóıledi. — Anaý shettegi, úshinshi aýdıtorıany bir qarashy!

Taıman úshinshi aýdıtorıanyń esigin aqyryn ashyp edi, esikke syrtyn bere, terezege qarap, Aıbar men Záýre tur eken. Záýreniń de búgin astanadan alys oblystaǵy úıine júretinin Taıman estigen. Sirá, Záýre attanar aldyndaǵy syrlasý bolsa kerek, ekeýi ádeıi ońasha qalypty. Bul ońashalyqty Taımannyń buzbaǵysy da keldi, Aıbardyń ózine aıtaryn tyńdaǵysy da keldi.

Ne isteý kerek? "Qoı, bolmas, kireıin..."

Taıman esikten kinálideı batylsyz kire bergen. Muny ekeýi de sezgen joq. Jalǵyz-aq, Záýre ári qarap, terezege qadalǵan qalpy, serigine:

— Qoıshy osy, seniń qasyńda tursam ishim pysady, — dep kelip, qatqyl únmen bir tujyrymdy baılaý aıtyp qaldy. — Meniń ıdealym basqa!

Záýreniń qabaq túıe, kishkene ernin búrip alyp, bezerip turǵan keıpin Taıman tý syrtynan dál boljap, kórmeı tanydy. Onyń sózindegi zil Aıbarǵa emes, ózine túskendeı, esikten attaı bere qalshıyp turyp qaldy. Aıbar Záýrege bul kezdesýde de óz júregin uqtyra almaǵany ǵoı!.. Qazir álgi aýyr soqqyny áreń kóterip, eseńgiregendeı bir yńǵaısyz, sharasyz halde qalǵan.

Taıman kóńilin bir oqys sezim bılep ketti. Onyń Aıbarǵa degen músirkeý ekenin, álde yza ekenin bilgen joq, sony ajyratýǵa ýaqyty da bolmady, áıteýir, ne de bolsa Aıbarǵa arnalǵanyn biledi: ózin bir bóten qol keıin julqyp qalǵandaı, tez keri sheginip shyqty da, esikti tars japty. Tek osy arada ǵana esik dybysyn álgilerdiń estip qalǵanyn eskerip, júgire júrip ketti. Jańa ózi ádeıi izdep kelgen Aıbarynan endi ádeıi qashyp bara jatyr.

Taıman sol betimen eshkimge jolyqpastan jataqqa kelip, jolǵa shyǵyp ketken.

Aıbar mynaý hatyńda osy Záýreni taǵy aıtypty. Áneýgiden keıin de sýymaǵan.

"Súıgen júrek osynsha ystyq bolar ma, — dep oılady Taıman, — qyzyq. Qyzdyń sol Aıbardan bezgendegi ıdealy qandaı eken?!"

16

Taıman túsken vagonnyń aldynda turǵandardyń birazy stýdentter eken: ýnıversıtette ózimen birge oqıtyn dostary. Kórispegenderine jyldar ótken joq, bas-aıaǵy eki-úsh aı ǵana, biraq dostar arasyn jylýyna bólegen saǵynysh bar.

Taımanǵa elden buryn umtylǵan Sasha boldy: ony vagon baspaldaǵynan julyp ap, julqyp túsirip, aıýdaı qorbańdap, jabysa aımalap qaldy:

— Eh, sh-shaıtan!..

— Jetti endi... Bosat tapyrańdamaı!

Aıbar da kelipti, biraq Záýre aldyndaǵy sypaıylyǵy bolar, mynalarsha daýryǵa tabyspaı-aq, jaıdary júzben jaqyndap, jolaýshy qolyn qatty qysty da, uzaq silikti.

Mine, mynaý orta boıly, taldyrmash, symbatty qyz — Záýre. Qolmen quıǵandaı sulý tulǵasy, ásirese aq óndi, albyraǵan ashań bet-júzi alǵash kórgen jigitti á degennen arbap, uzaq qarata jazdar edi. Úlken qara móldir kózinde álde erkelik, álde naz — bir túrli bir jumsaq, momyn uıańdyq bar. Ústinde aspan tústes kógildir jibek kóılek; qyz qylań etse, sýdyraı tógiledi. Túzý aıaǵyndaǵy bıik ókshe týflı de, moınyna bos salǵan torǵyn oramaly, qanatty jelpýishine deıin kóılek tústes kókshil. Osynyń bári qyz boıyndaǵy sánmen birge taza talǵamdy da tanytqandaı.

Záýre Taımanǵa salaly, názik saýsaqtaryn usyna bere, aq júzinde qyzǵylt tolqyn oınatyp, sál jymıyp kúldi:

— Qosh keldińiz!

Kúlki jik salǵan juqa qyzyl erni kirshiksiz aq tisterin kúnge shaǵylystyra bir sátke ǵana tizilte jarq etkizip, kaıta jasyrdy.

— Raqmet! — dedi Taıman.

Aıbarmen bir turǵasyn ba, áıteýir osy qyz Taıman kózine burynǵydan góri sulý, burynǵydan góri súıkimdi kórindi. Kúlkisi qandaı ádemi: Záýre kúlse, aq betiniń eki jaǵyna eki núkte shuqyr paıda bolady. Oǵan nur uıalaıdy. Kún nuryndaı...

Kún demekshi, kún áne, anaý tórt qabat úıdiń shatyryn qushyp, tómen eńkeıdi. Qyzǵylt nuryn qıys shashady. Kún shuǵylasyn perrondaǵy myna bir bıik terek kóleńkeli asfált ústine altyn japyraqtaı shashyp tastap, aqyryn dirildetip qoıady. Qolaına betindeı bir úzik sáýle terek kóleńkesindegi Arynǵazynyń kekil shashyna túsip tur.

Arynǵazynyń qolynda Taımannyń chemodany, ózderine qarsy bettegen Almasty kórdi de, jelkesin qunystyra bere, alasa boıyn odan da góri alasarta túsip, shyqylyq kúlkisine taǵy basty. Onsyz da qysyq kóziniń ornynda eki qalyń syzyq qana qalypty. Sál tańqylaý tanaýy deldıip tur. Sholaq jeńdi aq kóıleginiń jaǵasy alqa-salqa, bir ýys kekilin de jóndep taramaǵan, mańdaıyna japsyra salǵan jabaǵydaı uıysa dýdyraıdy.

— Almas keldi, Álken keledi, Dosov keledi... — dep, bir kisi emes, beıne úsh kisi kele jatqandaı, bir atty ár saqqa júgirtip, suńq-suńq etedi.

Almas ádettegi qalpy, qara kostúminiń omyraýynan kóringen aq kóılekke qıyltyp turyp qara galstýk taqqan. Shalbarynyń qyry pyshaq syrtyńdaı, tip-tik. Basta shlápa, aıaqta jyltyr qara botınka. Qolyndaǵy kúmis bederli, ımek bas taıaǵyn tyqyldata aqsap, perronǵa shyǵa berip edi, qaqpa aýzynda turǵan áıel:

— Perron bıletin aldyńyz ba? — dedi.

Almasty uıaltý úshin osynyń ózi-aq jetkilikti edi, selk etip, jan-jaǵyna qyzara qarap, keıin ketti de, vokzal úıiniń kishkene terezesinen bılet aldy. Endi qaıtyp perronǵa shyqqansha bolǵan joq, poezd toqtap, Taıman túsip jatqan.

Perron ústi yǵy-jyǵy adam, kóńildi qarbalas. Osynsha jurttyń aýadaı tolqyǵan san túrli únin basa, qýatty reprodýktordan Birjan ániniń Júsipbek shyrqaǵan sulý sazy estiledi:

Kánekı sonymenen shyqqan múıiz, qasynda

sulýlardyń kóp jantaıdyq....

Ánshi daýsy júz buralady, myń qubylady. Jazǵy tunyq aýada keıde baıaý júzgendeı, keıde shyrlap ushqandaı, kóp ústinde qalyqtaı quıqyljyp tur. Dombyrasy árbir daýys tolasynda kúmbir-kúmbir qosylyp qoıady. Óleńniń ásirese sońǵy jolyn móldirete, baıaýlata kep, úzilip aıtady.

Almas Taıman túsken vagon aldyna jetýge asyǵady. Perrondaǵy adam shoǵyrynan kımeleı umtylyp, áreń sytylady. Taımandarǵa endi jaqyndap, anadaıdan aıǵaılap amandasa bergende, aldynan kese kóldeneń ótip bara jatqan bir jas áıeldiń gúlin qaǵyp ketip, túsirip aldy. Kilt toqtap, jerde shashylǵan gúldi jınastyryp jatyp, qaıta-qaıta keshirim surady. Anaý azdap qońyraıa bastap edi, sóıtse de Almas elbeńdeı qalǵan soń izinshe kúle bas ızep, keshirim ısharatyn bildirdi.

Arynǵazy osy kóriniske kúlgen eken.

Almas bularǵa áreń jetti. Jasandy aıaǵyn aýyr qozǵap, sharshańqyrap jetti.

— Aman keldiń be, Taıman! Keshiktim be dep em, úlgirdim-aý, áıteýir. Úıden shyǵa júgirdim. Tramvaıǵa da týra kele qoıyp, áıteýir... — dep, "áıteýirleı" beredi. Júgirgeni ótirik bolǵanmen (Almas júgire almaıdy), asyǵa, aptyǵa kelgeni ras, — kostúminiń qulyn saýyryndaı tolyqsha keýdesi kóterilip-basylyp jıi qozǵalady.

— Áne, bul sóıtedi, ylǵı keshigip júredi... — dep, Arynǵazy qýlana kúlgende, qysyq kózi taǵy da jumylyp ketti. Ázil aıaǵyn nege tirep turǵany belgili. Tilge tıek tapqysy keledi: ekinshi bir ádetine basyp, qıas qaljyń izdeıdi.

Sony túsingen Sasha raqattana kúlip aldy da, Arynǵazyǵa qabaǵyn túıgen bop, onyń sózin óz tilinde ile jalǵap jatty:

— Tasta ári, tergep-teksermeı! Búgin Masha komandırovkadan keldi degen, sony qarsy alǵan shyǵar, neń bar?!

Arynǵazy odan saıyn tunshyǵa kúlip, jańa ǵana aıtylǵan Birjan ániniń sońǵy jolyn ózinshe, ándete, burmalaı qaıtalap:

Kánekı sonymenen shyqqan múıiz,

Qasyńda Maǵrıpanyń kóp jantaıdyń, —

dep qaldy.

Túý, osy Arynǵazyny-aı! Keıde aıaqastynan kisimsip, kip-kishkentaı bop shirene qalady. Onda jan balasyn mensinbes bul: jurttyń bárine manaýraı qarap, tipti eshkimniń sálemin almaı qoıady. Al, endi birde joq jerden jyltyńdap shyǵa keledi. Bir qýlansa jáne orynsyz eser, dáıeksiz, sheksiz ázilqoı. Úlken bol, kishi bol, báribir: Arynǵazy keneshe qadalyp, quldyrap bolady. Osyniki ne minez?

Maǵrıpanyń aty atalǵan jerde Almastyń jaıy kete bastaıdy, bul joly da qysyla qyzaryp:

— Tek, jetti! Nemene, men qurdasyń ba edim seniń? — dep, sybyr etip, ne isteýdiń babyn tappaı sál daǵdardy da, aqyr aıaǵynda. — Ah, — dep, basyn shaıqap, baıaý sóıledi. — Bular ma, bular otqa salar... Jasy úlken dep syılaý da joq. Já, sóıleı turyńdar, áıteýir...

Osynyń bárine — jurttyń áziline azyq, Almastyń qysylýyna sebep bolyp júrgen Maǵrıpa deıtin bir jesir áıel ǵana: Almas sonyń úıinde turatyn. Sol áıeldi mynalar birese Maǵrıpa jeńgeı, birese Masha dep, kóp kózinshe Almas aldynan ádeıi kóldeneń tarta beredi. Tipti yńǵaısyz-aq. Almas bul jesir áıeldiń úıine erikkennen baryp júrse bir jón, onda kúlkishil qýlarǵa qoıatyn kiná da joq. Biraq olaı emes. Ýnıversıtet bolsa, jyldan jylǵa ulǵaıyp barady. Tek Almas kelgen úsh-tórt jyldyń ishinde ǵana jańadan eki fakúltet ashyldy. Stýdentter sany kóbeıe tústi. Jataqhana tarshylyq etti. Ýnıversıtet óz esebinen stýdentter úshin úı jaldady. Almas jataqhanada Arynǵazymen birge jatatyn. Bir bólmede segiz stýdent turdy. Munda Almas sıaqty buryn maıdanda jaralanǵan, qany tapshylaý adamnyń leksıadan qaıtqan soń tynyǵýyna múmkindik az; ásirese sabaqqa daıyndalý-aq qıyn. Sonymen Almas Dosov bıyl kóktemdegi bir demalys kúni uzaq ýaqyt joq bop ketti de, tús qaıta Arynǵazyǵa kep:

— Al kettim. Meni shyǵaryp sal! — dedi.

— Qaıda?

— Úı taýyp keldim. Ońasha, tamasha úı.

Sol kúnniń keshinde Arynǵazy Sashaǵa qyltyńdap kezdesti:

— Oıbaı keremet, Almasty úılendirip kelemin.

— Ný!

— Olla da ras.

— Úıge shyqty ma?

— Dál solaı! Búgin tek qas pen kózdiń arasynda sabyndaı buzyldy da joq boldy.

— Jaqsy eken.

— Jaqsylyǵy sol, bir úıde bir jas áıelmen ekeýi ǵana.

— Ný!

— Dál solaı!

Ospaq osydan bastaldy. Sasha ádetinde joq minez tapty — Almasty ázildeıtin boldy. Arynǵazy ekeýi munyń ańqaýlyǵyn da, uıalshaqtyǵyn da aıaq astynan ańdyp taýyp, bir kádege asyryp qaldy. Bul ekeýine basqa jigitter de eligedi: Almasqa tuzaq quratyn "qýlar" toby kóbeıip barady. Keıde tipti qaljyńǵa joq Qabenge deıin qosylady, endi qaıtersiń?!

Sasha men Arynǵazy Almasty kúni keshe jáne aldap urdy. Tús kezinde ekeýi Maǵrıpanyń qabaǵan kúshigin sháýildetip, úıge entige kirdi. Arynǵazynyń qolynda setka, ishinde qaǵazǵa oraýly grafın bar.

Almas aldynda Arynǵazydan góri Sashanyń ıyǵy bıikteý, bedeli úlkendeý bolǵan soń ádeıi kelisip alǵan-dy, sózdi sol bastady.

— Almas, — dep, ol muny stol janynda otyrǵan jerinde búıirinen bir túrtip ketti: — Tur!

— Ne buıyrasyń? — dep Almas ta ushyp tura keldi: ekeýiniń bir jaqsylyqpen kelgenin sezgen edi.

— Mine, mine, tap osynyń durys, dál osynyń unaıdy maǵan. Ózińe málim, erteń Taıman keledi, sonyń qurmeti bolsyn! Masha da erteń kele me?.. Durys-aq! Olaı bolsa káne, soldat ómirin eske túsirelik, neń bar káne? Oı er ediń-aý! Arystan ediń-aý sen! Káne kórsetshi bir sol erligińdi, jolbarysym!.. Ha-ha-ha!..

— Toqtaı tur, ne ǵyp óńmendep kettiń munsha? Tura qal, senderde ne bar? — dep, Almas ta syltı bastady.

— Bizde sharap bar, tátti sharap, — dep, Arynǵazy sózge osy arada ǵana qosyldy. Bul tusta mynaý óz-ózinen jumarlana shyqylyqtaı beretin kádimgi quldyraýyq Arynǵazy emes, oıynmen isi joq, túk bilmeıtin mańǵaz, manaýraǵan bireý: búırek betine kúlki emes uıqy jıyp alǵan, qysyq kózdiń jyltyldaq qarashyǵyndaǵy oınaqy ushqyndardy da sóndirip tastapty.

Almas tegi tátti sharapty jek kórmeıtin:

— Al, onda ne turys bar, tastańqyrap jiberelik olaı bolsa...

— Joq, — dedi Sasha, — sen áýeli úsheýimizge tamaq daıynda!

Maǵrıpa bolsa komandırovkada, onsyz tamaq pisirýde qıyn. Almas sony aıtyp, taısaqtap kórip edi. "Aıtam ǵoı, so jeńgeıge ábden arqa tańyp alǵansyń" dep Arynǵazy; "Ózin de daıyndaı alasyń, anaý jylǵy blındajda et pisirgeniń esinde bar ma" dep Sasha, — ekeýi eki jaqtan jabysyp, aqyry Almasty kóndirdi.

Almas tarlaý mańdaıyn qaıta-qaıta súlgimen sıpalap, eki saǵat kýhnáda kúıbeńdep júrip et pisirip, buryshtap, tuzdyqtap, ábden baptalǵan tamaqty stol ústine ákelgen; anaý ekeýi:

— Aıtam ǵoı, senen asqan aspaz joq!

— Oı, raqmet!

— Spasıbo Sýleımaný, — desip, shanyshqylaryn ala umtylysty.

— Kilt tura qalyńdar! Qur raqmetteriń ózderińe, álgi sharaptaryń qaıda?

— Oh-ýh, sol bar eken ǵoı, Aryn, alyp bershi!

Arynǵazy ápergen grafınnen úsh stakanǵa móldirete

quıyp, Almas:

— Al, men kettim, saý bolyńdar... — dep simire berdi de, stakandy erninen julyp ap, ushyp turdy. — Óı, mynaý shaı ǵoı!

Sasha men Arynǵazy bir shalqalap, bir búktele qap, shek-silesi qatqansha kúldi.

Almas ne ashýlanaryn bilmeı, ne kúlerin bilmeı, ańtaryldy da qaldy...

Mine, ylǵı isteıtinderi osy. Oı, qýlar-aı!.. Al, endi myna vokzal basynda istep júrgenderin kórdińiz be? Bul da sol úırenshikti qyrsyqtyqtyń jalǵasy, ne aıtýǵa bolady bularǵa?

— Qoı, bu ne turys, — dep, Almas, máz-máıram jaınap turǵan Taımanǵa buryldy: — Júrelik, tramvaıǵa barmaımyz ba?

17

Taıman ózin kútken dostaryna ishteı qatty rıza edi, tipti qushaǵyna syısa kóz aldyndaǵynyń bárin qushyp súıgisi de keldi. Jarqyn júz, jarasymdy ázilder... qandaı jaqsy! "Ortań qandaı raqat senderdiń, — dep oılady ol, — shybynsyz jaz-aý!.."

Aıbar da kóńildi: Záýremen qoltyqtasyp, qatar kele jatyr. Kóńildengendegi keskini qyzyq: usaq tisterin tiziltip qoıyp, ernin kerip tastap, ezýin jımastan júredi. Dóń bitken úlken murnynyń ushy tership, óz qalpyna ózi raqattanady. Qıyǵyna ájim jıǵan nurly kózi kisige tússe, jyly meıirimmen ushqyndap turady. Kúlgeni de, súısingeni de — bári de sol-aq. Bári únsiz isteledi. Ojar bireý janyn qınap, oqys ashýlandyryp almasa, osy qalpynan ózgere qoıýy da ońaı emes. Mundaıda eshkimge táýelsiz, eshkimge uqsamaıtyn, tek ózine ǵana tán oıy, sózi, salmaǵy bar adam ekeni mıyna kirip te shyqpaıdy, — "jetek arasynda bos", múlde eleýsiz qalady: ózin ózge túgil ózi de umytyp ketkendeı, esten de, esepten de birjola shyǵaryp tastaıdy.

— Sen bıyl demala aldyń ba? — dedi Taıman oǵan.

— Joq. Endi oılap júrmin. Saparov joldas oqý jyly bastalǵannan keıin demalys úıine jiberip alam degen.

— Munyń bıylǵy tabysy — stadıon, — dedi Almas.

— A, qurylys jumysy bitti me?

— Bitkeni nesi! Keshe sheberler oıyny sonda ótti.

Sasha Taımanǵa jataqhanadan oryn alyp qoıǵanyn aıtady:

— Taǵy da birge turatyn bolamyz. Bıylǵy stýdentterdiń kóptigi sonsha, eki oryndy áreń aldym.

— Taıman, — dedi birde Aıbar, — sender tramvaımen ketesińder ǵoı, men troleıbýsqa otyram. Ýnıversıtetke barýym kerek.

— Nege asyqtyń? — dedi Arynǵazy.

— Kisiler shaqyryp qoıǵanmyn, kútip qalar. Búgin jańa oqý jylyna arnalǵan kesh ótkiziledi.

Áli ózgerer emes, áli aýzy jabylar emes. Záýre qabaq shytyp, renish bildirdi:

— Sensiz ótpeı me ol kesh!

— Uıymdastyrý kerek qoı.

— Fý, uıymdastyrý! Sony bireýge tapsyra salsań bolmady

ma?

Bóten bireý bolsa Aıbar álde qaıter edi? Záýrege amalsyz irkilip:

— Joq, barýym kerek, — degennen ári asa almady.

— Seniń isteıtiniń ylǵı osy. Adamǵa usap birge shyǵasyń da, jarty joldan jónińe ketesiń. Qalam da baram...

Aıbar úndegen joq. Odan qolyn tartyp ap, bóline bergen Záýreniń aq qolǵaby asfált ústine ushyp tústi. Ony Aıbar baıqamaǵan edi, qyzdyń ózi eńkeıip aldy. İshteı taǵy kúıip ketip, ernin ǵana qybyr etkizip, dybyssyz: "Nevejda" dep qaldy.

— Biz she, biz aparyp salaıyq, jalǵyzsyramaı-aq qoıyńyz, — dep quntyńdap, qarynan ustaı bergen Arynǵazydan Záýre shyntaǵyn ilgeri sermep qap bosandy da, úndemedi. Qaradan qarap kádimgideı sharshap aqsur júzin kenet shylaý shalyp, kúrsinip kele jatyr.

— Meıli, qaıtemiz, ózi barar... — dep Aıbar jurtqa bas tep, troleıbýs toqtaıtyn jerge buryldy. Kóz qıyǵyndaǵy kóńildilik ájimderi osy tusta ǵana tarap, erni tisin qasyrypty. — Keshke ýnıversıtetke kelesińder ǵoı?

— Sóz bar ma, — dedi Sasha shulǵyp.

Aıbar jańa kep toqtaǵan troleıbýsqa asyǵa júgirdi.

18

Tramvaıdan aldymen Záýreni túsirip, sodan soń aq taıaqty Almas túsip, bári jataqhanaǵa birge kele jatqan. Záýre baǵanaǵydaı emes. Taıman men Sashanyń ortasynda kóńilsizdeý kele jatyr. Chemodandy bulǵańdata domalanyp Arynǵazy júr.

Sasha gújildep, ázilin tıar emes:

— Qyz boıjetse kinámshil bolady.

Záýre qarsylasady:

— Áıel adam jalpy erke bolýǵa tıis.

— Nege?

— Negesi sol, aınalasynan áıel tek qurmet qana kútedi. Ony kóp adam túsine bermeıdi.

Taımannyń oıynda eshteńe joq:

— Er bolsyn, áıel bolsyn, aldymen adam bolýy kerek qoı, — deı qoıyp edi, Záýre ilip qaldy:

— Nege olaı deısiz? Álde men adam emespin be?

— Jo-o-oq, jalpy degenim ǵoı!

Bul sózdi Záýre óz adresine qabyldap, taǵy qabaq shytty.

Jataqhanadan shyqqan Dáýletovtyń túkpen isi joq, eki qolyn qaltasyna sap, ózimen ózi bolǵan qalpy, kózin kóp terektiń ushar basyna tige samarqaý basyp, bulardyń janymen ysqyryna ótken. Sasha daýystady:

— Jabas, sálem!..

Dáýletov kózin terek basynan taıǵyzyp, bularǵa qarady, qarady da shuǵyl ózgerdi.

— Prıvet ı pochtenıe! Oý, Taımandy qara! S prı-e- ezdom!.. Túý, Almas aǵaı, sálemet-jaqsymysyz... — Shoqtaı jaınaǵan úlken dóńgelek kózi uıasynan yrshyp túserdeı qansha badyraıǵanmen, bir tóńkerilgende bir-aq adamdy kórýge jaraıtyn sıaqty: — Ý-ý-ý-... Záýr-resh! Siz de Taımandy kúttińiz be?!

Dáýletov jiti basyp kep, báriniń qolyn tez-tez qysyp shyqty. Ásirese qyzdyń qolyn qaıta-qaıta silkip, ıegin ilgeri shyǵara umsynyp, shúıligip qaldy. Kenet qubylyp ketken bet-júzinde bir túrli bir qupıa qumarlyq, áldeqandaı aldamshy oınaqylyq bar. "Táıt!" dese usha jónelerdeı ózin sonshalyq jeńil, qýnaq ustaıdy; qımylynyń bári shıraq, op-ońaı; lyp-lyp etip, qylań urady:

— Sizderdi bógep qaldym ba, ǵafý etińizder.

Záýre júzi jadyraı qapty, jigit boıyndaǵy kóz tartyp, kóńil arbap turǵan sylqym sypaıylyq buǵan qatty áser etken, kúlimdeı til qatty:

— Oqasy joq.

Dáýletov Taımanǵa qymtyryla qarady:

— Ruqsat etseń, Záýreshti bir mınýtke...

— Menen ruqsat.

Qyz ben jigit bóline berdi. Dáýletov esine birdeńe túsip ketkendeı, buıra shashyn dir etkize jalt qarady da:

— Taıman, úı-ishi saý shyǵar? — dep, oǵan jaýap kútpesten ári buryldy: — Jarar, keıin kelem saǵan, sonda detalno surap bilermin.

Mundaıda Arynǵazy shydam tabýshy ma edi, Záýreden dórekileý túrde aıǵaılaı surady:

— Biz kete berelik pe?

Qyz ózine qaraı jel urǵan taldaı ıilip, búgilip, lypyp bara jatqan Dáýletovtiń qoltyǵynda, Arynǵazyǵa moınyn ǵana burdy:

— Meıilderiń.

19

Osy kúnniń keshinde Sasha men Taımannyń bólmesine jınalǵandar dúr kóterilip, ýnıversıtetke barmaq bolǵanda Almas shlápasyn kıip, jurtpen qoshtasa bastady.

— Aý, sen barmaýshy ma ediń? — degen Arynǵazyǵa:

— Baryp, nesine baraıyn? Báribir bıleı almaımyn. Onyń ústine álgi sharaptiki me, basym aýyryp tur, — dedi Almas.

— Onda jaqsy. Mashaǵa sálem aıt!

Almas muny estimegen bop, syrt aınaldy: ábden jalyqtyrǵan sóz. Onysy bir durys nıetten aıtylǵan sóz bolsa eken-aý, taǵy qańqý, taǵy qaǵytý... Áıtpese, ne bir jan-júregi eljirep bara jatyr deısiń?

Arynǵazy qý bosqa domalanady, ótirik quntyńdaıdy, shynyna kelgende ol Almastyń ýnıversıtettegi keshke barmaǵanyna tilektes. Onyń birneshe sebebi bar. Eger Almas ózimen birge bara qalsa, Arynǵazynyń odan qıyla surap ap, ýaqytsha kıip júrgen syqyrlaq sary botınkasyn ózi kıem deýi múmkin. Onda Arynǵazy jalań aıaq qalady. Al, qaıyptan taıyp olaı etpegen kúnde de Almaspen birge júrý Arynǵazy úshin asa jaısyz: ol muny aqsaqsyń, asyqqanda júgirip júre almaısyń, ne kóńil hoshy kelgende bıleı almaısyń dep tastap kete almaıtynyn, tastap kete almasa, arqandaýly attaı buǵan amalsyz oralyp soǵa beretinin, oralyp soǵa berse, Almas Arynǵazyny ábden yǵyr etken uzynsonar aqyl-naqylyn asyqpaı qozdatyp, dińkesin qurta jalyqtyryp, aqyr aıaǵynda oıyn-saýyqtan op-ońaı aıyryp ap, uıqysyn keltiretinin jaqsy biledi. Demek, Arynǵazy álgide Almastan: "Aý, sen barmaýshy ma ediń?" — dep te jorta surap júr.

Ras, osy jataqhananyń komendanty mynaý Hrıstofor aǵaıdyń ótinishine qulaq qoıýǵa bolady. Munyki shyn ótinish:

— Al-l-mas, ty ýh-hodısh? Ne-net, ty ne ýh-hodı!.. — dep, kúrmele jalynyp tur. Ózi ýdaı mas, al, mas adam shynyn aıtady desedi ǵoı "bilgishter"!..

Qudaı Hrıstofor aǵaıǵa ólshep-piship, qıyp-kesip onsha sarańdyq etpeı-aq"artyq ketse saǵan ketsin" degendeı birshama mol bitim bergen. Qandaı deısiz ǵoı! Keshirińiz, siz bala kúnińizde jańa jaýǵan qardan jentektep, kisi jasap kórdińiz be?.. Já, ony qoıa turalyq, bylaı: bir kúrek ıi qanǵan sazbalshyqty sylq etkizip tegis jerge tastaı salsańyz — Hrıstofor aǵaıdyń isingen kónekteı jap-jalpaq beti paıda bolady. Onyń orta tusyna kúıgen kirpishtiń bir kesek synyǵyn qoıa qoısańyz — Hrıstofor aǵaıdyń judyryqtaı, qyp-qyzyl murny shyǵa keledi. Murynnyń eki jaǵyn ala, sál joǵaryraqtan basbarmaǵyńyzben eki syzyp kóz jasańyz da, onyń ústine taýyqtyń eki qaýyrsynyn jalbyrata shanshyp qabaq jasańyz, al, qabaqtyń joǵarǵy jaǵyna qansha syzyq syısa, sonsha ırek syza berińiz: Hrıstofor aǵaıdyń mańdaıy qyryq qyrtys ájim. Jalǵyz-aq, saz-balshyqtyń muryn ornynda turǵan tas-kesekten tómengi jerin alaqandaı ǵyp oıyp alýdy umyta kórmeńiz. Hrıstofor aǵaıdyń eshqashan aýzy jabylyp, ezýi jıylyp kórgen emes. Mine, qazir de ernin jaıa sóılep tur, bir aıtqanyn qaıta-qaıta aıtady (tiliniń tutyǵýyna deıin aýdarsaq, qazaqshasy mynaý):

— A-l-mas, sen ket-tesiń be? Jo-joq, sen ket-tit-pe! Ekeýmiz qal-laıyq osynda?..

Hrıstofor aǵaıdyń muny aıtqandaǵy oıy — Sashanyń baǵana munyń syrttan mas bop kelgenin sezip, stol ústinen alyp týmbochkaǵa tyqqan bir bótelke kagoryn aýzynan simirý. Ol basynda Almasqa emes, Sashaǵa jalynǵan:

— Sash-sh! Ber maǵan anaý bótelkeńdi... Erteń Dáýrenov ekeýińniń tósek jaımalaryńdy, tereze japqyshtaryńdy jańartyp berem. Kerýetteriń shaqur-shyqyr etedi eken, serippesin qataıttyraıyn. Myna buryshqa aına qoıǵyzsam qalaı kóresiń? Ný, anaý bótelkeńdi beri ákel, Sash-sh!

Sasha kúıip ketip, Hrıstofor aǵaıdy soldattyq qatygezdikpen dórekileý tildep: "Úıden shyq" — degen. Biraq, mynaý aldymen kózin shólmekteı óńsiz súzip bir túılige qarady da, izinshe ernin jaıyp jiberip maǵynasyz yrqyldaı berdi. Hrıstofor aǵaıǵa sóz ótpeıtin, ońaılyqpen kete de qoımaıtyn. Stýdentter arasyndaǵy osyndaı kóńildi bas qosýdy ádeıi izdep taýyp, áldeneni syltaý etip ylǵı ruqsatsyz kirip, aldymen árkimdi bir arqadan qaǵyp, árkimge bir "jarylqaımyn" dep ýáde berip turady da, jurt júzin jylytyp alǵannan keıin stol ústin jaıpaı bastaıtyn...

Hrıstofor aǵaıdyń qazirgi ótinishiniń Arynǵazy sózindeı emes, shyn ekenine Almas kámil sengenmen kóngen joq. Taımanǵa jaıyn túsindirip, keshirim surady da, ózi jatqan úıine qaıtty.

Kún jańa batqan. Aspannyń batys beti qyzǵylt qoladaı jarqyraıdy. Taý jaqyndap, qalaǵa tónip qalypty: tóbesi appaq qar, óńiri jasyl orman. Almas jańa kórgendeı tańyrqady: "basy — qys, baýraıy — jaz!.. Qandaı kontrast!"

Beker tańdanady: mundaı qarama-qarsylyq munyń ózinde de bar.

Almas Dosov tabıǵatyńda aqkóńil, ashyq adam. Minezi-aq ádemi: búkpesi joq, adal, tipti baladaı ańqaýlyǵy da mol. Biraq munysyn onymen syrlas adam ǵana biledi. Áıtpese, syrt túri bir kórgen kisini úrkitip-aq tastaıdy: sýǵa qulaıtyn jardaı qopsyp, sál shúńeıtteý kózine túılige tóngen qabaǵy tym dóń de qatý edi.

Bir joly Arynǵazy ony ádetinshe qaǵyta sóılep:

— Seniń bar qasıetińdi bir-aq qurtyp turǵan osy bir úrpek qasyń. Bylaı jatqyza jazýǵa bolmaı ma, muny? — dep, oınaqylanyp, Almastyń qabaǵyna ókshesin kótere yrǵyp jetip, qolymen sıpap edi, anaý:

— Bir túıilgen qabaqty jazýǵa bolady. Al, bir emes, eki emes, "er kezegi úsh" te emes, qatarymen tórt ret túıilgen qabaq bar ma, ol jonsań da juqarmaıdy, — dep, esineı jymıdy.

Almastyń munysy ázil bolǵanmen bir alýan syry da edi: segizinshi bitirgen jyly ákesi óldi, toǵyzynshy bitirgen jyly sheshesi óldi, onynshy bitirgen jyly soǵys bastaldy da, soǵys bitetin jyly ózi "ólip qaldy"...

Almas osy jaıyn aıtyp:

— Qyryq besinshi jyldyń ataqty ekinshi maıy kúni ózim óldim, — degende Arynǵazy shyqylyqtap kep, shegi qatqansha kúledi.

Almas kúlmeıdi:

— Ne kúlkisi bar, shyn aıtam, — dep kózin jypylyqtata beredi: — Meni kúlki etýge qumar-aq ekensińder ózderiń. Já, kúle turyńdar, áıteýir...

Onyń bul da bir syry: Berlın túbindegi aqyrǵy shaıqastardyń birinde oń aıaǵyn snarád julyp ketken Almas shynynda da ólgen adam edi...

Kóktemniń bir jańbyrly keshinde kúshpen syǵyraıtyp kózin ashsa, Almas óziniń áldeqaıdaǵy tap-taza keń bólmede, bıik tósek ústinde ekenin ańdady. Qasynda aq halatty áıel otyr da, odan ári basyn tańǵan eńgezerdeı bireý jatyr. Ol beri aýdarylyp túskende, sońǵy kúnderi ózimen birge soǵysqan jaýynger ekenin shyramytty. Almas ernin qybyrlatyp, oǵan til qatam degende aq halatty áıel de báıek bop, janyna jaqyndaǵan, bul qaıta talyqsyp ketti.

Álgi jatqan basy tańýly kisi — Aleksandr Semenov; "ólgen" Almasty oq astynan arqalap alyp shyqqan sol bolatyn. Muny qutqaram dep júrgende ózi bastan jaralanǵan: samaıyn mına jaryqshaǵy tilip ketti. Biraq ol bárine shydap, Almasty qaıtkenmen dárigerlik kómekke jetkizipti. Sol bette onymen birge ózi de gospıtálǵa túsken.

Bul oqıǵany Almas áli kúnge aýzynan bir tastamaı, qyrǵyzdyń "Manasyn" jyrlaǵan jomyqshydaı, aılap júrip aıtady.

— Ákem dindar adam edi, — deıdi Almas dostaryna. — Ólgen adamdy qudaıdyń tiriltip alatyny da, adamnyń ózi ólgenmen rýhy ólmeıtini me... áıteýir sondaı birdeńelerdi shubatyp kóp aıtatyn. Men oǵan senbeımin. Biraq sender mynaǵan senińder: Almas degen ólgen kisini tiriltken Sasha degen qudaı bar. Ol, mine, myna otyrǵan alyp sary.

Sasha ornynan mańǵaz turyp, Almasty qyzyǵa tyńdap otyrǵan Taımanǵa, Qabenge, Arynǵazyǵa jeke-jeke bas ıip shyǵady. Sodan soń bári daýryǵyp, bólmeni bastaryna kótere kep kúlisedi.

...Joryq jolyn birge ótken, gospıtálda birge emdelgen Sasha ýnıversıtetke de Almaspen birge kelip túsken-di.

Ol bylaı boldy: Sasha bes-alty aıda jazylyp ketti de, Almastyń aıaǵy keler jyldyń jazynda ǵana jetisti.

Sasha Aqtóbe mańynda Shubarqudyq munaı kásipshiligińde isteıtin aǵasyna keldi. Ol qýanyp ta keldi, qysylyńqyrap ta keldi: jaý jeńildi, beıbit kún týdy, — soǵan qýandy; esh jerde qyzmet isteýge murshasy bolmaǵan Sashanyń orta mektepten keıingi úsh-tórt jyl ishinde bilgeni tek soǵysý ǵana, odan basqa mamandyǵy joq, — osyǵan qysyldy.

Joq, olaı emes eken. Tankini bilgen Sasha traktordy da bildi. Shınelin sheship, jumys kıimin kıdi. Jerasty jóndeý brıgadasynyń traktoryna otyrdy. Degenmen, buǵan qanaǵattanbady. Oqyǵysy keldi. Biraq bıyl kesh. Ol keler jyldy kútti. Keler jylmen birge Almasty kútti: ol birge oqıyq, ýnıversıtetke túseıik dep jazǵan.

Qyryq altynshy jyldyń basynda Almastan taǵy hat aldy: kóktemde gospıtáldan shyǵyp, Sashanyń úıine keletinin habarlaǵan. Sasha qatty qýandy. Biraq Almas tez kele qoımady. Sasha asyǵa kútýmen júrdi. Aqyrynda Almas avgýste ǵana bosaı alatynyn aıtyp, Sashamen Almatyda kezdespek ekenin jazdy. Hatqa qosa atestatyn jiberip, ony Sashadan ýnıversıtetke óz atestatymen birge tapsyrýyn ótindi. Sasha solaı etti.

Avgýste Almatyǵa kelgen Almasty ýnıversıtet te, Sasha da kútip turdy.

— Bul ma, bul sóıtken de Sasha. Buǵan ba, buǵan qaryzym besshot! Sony tek qalaı óterimdi bilmeı azyp-tozyp júrmin, — dep, taǵy bir qoıady Almas. Mine, munyń jyry osymen aıaqtalady.

Almas jatqan Maǵrıpanyń úıi — qalanyń taý jaq shetinde. Bıyl kóktemde sálemdesip kirip shyqpaq bolǵan Sashaǵa Almastyń jańa qonysyn Arynǵazy táptishtep túsindirgen. Oqýshydan keshirim surap, Arynǵazynyń sol jolǵy Sashaǵa aıtqanyn buljytpaı qaıtalasaq, Maǵrıpanyń úı-jaıynan árkim-aq habardar bolyp qalýy múmkin eken-aý!..

— Mine, myna kóshemen bar da, anaý qaraǵaı qaqpaǵa buryl, — dedi Arynǵazy Sashaǵa Almas meken etken úıdiń syrtynan taqap kelip. — Ras, qaqpa syrtyńdaǵy "Saq bol! Qabaǵan ıt bar!" degen jazýdy azdap edireıińkirep oqýyń múmkin. Biraq odan jasqanba, tutqadan tarta ber. Qaqpany ashyp qalsań, mańdaı aldyńda shaǵyn ǵana kirpish úı turady. Úıdiń bıikshe baspaldaǵynan atyp túsken qyzyl kóz sur kúshik sháý-sháý etip, seni tirsekten ala ketetindeı jumyrlana júgiredi: álgi "qabaǵan ıt!" — dep dabyraıtyp qoıyp, seniń úreıińdi ushyryp júrgenderi — osy náregeı. Myńq etpe, túk sezbeıtin meńireý adamsha mań-mań basyp, úıge bette: kók aıyl kúshik julqyna shabalańdap, tobyǵyńa tónip-tónip qalar, biraq tistemeıdi. Aı, degenmen seniń júıketamyryń álsiz, shydamyń jetpeıdi-aý; odyrańdap, kúshikke jalt burylyp júrer me ekensiń? Áste sóıte qalsań esinde bolsyn, sol burylǵanyńda qabaǵyńdy shart túıip alyp, kózińdi alarta qoıǵaısyń. Bitti! Kúshik qoranyń bir buryshyna qaraı zyta jóneledi. Ol anturǵan qashyp bara jatyp ta úre beredi: aqymaqtyń qansha qaýqarynyń baryn sodan bilseıshi!.. Baspaldaqtan shaǵyn senekke enesiń. Oń qolynda kıim ilgish tur. Syrt kıimińdi sheship soǵan il de, galoshyńdy túbine tasta. Mańdaı aldyndaǵy esikte kilt turar; eger ashyq bola qalsa da oǵan kirip ketip júrme, uıat bolady, ol — sholan. Sol jaǵyndaǵy esikti ashsań, keń, jaryq bólmege kiresiń; qarsy aldyń qatar turǵan jibek shtorly úsh tereze, Bir buryshta býfet, bir buryshta shar aına, ortada — uzynsha stol. Bul — Maǵrıpanyń qonaqúıi. Eki qanatyńda jáne eki esik bar; onyń biri Maǵrıpanyń óz bólmesi de, birinde Almas jatady. Boldy.

20

...Almas kelgende Maǵrıpa ortadaǵy keń bólmede álbom qarap otyr eken. Esikten kire bergen Almasty kórip, raılanyp qaldy:

— Kóp kidirmedińiz ǵoı. Kútken kisilerińiz keldi me?

Maǵrıpa Almastan úsh-tórt jas úlken, "siz" dep syzylmaýyna bolady. Biraq, Almasqa osynysy unaıdy: kishilik emes, syılaý dep uǵady. Munyń uǵymynsha "sen" eki jaǵdaıda aıtylýy tıis: jaqyndyq, dórekilik! Maǵrıpa — oqyǵan, mádenıetti adam. Bul bir. Ekinshiden, Sashalar ne dese o desin, bulardyń ózara jaqyn derlik eteneligi joq. Sypaıy ǵana syılastyq bar.

Almastyń bul úıde turǵanyna bes aı. Osy bes aıdyń ishinde Maǵrıpa úıinde bes-aq jetideı boldy. Kóbine saparda júredi. Búgin de komandırovkadan keldi. Jáne nege ekeni belgisiz, osy joldan bir túrli jabyrqaý oraldy...

Almas Maǵrıpanyń qasynan óte bere qaıyrylyp, onyń aldyndaǵy álbomǵa kóz júgirtti:

— Mynaýyńyz tamasha eken.

— Kelińiz, kórińiz.

— Ras, kóretin sýret eken, — dep, Almas Maǵrıpanyń tór jaǵyna kep, stolǵa eńkeıdi. — Mynaý siz ǵoı deımin...

Almas Maǵrıpanyń jaıyna asa qanyq emes edi: bul qazbalap suramaıdy da, anaý ózdiginen aıta qoımaıdy. Jalǵyz- aq onyń qarjy mekemesinde tergeýshi bop qyzmet etetinin biledi, qyzmetine barynsha yntaly ekenin ańǵarady. Sodan soń, maıdanda áldeqashan qaza bolǵan Kúıeýin áli kúnge kóp oılaıtynyn azdap sezedi. Bir joly osyndaı bir jym-jyrt beıýaqta jarynyń qabyrǵadaǵy portretine uzaq qadalyp, dıvanda qybyrsyz otyrǵan Maǵrıpany Almas kórip, yńǵaısyzdanyp qalǵan: tym júdeý otyr eken. Osy bir syndar, qaratory jas áıeldiń aǵyn kórsetpeı árqashan sál qysyńqy turatyn qıyqsha qara kózinde, qoıý kirpiginde aıyqpaıtyn bir kirbiń bar. Sonyń ózi buǵan bir túrli bir munartqan uıań symbat beretin sıaqty edi. Al, álgi kórinisten keıin Almas sol kirbińdi ózinshe joramaldap, Maǵrıpany ishteı esirkep qalǵan-dy.

Mynaý álbomdaǵy sýret — osy Maǵrıpanyń kishkentaı kúnindegi beınesi: tulymy jelbirep, gúl arasynda túsipti. Ózi de gúl sıaqty, balǵyn júzi top-tolyq, úlbirep, ýyljyp tur. Biraq dál osy kishkene qyzdyń kirpiginde de álgi kirbiń, bıazy uıańdyq bar. Munyń tabıǵı sıpat ekenin Almas endi ǵana uqty.

— Men myna jaǵyn da qarasam qaıter eken? — dep, Almas Maǵrıpanyń qataryna otyrdy.

— Qarańyz.

Álbom betteri ashyla berdi. Almastyń kóz aldynan Maǵrıpanyń ómir tarıhy ótip jatqandaı: oqýshy Maǵrıpa, stýdentka Maǵrıpa, qyzmetker Maǵrıpa...

Mańdaıshasynda "Fınans-kredıt ınstıtýty" degen jazýy bar kóp qabatty úıdiń basqyshynan bir jas qyz túsip keledi. Qoltyǵynda bir qushaq kitap, bir qolymen uzyn qys paltosynyń karakýl jaǵasyn qaýsyra jınap alypty. Sulý qyz. Almasqa bul sýret qatty unady:

— Ádemi eken, — dep te qaldy.

Myna bir sýrette Maǵrıpa on shaqty adamnyń ortasynda tur. Keskini dál qazirgideı, jalǵyz-aq mynaý kók atlas halattyń ornyna formaly kostúm kıse bolǵany: aıdyn mańdaıy, ádemishe ashań júzi, kirbińdi kirpigine deıin mine, osy qalpynda...

— Bular menimen birge isteıtin fınansıster ǵoı, — dep túsindirdi Maǵrıpa.

Álbomnyń sońǵy betterindegi birneshe sýret Kúıeýimen birge túskeni eken. Endi bir bette Maǵrıpa bala kóterip tur: kekili jelbiregen ul bala. Almastyń aıta almaı otyrǵan suraǵyn Maǵrıpa únsiz túsindi:

— Meniń Qaısar degen ulym.

— Bul bala qaıda qazir?

Maǵrıpa irkilińkirep sóıledi:

— Munyń tarıhy úlken... Osy saparymda arnaıy baryp edim, taǵy ala almaı keldim...

Almas tańdana qarady. Maǵrıpa jaıyn aıtty: Kúıeýiniń aýyldyq jerde turatyn áke-sheshesi "jalǵyzymyzdyń kózi" dep, balany anasyna bermeı qoıypty. Maǵrıpa muny |renishpen aıtty:

— Qazaqshylyq degen osy.

Almas ta qońyraıa tyńdap, ornynan aqyryn turdy da, bólmesine ketti.

Maǵrıpa Almastyń bólmesin de tap-taza ǵyp, syńǵyraıtyp qoıypty. Ylǵı osy: Almasty óz adamynsha, janashyr qamqorlyqpen kútip, aıqyn ıgi peıilmen júredi. Munyń tún ortasyna deıin qadalyp otyryp, kitap oqıtynyn da biledi.

Almas soǵysta eki ret kontýjen bolǵan. Sondyqtan ba, áıteýir munyń jady nashar, umytshaq, uqqanyn oıyna kóp saqtaı almaıdy. Qabenge qaıran qalady: bir tyńdaǵan leksıasyn bir jyldan keıin surasań móldiretip aıtyp otyrady. Shet tili bolmasa, konspektisin kóp qaramaıdy, onyń esesine oqytýshy kórsetip bergen kómekshi quraldardy oqıdy. Onda da Almassha shuqshıyp jatpaıdy, ýnıversıtet kitaphanasynda úsh-tórt saǵat-aq otyrady. Qalǵan ýaqyttarynda kitabyn qolyna alyp, qalaǵan jerine kete beredi.

Qaben — ozat stýdent. Ótken oqý jylynda Kırov atyńdaǵy stıpendıaǵa usynylǵan. Biraq áli habar joq. O nesi eken? Profesor Mýsın Dáýletovtiń kandıdatýrasyn qatar usyndy dep edi, sol kedergi boldy ma? Qoı, Dáýletov stıpendıat bolýshy ma edi? Emtıhan kezinde kóp oqytýshylardyń jumsaqtyǵyn paıdalanyp, stol ústindegi ózi ala kirip qoıǵan kitabynyń, ne bas kıiminiń tasasyna konspektisin jaıyp salyp, jaırap kep otyrady. Apyrym-aı, ózi myqty: tipti miz baqpaıdy-aý!.. Otyrysynyń ornyqtylyǵyna qaraı ma, birqatar oqytýshy tipti seziktenbeıdi. Qatal oqytýshynyń da Dáýletov ebin tabady, onda jaıýly dápter tizesiniń ústinde jatady. Eki judyryǵymen basyn tirep, murnymen stoldy súze búkshıedi de qalady. Oqytýshy ony oılanyp jatyr dep túsinedi, oqyp jatqanyn qaıdan bilsin. Sol Dáýletov te — oqý ozaty. Endi Qabenmen qatar stıpendıat bolǵysy kelgen, uıalmaıdy-aý ózi!..

Almastyń mundaı aılaǵa da ebi joq. Bar qolynan keletini — tapjylmaı otyrý. Keıde tań atqansha otyrady.

Bir oqyǵanyn qaıta-qaıta oqıdy. Saıası ekonomıanyń keı jerin tipti jattap alady. Sonda da máz emes: stıpendıaǵa áreń ilinip júr. Ony Maǵrıpa qaıdan bilsin, túnimen kitapqa tesilgen Almasty birnárseni qıratyp jatqandaı kórip, ylǵı esirkeýmen bolady.

— Sizdi mazalap biter, — dep Almas jatqan tórgi bólmedegi telefondy da Maǵrıpa ortadaǵy zalǵa shyǵarǵan-dy.

Onysy ras: telefon mazasyz edi. Úı ıesimen buryn birge istesken dos-jarandar kóp, bári bul úımen jıi habarlasyp, telefondy kóp syldyratady. Keıde osy telefon Almasty uıatqa da qaldyratyn. Bir joly kitap qyzyǵyna túsken Almas telefon trýbkasyn almaı qoıdy. Maǵrıpa úıde joq bolatyn. Biraq telefon qaıta-qaıta bezek qaǵyp, Almasty amalsyz turǵyzdy.

— Iá.

— Bu kim?

— Sizge kim kerek edi?

— Bul kim deımin?

— Kim ke-re-e-ek sizge?

— Óziń esimsiz adambysyń?

— Kim kerek sizge? Ózińiz kimsiz?

— Meni qaıtesiń, men osyndaǵy bir mekemeniń bastyǵymyn, sen kimsiń?

— Bastyq bolsańyz qaıteıin... men Dosovpyn.

— Dos-o-ov?! Bu qaıdaǵy Dosov?

— Apyr-aı, sizge kim kerek edi, aǵaı?

— Maǵan Ernardyń áıeli kerek edi.

— Maǵrıpa ma?

— Iá.

— Ol kisi joq úıde.

— Ony qaıdan bilesiń? Óziń osy úıdiń adamymysyń? Qandaı jaqyndyǵyń...

Almas trýbkany salyp tastady. İshinen ózine, ózinen góri Maǵrıpaǵa yza boldy: "Osy kisiniń tamyr-tanysy-aq taýsylmaıdy..."

Almas keıin bildi: bastyq qyltyń-syltyńy joq, egde adam eken. Bir demalysynda ádeıi kelip, óziniń burynǵy orynbasary — Ernardy áńgimelep, Maǵrıpanyń aman-túgelin, hal-jaıyn bilip, Almaspen de tanysyp ketti. Biraq salǵan jerden, tipti júz kórmeı jatyp "sen, sen" degenin Almas ishteı keshirgen joq: "Bastyq bolǵan adam jurttyń bárin qolbala kórýge bola ma? Tereń kabınettegi taıyz minezder qashan quryr eken?!"

* * *

Almas bólmesine kirgen soń sheshinip, jazý stolynyń janyna otyrdy. Erteńgi semınarǵa daıyndalmaq edi. Sol eki arada stol ústinde jatqan "Myń bir túnge" kózi tústi. Alyp, oqı bastady.

Esikti aqyryn ashyp, Maǵrıpa baıaý ún qatty:

— As iship, birjola otyrsańyz qaıtedi?

Almas keıin burylyp, yqylaspen jymıdy:

— Rahmet! Jańa ǵana tamaqtanyp shyǵyp edim.

Almastyń tý syrtynan aqyryn ashylǵan esik aqyryn jabylǵandaı boldy. Biraq, qalaı ekenin ózi de bilmeıdi, onyń ishki saraıynda kútpegen jerden kenet ashylyp ketken áldebir qupıa syr men sezim "esigi"... jabylmaı qaldy.

Kózi kitapta. Oqyp otyr. Bólme ishi tynysh, qabyrǵada tek jarsaǵat qana tereze syrtynan tyrs-tyrs tamǵan jańbyr tamshysy tárizdi bir yrǵaqpen alystan bolar-bolmas dybystaıdy. Tynyshtyqty buzbaıtyn, qaıta ornyqtyra túsetin úırenshikti yrǵaq... Ýaqytta bir qalypty ótip jatyr. Al Almastyń ishki dúnıesi — sana ma, sezim be... — kúlli jan júıesi yrǵaǵyn buzyp, tynyshtyqtan aıyryldy. Keıde tipti aıryń-úıriń... Jalǵyz-aq sony zerdelep otyrǵan bul joq. Zerdeleı almaıdy da... Kún men túnniń, bar men joqtyń arasy sekildi bir beıýaqta tap bolǵan buldyr belgisizdik. Uǵyp bolmaıtyn bir beıbereket ishki dúbir, syrtqy diril. Sanaǵa baǵynbaıdy, saralaýǵa kónbeıdi. Uıqy-tuıqy, qıyr-shıyr...

Kitap qyzyq. Baýrap áketip barady: "Shahrabaz ańyn aýlap kete berdi. Shahrazaman jabyrqaǵan kóńilmen, aǵasynyń bıik munarasyna shyǵyp, aldyndaǵy alystan kórinetin baqsha jaqqa qarap otyrǵan kúıinde qala berdi. Ańshylar ketip, adam aıaǵy basyla bere, aǵasynyń qatyny úlde men búldege bólenip, jıyrma sulý kánızegin jáne birneshe ýázirlerdiń qatyńdaryn ertip qalyń baqqa baryp kirdi. Baq arasynda jumys istep jatqan birneshe quldar barǵan sulýlardy qarsy aldy. Qushaqtasty, súıisti. Barlyǵy birlesip, baqshany aralap kelip haýyzdyń jaǵasyna toqtady. Otyryp kıimderin sheshti. Appaq balbyraǵan denesin kúnge shaǵylystyryp, kerildi. Esinep, oımaqtaı aýzyn ashty, qushaǵyn qustyń qanatyńdaı jaıyp jiberip aǵasynyń qatyny:

— Masqut, á, Masqut! Kel, janym, kelshi! — dep jibek kilemniń bederindeı túrlengen kók maısaǵa sylq etip jata ketti.

Baqshanyń arasynan eńgezerdeı qara qul shyqty da, aq qoıandy tóskeıde ilgen búrkitteı, sulýdy bas saldy. Kúnge kópsigen bir ýys maqtadaı, sulýdyń denesi, bir arba kómirdiń astyńda qalǵandaı, kózden ǵaıyp boldy".

Almas kitapty jaba qoıdy.

Denesi dir-dir etti. Tula boıy sýyq shalǵandaı ma, álde jylý jaılaǵandaı ma, ony ózi de túsinbeıdi. Áıteýir bir diril...

Ornynan ushyp turdy da kıimin sheshti. Shamdy sóndirdi. Kórpesin jamyldy, jatty. Kózin jumyp, uıqy shaqyra bastady.

...Kózi ilinip ketken eken.

Óń túske aınaldy: bir mamyrajaı, majyra sát, raqat! Ózi sál tunshyǵa tynystaıdy. Tynys alar jeri — bir jup-jumsaq, tap-taza, ájimsiz jumyr ıektiń asty. Azdap yntyqqandaı bolady. Júregi jıi qaǵady. Lúpildeıdi...

Selk etip oıanyp ketti. Betin qus jastyqqa basyp, kómip jiberipti. Demi tarylyp, tunshyǵa tynystaǵany sodan eken. Betin jastyqtan aýdaryp edi, tús aıyqty: álginiń biri joq. Qap! Kózin qaıta juma qoıdy. Biraq uıqy kelmedi. Uıqy qashty.

Jumýly kóz aldynda endi Maǵrıpa paıda boldy. Ózi emes, elesi. Sol... ádettegi bıazy, baıaý qalpy. Kirpiginde aıyqpas kirbiń, názik kireýke, bir muń, bir syr da sol qalpynda... Bir túrli tartymdy. Únsiz uqqan ıakı uǵa jazdaǵan jandy ózine beıimdeıdi.

Bul súısine tústi. Soǵan qaraı umsynyp, umtylyp qalǵandaı. Alaıda anaý alysta... Joq, beri burylǵandaı, jyljyp jaqyndaǵandaı... Munyń jadynda jasynan jasyryn jattalyp qalǵan bir jan tebirenter jaqsy óleń:

"Kelshi, sáýlem, jyljyp qana jibekteı..."

Bul kúı endi túısikten túsinikke, sezimnen sanaǵa aýysa bastady.

Munyń kókeıinde, kókireginde áldeneni saǵyný, ańsaý bar. Ony da ózi endi bildi.

Ańsar...

Adam qyzyq-aý, osy! Ańsaǵany qol sozym jerde, qarsy bólmede ǵana jatyr. Soǵan qaraı tek uıat attatpaıdy. İńkárlikti ıba jeńedi. Nápsini aqyl bıleıdi. Tánniń tileýin jannyń túleýi jasqap-toqtatady.

Qyzyq!

Joq, qyzyq endi bastaldy: qarańǵyda qarsy esikti qalaı ashqanyn Almastyń ózi de ańdaı almaı qaldy...

21

— Qosh keldińder!"

Osy eki sóz otpen jazylypty. Ýnıversıtet mańdaıynda oınap tur: sóne qalyn, ile-shala qaıta janady, jymyń qaǵady.

Bul úıge kirgen-shyqqandar sondaı kóp edi. Uzyn aq kolonnada arasyndaǵy bes úlken esikte tynym joq. Ortadaǵysy bir top adam tizbegin ishke súırep, tipti ashyq qalǵan.

Úshinshi etajdaǵy úlken zaldyń terezelerinen válske basqan jaz orkestrdiń kóp yrǵaqty, qýatty úni estiledi.

— Ýnıversıtet bılep tur, — dedi Sasha.

Taıman úndegen joq, maquldap bas ızedi de qoıdy. Orkestr úni muny da sezimge bólegen, aıaǵyn mýzyka yrǵaǵymen jumsaq basyp, sál teńsele júrip keledi.

Sasha dosynyń qannen-qapersiz, kóńildi qalpyna súısine qarady:

— Sen de bılep kelesiń!

Bular asfáltty alańmen ýnıversıtet aldyna jetkende, oń jaq qanatty oraǵytyp ótip, qaıqy bel qara "Zım" toqtady. Odan rektor men Profesor Saparov túsip, bıik baspaldaqqa kóterildi.

Sasha men Taımanǵa rektor bas ızep óte bergen edi, Saparov toqyma qıaq qalpaǵyn joǵary kóterip tura qap, sál dirildi qońyr daýsymen:

— Sálemetsizder me, — dep raılana amandasty.

Aq jibek kostúminiń shalǵaıyn tolqyta keshki baıaý jel jelpidi. Ájimdi júzinde sezimtal sergektik, kisilikti kisige tán ózgeshe bir jyly meıirbandyq bar edi...

22

...Zal ishi shıraq qımylmen tegis dóńgelenip, shyr kóbelek úıirilip ketken, válstiń aıaǵy eken. Orkestr qubylmaly kóp únin bas pen barıtonǵa dendetip, jyńylaı samǵap biraz turdy da, jalpaq jez barabanyn shań-shuń etkizip tyna qaldy.

Sahnadaǵy mýzykanttardyń aldyna Aıbar shyqty:

— Otyz mınýt úzilis. Úzilis kezinde vestıbúlde vıktorına oınalady. Úzilisten keıin tómende, klýbta "Sovet stýdentteriniń moraldyq beınesi" degen taqyrypta ýnıversıtet rektory leksıa oqıdy. Sodan soń túrli-tústi fılm kórsetiledi.

Jurt lap qoıyp, zaldan shyǵa bastady. Munda jańa ǵana kirip, shet jaqta turǵan Sasha men Taıman da esikke bettedi.

— Kesh kelippiz-aý, — dedi Taıman.

Sasha ókingen joq:

— Qalǵan qyzyǵy da jetedi.

Sol jaq qanattan tolyq denesin aýyr qozǵap, Profesor Mýsın kele jatty. Dálizdegi stýdentter yǵysa turyp, aralarynan jol ashty. Profesor jaltyr basyn aq oramalmen qaıta-qaıta sıpalap, tómengi etajǵa túse berdi.

Qarsy bette, mynaý satylar bitken jerde qabyrǵamen qabyrǵa bop, tóbege tirelgen úlken shar aına tur. Profesordyń aldyndaǵy sol aınadan taǵy bir Mýsın shyǵyp, buǵan qarsy júrdi. Ol da joǵarydan túsip keledi. Onyń da ústinde aq kostúm, bir qolynda bulańdaǵan jýan sary portfel. Ol da tórtbaq denesin áreń qozǵap, mynaý ne istese sony isteıdi.

Mýsınniń bir ádeti portfel ustaǵan qolyn jartylaı alǵa sozyp júretin, sonda Profesor portfelin áldekimge "má, al mynany" dep usynyp kele jatqandaı kórinedi de, al portfel bulańdaǵanda onyń manjamdy myǵym ýysynan qutylýǵa bulqynǵan jandy nárse sıaqtanyp, ıesin ilgeri silkip, julqyp-julqyp qalatyn. Dál osy ersi qımyldy anaý aınadaǵy Mýsın de aýdarmaı qaıtalap, mynany kelemejdegendeı bolady.

Profesor art jaqta qaptaǵan kóp stýdentti aınadan kórgen. Sonyń ishinen ózine taıaý kele jatqan Taımandy tanyp, ıyǵynyń ústinen qarady:

— Á... Dáýrenov, beri júr, qashan keldiń?

Ádettegi pań minezi, kóziniń qıyǵyn ǵana tigip, baıaý sóıleıdi.

— Búgin, — dedi Taıman oǵan qatarlasa berip.

Profesor kóziniń qıyǵyn endi aınadaǵy ózine aýdardy.

Tershigen betin Taımanǵa bura berip, aınaǵa qıǵashtaı qarady. Oń jaq shyqshytyńda sırek túkti kishkene qara qaly bar edi, soǵan qadaldy. Óz boıynan buryn baıqamaǵan bir asyldyq taýyp, sony dál osy arada ańǵaryp qalǵandaı, buǵaǵyn ıegimen qysa jıyryp, jymyń etti. Ózgeni umytyp, ózin ǵana qyzyqtaǵandaı, myna shákirt balaǵa múlde enjar, selqos qaldy.

Endi birde, kózin áli de aınadan almaǵan qalpy:

— Búgin bolǵanda... dál osy búgin be?.. — dedi.

Taıman úndemedi: "dál búgin", "dál emes búgin"... Búginniń neshe túri bar, bul oǵan jaýap taba almady. Anaý bolsa, muny baıqaǵan da joq, elegen de joq. Tipti shimiriger emes: ózinshe shákirtpen sóıleskenim, hal bilgenim deıtin shyǵar... Aına túbinen burylar jerde de ózine qyryndap qarap ketip bara jatyr. Tek aına artta qalyp, ekinshi Mýsın kózden tasa bolǵanda ǵana úzip alǵandaı, daýsyn oqys kóterip:

— Erteń birinshi sentábr ǵoı, semestr bastalady ǵoı, — dep qaldy.

Profesor bul sóziniń oraıyna da shákirt balanyń jaýabyn kútken joq, kózi men kóńili basqada boldy.

Bulardyń janymen joǵary qaraı eki-úsh áıel ótip bara jatty. Ortadaǵysy Mýsın isteıtin kafedranyń laborantkasy, symbatty tatar áıel Zıfa bolatyn. Ústinde saýyqqa, serýenge kıetin shubalǵan qara maqpal kóılegi bar. Omyraýyndaǵy asyl tastar bıikten, kóp lústradan tógilgen elektr jaryǵyna shaǵylysyp, jalt-jult etedi.

Zıfa kózin oınaqshytyp, profesorǵa kúle sálemdesip ótti. Mynaý da qolyn keýdesine apara sál eńkeıip ezý tartyp, qyrtystana jıyrylǵan buǵaǵyna ıegin kómip, pańdana qarap qaldy.

Tómengi qabat ta joǵarydaǵydaı qaptaǵan qalyń stýdent: vestıbúldi, uzyn korıdordyń eki qanatyn túgel kernep, sendeı soǵylysady.

— Búgingi keshteriń jańa jyl toıynan bir de kem emes eken, — dep Mýsın tolyq denesin túgel silkip, maǵynasyz yrq-yrq kúldi. Úninde bolmashy mysqyl bar.

Taıman buǵan mán bergen joq:

— Jańa oqý jyly stýdentter úshin jana jyl ekeni ras qoı...

Shyǵar esikke taıana bere Mýsın toqtaı qalyp, kishkene murnynyń ortasyna syrǵyǵan pensnesin kóterip kıdi. Sodan soń eti tolyq, qysqa saýsaqtaryn Taımanǵa usyndy. Jańa kezdesken jerde amandasqan joq edi, endi qol qysyp qoshtasyp tur.

Taıman:

— Saý bolyńyz, — dedi de, keıin buryldy.

Bul kezdesýde ne mán baryn, bul sóılesýde ne pátýá baryn Profesor da ańǵarǵan joq, stýdent te bile almady. Eń bolmasa ol bir aýyz sózben óndiriste ótken praktıka jaıyn da suraǵan joq.

Mýsın kete berdi, Taıman qala berdi.

23

Vıktorına jańa bastalǵan. Dáýletov shveısar stolynyń qasyńdaǵy bir bıikteý satyǵa shyǵyp ap, qolyndaǵy bir paraq qaǵazdy ushy súıirleý qýaryńqy úlken murnymen tesip jiberetindeı, kózin súze, úńile qarap aldy da, mańdaıyn jaba qalǵan dýdar shashyn keıin serpe shulǵydy:

— Úsh romanynyń aty da "O" árpinen bastalatyn qaı jazýshy?

Dýyldasqan, kóńildi stýdentter bir sátke tyna qalysty. Álgi jazýshyny árkim-aq tabýǵa asyǵyp, ózderi oqyǵan romandaryn eske túsire bastady. Sasha da kózin ájimdendire qysyp, balýan saýsaqtaryn búge sanap, oılanyp qalǵan edi, ile-shala:

— Goncharov, — dep gúj ete tústi.

Dáýletov qasyńdaǵy bir stýdentke, qarlyǵa shyǵatyn qyjyldaq daýsymen:

— Jazyp qoı. Birinshi suraqty Semenov tapty, — dedi de, qaǵazyna qaıta eńkeıdi.

— "Eger jaý berilmese, ony qurtar bolar" degendi aıtqan kim?

Jurt dý ete qalysty:

— Gorkıı.

— Alekseı Maksımovıch Gorkıı.

— Muny bári biledi. Jazba! — dedi Dáýletov qasyńdaǵyǵa. Qaǵazyna qaıta úńildi...

Sasha da qaıta gújildedi:

— Álgindi kim bilmeıdi dep tursyń? Op-ońaı. Osyndaı vıktorına bola ma?

Dáýletov murnyn qaǵazǵa túıregen qalpy, Sashaǵa qıǵash qarap, kózimen bir atyp qaldy.

Osy kezde joǵarydan túsken Aıbar kóp arasynan kımeleı syǵylysyp ótip, Taımanǵa keldi de:

— Sen qaıda júrsiń? — dep jeteleı jóneldi. — Júr, toǵyzynshy aýdıtorıaǵa baraıyq!

— Onda ne keremet bar?

— Naǵyz kóńildi jer — sol! Án men bıdiń bári sonda, — dedi Aıbar. Ózi asa serpindi júr. — Záýreni kerdiń be?

— Osy jerde edi ǵoı.

Záýre bulardan eki-aq adymdaı jerde, Dáýletovke taıaý túr edi, kóterińki shyqqan Aıbar daýsyn estip, birer adamnyń tasasynan beri shyqty:

— Nemene, Aıbarchık?

Aıbar raıyn kenet buzyp alyp, jan-jaǵyna qýystana qarady da, Záýreden tiksinip surady:

— Nege "chık" deısiń meni?

Záýre názik únin móldirete syqylyqtap kúldi:

— Erkeletkenim ǵoı.

Aıbar da yzaly myrs etti:

— he, sonda meniń saǵan bópe bolǵanym ba, álde...

— Oıh, keshir! Sen komsomolskıı vojak ekensiń-aý, qap, jurttan uıat boldy-aý! — dep, qyz ony sál kekete qylymsyp, belin buralańdatyp kep, ıyǵyna qolyn saldy: — Aıbarchýk, shólde-di-m!..

Aıbar munyń "chýgin" de onsha unata qoıǵan joq:

— Endi op-ońaı hohol bop shyǵa keldim be? Jaqsy!.. Taıman, sen sál kúte tur, men Záýrege lımonad ishkizip keleıin.

— Júr, men de baraıyn.

Záýre ernin bultıtyp, qyltyń ete tústi:

— Oıh, qurysyn, kisi kóp qoı onda.

— Endi qaıtemiz? — dep daǵdardy Taıman.

— Onda sender kezekke tura berińder, — dedi qyz. — Men qoldaryń lımonadqa jetken shamada bararmyn.

Aıbar men Taıman oǵan kóp ishinde qarsylasa berýdiń amalyn tappaı, býfetke kelip, kezekke turdy. Býfettegi adamdar Záýre aıtqandaı kóp emes eken, bular keshikpeı lımonad aldy da, Záýreni kútti.

Záýre kóppen birge vıktorınanyń bir-eki suraǵyn sheshken soń Aıbarlarǵa barmaq bop shetteı bergen; Dáýletov jurtqa vıktorına suraqtaryn oqyp, jipsiz baılanyp turǵan qalpy, qyzdy kóziniń qıyǵymen shyǵaryp saldy.

Býfetke barar joldaǵy bos korıdorǵa kókten túskeni, kerden shyqqany belgisiz, keskin-keıpi bolmasa, qımyl-qubylysynyń bári Dáýletovten aýmaǵan bir oınaqy jigit paıda bola ketti. Qyzdyń tańdana serpilip, dirildeı kóterilgen kirpik ushtarynan ushqyn shashyraǵandaı boldy: bul jigit osy keshke ken-metallýrgıa ınstıtýtynan kelip júrgen Záýreniń baıyrǵy tanysy edi:

— Oıh, gornák, sen qaıdan júrsiń?

"Gornák" basty bir shulǵyp, tizesin sál búge, qolyn shalt siltep qap, qyzǵa reverans jasady da, sózdi týra óleńmen bastady:

Ia pomnú chýdnoe mgnovene,

Peredo mnoı ıavılas ty,

Kak mımoletnoe vıdene,

Kak genıı chıstoı krasoty.

Záýre qatty syqylyqtap, erkin de erke kúldi.

Sharapqa masań sal jigit, ózi de quddy shampan sharabyndaı byj-byj qaınap, qarsy aldyndaǵy sulý qyzǵa lyqsyp, shapshyp qap, tasyp tógilip tur:

— Armysyń sulý!

Jigit tiline oralǵan qara sóz osy-aq boldy. Sony aıtty da, qyz qolyn silkileı qysyp, endi Qyz Jibektiń Tólegeninshe baıaý ándete jóneldi:

...Aqqýym aıdyn kólde-e-e jeke júzge-e-en

Kóńilimde kóleńkem joq senen ózge-e-aý...

Aqsu-u-úń-qa-a-a-ary-y-ym...

— Qoıshy endi, — dep Záýre jigit ánin qaıyrmasynan bólip toqtatty: — qaıda shyrqap barasyń óziń?

— Nesi bar? Birge oqydyq, birge óstik. Iá, elden qashan keldiń?

— Jaqynda. Óziń qaıda demaldyń bıyl? Eldeı kóre almadym.

— Oı, aqqýym, meni qoıshy. Meniki jer men kóktiń arasyndaǵy qanatty ómir ǵoı, — dep, jigit jáne bir shalqyp bara jatty da, ózin ózi irkip: — Mamasha, papasha muzdaı qarakók, esen-aman ba eken? Papashań — bizdiń súıikti Bekeń sol burynǵysha, ORS-tyń nachalnıgi me?

— Iá, solaı!

— Mamasha qalaı, teatrda ma? Baıaǵy bederi taıǵan joq pa betinen? Oı, apaı bir nazdy adam ǵoı, shirkin! — dep, jigit álgi bir ózi bastyrmalata qoıǵan suraǵyna jaýap kútpesten suńqyldaı berdi. — Esińde me, Záýresh, apaı Djýlettanyń rolin oınap shyqqan túni Bekeń kep bárimizdi mashınasyna salyp ap, kolhozǵa tarttyq qoı. Oı, shirkin, sondaǵy selpo bastyǵynyń úıinde ótken saýyq-saıran-aı!.. Apyraı-aı, men sonda Bekeńdi seniń papań emes, týra Romeonyń ózi me dep qalyp em!

Ómirde eshkim betin qaqpaǵan Záýre óz basynan ótken san qyzyqtardyń birin eske túsirip, únsiz jymıyp turdy. Jigit sózi taýsylar emes:

— Papań men mamań seni "jalǵyz qyzym" dep, jibekke oraı beretin. Tek sonysy ǵana artyqtaý.

— Nege?

— Oıbaı-aý, seniń óziń Jibeksiń, Jibekti jibekke oraǵannan ne shyǵady? — dep, jigit ózi de kúldi, Záýreni de kúldirdi.

Býfetten shyǵyp bulardyń qasyna kelgen Aıbar júzi sýyqtaý edi, biraq beıtanys áldekim aldynda syr bildirmedi:

— Ruqsat bolsa, biz myna kisini kútip túr edik, — dep, Záýreni qoltyqtap ákete berdi.

Jigit saǵymy taraǵan qıaqty shoqydaı úrpıip qaldy da qoıdy: endi munda álgibir óleń de, óleńdeı bostan shabyt ta, álgibir án de, ándeı shalqyǵan kóńil de joq edi.

...Aıbar men Taımannyń ortasynda Záýre, býfetten tez shyqty. Gornák jigit qalǵan ornynda áli tur eken, endi kidirýdiń oraıyn tappaı, myna úsheýine asaý odyraıyp bir kóz tikti de, ári ketti.

Bir tań qalarlyq nárse: Aıbar kóńildi qalpyn tipti ózgertpedi. Kim biledi, bul aspırant ózi súıgen qyzdyń álgi sıaqty qylyǵyn sezbeı me, álde seze tursa da oǵan degen renishin ishki bir túkpirge jasyryp tastady ma, nemese tipti aqyldynyń keńdigi degenniń ózi osy ma? Jalǵyz-aq, áıteýir, bul jigitti aqylsyz deýge aýyz barmaıdy...

Taıman bastapqy nıetpen "Toǵyzynshy aýdıtorıaǵa baraıyq" dedi. Záýre "Vıktorınaǵa qatysaıyq" dedi. Aıbar ekeýiniń de qalaýlaryna salyp, qalys kele jatty da, birde ózi Taımanmen birge ketpek ekenin aıtty. Bir búıirden Sasha gúj etti:

— Ýh, shaıtandar, býfetten shyqtyńdar ǵoı! Endi qaıda kettińder? Toǵyzynshy aýdıtorıaǵa deısińder me? Záýre nege barmaıdy? A solaı ma?.. Soz bar ma, men de kettim sendermen birge... Biraq aldymen býfetke kirip shyǵam... Bara berińder, men qazir soldatsha...

Sasha býfetke qaraı ordańdaı jóneldi.

24

Toǵyzynshy aýdıtorıa shynynda da kóńildi eken. Uly bar, qyzy bar — otyz shaqty stýdent án shyrqap jatyr. Jurttyń jýan ortasynda Arynǵazy otyr.

Arynǵazy garmonshy jigit bolatyn. Súıekteri jaltyraǵan úlken aq akordeondy aldyna alǵanda, kishkene Arynǵazynyń tek basy ǵana qyltıyp qalady. Támpik murnyn bir tartyp, quıqyljyta jónelgende mańyndaǵy jurtty túgel tebirentedi. Akordeonǵa salýǵa qalǵanda Arynǵazy úshin "Eı, ýhnemiń" ne, "Váls-bostonyń" ne, "Saryarqań" ne, "Sarjaılaýyń" ne, bári bir, birine irkilmeıdi. Ózi keremet saýyqshyl, kesh bolsa bólmesinde bos kereýeti ǵana turady. Keshe tún ortasynda kep, kónetoz qara shalbaryn matrasynyń astyna sý búrkip salyp, sáske túske deıin janbastap jatqan Arynǵazy búgin kún bata taǵy joǵalady da ketedi: fılarmonıa ma, opera teatry ma, mádenıet parki me, áıteýir qaıda án, qaıda bı bar, Arynǵazy sonda júredi.

Bul kishkene sarynyń boıynda bir-aq min bar: sabaqqa samarqaý. Sondyqtan buǵan aqylshylar da, ursýshylar da kóp. Arynǵazy bárin tyńdaıdy, tek ózimen buryn birge jatqan syrlasy Almasqa ǵana bolmashy qarsylyq kórsetetin:

— Osy sen jónińe júrseń qaıtedi? Mende neń bar? Anaý qabaǵyn túıip qap, shap beredi:

— Nem joq!

Mynaý tyrsıyp, tosyrqaı qarap az turady da, jaıbaraqat burylyp ketedi:

— Oı, qoıshy, túıesi joǵalmaǵannyń bári esti dep... Almas úlkendigin buldaı ma, álde ózin tyńdamaǵasyn renjı me, áıteýir qoımaı qadala túsedi:

— Jok-aq, nege joǵalady deımin seniń "túıeń"?..

— Túý, Almas, — dep, Arynǵazy murnyn bir tartady da:

— Seniń ońdyryp júrgeniń de belgili ǵoı! — degendi estiler-estilmes qyp murnynyń astynan bir mińgirlep alyp, sodan soń qasara túsedi: — joq, al boldy, neń bar, joq!..

— Sóz be eken sol, joq bolsa tabý kerek! Sen kópten bólinbe, bildiń be! Birge izdeıik, tabamyz sonda.

— Oı, qoıshy, — dep kereýetine jata ketedi Arynǵazy, — "bireýdiń joǵyn bireý óleń aıtyp júrip izdeıdi..."

Almas Arynǵazynyń jattandy maqaldaryn jańa estip otyrǵandaı qarq-qarq kúledi. Arynǵazy kúrek tisin kórsetip, qosyla jymıady. Sonymen ekeýiniń talasy da bitetin.

Al, dekan bolsa ursady. Ásirese, semınar kezinde kóbirek ursady. Ony tyńdamasqa amal joq.

Bir-eki ret komsomol komıtetine Aıbar shaqyryp ap, aqyl aıtty. Aqyr-aıaǵynda bir túrli muny aıaǵandaı, tipti ótindi de:

— Kishkene shırańqyrasań qaıtedi. Bul ony aıaǵandaı:

— Iá, shırańqyraıyn, — dep kúrsine kelisken. Biraq, ázir shırańqyraǵan Arynǵazy joq. Ótken semestrdi túgel ortamen bitirdi. Qysqy sesıada sopromatty tipti qulap baryp, áreń tapsyrǵan. Jáne onysyna ózi kóp qynjyla da qoımaıdy. Osy pándi alǵashqy tapsyra almaı kelgen betinde Almas:

— Sopromattan ne aldyń? — dep suraǵanda, bul júzin de qubyltpastan:

— Sońǵy býyny... — dedi.

Almas túsinbeı qaldy.

— A-a?

— "Mat" degenim ǵoı!

Almas kúlerin de, ashýlanaryn da bilmedi... Búginde Arynǵazynyń bólmesinde Almas joq, qulaǵy tynysh, basy bos, ózin kádimgideı erkin sezinip júr.

Orta baǵany Arynǵazy óz menshigindeı kóredi. Emtıhan ótip jatqan aýdıtorıanyń esigin aqyryn ashyp, jylysyp shyǵa bergende syrttaǵylar:

— Taǵy orta ma? — dep renishpen sóılese, bul tipti de shimirikpeıdi, túk sezbeıtindeı del-sal qalpy, tóbege qaraıdy:

— Iá, ózimniń ortam.

— Báse, — dep joldastary taǵy tiksinip qalady.

Arynǵazy oǵan da miz baqpaıdy:

— Osy da jaraıdy. Burynǵy detdom balasymyn, báribir stıpendıa tóleıdi, nesine qynjylasyńdar, — deıdi de, qolyn bir siltep, murnyn bir tartyp, júre beredi.

Buǵan ózimen birge oqıtyńdardyń birqatary kúledi, birqatary yza bolady. Al, Arynǵazy kúlkini de, yzany da eleń qylmaıdy.

Birinshi sabaqqa ol ylǵı keshigip keledi. Keshikpegeniniń ózinde alǵashqy leksıaǵa kele jatqan oqytýshymen esik aldynda túıisip, anaý:

— Kirińiz, — dep jol berse, bul da shalqaıa qap:

— Joq, siz kirińiz, — dep suńq-suńq etip, syı kórsetkensip turǵany. Aqyry oqytýshydan keıin kirip, esikti ózi jabady. Oryndarynan túgel turyp sálemdesken stýdentterge oqytýshymen birge bul da bas ızep kele jatady.

Biraq munysy sırek. Kóbine bylaı bolady: segizden jarty saǵattaı ketken shamada aýdıtorıa esigi eki-úsh ret ashylyp-jabylyp turady. Bul kelip turǵan Arynǵazy ekenin stýdentterdiń bári biledi. Áldekimder ár jerden myrs-myrs etedi. Leksıaǵa berilgen oqytýshy esiktiń nege qozǵalatynyn bile bermeıdi. Mundaıda Arynǵazynyń da amaly quryp, úzilisti kútedi.

Al, Profesor Saparov bolsa, ásheıindegi qatygezdiginiń qaıda ekeni málimsiz, esik bir tyrs etkende-aq:

— Ah, ózimizdiń Andreısiń ǵoı, kel, kir, — dep kúlip turady.

Profesordyń búkil minezine qaıshy qylyǵyn kórgen stýdentter tań qalady: "Bu kisiniń mundaı tózimi de bar eken ǵoı!.."

Arynǵazy syp berip kirip, artqy jaqqa bultyńdap baryp, buǵa qalady. Jelkesin kiná basqandaı qunysa múláıimsı qoıǵan Arynǵazynyń moıny joq, qulaǵynyń tusynda eki ıyǵy ǵana turady...

Profesor leksıasyn jalǵaı beredi.

Joldastarynyń ony "Profesor Saparovtyń dosy" dep ataýy da álgige baılanysty edi.

Mine, sol Arynǵazy ózin qorshaǵan jurt ortasynda, akordeonnyń baýyn ıyǵyna ilip ap, qulashtaı sozyp, jyńylatyp otyr. Kishkene domalaq murnynyń tanaýyn deldıtip, tumsyǵyn kóterip qoıypty.

Bir qaraǵanda, Arynǵazy qushaǵyna syımaı, qulashyn dir-dir kerip ketken serippeli akordeondy kúshpen jıyp, ásheıin álek bop otyrǵan tárizdi. Biraq júzine kóz toqtatsań bul keıde uıqydaı tymyq, dúnıege ish pystyrǵandaı del-sal, selqos júretin, ıá bolmasa jónsiz eserlenip, qyltyńdaı beretin Arynǵazy emes, osy aýdıtorıada ózi tolqytyp otyrǵan ásem únge qalqyp bılegen ózgelermen birge ózi de balqyp, saýyq gúline aınalyp, bir túrli bappen jaıqalyp ketken.

Taıman Aıbardy túrtti:

— Mynaý ot qoı búgin.

Aıbar da elbireı qoshtady:

— Oıbaı, masqara...

Akordeon úni sál tynyp, shet jaqtaǵy bı basylyp edi, jurt japyrlasyp, Arynǵazyǵa usynystar jaýyp ketti:

— Qazaq válsin tart!

— Ǵalıa Baný...

— Joq, joq. Jastar gımnin aıtalyq.

Bul tusta Arynǵazy ıegin akordeonǵa soǵa bas shulǵyp qap qomdana qozǵaldy da, qanatyn jaza bere kilt toqtady:

— Bul ándi Nádıa bastasa ǵana tartamyn.

Aıbar kúle, qulshyna maquldady:

— Durys-aq!

— O kim? — dedi Taıman.

Aıbar japyrlasqan kóppen birge Nádıanyń ortaǵa shyǵýyn qol soǵa surap turǵan qalpy, Taımanǵa ekiushty jaýap berdi:

— Tamasha!.. Altyn tabaqqa kúmis teńge tógilip ketkendeı bir ǵajap syńǵyr estısiń qazir.

Taıman mundaıdy kórgen emes (ony Aıbardyń kórýi de shúbáli nárse), degenmen "altyn, kúmis, syńǵyr" degen sózder ; áser etti: bul da serpilip, alǵa umsyna bergen, kózine kóp arasynan shyǵyp, beri bettegen bir jap-jas qyz tústi. Túzý aıaǵyndaǵy lakty týflıiniń bıik ókshesimen syrly edendi tyq-tyq basyp, ortaǵa keldi. Tizesinen sál tómen túsetin qarakók masaty kóıleginiń kóterińki keýdesinde kishkene aq kógershin ushyp barady. Eger osy bir aqkógershin shynymen qalyqtap, qyzdyń mamyqtaı úlbirep, omyraýynan qarys kóterilgen jup-jumyr appaq tamaǵyna barsa, túsin tanytpaı joǵalyp keter edi...

— Al, endi kór ǵajapty, — dep Aıbar alaqanyn qushyrlana ysqylady.

Taıman da qyz qımylyn baǵyp, qadala qarap turǵan, Aıbarǵa áldebir úmitti keskinmen kenet jalt burylyp, qýlana surady:

— Bu kisi kim dediń?

— Nádıa Nábıeva.

— Qaıdaǵy Nábıeva?

— Bıyl geofakqa kep tústi.

— Aıbar-aý, — dep, Taıman rızalyq pishinmen shattana kúldi. Shuǵyl qulpyra qalǵan sergek júzinde ádetten tys ińkárlik oty jylt etti. — Osy sen bilgishsiń!.. Qaıdan bilesiń?..

— Keshe de kesh ótkizildi, ýnıversıtetke jańa túskendermen kezdesý uıymdastyrǵanbyz. Sonda birge boldyq.

— Qaıda? ý

— Jataqúıde... — deı berdi de, Aıbar ádetten tys osynsha shuqshıǵan Taımanǵa jymıa qarady: — Sen óziń... nemene?..

Taıman oqys qyzara qap, júzin taıǵyzyp áketti.

Nádıa ıyǵyna eki-úsh ıirim tolqyp túsken qoıý qara shashyn salaly saýsaqtarymen jıyp ap, jelkesine aparǵan: lústra astyńda qulyn kúlte jylt-jylt, jelp-jelp etkendeı boldy. Qyz ajary alǵashqy bette batyl, ashyq, jaıdary edi. Biraq tamaǵyn sál kenep qap, án bastar jerde azdap qysylǵany baıqaldy: ıbamen kúlimdegen aq júzinde juqa qyzǵylt tolqyn júgirip ótti. Endi birde boıyn tez bılep ap, uzyn kirpikterin dirildete bere, móp-móldir qara kózin sál tunjyratyp, qońyraýly ashyq syńǵyr daýsymen irkilissiz bastap ketti:

Detı raznyh narodov,

My mechtoıý o mıre jıvem...

Taıman betinde oınaqy lep pe, álde erke qytyq pa, áıteýir bir názik aǵys shymyr-shymyr etti. Boıyn qyzdyń áserli, naqysty áýezi tez bılep alyp edi.

Qasyńda Aıbar, buǵan áldeneni aptyǵa sybyrlap tur. Taıman oǵan qulaq túrgendeı bolǵanmen múlde beıtarap: "Ǵajap ánshi... nege konservatorıaǵa..." degen sózderdi úzdik-úzdik estıdi. Odan arǵysyn uǵyp, paıymdap turǵan joq. Bar yqylasy ánge aýǵan: asqaq saryn ásem án. Basqa emes, tek osy qyz aıtqandyqtan osyndaı áserli, osyndaı tereń... tek osy qyz aıtqandyqtan ǵana Taıman kókeıine móldirep, syldyrap quıylatyn tárizdi. Qaben sıaqtylar kóshede kele jatyp ta, shahmat oınap otyryp ta aýzyn tompıta "traıraralap", jaqsy kórem dep ábden jasytyp, jalańdatyp alǵan án edi. Búgin óz áýenin taýyp, ózge bir sony maǵynamen, jas ajarmen qaıta bastalyp tur: qazir bul jańa jigerge, qaırat-kúshke toly syrly saz, dostyq áni. Jalyn atqan, ushqyn shashqan jas ómirdiń aıbarly, ór úni. Aspandy syndyra shatyrlap, bulttan yrǵyp qalyp, jer dúnıeni jarq etkizgen najaǵaıdaı ótkirligi jáne bar...

Taıman qulshyna serpilip, ushqyndap alyp, osy bir marshty ánniń alǵashqy shýmaǵyn kóz aldyndaǵy aq dıdarly jas qyzben birge ishteı samǵap turdy da, qaıyrmasyna kelgende kóppen qosylyp, onyń aıaq jaǵyn bar daýsymen shyrqaı kóterdi:

Pesnú drýjby zapevaıýt

Molodej, molodej, molodej...

Ánniń orta tusyndaǵy qaıyrmada elden erek bir jýan bas daýys bárin jaıpap, dúr ete túsken edi. Taıman jalt qarap baryp Sashany, óziniń Sashasyn kórdi. Ústinde pogonsyz soldat kıimi, dál bir sapta turǵandaı qazdıyp, bul da basyp tur. Dosynyń narttanyp, bal-bul janǵan jaıdary júzi Taımanǵa kúndegiden de erekshe ystyq súıkimdi kórinip ketti. Ándetken kúıi, aıaǵyn marsh yrǵaǵymen alyp, Sashanyń janyna keldi. Keýdesin armandaı bir áserli qýanysh bıledi. Boıy kúlkideı jeńil, lepire qalypty. Sashany qushaqtaı ap, jabysa súıgisi kelgen, jurttan uıalyp, kúshpen irkildi. Bar tapqany sol súıikti dosymen ıin tirese qatarlasyp ap, onyń qolyn bar pármenimen, jurt kózinen jasyra qysyp, qur sirese berdi.

Sashanyń da bar zeıini ánde, ózi de ándetken, Taımanǵa tek kúlimdeı kóz tastaǵany bolmasa, eshteńe túsine qoıǵan joq...

25

...Stýdentter jataqqa tún ortasy aýa qaıtty.

Avgýstyń aqyrǵy aıly túninde asfáltti keń kóshe kóńildi jastar únine jańǵyryqty.

Joǵary órleı sozylǵan túzý kósheniń sonaý sheti birden birge jińishkerip baryp, aı astyńda kólbeı kósilgen qarly taýǵa tireledi. Trotýar boıy tizile ósken qalyń aǵash, tún qoınynda maýjyrap, malynyp tur. Keı-keıde taýdan kelgen salqyn lepke dir ete qap, jasyl japyraqtaryn aqyryn sybyrlata, aıly túnniń ádemi bir syryn shertedi.

Aryqtarda móldiregen taý sýy aspan juldyzynyń bir tizbegin betinde oınatyp, áldenege syqylyqtap kúlip jatyr.

Parkke jónelgen sońǵy tramvaı osy kósheni orta tusynan kesip ótti. Taý jaqtan zyrlap kele jatqan jeńil mashına baıaýlaı qap, lek-lek stýdentter arasynan jol surap, qazdaı qańqyldaıdy.

Tómengi jaqtan, áldeqaıda alystan emis-emis parovoz úni qulaqqa keledi.

Oń qoldaǵy kóldeneń kóshemen tórt-bes adam ketip bara jatyr, ústerinde jumys kıimderi: zavodtan, ekinshi smenadan qaıtqandar bolýǵa tıis. Elektr baǵanynyń túbinde osharyla qap, kóp stýdenttiń kóshemen jańǵyryqtyra dý kúlgen aldyńǵy bir tobyna qaraıdy: osy topqa ózderi de qosyla kúlgisi keletin sıaqty, tańdanbaıdy, tamashalap qaraıdy...

Stýdentterdiń birqatary rektordyń leksıasyn maqtaıdy. Bireýleri oǵan qarsy shyǵyp, biraz jeriniń jalań moral ekenin dáleldemek bolady.

— Ózi moral jóninde bolǵan soń moral bolmaı qaıtsin? — dep qarsylasady bir stýdent.

— Jo-o-oq, — dep sozady ózimshil bilgishterdiń biri, — moral jóninde moral oqýǵa bolmaıdy. Aıtalyq, moral degen — uǵym... Al, moral oqý...

— Qoıshy, sen-aq osy... — dep, bireý tózimin taýysyp ap, qolyn short siltep qaldy da, kópten sytylyp shyǵyp, jataqqa qaraı qýtyńdap, jalǵyz tartty.

Myna bir top jańa ǵana ózderi kórip shyqqan fılmdi áńgimeleıdi. Bulardyń da pikiri ártarap:

— Maǵan fılmniń túsi unady.

— Jigitten góri qyz jaqsy oınaıdy eken.

— Joq, sen uqpapsyń, jigittiń oıyny jaqsy.

— Menińshe, — dedi bireý, — menińshe, ekeýiniń arasynda tikendeı qadalyp júrgen úshinshi sýbekt bar ma, sonyń qýlyǵy ǵajap! Sheber oınaıdy.

Bul toptyń ishinde Taıman, Sasha, Arynǵazy, Dáýletov kele jatqan. Sońǵy sózdi Dáýletov qoshtap:

— Hı-hı-hı... Durys aıtasyń, sheber oınaıdy ıttiń balasy, — dep máz bola bergen, baǵanadan beri únsiz kele jatqan Arynǵazy:

— Men birin de unatqanym joq, — dep saldy.

— Nege? — dedi Dáýletov.

— Qoıshy sol shetel fılmin. Ne bar sonda? Qur ermek, jeńil ermek. Jalǵan mahabbat!

— Dup-durys! — dep quptady Taıman. Ádettegi baısaldy qalpy shuǵyl ózgeris tapqan. Júzi jadyrap, aıtys-tartys izdegendeı ózine bir oqys minez paıda bolypty: — Neǵylǵan sheberlik? Trafaret! Shablon! Shtamp!

Taıman osy sózderdi bir túrli adýyndap, joq jerden ashýlanyp, qyzynyp aıtyp edi.

— Sen ópiremdeme, Taıman, — dep Dáýletov shap ete tústi, — komplekt ǵoı, nesi bar!

— Konflıkt de, — dep túzetti Sasha.

— Iá, ıá, aıtpaqshy, konflıkt...

— Al, ne, qandaı konflıkt? — dep surady Taıman.

Dáýletov ashýlana bastady:

— Alla-aý, seniń munyń qalaı, Taıman? Bir minez tapqan ekensiń óziń... Áp-ádemi bop kele jatyp, aıaq astynan... Qabenshe shorshyp...

— Joq, sen jaýap bershi maǵan! Konflıkt deısiń, qandaı konflıkt seniń kórip júrgeniń?

— Tfý, bros ty pojalýısta! — dep shytynǵan Dáýletovtiń kózi aı jaryǵynda aǵarańdap qaldy. — Men konflıktini bilmeıdi dep pe eń, júdá! Eki jigittiń qyzǵa talasýy konflıkt emeı ne?

— Jaraısyń, bildiń! Ádebıetten túk habaryń joq... — dep, Taıman Arynǵazyny qarynan ustap, buryla berdi. — Osy da ózin mádenıettimin, ýnıversıtet stýdentimin, oqyǵan azamatpyn deıdi-aý, ádebıet oqymaıtyn adamnyń sózi qurysyn, ol — beıshara!

Dáýletov dirildep, býlyǵyp:

— Dýr-rak, — degen sózin kómeıinde tunshyqtyrdy da, burylyp kete bardy.

Arynǵazy bul sózderdiń birine qosylǵan joq. Bir múıisten táýlik boıy ashyq turatyn gastronomnyń otyn kórip, Taımanǵa sybyr etti:

— Nan ala ketetin eken. Taıman eriksiz jumsardy:

— Qolyńnan garmonyń tússe, tamaq izdeısiń-aý sen!

— Oıyndy qoıshy, jyrtyq bir somyń bar ma? Sasha bulardyń sońynan kúle gújildep keledi:

— Oı, er-aı! Sen búgin bar ustamdylyǵyńnan bir-aq aıyrylǵanbysyń, Taıman?

26

Aldyńǵy toptyń jataqhanaǵa taıana bergen bir shetinde Aıbar men Záýre kele jatqan-dy. Syrttaı qaraǵanda jarasymdy, sándi: qoltyqtasqan qos órim. Biraq bul ekeýiniń aralary únsiz, ónderi synyq, kóńilderi qońyrqaı edi.

Záýreniń ara-tura jeńil qylyqtarmen qubylyp qalatyny bolmasa, Aıbar janynda kóbine jabyńqy, tipti sol jigitke ap-ashyq mindetsigendeı tuıyq, tunjyr júretini ábden ádetke aınalyp alǵan minez bolatyn. Óz basynyń oz uǵymyndaǵy artyqsha baǵalylyǵyna toıaty kóp pe, álde qyz kókireginiń albyrt órligi basym ba nemese san qıaǵa sharq urǵan kóńil shirkinniń Aıbardan tabar toqtam-tıanaǵy az ba? Kim bilsin!..

Al, Aıbar bolsa, árqashan osy qyzdyń babyn tabýdy oılaıtyn, sonyń kóńil hoshyn kózdeıtin: astam aıtqanyn kóteretin, erke qylyǵyna baǵynatyn, tipti keıde kútpegen jerden burq ete túsip, jigittiń kirshiksiz nıetine qylaý turǵyzǵandaı, aıdyndy, tunyq janyn laılar tozań ushyrǵandaı tútep ótetin qyz ashýyn da kóp shimirikpeı keshiretin. Bir ǵajaby — Aıbar búgin sol qulqynan jańylyp qalypty: jabyrqaý, júdeý, kóńilinde qaıaý bar. Onysyn jasyra da almady.

— Záýresh, sen meni... shynymen unamsyz kóresiń-aý!.. Ne bilgeniń bar, soǵan kózim jetti ǵoı meniń...

Osy bir syrt boıaýy solǵyn ǵana qaradúrsin sózdi Aıbar bir túrli qınala titirenip qap, áldeqandaı zábir-japa shekkendeı, óz haline degen ashshy yzamen kúızele aıtqan. Biraq Záýre onyń baıybyna barǵan joq, kúndegi erke táıtik minezine baǵyp:

— Oıpyrm-aı, endi qaıttiń? Qıyn boldy-aý endi... — dep, sylq-sylq kúldi. — Nege kóziń jetip edi so sekildi?..

— Joq, sen kúlme, Záýreshi Shyn aıtam.

— Kúlmeı, jylaıyn ba?

— Ras! — dep kúrsindi Aıbar. Munyń kóńil kúıin qyz syqylyǵy ózgerte almaǵan-dy. — Ras, sen jylamaısyń.

— Qyzyq eken.

— Durys aıtasyń, qyzyq, sen jylaı bilmeısiń...

Záýre kúlki izin ezýinde ǵana qaldyryp:

— Nege! Sen ne aıtyp kelesiń osy?.. — dep tańdandy.

Aıbar demin ishke tartyp, sezimmen dirildeı sóıledi:

— Men seni súıem ǵoı! Al, súıý degen...

— Iá, súıý degen?.. — dep, Záýre kózine qaıtadan kúlki ájimin qaptatty. Bul oınaqylyq — nazdy erkelik emes, ersi jalańdyq, ap-ashyq jaıdaqtyq edi. Aıbar oqys shoshynyp, qyzǵa sýyq qarady:

— Já!.. Joq, tipti osynyńnyń ózi jaqsy!

— Ne jaqsy?

— Meni ózińnen sýytsań, ol — maǵan istegen jaqsylyǵyń.

Aıbar azdap ashýlanǵanmen alysqa uzamaı, arqan qazyǵyna qaıtyp oralaryna, ózin aınala beretinine Záýre kózi kámil jetetin tárizdi edi. Sondyqtan, onyń myna sózderiniń bárine Záýre áshıin bir ótkinshi qylyqqa saıyp, samarqaý qabyldap, jóndi mán bermeı keledi. Súıgen qyzynyń mundaı saıazdyǵyna buryp Aıbar da mán bermeıtin, joq, tipti sony sezbeıtin de kórmeıtin. Bar jaıdy qazir bir-aq ańǵarǵandaı, serigin adamnan góri aǵashqa uqsatyp, tóbesinen sýyq sý quıyp jibergendeı titirenip ketti. Renishti oıǵa túspeıtin pále joq. Aıbar "ógizdi múıizinen" degendeı tup-týra túńile:

— Sen ómirde bir jigitti súıesiń be, álde... — dep qaldy. Sodan soń ózine Záýreniń kirpigin qadalta shoshytyp qoıyp, yzamen zirkildeı jóneldi: — Elde buryn bes áıel alǵan baılar bolǵan desedi, biraq bul shyndyqty kerisinshe kim estip-bilgen!.. Meniń sezimimdi serpip tastaǵanyń jetpeı me? Ózińdi óziń nege taptap ótesiń?!

Záýre qatty zábirlenip, jylap jiberdi. Aıbar da kenet yqylyq atqandaı, demin úzip-úzip, qatty býlyǵyp qaldy: yza-ókinish ekeni, óksý ekeni belgisiz.

Sodan ekeýi de jym-jyrt, ishteı tyǵylyp, til qatyspastan kele jatty. Biraq, qoltyqtasqan qalpy, qoldaryn bir-birinen tartyp ajyratqan joq. Baıaý basyp qatar júrip keledi. Syrttaı qaraǵanda jarasymdy, sándi: qoltyqtasqan qos órim.

Bir kezde Taımanǵa ashýlanyp, ilgeri qaraı ysqyra aıańdaǵan Dáýletov bulardy tanyp, qaıyrylyp tura qap, kózin jyltyrata bastaǵan; Aıbar oǵan shuǵyl qabaq túıip:

— Ket! — dedi.

Anaý selk etip, Aıbar sózben emes, týra mańdaıdan taıaqpen urǵandaı shalqaıyp qaldy. Záýre dál osy tusta ǵana Aıbarǵa aýzyn bultıtyp:

— Onyń ne? Nege ket deısiń sen! — dep shap etip, arasha túsken.

Aıbar Záýrege ǵana emes, Dáýletovke de ishteı qatal tujyrymy bardaı, múlde júzin jylytpastan, álgi sózin qaıtalap, qattyraq aıtty:

— Ket!..

27

Jer solq ete tústi.

Taıman basyn jastyqtan julyp alyp, kózin ashty.

— Qandaı uıqyshylsyń! Meniń gırim bolmaǵanda oıanar túriń joq, — dep, Sasha kúlip tur. Belinen joǵarǵy jaǵy jalańash, bulshyq etter birge kúlgendeı, som denede bult-bult oınaıdy.

Jańa ǵana Sashanyń qolynan túsken, árqaısysy bir-bir puttyq eki gır tutqasyn túıistirip, edende jatyr. Sasha beıne sırk balýandaryndaı, sol eki gırdi taǵy julqı berip ap, sh yr úıirgeli shúıligip bir turdy da:

— ha, jetedi! — dep qolyn siltep, Taımanǵa keldi. — Tur! Saǵat on boldy.

Taıman solqyldaq serippeli kereýetin syqyrlata ornynan ushyp turyp, aıaqkıimin izdeı bastady. Túnde jatarda oqyǵan Týrgenevtiń "Alǵashqy mahabbaty" kereýet ústinen syrǵyp jerge túsipti; shapshań kóterip ap, bas jaqta, tórdegi Sashanyń kereýetimen eki arada turǵan kitap toly etajerkaǵa qoıa saldy.

Sasha kitaptyń syrtyn kórip, qaljyńdaı sóıledi:

— Toqta! Mynaýyń kádik eken, týysqan. "Alǵashqy mahabbat" qoı...

Taıman bul kitapty buryn da oqyǵan. Biraq, nege ekeni belgisiz, túnde ýnıversıtettegi keshten kelgen soń taǵy bir qaraǵysy kep, Sasha jastyqqa basy tıe bere qorylǵa bassa da, bul kópke deıin uıyqtamaı, mse Voldemardyń ár qylyǵyn qyzyǵa qabyldap, asa ystyq sezimmen berile oqyǵany ras.

— Jaqsy kitap. Oqı bergim keledi.

— Iá, ıá... Meniń aıtyp turǵanym da sol seniń oqı bergiń keletini, — dep Sasha súlgisin, sabynyn, tis jýǵyshyn alyp, shyǵýǵa bettedi. — Jalǵyz-aq, jaqsy kitapty jatyp oqıtynyń jaman.

Sasha oıanǵaly biraz bolǵan, tósegi uqyppen jınaýly tur. Terezeniń jeldetkishi ashyq, erteńgi tunyq aýa kók jibek perdeni tolqyta jelpıdi.

Kesh jatyp, tań biline myzǵyǵanyna qaramastan Taıman óz boıyn jeńil, shıraq sezinedi. Kóńilinde áldenege razylyq, qýanysh bar. Azǵana lúpili bolmasa, sonshalyq bir jaıly, jarqyn qýanysh. Adam uzaq ańsaǵan shuǵylaly sátin, jaqsylyq saǵatyn kútken de, búgin be, álde erteń be, áıteýir taıaý qalǵan bir erekshe shatty, ádemi qubylysty kútken de osyndaı úmit sezimine bólenetin. Mundaıda adamnyń boıymen qabat oıy sergip, qıaly samǵap, órisi keńip, osynaý tirshilik dúnıesine yqylas-peıili artady. Taımanda da osyndaı bir jaı bar.

Ol kereýet ústinen yrǵyp túsip, garderobty ashty da, kıine bastady; kıine júrip yńyrsyp án saldy. Sózi joq, ózine asa unaıtyn bir ánniń erke názik sazy ǵana — sony baıaý tolqynyp aıtady. Yrǵaǵyn ózi ǵana ishteı qupıa túsinip, únimen emes, janymen shyrqap aıtady. Kóńiliniń osy kúıi ózin eki kisilik shaǵyn bólmeden lezde oısha shyǵaryp áketken; álde bir bala quraqty kól jaǵasynda ma, álde sol kóldiń shaǵalaly aıdynynda ma, áıtpese sol kólge qıalaı tóngen jasyl terektiń keshki kóleńkesinde me... áıteýir ózin sál ǵana sátke sondaı bir jerde jalǵyz júrgendeı sezinip qaldy. Bir qubylmaly sezim! Aıaýly asylyn kútip, ańsap júrgendeı. Jáne osy ańsaýdyń ózi bir túrli raqat tárizdi...

Esikten adýyndap kire bergen Sasha Taımannyń selt etkenin baıqaǵan joq, jalańash jaýyrynyn súlgimen ysqylap, jýan daýsymen túnde ýnıversıtette aıtylǵan án áýenin "rraı-rraı-rraı-rraı-raı-ra-a-aı-raı!" dep gújildeı sozyp, bólmeni basyna kóterip júr. Taıman abdyrap, kıimsheń qalpy, kereýetine shalqalap jata ketti. Terezeniń joǵarǵy jaǵynan torǵyndaı úlbirep, kógildir ári móp-móldir aspan kórinedi. Taıman odan kóz toqtatar núkte tappaı, kóńilindegi ádemi tolqyndy qubylmaly kúıdi úzip aldy. Kenet enjarlyq paıda boldy: oıyn tutqyndaǵan bir erekshe qymbat nárse bar ma, ıá bolmasa bir qymbat nárseni myqtap umytyp, endi qansha oılasa da esine túsire almaı ma, — bir túrli áýre-sarsań...

Sasha kelip, qolynan julqyp turǵyzdy:

— Ne bolǵan saǵan? — Onyń betine tańdana úńilip: — Óziń kúlesiń, al kóziń jasaýraıdy, bu nemene ózi?.. Jáne mynaýyń ne, toıǵa baratyńdaı kıinip apsyń... Jýynbaýshy ma ediń? — dep qarqyldaı kúldi.

Taıman óz haliniń ersiligin endi uǵyp, Sashamen qosyla kúlgen; júregi jyny qýanyshpen jáne bir lúp etip áldenege alyp ushty da, izinshe baıaý saǵynyshpen qystyǵyp, taǵy da ıir mezet raqat muńǵa batqandaı boldy...

28

Ashananyń tórgi jaǵynan tamaqtanyp, beri bettegen Sasha men Taımandy Dáýletov kórip, qasyńdaǵy bireýge:

— Osy ekeýiniń-aq juby jazylmaıdy, júdá, — dep mińgir etti. Bulardyń birese tarazyǵa nan ólshep jatqan satýshy áıelge, birese stýdentterge tamaq tasyp júrgen aq aljapqyshty daıashy áıelderge barlaı qarap, mańyzdana syzdap, úlken is bitirip turǵandaı, býfet qoımasyna jantaıa shyntaq súıegenderine biraz bolǵan-dy.

Dáýletov jurttyń ádette "isi ýaq, ishi tar" desetin jigitteriniń biri. İsi ýaqtyq onsha keseldi emes. Ony kóptiń aýqymy jóndeýi múmkin. Eń jeńili — ondaı adamdy jurt kúlki etedi, ol týraly talaı ańyz, anekdot shyǵarady. Osylar kelip, álginiń esi bar adam bolsa, ózi jóninde oılanýyna, tipti ózinshe jóndelýine jol ashady. Al, ishi tarlyq — qaýipti nárse. Bireýdiń baǵaly jaǵyn kóre almaý, bireýdiń jetistigine ishi quıý, barmaǵyn tisteý — asqynǵan aýrý. Odan jazylý qıyn. Endi kep, osy ishi tarlyqqa isi ýaqtyq qosylsa, ol adam ońbaýy múmkin: túpke sol jetedi.

Ómirde jaman adam bola ma? Bireýler bolady desedi. Endi bireýler oǵan qarsy shyǵyp, adamnyń jamany bolmaıdy, al, minez-qulyqtyń jamany bolatyny sózsiz deıdi. Aldyńǵysy durys. Sońǵysy — áripshildik! Endi ne deýge bolady: adamdy minezinen ajyratyp alyp kórińiz!..

Árıne, isi ýaqtyq, ishi tarlyq sıaqty jaǵymsyz qulyqtar jatpaýy múmkin, biraz adamǵa pásh bolady. Biraq jurttyń bárine birdeı biline bermeıdi. Óıtkeni, mundaılar kóbine jádigóı ári sumqaı keledi. Óz boıyndaǵy dármensizdikti sonymen jaba jasyrmaq bolady. Jádigóıligin isi túsken adamnyń aldynda, nemese ózi baǵynyshty bastyq aldynda isteıdi. Sumqaılyǵy kisi tańdamaıdy, ár jerde-aq, ár adymynda ilese júredi. Qulqy solaı bolǵan soń ba, áıteýir Dáýletovti stýdentterdiń kóbi jek kóredi. Dostary neken-saıaq. Biraq bir ǵajaby — álginiń esesine bul profesorlardyń kóbine unaıdy. Mýsın sıaqtylar muny tipti qolpashtap qoıady.

Dál osy Dáýletov rektorǵa da unaıtyn sıaqty. Muny bir joly Taıman renishpen ańǵaryp, ishteı kóńilsiz oıǵa qaldy: "Ózine kózsiz tabyna bergendi keıbir jap-jaqsy bastyqtar da jek kórmeıtini me, qalaı?!"

Stýdentterdiń ǵylymı qoǵamynyń bir májilisine jazýshylar shaqyryldy. Muny uıymdastyrýshylardyń biri Taıman edi. Ol rektordyń bos ýaqytyn taýyp, májilis bolatyn kúni ádeıi bardy da:

— Bizdiń búgingi májilisimizge siz de qatysyńyz, — dep usynys jasady. Rektordyń sońǵy birer jyl ishinde stýdentter bas qosqan ǵylymı májilisterdiń qandaıyna bolsa da bir de bir ret kelmeýine Taıman ishteı qarsy edi. Eger bul joly da "qolym tımeıdi" dese, aıtar renishi daıar bolatyn.

Rektorǵa profkom jumysymen Dáýletov te kelip otyrǵan. Taıman búgin keshke ýnıversıtetke jazýshylar keletinin aıtqanda, anaý da ornynan bir kóterilip, búıirden qosyldy:

— Buǵan biz kiriskeli qashan! Men grýppa proforgteriniń bárine eskertip, stýdentterdi neǵurlym kóp qatystyrýdy tapsyrdym. Sen de aıtqan bolarsyń, Dáýrenov, bizdiń fakúltet túgel keledi ǵoı.

Taımanǵa Dáýletovtiń myna minezi áldeneniń aıla-tásili tárizdi kórindi: ótirik aıtyp otyr, aıaq astynan bedel kózdep otyr. Tipti túrine deıin ózgerip, beıtanys bireýge uqsaı qalypty.

— Jazýshylarmen kezdesýge stýdentterdiń bári qushtar, habarlandyrý bar, arnaıy shaqyrtýsyz-aq keledi, — dedi Taıman.

Rektor oılanyp otyrdy: jumysy kóp edi. Árıne, Taıman ony da jaqsy biledi. Biraq mynaý da sol kóp jumystyń biri emes pe?

— Jaqsy, baraıyn, — dedi rektor. Nege ekeni belgisiz, Taımanǵa salqyn qarady.

Dáýletov kútpegen jerden, ushyp turyp, qýana qunjyńdap:

— Sizge raqmet, aqsaqal! Sizdeı úlken adamnyń tóbe kórsetip shyǵýynyń ózi kishkene úıirme úshin oıdaı bedel ǵoı, — dep qaldy.

Taımannyń uıattan beti dýyldady. Qatty yńǵaısyzdanyp, qabaǵyn shytty. Dáýletovti onsha unamdy adam dep tanymasa da, odan dál mynadaı tym jalańash jádigóılikti kútpep edi. Rektor kózin súzer de synaı qarar, jaı sóıler de qatty aıtar dep qysyldy.

Biraq Taımannyń myqtap tań qalǵany — rektor álgige renish aıtpaq túgil, baısaldy qalpyn da buzbastan, tolyq denesin aqyryn qozǵap, telefon trýbkasyn ustaı berdi...

Rektordan shyqqan bette Taıman yzamen qaınap, Dáýletovke:

— Seniń isiń qurysyn, unamaıdy maǵan! — dep julyp alǵandaı túılige til qatty.

Kózin qyzarta shatynap, oqtaı qadalyp, anaý da kúıip-pisti:

— Men saǵan unaý úshin júrgenim joq, júdá, bildiń bá? Tilińdi tarta sóıle!

— Al, jańa nege unaýǵa tyrystyń?

Dáýletov ne isteýdiń babyn tappaı:

— Qoı, aınalaıyn!.. — dep tanaýyn jıyryp, aýzyn qısaıtty da júre berdi. Sodan beri Taımanmen dúrdearaz. Onyń ústine Taımannyń túndegi minezi de jamalyp, Jabas kókiregine dyq bop uıalaǵan-dy.

Dáýletovtiń myna turysy da kásip emes kásip. Ashana qyzmetkerleriniń ústinen túsken aryz joq, biraq Dáýletovte kúdik bar: anaý bir kúni munyń profkom predsedateli ekenin tanymaı urysyp qalǵan jýan aspaz stýdentterdiń aqshasyna beriletin tamaqtyń teń jartysyn jep jatqandaı kórinedi. "Sol qozyqaryndy bir qorqytsam" degen nıetpen, búgin qasyna úshinshi jataqhanadaǵy stýdenttik sovettiń bastyǵyn ádeıi ertip, profkom atynan ashanaǵa "qoǵamdyq baqylaý" jasap turǵan jaıy bar edi.

Osy araǵa kelgennen beri Dáýletov bir-eki daıashy áıeldi ádeıi toqtatyp ap, qoldaryndaǵy kotlet salynǵan tarelkalarǵa tónip-tónip qalǵan. Biraq bireýine:

— Myna kotlet nege qap-qara? — degennen basqa syn taǵa alǵan joq.

Oǵan daıashy áıel renjip qaldy:

— Óziniń túsi emes pe? Aıtalyq, siz nege qap-qarasyz?

Dáýletov qıpaqtap, jan-jaǵyna qarap edi, dál qasyńda kompot iship jatqan Arynǵazy saqyldap kúlip otyr.

— Oı, jazǵan, senderdiń qamdaryń ǵoı istep júrgenim, — dedi de, Dáýletov keıin serpilip shyǵyp, býfet qoımasyna qaıta súıendi.

Esikten kirgen Hrıstofor aǵaı Taımandarǵa Dáýletovtiń tusynan qarsy jolyqty. Onyń usynǵan qolyn Taıman qysty da, Sasha sálemin almastan teris aınalyp ketti. Komendant búgin de masańdaý, alaburtyp, tóbesinen bý burqyraǵandaı qyzara bórtip júr.

Sasha Dáýletovke:

— Jabas! Osylardy bir jónge salý seniń jumysyń ǵoı. Myna maskúnemdi nege qýyp jibermeısiń, kisi jetpeı júr me? — dep, bárine estirte, ap-ashyq aıtty.

— Hrıstofor aǵaıdy ma? Ne dep tursyń óziń, esiń durys pa? — dep Dáýletov Sashaǵa zilsiz qarsylyq etip, Hrıstoforǵa buryla jymıdy: — Azdap ishetinin aıtpasań, ǵajap adam ǵoı bul kisi. Ne tileseń, bárin qosh kóredi; Hrıstofor aǵaıdaı komendantty qaıdan tabarsyń?

— Birin oryndamaǵan soń, qosh kórgeni qúrsyn, — dep, Taıman Sashany qoshtady.

Sasha túnjyraı berdi:

— Jabas, seniń de, mynaý qyzylmurynnyń da bitirer dánemeleriń joq, jalpy arlanýlaryń kerek qoı!..

Taıman men Sasha asyn iship bolǵan Arynǵazyny ertip ap, úsheýi syrtqa shyqty. Sasha: "Dáýletovke de aıtamyz ba, qaıtemiz?" — degen. Taıman qarsy boldy.

— O ne nárse? — dedi Arynǵazy Taımanǵa.

— Myna Sasha ekeýmizde bir oı bar, sen qalaı qarar ekensiń?

— Qandaı oı?

— Qaben kelmeı jatyr. Aýrý-saýyn bilmeımiz. Qazir Sasha ekeýmiz dekanǵa baryp, Qabenniń mamasy turǵan jerge telegramma bergizemiz.

— O, onyń nesi bar? Durys-aq.

— Durysy durys qoı. Basqa bir másele bar edi, — dep Sasha kıip áketti.

— Qandaı másele?

— Qabenge azdap aqsha salsaq dep edik, — dedi Taıman. — Men bilem, Embiden aýlyna aqshasyz ketken.

— E, onyń nesi bar? Durys-aq.

— Durysy durys qoı, — dep Sasha ózderiniń qaıtalama lebizderine kúle sóıledi. — Basqa bir másele bar edi...

— Qandaı másele? — dep, Arynǵazy da áldeneni dolbarmen topshylap, kúrektisin kórsetti.

Sasha kúlkisin tıyp:

— Ázil oz aldyna, — dedi. — Ázil óz aldyna, ózderimiz uıymdasyp, biraz aqsha jınasaq dep edik.

— Ózderimiz bolǵanda kimder? — dep, Arynǵazy qabaǵyn túıip aldy. — Qaben kelgen soń tas-talqanymyzdy shyǵaryp júrmesin.

Taıman túsine qaldy:

— Jo-oq, sen qoryqpaı-aq qoı. Biz bir jurttan jylý jınar deısiń be? Mine, osy úsheýimiz, sodan soń Almas bir júz som tapsa, tórt-bes júz som jolyna jetedi.

Arynǵazy azdap qınala quptady.

— Aqshasy qurǵyr azǵantaı edi, degenmen qaıtemiz, Qaben degende jan qala ma mende... Júrińder, Almas qazir bizdiń bólmede meni kútip otyr. Tez jınalyqta, molnırovat etelik.

Sasha Arynǵazyny qushaqtaı ap, baýyryna joq qyp jiberdi.

Úsheýi Arynǵazynyń bólmesine kirdi. Bir stýdentpen shahmat oınap otyrǵan Almastyń qolyn alyp jatyp:

Qara ornyńa qaıtyp oralyp soǵa beresiń-aý, — dedi Taıman, — munyń teris emes.

— Endi qaıteıin? Amansyńdar ma?.. Leksıaǵa barmaımyz

ba?

— Baramyz! — dedi Taıman. — Sen bir júz som tapshy!

— Ne úshin.

— Keregi bar.

— Apyrm-aı, qaltamda joq edi, — dep, sál daǵdara qalǵan Almastyń oıyna Maǵrıpa sap ete tústi. Buryn Maǵrıpadan aqsha surap kórgen jeri joq, biraq qalaı ekeni belgisiz, áıteýir sol áıeldiń qaltasynda bary bolsa buǵan irikpeı usynaryna, óziniń qalaı da alatynyna kózi kámil jetti. — Tabam, tabam, sózsiz taýyp berem, — dep, Almas kóńildene qozǵalaqtaı berdi, — tek ne úshin kerek ekenin aıt!

29

Uzynsha, shaǵyn kabınettiń tórinde dosent Armanov otyr. Ol baıaý ashyla bere jabylmaı qalǵan esikke qadalady, bir túrli syzdap, túıligip qaraıdy.

Armanov qatygez, ashýshań adam. Qansyzdaý dóńgelek júzinde kúlki izi sırek bilinedi. Ylǵı qońyraıyp, ózgeshe bir suspen júredi. Kóńiline unamaǵanǵa kirbińin tez bildiredi. Qazir de shapshań shatynap:

— Profesor, ne kirińiz, ne jabyńyz esikti, — deı jazdap baryp, ózin zorǵa irkip qaldy.

Esikten aldymen búıiri aınalǵan jýan sary portfel kirdi; kóz ornyna qos áınegin kúnmen oınatqan tolyq deneli tórtbaq adam áshekeıli taıaǵymen túkti kilemdi anda-sanda bir nuqyp, portfel jetegine jalqaý eredi. Jýan portfel jýan ıesin osy kabınetke kúshpen kirgizgendeı, bulqyna súırep, áreń jetelep ákep, stol janyndaǵy jumsaq kresloǵa jyǵa saldy da, endi birde taǵy da sol ıesinshe tyńqıyp, stol shetinde turdy.

Armanov sary portfeldi qalamymen túrtip, eriksiz ezý tartty:

— Mynada ne bar, profesor?

Profesor kózinen pensnesin, basynan qalpaǵyn alyp, tershigen jaltyr shekesin, mańdaıyn súrtkilep jatqan. Kóterilip basylǵan keń keýdesin qysqa moınymen birge buryp, Armanovqa sazara qarady. Boıaýy ońǵan shúńirek kózi pensnesiz tym solǵyn, jansyz kórinedi eken, degenmen emis-emis renish belgisin ańǵartqandaı boldy:

— Munda Profesor Mýsın bar!

Armanov myrs etti de, únsiz qaldy. Mýsın de tolyq denesin tegis silkip, yrq-yrq kúldi. Taýyp aıttym da toqtattym degendeı rızalyqpen kúldi.

Mýsın Armanovtyń endigi sózin kútken joq, júzin kenet sýytyp, portfelin sart-surt etkizip ashty da, qalyńdyǵy tórt elideı qara papkany sýyryp ap, stol ústine tastaı berdi:

— Mine, doktorlyq dısertasıam, mine! Buǵan komısıa quryp dúrligetin túk te joq. Silkilep boldyńdar ǵoı meni... Má, óziń qarap kór. Qara da, qalaǵan baılaýyńdy aıt jáne aıama meni, qolyńnan eki kelse birin qyl! Tynyńdarshy sóıtip, tek tynym berińdershi maǵan...

Profesor Mýsın eki ıininen dem alyp, yshqyna sóılep, býlyǵyp otyr.

— Siz nege kóterildińiz?

— E, qaıteıin endi, kúnine úsh shaqyrasyńdar. Partkomnan shyqqanym sol edi, izinshe dekan kelsin dep jatyr deıdi.

— Joq, siz ashýlanbańyz. Partkom komısıa qursa nesi bar, istiń anyǵyn bilýge, sizge kómekke kelgeni emes pe? Biraq bul basqa másele, — dep, Armanov dısertasıany ózine qaıta usyndy, — mynany salyp qoıyńyz. Men sizdi bul úshin shaqyrtqanym joq.

Mýsın pensnesin jarq etkizdi:

— Endi ne úshin! Taǵy ne aqyl aıtpaqsyń?

30

Bıylǵydaı úlken konkýrs ýnıversıtet ómirinde buryn-sońdy bolyp kórmegen-di: bir orynǵa úshten kem aryz túsken fakúltet joq. Al, geologıa fakúltetiniń bir ornyna bes adamnan keldi.

Geologıa fakúltetiniń dekany dosent Armanov qabyldaý syny bastalar aldynda fakúltet boıynsha emtıhan alatyn on segiz ekzamenatordy arnaıy shaqyrtyp alyp, jarty saǵat májilis ótkizgen. Jınalysta sóılegende, ne leksıa oqyǵanda dosenttiń bir nárseni myqtap oılanǵandaı, nemese aldan tosyn soqqan qatty jelden jasqanǵandaı ádeıi qysyla kirtıip turatyn qoı kózi kisige túspeıtin. Aldyndaǵy stol ústinde, ne minbede ne kafedrada bir japyraq qaǵaz jatady. Onda aıtar oıynyń pýnkttep jazylǵan joba-jospary ǵana. Kózi shyǵanda bir jylt etip soǵan túsedi de, qaıtadan zymyrap baryp, qarsy qabyrǵanyń joǵarǵy jaǵyndaǵy bir núktege qadalyp qalady. Sol kúıimen sóıleı beredi, sóıleı beredi. Tosyn kózge dosenttiń aıtar sózi ózi qadalǵan qabyrǵanyń joǵarǵy jerinde jazýly turǵandaı kórinip, keıbir sezimtaldar keıin burylyn ta qalatyn. Al dosent bolsa áli sol jerge qadalyn, ár sózin náshtep, áli sóılep turar edi.

Munda da sol, ár sózin shyńyldaǵan jińishke daýsymen mańdaıshaǵa shegelep jatqandaı, nyǵyzdap turyp, kabınet tórinen bıik qarap, qysqa sóıledi:

— Bizge keregi júz elý adam. Aryz bergender sany — jeti júz alty adam. Onyń ishinde orta mektepti altyn medalmen bitirgen on bir adam synaqsyz qabyldanady...

Osydan soń dekan árbir ekzamenatordyń isi zor mańyzdy memlekettik is ekenin, mundaıda meılinshe ádil bolý kerektigin aıtty. Álgi jeti júz degenniń qur sıfr emes, adam ekenin, al adam taǵdyryna asa jaýapty qaraý kerektigin aıtty.

— Men taǵy da aıtamyn, qatty aıtamyn, qaıta-qaıta aıtamyn, — dedi dekan sózin aıaqtap. — Tamyr-tanystyq, ilik-shatystyq degenniń elesi de kórinbeıtin bolsyn!

Ol kózin mańdaıshadan endi ǵana alyp, kópke qarady:

— Men boldym. Suraq bar ma?.. Joq bolsa, múmkin, pikir aıtarsyzdar?..

Armanov ornyna otyrdy.

— Mende eki sóz bar edi, — dep, tizesindegi jýan portfelin aýnata tastap, dıvannan Profesor Mýsın kóterildi. Baǵanadan beri dekandy tuqyra tyńdap, qybyrsyz otyrǵan. — Qatty aıtqanyń jon, qaıta-qaıta aıtqanyń jón, joldas Armanov! Biraq mundaǵylardyń bala-shaǵa emes ekenin eskermeýiń jon emes, joldas Armanov! — Keń ıyǵyn qıqań etkizip qunystyra bere, Armanovqa alaqanyn jaıa umsyndy: — E, tamyr-tanystyq deısiń, ilik-shatystyq deısiń, — bu ne bul... Kimge aıtyp otyrsyń muny? Álde biz ýnıversıtetke osy túsetindermen birge búgin kelgendermiz be? — Murnynyń ushyna qaraı syrǵyǵan pensnesin kótere kıip, kabınet ishindegilerge jaǵalaı qarady: — Bizdiń bárimiz de bir adamdaı senim júkteı alatyn bolsaq kerek...

Profesordyń bul sózin biraz adam ashyq maquldap, bas ızesip otyrdy. Jalǵyz-aq kóp ishinen bireý (bastyqqa jaqqysh qýlardyń biri bolsa kerek) Mýsınniń sózin bóle, Armanovqa:

— Joq-aý, bylaı ǵoı deıim, siz ǵoı dekansyz, dekan bolǵan soń aıtýǵa tıissiz. Al, aǵaı, sizdiki... qansha degenmen... — dep jasqanshaqtaý qarsylasa berip edi, dekan oqys shytynyp, qolyńdaǵy qalamymen stoldy tyqyldatty:

— Já, kim... sen qoıa tur! Meni qorǵamaı-aq qoı, profesordiki durys. — Sodan soń sóıleı otyra tómen qarap, aldyndaǵy ekzamenatorlar tiziminiń ishinen jańaǵy kisiniń famılıasyn taýyp tusyna suraq qoıdy. — Ras-aq, bizdiń bárimizge de zor senim júktelgen. Bárimiz birigip aqtaımyz sony. Durys pa, profesor?

Mýsın endi raılandy:

— Durys.

— Durys bolsa, májilis jabyq.

31

...Biraq Mýsın durys istemedi.

Aıbar geologıa fakúltetine túsetinderden emtıhan alyp jatyr.

Bireýler rıza bop shyǵady:

— Ádil adam. Bilgenińe ǵana qoıady.

— Kisi tanyǵysh-aq.

Bireýler renjip shyǵady.

— Túrine qarasań jap-jaı, minezi qandaı qatty óziniń!

— Baǵaǵa sarań-aq eken.

— Jylmıyp otyryp, jaman qoıa salady.

Aıbar aýdıtorıa ishinde, bul sózderdiń birin de bilmeıdi, bilse de elemes edi, qarsy aldyndaǵy bala jigittiń sýreti japsyrylǵan kishkene qaǵazdaǵy famılıany ajyrata almaı, ejiktep qaldy:

— Shaı... joq, qalaı deıdi? Shananov pa, Shapanov pa?

— Joq, aǵaı, Tapalov bolar.

— A, solaı ma? — dep, ol az kidirdi de, mińgirleı sóıledi: — Ne degen salaqtyq! Qabyldaý komısıasyndaǵylar jazdy ma? Osyndaı da jazý bolady eken: "t" shalqalap túsipti, al mynaý "p" men "l" birinen birin aıyrǵysyz, ásheıin eki ırek qana.

Ol óz oıyn kópke bildirmeı otyra almaıdy; álgi qaǵazdy aýdıtorıa ishindegi qalǵan tórt balaǵa túgel kórsetti:

— Jigitter, mynadaı mádenıetsizdikten saq bolyńdar, ár áriptiń jurtqa málim, úkimet bekitken belgisi bar, ony durys jazý kerek. Saýattylyq sodan bastalady.

Aıbar qaǵazdaǵy "fızıka" degen sózdiń tusyna ádemilep anyq etip: "17.08.50", "jaqsy" dep jazdy da, qataryna qol qoıdy: Safın.

Ázirlenip otyrgandardyń biri jaýap berýge keldi. Tapalov shyqqan esikten basqa bir bala kirdi de, jaýtańdap turyp i aldy. Aıbar aldyndaǵylarǵa qarady:

— Jańa sońy bizder degen joq pa edińder?

— Biz bu jigitti tapsyryp ketken bolar dep oılaǵanbyz. Alfavıt boıynsha alda edi.

— Jaraıdy, kel, bılet al!

Bala stol janyna keldi. Stol ústindegi uzynsha aq bıletter syrtyn ǵana tosady. İshi jumbaq. "Qaısysy ne suraǵaly jatyr eken?". Bala qabaǵyn qyrtystap, kózin jypylyqtatyp, kóp turdy.

— Ala ǵoı bireýin.

Bala sasqalaqtap Aıbarǵa qarady. Denesinde azdaǵan diril bar. Jumýly alaqanynda mynaý bılettiń qarymyndaı, shıyrshyqtalǵan qaǵaz; syp etip Aıbarǵa usyndy.

— Bu ne?

Jańa ǵana jumsaq otyrǵan Aıbar júzin tez sýytyp aldy, balaǵa seziktene qarap, taǵy surady:

— Bul ne?

Balada ún joq.

— Bu ne deımin?

— Aǵaı berip edi.

— A-a!.. Kim aǵaı ol?

— Mýsın aǵaı.

— ?

Aıbar ornynan turdy. Kimge renjirin bilmedi. Eki qolyn artyna ustap júrip ketti.

Bala da ne isterin bilmeı tur.

Aıbar kenet toktaı qap, daýsyn zorǵa baıaýlatty:

— Jaqsy, sen saspaı-aq qoı. Qaǵazdy qaltańa sal, aǵaıyńnyń ózine qaıtararsyń. Al, emtıhan tapsyrýǵa kelgen bolsań, bılet al.

Bala aldynan laqtyrylǵan taskesekten basyn qorǵaǵandaı ıegimen ıyǵyn túrte kilt buǵyp, jalt buryldy da, shyǵyp ketti.

32

...Biraq Mýsın durys istemedi.

Sol kúni keshte ózi basqaratyn jalpy geologıa kafedrasyna keldi. Kabınette laboranty Zıfa ǵana otyr. Tórdegi stolyna qaraı júrgen profesorǵa kúlimdeı kóz tastap, qozǵalaqtap qaldy. Bul da jymıa súzildi: pensnesiniń ústinen jalt oınaǵandaı edi.

— Zıfash, qalǵan balalardy osynda shaqyra qoıshy.

— Olar qaıda edi?

— Tómengi aýdıtorıalardyń birinde bolar. Baǵana emtıhandy so jaqta alyp edim.

Zıfa Mýsınge jaqyndap keldi:

— Sizdi kórmegenime úsh kún boldy.

— Ras-aq. Úsh kún boıy emtıhan qabyldaýmen júrmin. Bolashaq geologterdi matematıka synynan ózim ótkizip, ózim iriktep alaıyn dep kelisim bere qoıyp edim, bále boldy...

Zıfa taǵy da jaqyndaı túsip, Mýsın otyrǵan stolǵa shyntaqtaı eńkeıdi. Mýsınniń denesi shymyr etti.

— Jáke, — dedi Zıfa, — meniń bir sińilim túspek edi, aldyńyzǵa keler, birdeńe etip...

Mýsın qalamyn alyp, bir japyraq qaǵazǵa jazbaq boldy:

— Famılıasy qalaı?

— Meniki she?

— Á, jaraıdy. Shaqyra qoıshy balalardy, qalǵanyn osynda alaıyn. Búgin bitiremin.

Zıfa esikke qaraı kete bergen, Mýsın toqtatyp aldy:

— Aıtqandaı, óziń osynda bolasyn ǵoı?

— Joq, ketem.

Profesordyń pensnesinen taǵy jalt oınady:

— Meni kúte tursaıshy, birge qaıtarmyz.

Zıfa esikten kúlip shyqty.

Telefon syldyrady. Mýsın trýbkany aldy:

— Bu kim? Safın? Á-á... Aıbarmysyń, ózimizdiń bala ekensiń ǵoı, jaqsymysyń, qalqam? Iá, ıá, men edim. Yh- yh-yh!.. Qaıteıin, qazaq balasy ǵoı! — Aıbar qatańdaý ketken bolsa kerek. Mýsınniń qabaǵy qalyńdaı bastady. Kúlkisi de kilt tıylyp, denesiniń selkildeýi de basyla qaldy. Trýbkany únsiz, uzaq tyńdady. Aqyr aıaǵynda: — Áı, bala, sen sholtańdama búıtip. Kórgenbiz sendeı sholaq belsendini, ha?! Áı, úıreteıin dep pe eń meni? Jetti! — dep, trýbkany tasyr etkizip qoıa saldy da, esikten kire bergen Zıfaǵa qarady:

— Neshe bala qalǵan eken?

— On shaqty.

— Kirsin. Úsheýden kirsin!.

33

...Armanovqa kep tirelip júrgen álgibir urystyń aıaǵy edi.

— Sizge aıtar eshteńe de joq, — dep Armanov shynymen qınaldy, — sizge ne aıtýǵa bolady? Aqyl aıtýǵa bolmaıdy, qur urys-keristen taǵy eshteńe shyqpaıdy.

Mýsın mysqyldaı kúldi.

— Sonda ne istemekpiz?

Armanov oılana tunjyrap otyrdy:

— Menińshe... Bilmeımin. Qıyn bop tur...

— ha-a! Ne deıdi?!

— Deıtinim sol, sizdiń bárine beıtarap qulqyńyz, ábden boıyńyzǵa sińgen lıberalızm...

Mýsın arǵy jaǵyn tyńdaǵan joq; yzamen kúıip, portfelin sart-surt jaýyp ap, sonyń jeteginde dedekteı jóneldi. Esikten atyla shyǵam degende jýan portfel arǵy jaqtan beri kirgeli kele jatqan Sashaǵa soǵyldy da, jerge tors ete tústi. Sasha pildeı mańqıyp ornynan tapjylmaı tańdana bergen; profesordyń portfelin Taıman kóterip áperdi. Mýsın sasyp qap, ne Semenovtan keshirim suraýdyń retin tappaı, ne Dáýrenovke raqmet aıtýdy qapelimde qaperine ala almaı, amandasqany ma, álde "osylaryń durys" degeni me, áıteýir jaltyr tóbesin ekeýine eki jarq etkizdi de tompańdaı berdi. Adymy ashýlanyp ashylady.

Taıman men Sasha dekannyń tútegen keskininen dolbarlap, Mýsın ekeýiniń renjiskenin ańǵardy.

— Ne jumyspen keldińder? — dep, dekan sýyqtaý surady.

Bular mashınkaǵa basylǵan telegrammanyń tekstin usynyp, Armanovqa qol qoıǵyzdy. Qabenniń adresine sol telegrammany joldap, oǵan qosa aqsha salatyndaryn aıtty. Dekan tez jylydy:

— Durys istep júrsińder, uıymshyl jigitsińder. Óte jaqsy! Bularyń óz dostaryńa ǵana emes, bizge de kómek, qolqabys. Mysaly, men qazirge deıin Orazovtyń qaı orynda ekenin bilgenim joq. Osynda dep júrmin...

Munan keıin Armanov eki stýdentten bıylǵy praktıkalarynyń jaıyn surady. Ekeýi de jaqsy ótkizgenderin aıtty. Aqparlaryn kafedraǵa keshikpeı daıyndap tapsyratyńdaryn, al, geologıalyq kartalary daıyn ekenderin aıtty. Dekan raılana tyńdap otyrǵan; jalǵyz-aq bul ekeýinen Mýsınniń Embide praktıkanttardyń basy-qasyńda bolmaǵanyn estigende shuǵyl sustanyp, qabaq túıip qaldy. Taıman, bul tusta biraz sheshilip, Mýsın jónindegi óz pikirin aıtyp, ony Sasha qoshtaı bergende, Armanov óziniń profesorǵa degen álgi ashýyn bulardan kózbe-kóz jasyryp, syrttaı salǵyrt qana:

— Jaqsy, jigitter, bul óz oılaryńyz ǵoı... — dep saǵatyna qarady. — Kópshiligi belgili pikirler. Múmkin, keıin tyńdap kórermiz, qazir meniń ýaqytym bolmaı otyr, rektoratqa asyǵyp otyrmyn. Basqa sharýalaryń joq pa edi?

Ekeýi de dekanǵa ózderin qoshtata almaı, kabınetten qynjylyńqyrap shyqty.

34

Geologıa fakúltetiniń birinshi kýrsyndaǵy tuńǵysh leksıany Profesor Saparov oqydy.

Jasy elýden az-aq asatyn Profesor Saparov erte qartaıǵan: sulý shoqsha saqalynan basqa bet-júziniń bári ájim. Kózi qat-qabat jıyrylǵan qyrtystar arasynan áreń syǵyraıyp kórinedi. Biraq kózildirik kımeıdi. Ájimin qolymen jazyp taratatyńdaı, keń mańdaıyn aq býryl shashyna qaraı jıi sıpap, dem almastan sóılep turdy. Aýdıtorıa esiginen sóılep kirgen, sodan leksıa ýaqyty bitkesin de sóılep shyǵyp bara jatty.

Bes mınýt úzilis kezinde Profesor dekanatqa barmady. Qolǵa ustar jeri ózi sıaqty bir saqaldy kisige uqsaǵan ádemi trýbkasyn temekige syqap ap, dálizdiń bir shetindegi ashyq tereze aldyna baryp turdy. Kózi eshkimge túspeıdi, aıaǵynyń basyna qarap, oılanyp turdy; qashannan ózi shuǵyldanyp júrgen bir úlken zertteýiniń jalǵasyn oılaǵandaı.

Kirýge qońyraý soǵylǵanda trýbkasyn shuǵyl sóndire bere jalt burylyp, álgide ǵana ózi shyqqan aýdıtorıa esigin kaıta ashty da:

— Sonymen, osy kúngi geologıanyń ǵylym retinde qalyptasa bastaýy on segizinshi ǵasyrdyń ekinshi jartysy... — dep, baǵana aıaqtalmaı qalǵan pikirin jalǵastyra kirip kele jatty.

Bul profesordyń ózi oqıtyn teorıalyq kýrsynyń kirispesi edi.

Nádıa aldyńǵy qatarda otyryp, profesordy bar yqylasymen tyńdady. Onyń aýzynan shyqqandy túgel jazyp alǵysy-aq keledi, biraq úlgirý qıyn.

Keń aýdıtorıada profesordyń maıda qońyr daýsy óktemdik etedi, basqa qatqyl dybys joq. Jym-jyrt tynyshtyq. Tek keıbir qatty basyp jazatyńdardyń qalamushtarynyń qaǵaz betindegi álsiz shıqyldary ǵana estiledi.

Profesor sulý súıir saqalyn ıegimen qozǵap, úzbesten sóılep tur. Anda-sanda keýdesin kere dem alyp baryp, sál toqtaıdy. Aldynda, kafedra ústinde bylǵary papka, úsh-tórt tom, bir-eki dápter jatyr. Dápter ústine saqalyn qadap, "shal-trýbka" jatyr. Al, Profesor sóılep tur.

Ol dápterge de, kitapqa da qaraǵan joq. Ájim basqan aqyldy kózimen aýdıtorıada ózin tyńdap otyrǵan alpys stýdentti shola sóılep tur. Kózi eshkimge toqtamaıdy: qaraǵan sıaqty, biraq kórgen sıaqty emes.

Nádıa bir nársege tań qaldy: osy Profesor qansha qaǵazǵa qaramaı sóılese de, sózi sonshalyq jınaqy, sonshalyq maǵynaly. Jáne oılanbaı aǵytyp, lekite sóıleıdi, bárin álgide dálizde turyp, bes mınýt ishinde oılap, júıelep alǵandaı.

Bilimdar kisi!..

Nádıa Profesor Saparov jónindegi jaqsy oıyn ekinshi úzilis kezinde Naǵımaǵa aıtty. Naǵımamen búgin osynda tanysqan bettegi óziniń ózi týraly aıtqan biraz baılaýynan bas tarta jazdaǵandaı edi.

— Men endi Moskvany armandaýdy qoıa tursam deımin.

— Báse, — dep quptady Naǵıma, — "Alystan arbalaǵansha, jaqynnan dorbala" degen, seniń munaı ınstıtýtyna túse almadym degen ókinishińdi men de onsha oryndy kórgen joq edim.

— Ras, — dep raılanyp turdy Nádıa. — Saparov ǵulama ǵalym. Degenmen, men ınjenerlik mamandyqty jaqsy kórem.

— Onyńa kim qarsy, bolsań bolarsyń.

— Qalaısha? Geofak geologtar ǵana daıyndaıdy ǵoı.

— Múmkin, Moskvaǵa jibergen hattaryńnan jón jaýap keler degenim ǵoı.

— Ah, ıá? Múmkin... Qoıshy, meıli, men endi árilese sol munaı ınstıtýty qabyldamasa da qaıǵyrmaımyn.

Nádıa ýnıversıtetke súısine, árbir jańa lektordy zor úmitpen, asyǵa kútti.

— Ekinshi leksıa kimdiki edi?

Naǵıma aýdıtorıaǵa júgirip kirip, bir dápteriniń muqabasyna kóshirilgen sabaq kestesin alyp shyqty:

— Ekinshi leksıa... ekinshi leksıa Mýsındiki.

— Ol kisi de Profesor ma?

— Profesor.

35

Aýdıtorıa esiginen býaz portfel bult etti de, izinshe aq jibek shalbardyń bir balaǵy men aq kenep botınka kirdi. Bulardan sál keıin kóringen sarǵysh qıaq qalpaqtyń astyńdaǵy tórtbaq adam únsiz jymıyp, kúlip kele jatty.

Nádıanyń janynda otyrǵan Naǵıma kúńk etti:

— Myna kisiniki ne kúlki?

Nádıaǵa bul kúlki tosyn áser týǵyza qoıǵan joq: nesi bar, múmkin óz isin qýana atqaryp júretin adal, aqjarqyn, nemese stýdentter kollektıvin qatty unatatyn kópshil, meıirban, ne óz tereńine ózi rıza, sondyqtan keıde syrt sebepsiz-aq jadyrap kúlip alǵandy jaqsy kóretin adam, ıá bolmasa jaı kóńilshek-aq bolsyn, onyń ne ersiligi bar?! Ár adamnyń ózine tán ózgesheligi bolmaı ma? Árkim ózgeden sonymen ajyratylmaı ma?

Adam degenińiz bir avtozavodtan shyqqan, qazir qalalarymyzdyń keń kóshesinde qaptap júrgen bir markaly jeńil mashınalar emes. Adam degenińiz osy qaladaǵylardyń kóbi kúnge qalqa etip, basyna kıip júrgen bir tektes, sarǵysh qıaq qalpaq emes. Ondaı qalpaqtyń biri mine, myna kisiniń de basynda júr.

— Naǵıma, kesteńdi qarashy, myna kisini kim dep ediń jańa?

— Profesor Mýsın, — dep sybyrlady Naǵıma.

Durys-aq. Nesi bar, ózi profesor! Boıy tapal demeseńiz óńi onsha kelissiz emes. Al, Naǵımaǵa keregi osy bolsa, mine kúlkisin de tıdy. Biraq tym tez ózgeredi eken: oryndarynan dúr silkine tura kep, qaıta otyryp jatqan stýdentterge bul kisi endi pensne ústinen súzile, asa pań qarap qaldy. Mine, ol leksıa oqıtyn kafedra janyna kelip, jaltyr basyn jarq etkize qalpaǵyn aldy da, qoıatyn taza jer izdedi. Kafedra turǵan stol ústinde borlar jatqan. Mýsın stol ústin aqyryn úrlep edi, aq seldir tozań lap berip, profesordyń qarsy aldynda otyrǵan bir-eki stýdentti oqys shalqaıtyp qaldy.

— Keshirersizder, — dep Mýsın jup-jumsaq qana bas mdi, biraq qyzyq: bul tusta pań túrin buzyp, júzin jylytqan joq, kóz qıyǵyn kóp stýdenttiń arasynda álgide ǵana kelip otyrǵan bir kekse áıelge qadaı berdi.

Profesordyń oıyna ne túskenin kim bilsin, keýdesin kenet kúrsine bosatty da, jýan portfeldi sart-surt ashty. Odan birer sarǵysh dápter, bir paraq aq qaǵaz aldy. Aq qaǵazdy stolǵa jaıyp, onyń ústine qalpaǵyn qoıdy. Sodan soń Mýsın aq beshpetiniń qaltasynan qol oramal alyp, sonyń bederli buryshymen tershigen mańdaıyn, ezýin, murnynyń ushyn súrtti.

— Keshirersizder, ádette ózi birinshi kirgen aýdıtorıaǵa chektor ózin tanystyrady, — dep Profesor álgi áıelge jáne bir qarady.

Nádıa oılady: "Ózin tanystyrý shart pa eken?"

— Men Mýsın degen profesormyn, — dep, endi bul álgi áıelge túıilińkireı kóz tastap, qýystana sóıledi: — Ózi de aıtqan bolar, álgide ǵana meniń aldymda bolǵan kisi de profesor...

Bireýler ár jerden:

— O kisi óz atyn aıtqan joq.

— Esikten attaı bere leksıa bastady.

— he-he-he, j-jaqsy-aq ózi!..

Endi bireýler murnymen mińgirlep:

— Ol kisi ózin leksıasymen tanytty, — desti. Profesor bul sózderdiń birin de estigen joq. Biraq osy sózderdiń bárin estigendeı áldenege ashýlanǵany baıqalady. Áıelge endi oqty kózben qarady...

Mýsın leksıaǵa kóbine ázirliksiz keletin. Onyń túrlishe sebebi bar: bir oqý ornynda bir pánnen talaı jyl taban aýdarmastan sabaq berý keıde eriksiz zeriktiretin bolsa kerek. Sodan soń bul anaý-mynaý emes, Profesor ǵoı! Alyp-julyp bara jatqan, nemese jarqyratyp ashyp tastaı qoıǵan ǵylymdyq jańalyǵy bolmaǵanmen, bir basyna jeterlik jattandylary bar. Árilese, stýdentterge sony aıtsa da jetetin sıaqty. Aqyr aıaǵynda, qansha degenmen, jylysyp ótip jatqan jyldar da tek ketpeıdi, tasty mújigen tolqyn sıaqty emes pe? Mýsın qansha qasqıyp baqsa da qaıratyn shaıyp, juqartyp kele jatqandaı ma, qalaı?.. Armanov degenderiń kúni keshe bu kisiniń ózinen oqyǵan bala edi. Bul qansha shalqalaǵanmen anaý qoıar emes; búginde aqyl aıtyp júr. Ýnıversıtettegi ǵylymı konferensıalarda ekeýi qatar baıandama jasaı qalsa, Armanov batyl sóılep, minbede erkin turady. Aýdıtorıany túgel ózi úıretip turǵandaı. Mýsın bolsa, kimniń qaı jaǵynan shyǵam dep, kibirtikteı beredi, shamadan tys saqtyqta zıandy bolsa kerek...

Stýdentter arasyna kelgende Armanov sıaqtylardyń qaǵazy sytyrlap turady, kitaptyń jańa paraqtary sıaqty. Al, Mýsınniń aldynda budan on jyl burynǵy sarǵysh dápterler jatady. Armanovtar stýdentterge aıtaryn oıdan ótkizedi; Mýsın úshin álgi sarǵysh dápter betin pensnemen bir súzip shyqsa bitip jatqan tárizdi.

Myna ǵajapty qarańyz: álgibir beıtanys áıel basyn tuqyryp ap, áldeneni aıdaqtata jazyp otyr. Aýdıtorıada adam aýzy ashylsa boldy, áıel qoly jorǵalaı jóneledi.

Bir stýdent ornynan turyp, aldyńǵy qatardaǵy bos oryndy nusqap:

— Aǵaı, anaý jerge otyraıyn ba? — dep edi, áıel muny da jazyp aldy.

Álgi balanyń túri Armanov sıaqty eken. Mýsınniń qaradan qarap turyp unatpaı qalǵany:

— Nemene, ornyńnan sý shyqty ma?

Bala qabaǵyn túıip aldy. Munysy Armanovtan tipti aınymaıdy.

— Joldas Mýsın, men tek ruqsat surap turmyn ǵoı. Múmkin bolmasa qoıdyq.

Mýsın myqtap shamdandy: "Armanov ataýlynyń bári alysyp óledi, — dep oılady, — ýnıversıtetke túspeı jatyp súıreńdep, pále izdeýin qarashy!". Al, shynynda bul balanyń túsi uqsaǵany bolmasa, Armanovqa múlde jaqyndyǵy joq.

— Nemene, — dedi Mýsın taǵy da, — joldas dep, nemene, menimen asyq oınap pa ediń?

Stýdent mińgirlep, otyra ketti:

— Qyzyq. Adamdar asyq oınap qana joldas bola ma eken?

Mine ǵajap: áıel osy sózderge deıin jazyp aldy.

Mýsın seze qoıdy: "Á-á... bul stenografıska boldy. Qaıbir durys nıetpen kelgen deısiń, búldirýge kelgen ǵoı. Oı, ant urǵan Armanov-aı! Ádeıi jiberip otyr..."

Profesordyń búgingi leksıasy sarǵysh dápterinde jazýly, ázir bolatyn. Biraq jyldar boıǵy qalyptasqan sózi bir izben, dál byltyrǵy qalpynan aýmaı, ózgermeı aıtylatyn. Ótken jyly da birinshi leksıaǵa stenografıska kirip, artynan kóp janjalǵa sol sebep bolǵan. Armanovtar munyń leksıasyn "dogma" dep synaǵan. Endi, mine, stenografıska taǵy kelip otyr. Birinshi kúnnen bastap tergeýge almaq!..

Mýsın yza boldy. Qazir baryp Armanovty tútip jibergisi keldi. Qoly dirildep, portfelin jınaı bastady:

— Balalar, keshirersizder, esimnen tars shyǵyp kete jazdaǵanyn kórdiń be, meniń bir aspırantam qazir dısserasıa qorǵamaq eken-aý...

— Budan ne túsindiń? — dep, Naǵıma Nádıadan tańdana urady. — Buldyratyp, tútindetti de kete berdi, munysy nesi? Joǵarǵy kýrstaǵy bireýler osy kisini "syrty bútin, tútin" desedi eken, qandaı tapqan ózderi...

...Nádıa jaýap ornyna ishteı baılaý jasady: "Stýdentter tyńdaýshy ǵana emes, synaýshy da ǵoı!"

36

— Almas, qaıdan kelesiń?

— Kórip tursyń ǵoı.

Ras, kórip tur: Almas monshadan keledi. Al, "qaıdan kelesińdi" talaı aıtqanyn Arynǵazynyń ózi de ańdamaı qaldy.

— Aryn, ıissýyń bar ma? Azdap shashyma shasha keteıin dep, ádeıi burylyp kelemin.

Arynǵazy, asyly "bere ǵoıǵa" bar bolǵanmen, "ala ǵoıǵa" kelgende ylǵı qınalyp qalatyn:

— Joq, bolmaıdy.

— Á, onda shesh aıaǵyńdaǵyny.

Shoı taban sary botınka Arynǵazyny op-ońaı top etkizip, jalań aıaq tastap ketetindeı syqyr-syqyr etip qaldy. Aıaǵyndaǵysy Almastyń botınkasy ekeni Arynǵazynyń oıyna dál osy arada tústi.

— Oıbaı, shasha ǵoı!..

Almas keńkildeı kúlip, ketip bara jatyr.

— Onda sen de kıe ber; bara ber, ázirshe seniki sol botınka.

Kún keshkirgen: qyzǵylt sáýle bıik terekterdiń ushar basynda ǵana qaldy.

Arynǵazy parkke asyqty. Kólge baryp, qaıyqpen júzip seıilip qaıtpaq edi. Onda basqa da stýdentter kelmek: Taıman, Sasha, Qaben — bári de búgin sol jerde kóńildi serýen qurmaq bolatyn. Demalys kúndi parkte, kólde ótkizý sońǵy kezde stýdentterdiń ádetine aınalǵan. Arynǵazy artyna qaıyrylyp qarap, Almasqa "Sen de júr" degisi keldi de, botınkasyz qalam ba degen kúdigi bar bolǵyr taǵy esine túsip, aýzyn jıyp aldy.

Park ishi serýendegen, ádemi kıimdi adamdarǵa toly edi. Kópshiligi erli-zaıyptylar, ekeý-ekeýden qydyrady.

Zooparkke baratyn keń aleıada tóbelerinde kógershinderin qaptatyp, óńkeı bir jasóspirimder — mektep oqýshylary júr. Kóbiniń moınynda jelbiregen pıoner galstýgi jańa ǵana janǵan elektr nuryna malynyp, alqyzyl tartady.

Sonaý kisiler qorshalaǵan orta tustan kóńildi mýzyka, ásem án shalqıdy.

Arynǵazy bulardyń birine alańdamastan, kólge qaraı tóte jónelgisi keldi. Kólge asfált aleıalarmen barý úshin tórt-bes ırek doǵa jasaı júrý kerek. Bul — uzaq jol. Onyń ústine aleıalarda jaı basqan serýenshiler arasyn buza-jara julqyna aıańdap bara jatý ersirek te bolatyn.

Arynǵazy kólge týra tartty. Qara kóleńkede, qoıý aǵash arasynda jaıqalǵan kók shalǵyndy tizeden keship keledi.

Jupar ıisti qalyń ný keshki samaldy tek Arynǵazy betine ǵana jelpip, japyryla maıysyp, ústinen etkizedi de, qaıta dirildeı kóterilip, keı jeri shulǵyp qalyp jatady.

Oń búıirden sarqyrap, tómen josylǵan taý ózeniniń dybysy qulaqqa keledi. Sol qanatta qolmen tizgendeı ádemi aq qaıyńdar samsap, alǵa jyljyǵandaı. Arynǵazymen birge júrgendeı bolady. Myna bir ashyq alań — oıpań jer sap-salqyn. Bul mańda qybyr etken jan joq; parktyń bir umyt qalǵandaı qımylsyz alqaby, jansyz qýysy edi. Oıynda dáneńe joq, adymdaı aıańdap kele jatqan Arynǵazynyń júregi kenet sý ete qaldy.

Alystaǵy elektr jaryǵy aǵash arasynan áreń jetip, ústin álsiz bozartqan myna bir shoq butanyń kóleńke jaǵy Arynǵazy túbine jete bergende shulǵyp-shulǵyp qaldy. Sol tustyń shóbi de sál japyryla túsip, jaı bulańdaıdy.

Arynǵazy ne isteýdiń babyn tappaı, kilt toqtap, buǵa qaldy. Álgi jer taǵy da quıyn urǵandaı uıtqyp-uıtqyp ketti. Arynǵazy bıik seleý arasynda júresinen otyryp, qulaq túrip edi, ózinen eki-úsh adymdaı ǵana jerde bir-eki adam baryn baıqady.

Arynǵazy bir oınaqy minez taýyp, "sirá, bular ǵashyqtar bolar" degen oımen tynysyn ishke tartyp, áli otyr. Ras, qyz ben jigit eken, demderin dirildeı alyp, úzdige sybyrlasady. Ózderi sonshalyq bir essiz qumarlyq qushaǵynda bolsa kerek, sol seziledi.

— Jabas... Jabas deımin... Túý, tipti... — dep, tunshyǵady qyz.

"Jabasy kim? — dep oılady Arynǵazy. — Dáýletov emes pe? Qoı, ol bolmas, basqa Jabas shyǵar!"

Qyz taǵy sybyrlady. Dirildi úninde bolmashy ókpe de, ókinish te bar, biraq qarsylyqtan qushtarlyq basym sıaqty.

— Túý, tipti... Jabas!..

Jigittiń ersileý shýyldaǵan demi ǵana áreń-áreń úzdigip estiledi. Mine, aǵash arasy shóp-shóp etti: súıisti.

Endi birde jigit yntyǵyp:

— Janym... janym... — dep qaldy. — Men aldamaımyn...

"Oıbaı, mynaý dál Dáýletovtiń ózi boldy, dál sonyń úni..."

Mine, taǵy sybyrlady:

— Janym... Záýresh!..

Arynǵazy selk etti. Sumdyq kórgendeı shoshyp, tula boıy qaltyrap ketti. Ashýmen aıǵaılap jibergisi keldi.

Bul — ardyń shıryǵýy edi.

Ol ilgeri attaı bere ońǵa buryldy.

37

Sasha Taımandy — óziniń tereń uqtym degen dosyn uqpaı qala berdi. Onyń oıynsha, Taıman ustamdy, ornyqty jigit edi, bul joly múlde ustamsyz, ornyqsyz jigit bolyp ketipti. Onyń oıynsha, Taıman ár nársege de óz tujyrymy bar, sheshimdi jigit edi, bul joly tuǵyrsyz da budyrsyz qalypty.

Parkke kelgennen keıin Taıman osylaı ózgerdi.

Áýeli ekeýi jaı áńgimelesip, jalqaý basyp, qatar kele jatqan. Aldarynan dúrligip, kóp stýdent — ózderi biletin stýdentter ótti. Arasynda Aıbar ketip barady. Ol mynalarǵa burylyp:

— Sender barmaısyńdar ma? — dedi.

— Qaıda, baıandamaǵa ma?

— Iá.

— Qashan bastalady?

— Qazir segiz jarymda.

— Á, áli jarty saǵat bar, úlgiremiz ǵoı!

Sodan ekeýi aleıamen kólge bardy. Baıandamadan shyqqanda ázir tursyn dep, ekeýi qaıyqqa bılet alyp, keri bettedi. Dál osy jerde Taıman kenet ózgerdi de ketti.

Bulardyń aldynan óziniń bir-eki serik qyzymen Nádıa ketip bara jatqan-dy. Ony Sasha buryn kórip, Taımanǵa sybyr etti. Taıman kilt toqtap, áldeqalaı bir yńǵaısyzdyqpen, betinde qan oınatyp, qyzaryp-surlana qaldy.

— Osy bir batyldyq isteıtin jeriń, kezdesip qal! — dep ázildedi Sasha. Tipti shyny da sol edi.

Taıman buǵan birese balasha qýandy: kezdessem, sóılessem, syrlassam dep qýandy. İzinshe ony kóńilsizdik basty: kezdesýge batyly barmady, aıdaladan uıalyp, qysylyp-qymtyrylyp boldy.

— Tastashy ári, seniń aýzyń ǵana tek...

— Sashenka, qaıteıin endi?

— Ne qaıtetini bar, bas sal da jolyq!

— Qoıshy...

— A, nemene? Nesi bar?

Taıman ne derge bilmedi:

— Bir túrli... uıalamyn...

Sasha daýsyn kóterip, qarqyldap kúldi. Taıman munyń kúlkisinen de qysylyp barady: "Nádıa estip qoısa uıat-aý!"

Osydan keıin qyzyq qubylystar bastaldy. Taıman ózin ózi bıleýden qaldy, óz sezimimen ózi álek boldy. Ońashada oınaqtap, balasha jeńiltektenip, bas joq, aıaq joq, Sashany qushaqtaı aldy. Bar yqylasymen berilip, dosyn jańa kórgendeı jabysady.

— Qoıshy, Taıman, men Nadá emespin ǵoı saǵan.

Taıman buǵan da kádimgideı qyzaryp, uıalyp qalady. Endi jubaýsyrap, kózi jasaýrap, muńaıa sóıleıdi:

— Nádıa alysta ǵoı, qol jetpeıdi ǵoı oǵan.

— Oh, tapqan ekensiń! Janynda kele jatyp janyńdy uqtyra almaı...

— Ras... men bir túrli...

— Qoıshy, seniń súıý sezimiń qyzyq eken. Eski mahabbat! Týrgenevti kóp oqýshy ediń. Biraq mse Voldemar da bulaı etken joq. Ol Zınaıdaǵa jetip-aq baratyn.

Nádıa qannen-qapersiz, ashyq syńǵyr daýsymen jaıdary kúlip, dostarymen áńgimelesip barady. Dál janynda janyp-kúıgen mahabbat kele jatqanyn qaıdan bilsin?!

— Júr onda, — dedi Sasha dosyn qaırap, — baryp amandasaıyq!

Taıman tartynýǵa Sashanyń ashýynan jasqanyp, únsiz baǵyndy. Ol ózin sonshalyq bir yńǵaısyz halde sezinedi. Galstýgi qısaıyp ketkendeı kórinip, sony túzeı berdi. Kostúminiń jeńi de kúndegiden qysqaryp qalǵandaı; shashy da jelbirep, mańdaıyn jaba beredi. Basynda samaladaı jaınap sham janǵan bıik baǵan túbinen ótip edi, asfált ústinde kóleńkesi de tyrbıyp, tym usqynsyz kórindi: táltıip, ár jaǵyna bir bult etip, domalanyp, aıaǵyna basyla beredi. Júregi lúp-lúp soǵyp, oınap ketti. Qastarynan óte bergen serýenshiler ádeıi osyǵan qarap, munyń sıyqsyzdyǵyn kinálap bara jatqandaı. Áne bir kekse qatyn artyna burylyp turyp qaraıdy, o nesi eken? Taımandy kúlki ǵyp bara ma, nemene?..

— Qoıshy, Sashenka, ótinemin, barmaıyqshy! — dep qaldy Taıman.

— Tfý, sen ne?

— Al, al júr, baraıyq, ashýlanbashy tek!..

Biraq bul kezde Nádıalar ashyq alańǵa jınalǵan kóp adamdardyń shetine jetip, baıandamanyń bastalýyn kútken.

— Endi, árıne, yńǵaısyz, — dedi Sasha.

Taımannyń júregi jańa ornyqty. Esh nárseni baıyppen oılaýǵa da shamasy joq, tipti osy parkke kelgeniniń ózine bir ókinip, bir qýandy. Ókinishi — Nádıamen kezdesip qalmasam ıgi edi degen kúdik, qýanyshy — Nádıamen kezdesip qalsam ıgi edi degen úmit...

38

Kól jaǵasy mamyqtaı jumsaq kók maısa bolatyn. Qabenge sol ábúıir boldy, áıtpese kózildirikten aıyrylyp edi. Sonda da senbeı, murnynyń ushynan ushyp túsken kózildirigin jerden shapshań kóterip alyp, elektr nuryna kúndizgideı jarqyraǵan aleıaǵa júgirip shyqty. Amalsyz kózildirik kıetinderge belgili bolar, osy bir az mınýtter Qabenge kóz aldyndaǵy dúnıeni túgel tumandandyryp jiberdi. Mańynyń bári budan qasha jónelgendeı, qalyń aǵash uılyǵa munartyp, adamdarǵa deıin or jerden kóleńkedeı qarańdap qaldy. Qaben aleıa ezýindegi bir baǵan túbinde qos áınekti, onyń múıiz sabyn qaıta-qaıta aýdarystyra qarap, ábiger boldy. Áıteýir bútin eken. Kózildirik murnynyń ushyna qaıta qonyp, buǵan taıana bergen Arynǵazyny tartyp qalǵandaı, qarsy aldyna ákeldi. Anaý kóńildi, kúledi:

— Shynysy saý ma eken, Qaben?

— A-a... Iapyr-aı, qas pen kózdiń arasynda soqyr bop qala jazdadym.

— Ózińde de bar, dál bir etik tigetindeı-aq murnyńnyń ushyna kıesiń, kóterińkirep qoısaıshy bylaı!..

— Oıbaı, tıme-tıme, ádet qoı!

— E, ádet bolsa... Ádetti ózgertýge bolmaýshy ma edi?.. Óziń pálsapashyl-aqsyń, materıalıs emespisiń?

— Joq, dostym, keı ádet ómir súrgish keledi. Mysaly, temeki... ıá bolmasa, maskúnemdik... — dep Qaben ádetine basyp, mysal izdep, kóbeıtip bara jatty.

— Mynaýyń ne, bul da ádet pe? — dep, Arynǵazy Qabenniń qoltyǵyndaǵy eki tom kitapty nusqady.

— Joq, bul ádet emes...

— Endi ne, parkte serýendep júrip, kitap oqymaqpysyń... — Ol kitaptardy qolyna alyp qarady: — Mynaýyń "Antı Dúrıng", mynaý...

— Ádet emes, azyq qoı! Azyq, mysaly, nan. Ony jataqta je, parkte je, bári bir, — dep kúldi Qaben.

— Sen qashan kelip ediń munda?

— A-a... men kelgeli qashan? Tańerteńnen osyndamyn. Aǵash saıasyn qýalap, kitap oqýmen júrdim.

— Aıbarlardy kórdiń be?

— Álgide bolǵan mynda, — dep Qaben kóldi nusqady. — Qazir anda ketken bolsa kerek. Men de sonda baram.

— Qaıda?

— A-a... — dep Qaben ańyryp tur; sirá, bir nárseni oılap, sál bólinip ketse kerek. Azdan soń titirenip, esin endi jıǵandaı. — E, bilmeýshi me ediń, baıandama bar toı búgin, — dep, shapshań saǵatyna qarady. — Mine, segiz jarym. Júr, júr, qap, bastalyp ketti-aý...

Arynǵazy Qabenniń sońynda júgirip kele jatyp:

— Qandaı baıandama? — dep surady.

— Qyzyq baıandama bolsa kerek.

— Kimniń baıandamasy?

— Obkomoldyń sekretary jasaıdy. Qulaq túrseıshi, qazir estısiń?

— E, ıe... bilem, bilem, — dep Arynǵazy búlkildegen qalpy, esine túsirip keledi.

— A-a... ıá, sol!

— Estip edim. Bizdiń Aıbar da festıváldan kelisimen ár fakúltette qaıta-qaıta baıandama jasady ǵoı, sondaı-aq bolar.

— Joq, bul kisiniki odan góri qyzyǵyraq bolýǵa kerek. Aıbardan góri myqtyraq adam emes pe?..

Qaben kilt toqtaı qalyp, eńkeıe berdi.

— Taǵy túsirip aldyń ba kózildirigińdi?

— Jo-joq! Balaǵymdy tegis sý ǵyp alyppyn-aý... Qaıyq esip edim.

Park ortasyndaǵy keń alańǵa jurt mol jınalǵan eken: kóbi óńsheń jastar — stýdentter. Oryndyqtar túgel toly, ony qorshalap, qatar-qatar dóńgelene ıirilip turǵandary jáne kóp. Sonaý alǵy bette jartylaı ashyq kúmbez sahna bar. Munda ádette estradalyq konsert bolatyn. Qazir qyzyl japqyshty stol, oǵan jalǵas úlken minbe qoıylypty. Stolǵa tósterin basyn, on shaqty adam otyr. Arynǵazy Aıbardy solardyń ishinen kórdi. Jıyn da jańa bastalǵan eken. Baıandamashy — suńǵaq boıly jas jigit, — minbege shyǵyp sylq sóıledi. Onyń jaı úni qatty kúsheıtkishtermen búkil parkti túgel jańǵyrtyp, ár túkpirde-aq kúńgirleı qaıtalanyp jatty.

Baıandamashy sózdi búkil dúnıe júzilik festıválǵa qatysqan adam sanynan bastap, qaı halyqtyń ókilderi qatysqanyn, qansha kensert, qansha kezdesýler bolǵanyn, festıvál dostyq uǵysýlar jaǵdaıynda ótkenin, beıbitshilik úshin kúrestiń tamasha ekendigin aıtty. Qaben men Arynǵazy jarty saǵattaı tyńdady. Bir qaraǵanda baıandamashynyń logıkasy túzý, sózi ustamdy, sóılem qurylystary da jóndem; biraq tipti tartpady. Bulardyń kútkeni bul emes edi.

Qaben kitabyn qoltyǵyna qysa túsip, mińgir-mińgir etti:

— Mynaýyń ne soǵyp tur?

Arynǵazy da qoshtady:

— Shirkin-aı, qandaı qyzyq taqyryp, qandaı súreńsiz baıandama, a?..

Ekeýi jurt arasyn kózimen de, aıaǵymen de sharlap júrip, Taıman men Sashany taýyp aldy. Bul ekeýi de baıandamashyǵa renjip tur eken:

— Mynadan bizdiń Aıbardyń baıandamasy qyzyǵyraq edi.

— Túý, qandaı kóńilsiz adam edi myna kisi, men obkomoldyń sekretary bolǵanǵa...

— Áp-ádemi bop, aıtyp turǵanyn...

Qaben bir alaqanyn jaıyp jiberip, jekire jóneldi:

— Komsomoldyq ushqyn, ot degen bolmaýshy ma edi?

— A, dostym, — dedi Sasha. — Kórdiń be, adam júregine jol tabý degen ońaı nárse emes!..

Qaben yńyrqanyp, kúrsinip aldy:

— Dostyq... Beıbitshilik... Ómir... Ne degen ǵajap sózder! Myna joldas osylardy qandaı standartqa aparyp tur.

— Qaıtsin, áıteýir kezekti kóp "sharalardyń" birin ótkizý paryz bolǵan ǵoı, erteń jumys istedik deý úshin deloǵa tirkeýge kerek qoı, — dep Arynǵazy joldastaryn bir kúldirdi.

39

Sentábrdiń úshinshi jetisinen bastap Profesor Saparov ýnıversıtettegi qabyldaý saǵatyn taǵaıyndady.

Keshe keshtegi sońǵy leksıadan keıin tórtinshi kýrske laborant kirgen:

— Bıylǵy praktıkadan qorytqan aqparlaryń daıyn bolar?

— Daıyn, — degendi kóp adam aıtty.

— Profesor Saparov tańerteńgi toǵyzdan on ekige deıin qabyldaıdy.

— Kún saıyn ba?

— Kún saıyn. Profesor Petrografıa kafedrasynda bolady, sonda ákelińder!

Buǵan stýdentter qýanysyp qaldy. Taıman da qýandy: árkimmen aýyzeki kelisip, pálen saǵatta kel degennen osyndaı turaqty qabyldaý saǵattary belgilengeni jaqsy. Profesor bıylǵy oqý jylynyń basynda Ǵylym akademıasynda, onyń zertteý ınstıtýttarynda baıandamalar jasap, dısertasıa qorǵaǵan birneshe adamǵa resmı tóreshi bolyp jyldaǵy qabyldaý saǵatyna turaqtaı almaı kelgen. Saparov ózi jetekshilik etip júrgen tórtinshi kýrs stýdentteriniń aqparyn, ásirese geologıalyq kartasyn qorǵaýǵa jibermes buryn ózi tekserip shyqpaq edi. Endi mine, árkim álgi saǵattarda qalaǵan kúnine Profesor tezinen ótý úshin barýǵa bolady. Oǵan "nege keshigip júrsiń?" dep eshkim uryspaıdy. Áıtpese, salǵyrttyqty, salaqtyqty súımeıtin isker Profesor óz aıtqanyn da qatty ustanatyn adam.

Taıman Saparovka asyqty: jataqhanadan júgirip shyqty. Sońǵy kúnderde kenet lap etip, boıyn baýrap alatyn oqys sezim taǵy tap boldy.

Kóshede tizilgen qalyń aǵashtyń kóleńkesimen kúnnen jasyryna júrdi. Arman ekeni, úmit ekeni, qýanysh ekeni, muń ekeni belgisiz oqshaý sezimin jurttan da jasyratyn sekildi, aldynan kezdesken kóldeneń adamdar týra qarasa, bul qysylyp, kózin taıǵyzyp áketedi. Súıte tura, solar arasynan bir asyl jan, bárinen artyqsha qasıetti jan shyǵa kelmes pe eken dep, dámelene, urlana qaraıdy. Joq, ol kezdespedi.

Taıman ýnıversıtet esigin jasqanyp ashty, ózine qarsy shyǵyp kele jatqan bir qyzdy áldekimge uqsatyp júregi lúp ete qaldy. Joq, ol emes eken. Taǵy da qyzyq sezim: áldekimdi kórgisi de keledi, kezdesip qala ma dep qymsynady da...

Petrografıa kafedrasyna burylǵan jolynda toǵyzynshy aýdıtorıa — anaý kúngi keshte ózderi án salǵan aýdıtorıa qalyp barady. Bul Taımanǵa aýdıtorıa ataýlynyń bárinen ystyq kórinedi; esigin ashqysy keldi. İshki jaqtan qatty sóılep turǵan oqytýshynyń daýsy estildi: leksıa júrip jatyr. Taıman selt etip, sheginip qaldy da aınala jaýtańdap qarady.

40

Petrografıa kafedrasynyń kabıneti ortadan qatar qoıylǵan úsh-tórt shkafpen bólýli eki bólme bolatyn. Áınekti shkaftardyń ishi tolǵan túrli tústi mıneraldar: bir shaǵyn qýysta shkaf áıneginen ajyratyp alǵysyz, shyny tústes kvars jyltyraıdy. Shkaf ústi aıqysh-uıqysh tirkesip jatqan krıstal, nemese ıon reshetkalaryna toly edi.

Tórgi bólmede mıkroskopqa úńilip Profesor Saparovtyń ózi kóbine jeke otyrady. Al, stýdentterdi, aspıranttardy bergi bólmede qabyldaıdy.

Búgin Profesor eki-aq adam qabyldady. Biri — Arynǵazy. Onyń bıylǵy praktıkada júrip jasap ákelgen kartasy Saparovty qanaǵattandyra almady. Arynǵazy kartaǵa túsirgen jer jynystarynyń kóbi jaı dolbar ǵana, basqa bir kartadan oısyz kóshirile salǵandaı kórindi. Keı jynystyń quramyn durys ajyrata almaǵan qate túsinigi de ańǵarylady. Degenmen, Profesor ony bul úshin sókken joq. "Munyń qalaı, shyraǵym-aý?" dep biraz tańdanyp otyrdy da, Arynǵazyny qolynan jetelep, tórgi bólmege aparyp, aldyna mıkroskop qoıdy:

— Sen mynany qara! Mıkroskoppen qara! Quramynda pe bar, túgel aıyryp shyq, — dep, shkaftan álgi Arynǵazy ajyrata almaǵan jynystyń bir ýys usaq qıyrshyqtaryn alyp berdi. — Asyly, óziń jalqaý, boıkúıezdeýsiń bedeımin, áıtpese osyny bilýge ábden bolady, tek oıaý oı, uıqysyz kóz kerek...

Sodan soń Saparov aldyńǵy bólmege qaıtyp kep, Aleksandr Semenovtyń ákelgen kartasyn qarady. Sasha Jemnen arǵy Shubarqudyq mańyndaǵy bir burǵylaý ýchastkesinde úsh aıǵa jýyq óndiristik praktıkasyn ótkizip, bir taıyz skvajınanyń munaıly gorızonttaryn túgel qaǵazǵa túsirip ákelgen. Ony profesorǵa kelmes buryn Taıman ekeýi talaı talqyǵa salyp, Taımannyń kartasymen salystyra tekserip alǵan. Taımannyń geologıalyq kartasynda "biregeı burǵylaý" dep atalatyn tereń skvajınanyń jer astyńdaǵy eki jarym myń metrlik qyrtys-qabattary túsirilgen. Munda Sashanyń kartasynda kórinbeıtin jynystar, gorızonttar kóp. Ekeýiniń kartasynda da osy kúngi jáne geologıa tilinde "chetvertıchnyı" dep atalatyn dáýirde paıda bolǵan jer qabattary, nemese plıosen, mıosen, eosen, olıgosen plasary bor qabatyna deıin birdeı uqsas; biraq Taıman odan ári tereńdep, ıýra, trıastyń talaı qyrtystaryn belgilep kórsetti. Tipti bulardan da tereńirek baryp, perm, karbon qabattary jaıynda birer gıpoteza usynypty. Muny kórgen Sasha:

— Aı, osynynda shúbám bar, — degen.

Taıman ózinikin myǵym dáleldeıdi; ǵylymı topshylaýlary da durysqa keledi. Sonymen ekeýi "ne de bolsa Profesor kórsin" dep kelisken.

Taıman kelgende Profesor kafedranyń sol bergi bólmesinde Sashanyń kartasyn kóp eskertpesiz maquldap, zer sala qabyldap alyp, endi kelesi stýdentti kútip otyr eken. Bul kisiniń ózi áńgimeshi-aq. Kishkene bos ýaqyt tapsa, is ústinde túnerińki júzin tez jylytyp, qasyńdaǵyǵa úlken demeı, kishi demeı, oz oılaryn aıtyp, ne óz basynan ótken qyzyq-qyzyq jaılardy uzaq sóılep otyratyn. Qazir de Sashamen yqylastana sóılesip otyr. Mańdaıyn jumsaq alaqanymen jıi sıpap, trýbkasyn burqyrata tartyp, ádettegisinen jadyrańqy, jaqsy serpinmen otyr. Áńgimesi óziniń Moskvada, geologıa ınstıtýtyńda oqyp júrip, akademık Karpınskııdi tyńdaǵany jóninde edi. Ony aıtýyna Sashanyń álgibir ázirdegi bir aýyz sózi sebep bolǵan-dy. Sashanyń praktıka kezindegi isine rıza bolǵan profesor:

— Durys, Semenov, ýaqytty jaqsy ótkizipsiń, — dep, onyń ózi qabyldaǵan kartasyn stol sýyrmasyna salyp jatyp, bir ıgi nıet kórsetken: — Sen, sodan soń Dáýrenov sıaqty stýdentter maǵan úlken úmit kúttiredi. Óıtkeni senderde baısaldy, nyǵyz maqsat bar. Adam bolam, maman bolam degen jas úshin maqsat, durys maqsat kerek, — dep biraz otyrdy: — Osyndaǵy birqatar stýdentterden anyq maqsat ańǵara almaı yza bolamyn. Keıbireýler tek dıplom alsam bolǵany dep oılaıdy. Jo-o-oq, joldas... Onymen alysqa barmaısyń! Maqsat, durys maqsat kerek. Adamdy alǵa súıreıtin — anyq iri maqsat qana... Al, sender, menińshe, shyn geolog bolasyńdar. Toqta, shyn geolog degen kim? — dep, qabaǵyn túıe, tolǵana sóıledi: — Ol — dala shejiresi. Shirkin, dalaǵa ne jetsin! Naǵyz geologke bar-aý, keń dala, taý-tas, ózen-kól bolsa boldy, basqa qyzyqtyń túkke de keregi joq. Attasań, syrlasasyń, júr solaı... Jalǵyz-aq syryńdy elge aıt, iske jarat!

Sasha bas ızeı maquldady:

— Durys aıtasyz. Tek jer syry tereń ǵoı, jetkize bermeıdi ǵoı.

— Oǵan soz bar ma, qazirgi geologıa Lomonosov kezindegi i geologıa emes. Lomonosov kezinde ony bilem deýge bolar edi, ashylǵan syr azań edi, al qazir sen, sen emes men, men túgil, Karpınskıı tiri bolsa, sol kisiniń ózi de bárin bildim deı almas edi. Aqyry sol uly adam da bilgenimnen bilmegenim kóp dep ketti ǵoı. Biraq bul bilmeýge pravo bere me? Joq! Bilý kerek, bilýge talpyný kerek!

— Óz oıymyz da sol, — dep qoshtady Sasha, — qaıdan bileıin, soǵyspen júrip biraz jylymdy ótkizip aldym, jas otyzǵa taıandy, áli stýdentpin.

Profesordyń Taıman kelgende aıtyp otyrǵan áńgimesi Sashanyń osy pikirinen týǵan edi. Esikten ruqsat suraǵan Taımanǵa bas ızep, Sashanyń qasynan oryn nusqady da, sózin úzbedi:

— ...Keń zalda tolyp otyrmyz. Kóbi — iri ǵalymdar. Aralarynda tek Kolsk túbegine praktıkaǵa baryp qaıtqan bir top aspırant qana barmyz. Vernadskıı men Arhangelskııdiń qyzyq baıandamalaryn tyńdadyq. Májilistiń aıaq jaǵy edi, baıandama boıynsha sóılegender de kóp. Endi kim sóıler eken dep otyrmyz. Birde, eki jaǵyndaǵy eki akademıktiń ıyǵyn qolymen taıanyp, prezıdıýmda otyrǵan Karpınskııdiń ózi kóterildi. — Saparovtyń ózgeshe bir raıly reńinen uly ǵalymǵa degen bar yqylasy saırap bilinedi. — Áli esimde... Aleksandr Petrovıch qysqa sóıledi. Al endi bar-aý, — Saparov kózin tas qyp jumyp aldy: — ǵajap sóıledi. Sondaǵy bir pikirin aıtaıyn. Esterińde bolsyn, sol otyz besinshi jyly, umytpasam Aleksandr Petrovıch seksen segiz jasta, saqal-shashy appaq aqqý dese de bolǵandaı. Al, Vernadskıı, sender bilesińder ǵoı, kádimgi geohımıanyń, bıohımıanyń negizin salǵan mıneralog, krıstalograf Vernadskıı, Vladımır Ivanovıch bar emes pe, — ol — alpystyń ústinde, akademık Arhangelskıı de alpysqa kelip qalǵan. Solarǵa qarap turyp Aleksandr Petrovıch bylaı dedi; bir ótirik bolmasyn, mynany aıtty: "Sender balasyńdar áli..." — Saparov kresloda shalqaıa bere raqattana qarqyldap kúlip aldy. Sasha men Taıman qosyla kúldi. — Dál osy: sender balasyndar áli, dedi. Jetpisten aspaı kabınetke kirýlerińe qarsymyn, dalada bolyńdar, taýdy kezińder, qulansha oınaqtap júrińder, dedi. Teńizdiń astyn tilip qarańdar, kezip ketińder dúnıeni dedi. Men senderden óz ǵumyrym jetpegen jańa syrlar kútemin dedi...

Profesor Sashaǵa kózin keń ashyp, qadala qarady:

— Al, qalaı eken?.. Sen otyzǵa kelgenińdi aıtasyń. Aleksandr Petrovıch alpystaǵy kisini bala dep ketken adam. Bilim jolynda qarttyq bola ma eken?!

Sasha demin tereń alyp, ornynan oınap tura keldi. Kabınetten qazir shyǵyp, dala kezip ketetin adam tárizdi.

— Já, qosh, men endi Dáýrenovpen qalaıyn, — dep Sashaǵa qolyn usyna berdi de, Profesor anaý jaqta Arynǵazynyń otyrǵanyn osy arada ǵana eskerdi. — hoı, álgi balany umytyp ketippiz ǵoı, júrińder baraıyq, ne bitirip qoıǵan eken.

Taıman men Sasha profesordyń sońynan erip, shkaftan arǵy ekinshi bólmege kirdi.

Arynǵazy tym-tyrys, eńsesin sala mıkroskopqa úńilgen qalpy, bularǵa syrtyn bere terezege qarap, únsiz otyr. Óz isimen ózi bop, mıkroskop shynysynyń astyńdaǵy az ǵana qıyrshyqtyń syryn japadan-jalǵyz qyzyqtaǵandaı, ózge tirshiliktiń bárin umytqan. Tyrp eter emes, bulardyń kirgenin de sezbedi, jaýyrynyn qaıystyra jelkesin kúdistendirip, úlkeıtkish shynydan syǵalap qalǵan.

Ashyq terezeden emis-emis bilingen samal Arynǵazynyń jup-jumsaq tóbe shashyn ǵana jelpip, sáske shýaǵy aldynan aımalaıdy. Arynǵazy mıkroskopqa qybyrsyz qadalady, ádettegishe murnyn da tartar emes.

Profesor rıza boldy. Aıaǵyn dybyssyz basyp, artyna qaıryla sybyrlady:

— Kórdińder me, aýmaǵan ǵalym. Baǵana azdap zekip edim ózine. Tym balǵyn ǵoı, alańǵasarlaý. Endi kórińder, qadala qalypty. Túbinde bar-aý, osy myqty bolady.

Ózin maqtaǵandy kim jek kórýshi edi. Saparov qansha baıaý sybyrlaǵanmen Arynǵazy estigendeı-aq edi, biraq ol áli selt eter emes, maqtaı tússin dep ádeıi qybyrsyz otyrǵandaı. Mıkroskoptan mańdaıyn kótermeıdi.

Profesor janyna kelip, ákelik meıirimmen onyń basynan sıpady:

— Al, shyraǵym, ne bitirdiń?

Arynǵazy buǵan da miz baqpaǵasyn Sasha sekem alyp, onyń aldyna eńkeıip edi, murny ǵana pysyldaıdy.

— Mássaǵan bezgeldek! — dep qaldy Sasha. — Bu kisi bitirgen eken jumysty.

— A, — dep Saparov ta qolyn qalaqaı qaryǵandaı tez tartyp aldy, — nemene, ne ǵyp otyr?

— Qap, qudaı-aq... uıyqtap qapty.

Teatrdan tún ortasy aýa qaıtyp, uıqysy qanbaı; tań ata munda kelgen Arynǵazy terezeden túsken shýaqqa maýjyrap, qalǵyp ketipti. Mıkroskopta kózi emes mańdaıy tireýli tur. Tipti jaıbaraqat, demin keń alyp, raqattana tynystady.

Taıman men Sasha saqyldap, shek-silesi qata kúldi. Profesor da saqalyn shoshań etkizip, kózin ájimdendire jumyp, amalsyz ezý tartty. Osy kúlkiden shoshynǵan Arynǵazy qopań etip, mańdaıyn stolǵa soǵa jazdap baryp kózin ashty. Uıalǵannan kirerge sańylaý tappady. Murnyn bir tartyp, kózimen jer shuqyp qaldy.

Profesor júzin tez sýytyp, ezýin jınap aldy:

— Qoı, mynaý bolmaıdy eken. Aldyndaǵyǵa tipti áserlener emes, ne bolsyn onymen... — Álgi bir kirer jerde bildirgen rızalyq nıetinen de tez qaıtty: — Mundaı ǵalymdy kórsemshi, mundaı myqtyny kórsemshi... — Jurttan buryn ózi burylyp, aldyńǵy bólmege qaraı basa berdi: — Júr, Dáýrenov, geokartań qaıda edi?

41

Jalpy geologıa kafedrasynyń ońasha kabınetine búgin tústen keıin bir top stýdent jınaldy. Mýsın Saparovty, Armanovty, fakúltettiń jáne bir-eki oqymystysyn qatystyra otyryp, óz praktıkanttarynyń bıyl jazda Embide — óndiriste ótkizgen úsh aıynyń nátıjesin kóp talqysyna salyp, synnan ótkizbek edi.

Sasha men Taıman oqytýshylar kelgenshe korıdorda áńgimelesip júrgen. Bir búıirden Qaben kezdesip, sońǵy kúnderde myna ekeýin ábden jalyqtyrǵan bir orynsyz qolqasyn qaıtadan saldy:

— Men keshe myna Taımanmen birge Dáýren aǵaıdan úsh júz som aldym, ony bildiń be, Sasha? Aqsha kerek pe senderge? Azdap alsańdar qaıtedi?

Taıman da, Sasha da kilt toqtaı qap, tiksine qarasty da, Qabenniń shyn-aq jalynyshty qalpyn kórip, ekeýi qatar kúldi. Sodan soń Sasha:

— Sen endi qaıtalama munyńdy! — dep zekip aıtty.

Qabenniń bar shyny álgi: úıinen beri shyǵarda mynalar jibergen bes júz som bes batpan júkteı jaýyrynyna tańylady da júredi. Dostarynyń qamqorlyǵyna, yqlas-peıiline, árıne, Qaben rıza, janymen rıza. Biraq, álgi bir "júgin" jeńildetkisi keledi. "Bular qaıbir baılyǵynan aqsha aýystyryp otyr maǵan" — dep oılaıdy. Barynsha adal, joldasqa salmaq salýdy súımeıtin, ara-qatynasta azdap pedanttaý Qaben dostarynyń aldynda ózin qaryzdar sanap, qatty qysylady. Ony Taıman men Sasha ersi kóredi, jek kóredi. Qaben taǵy yńǵaısyzdyqqa qalady. Sonymen Qaben sezimtaldyǵy joq jerden bolmashy yrǵyljyń týdyryp júrgen jaıy bar. Al, álginiń kerisinshe, Dáýren aǵaıdyń ýáde boıynsha salǵan úsh júz somyn múlde borysh dep bilmeıdi: ony keıin, ýnıversıtet bitirgesin birjola ótermin deıtin shyǵar...

Bir kezde bulardyń qasyna Dáýletov keldi.

— Moe pochtenıe! — dep, úsheýimen de qol alysty. Endi birde Sasha men Taımanǵa qarap orynsyz syzdap, oqys suraq qoıdy: — Kórdińder me? Mýsın túk bilmeıdi dep oılaısyńdar, ah!..

Taıman unatpaı qaldy:

— Ne dep tur mynaý?

— Jaraıdy, nıche-vo-o!..

Sasha da tańyrqap:

— Men de túsinbedim. Ne nárse aıtyp turǵanyń? — degen.

Dáýletov bulardy teke-tireske shaqyryp, sózben soqtyǵa berdi:

— Sender jumystaryńdy Mýsın-aǵaıǵa kórsetpesten Saparovqa teksertip júrsińder. Ony kim bilmeıdi?

— A-a?.. — dep kózildirigin murnynyń ushynan bir kóterip qoıyp, Qaben de qosyldy. — Al, onyń nesi bar?

— Nesi joq! Senderdiń praktıkalaryńdy basqarǵan Saparov pa, Mýsın be? Aıtshy óziń! Nesi baryn kóresińder áli...

— Kórsek kórermiz, — dep Qaben kózildiriginiń ústinen Dáýletovke súze qarap qaldy, — mynany kórip tursyńdar ma, jigitter. Mynaý Jabas jaı qyltyńdap turǵan joq. Bul barometr ǵoı, sender ne bildińder.

Taıman men Sasha bul aradaǵy sózderdi elegileri kelmeı, burylyp kete bergen. Qaben toqtatyp aldy:

— Men bilsem, qazir qyp-qyzyl tóbeles bolady.

— Qoı! — dedi Sasha.

— Joq, qoımaımyn, solaı. — Qaben endi Sashaǵa qadaldy. — Toqta! Sen óziń tóbelesti ne dep túsinesiń? A-a... Jo-o-oq, chostym, tóbeles degenniń baıyrǵy uǵymyn bútindeı ózgertý kerek! Tóbeles degen meniń túsinýimshe, judyryqtasý, muryn buzyp, tis syndyrý sıaqty taǵylyq áreket emes. Tóbeles isten — qym-qýyt pikir talasy, qat-qabat uǵym tartysy,saıyp kelgende qarama-qarsy kózqarastar soqtyǵysy! Mine, tóbeles degen — sol. Al, judyryq túıip, tumsyq tiresý — bizdiń tabıǵatqa jat jabaıylyq! Ony esten múlde shyǵaryńdar. Ol bizdiń tóbeleske mazmun da bere almaıdy, pishin de bola almaıdy.

Degenmen, Qaben aıtqan "tóbeles" birden bola qoımady. Kafedraǵa oqymystylar kelisimen shákirtter eńbegi tezge túse bastady. Alǵashqy synǵa alynǵan Taımannyń aqpary, geologıalyq razrezderi men kartasy boldy.

Aldymen ol yqsham, tujyrymdy sóılep, óz praktıkalyq jumysynyń nátıjesin beıne ýnıversıtet bitirer dıplomantsha, kópshilikke baısaldy tanytty. Praktıkant burǵylaý isiniń ózi uqqan birqatar kúrdeli jaılaryn, jer astynyń qyryq qyrtys qıyn qubylystarynyń sanqıly syr-sıpatyn ózi jazdaı basy-qasynda bolǵan bir skvajınadaǵy proses arqyly naqtyly túrde jaqsy anyqtap shyqty. Munan ózinshe qorytyndy jasap, óziniń keıbir ǵylymdyq, teorıalyq baıyptaýlaryn da dáleldi aıtty. Buǵan rızalyǵyn Profesor Saparov qataryndaǵy Armanovqa, odan ári asyla umtylyp, Mýsınge sybyrmen bildirip otyrdy:

— Ańǵarasyńdar ma, Dáýrenov bir túrli bir jaqsy dıapazon tanytyp tur-aý!..

Buǵan Armanov quptap bas ızedi de, Mýsın eńkeıe tyńdap, shalqaıa beıtarap qaldy. Óz baılaýyn ashqan joq.

Bul kezde Taıman bir qabyrǵadaǵy áıneksiz shkaf betine jer qabattarynyń ózi jasap ákelgen razrezderin ilip qoıyp, sonyń bir syryn dáleldeýge kóshken. Razrez — sytyrlaǵan jyltyr qaǵazǵa san ırek syzyqpen, túrli-tústi boıaýmen jasalǵan jer astynyń tik tilgendegi kóshirme sýreti — qabat-qabat jynystar, ár alýan geologıalyq kezeńdegi gorızonttar. Qum, saz, bor, sý, túz, tas taǵy basqa tolyp jatqan jer jynystary qalyń syzyqtarmen sozyla ıreleńdep kep, biriniń ústinde biri tekshelene, asa uqyppen, sheber salynǵan. Osy razrezdiń orta sheninde munaıly gorızonttar — tómengi bor qabaty ıýra, onyń astyńda trıas, odan tereńirekte perm qyrtystary boıaýly syzyqpen ózen arnasynsha aıqyn kórsetilgen. Taımannyń osy "sýretterge" qarap, qalammen nusqap turyp, jer astyńdaǵy tunba qabattardyń tektonıkasyn sıpattaýy munaı genezısine baılanysty uǵymdar bolatyn. Onyń praktıka kezinde jer astynan ózi ańǵarǵan, ózi qyzyǵa tańdanǵan ǵajaıyp syrlar jaıly, ásirese mıgrasıalyq qubylystar jaıynda, bıosferanyń keıbir tereńdik shegi jóninde uqqan-túıgenderi — munaıdyń paıda bolýy týraly geologıadaǵy organıkalyq gıpotezany jaqtaıtyn, al, magmalyq gıpotezanyń, nemese metamorfozalyq jynystardyń tek mınerologıalyq maqsat úshin ǵana kerektigin, áıtpese, onyń qate aǵym, postýlat ekenin ózinshe dáleldeıtin pikirler edi. Saparov ta, Armanov ta mine, dál osyǵan razy bolady. Sondaı-aq, Mýsındi enjar qaldyryp, del-sal etetin de mine, osy jaı...

Mýsın biraz tunjyrlaý tyńdap otyrdy da, Saparovqa syrttaı qosylyp, jurttan bultara, mysqyldy túrde:

— Aıtty-aıtpady, sen óziń kádimgi geologshe, kósheli kisishe sóılep tursyń, Dáýrenov. Munyń jaqsy nyshan, — dep Taımandy kenet ańyrtyp aldy da, ornynan naıqala turyp, qasyna baryp, razrezdegi eki qabat jynysty saýsaǵymen kórsetti: — Saǵan eki saýal bereıin. Mynaý munaıly qabat qoı, qos qyrtys permo-trıas, a?

Taıman basyn ızedi.

— Hosh! Durys delik. Al endi mynaý trıastan mynaý perm tómende, tereńde jatyr, a? Solaı ma, Dáýrenov?

— Soz joq.

— Hosh! Olaı bolsa, mynany aıtshy! Seniń topshylaýyńsha, munaıdyń týǵan jeri, ıakı neftematerınskaıa poroda qaısy?

Taıman trıastaǵy bir núkteni kórsetti:

— Mine, mynaý.

— Munaıdyń aýysa jyljyp kelip, ornaǵan jeri, ıakı kolektor qaısy?

Taıman permdegi bir belgini kórsetti.

— Sonda deımin-aý, sonda munaı osynsha jerge joǵarydan tómen jyljyp kelgen. Mine, kórsetipsiń, jolynda sý bar, saz bar. Jurtqa málim, tómengi qabattyń qysymy joǵarǵy qabattaǵydan áldeqaıda kóp. Dáýrenov, beri qara! Fızıkanyń qarapaıym zańy ǵoı saǵan belgili: munaıdyń sybaǵa salmaǵy sýdan jeńil, sondyqtan sý munaıdyń betinde emes, munaı sýdyń betinde kalqıdy. Demek, meniń bilgim keletini — myna sýdy munaı qalaı buzyp ótti? Basqasha aıtqanda, munaı joǵarydan tómen, ıakı taıyzdan tereńge qalaı jyljyǵan? Sony dálelde! Bul — bir. Ekinshi suraq: sen ǵoı jańa bıosfera kóleminde, bakterıanyń taralý shegine toqtaldyń. Jaqsy, onyń akademık Isachenkodan jattaǵanyń delik. Biraq, munaıdyń paıda bolýynda bıogendik faktor qansha rol atqarmaq? Bakterıa munaıdy shyǵarmaıdy, kerisinshe, munaıdy jutady. Sony bilesiń be, sen?

— A-a?.. Joq, durys emes, — dep ornynan búktetile kóterilgen Qabendi Armanov zekip tastady:

— Orazov, otyr, saǵan suraq qoıylǵan joq.

Qaben de qaıta búktele qaldy. Armanovtyń ózin jaqtaǵandaı bolǵanyna tańdana qorbańdap kep, Mýsın de ornyna otyryp jatty.

Taıman qapelimde dál jaýap taba almaı, biraz qınaldy. Aldy-artyn ańdamaı, munaı men gaz geologıasynyń eń bir talas máselesi — munaı genezısine túsip ketip, azdap maltyǵyp qalǵanyna ishteı qatty ókindi. Qysyldy, qynjyldy, uıaldy. Aqyr aıaǵynda bap tapqany, eriksiz taıanysh etkeni — daý boldy:

— Meniń qolymda qazir tájirıbe quraldary joq. Sodan soń, profesor, mıgrasıalyq qubylystyń jaı-japsaryn menen suraýdan góri Gýbkın iliminen izdegenińiz jón.

Baǵanadan beri kózin sál qysyńqyraı oılanyp otyrǵan Saparov Taımanǵa:

— Joq, qalqam, sen óz bilgenińdi óz sózińmen aıt, — dep qaldy: — pikir talasy izdenýge bastaıdy, shyndyqqa ákeledi ǵoı.

Taıman bul tusta az daǵdardy da, burylmaı ketti, bastapqy oıyn jalǵastyra berdi:

— Gýbkın iliminde bári aıqyn. Ol kisi mıgrasıalyq qubylysty dogmattarsha uqpaı, jer astynyń shytyrman tektonıkalyq ózgeristerine baılanystyra, naǵyz ǵylymdyq, dıalektıkalyq turǵydan qarap sheshedi. Muny bárimiz bilemiz jáne bul — eklektıkalyq bólek-salaqtar, úzindi-julyndylar emes, Gýbkın iliminiń asa iri salasy, biri men biri ushtasyp, iles, jalǵas jatqan kúrdeli júıe.

Taımannyń aqsary júzi qyzǵylt tartyp, úlken qara kózderi ushqyn shasha, shabytty oı tolqynyn, ózgermes pikir-tujyrymyn tanytady. Ózi ustanǵan, bar sana-parasatymen shaǵyn da bolsa taza, tataýsyz uqqan, myqtap qabyldaǵan ilim-bilimin jan sala qorǵaıtyn jiger-talabyn, sheshimin ańǵartady. Jas adamnyń áli órisi shaǵyn, biraq bolashaq óresi mol oı-sanasyna otandyq geologıadaǵy óz ómirliligin toqsan jyl boıy nyǵyz dáleldeýmen damyǵan jańashyl, progresshil ilimniń arqaýly qaǵıdalaryn ádemi sińirip kele jatqany bar lebizinen saırap bilinedi.

— Ekinshi suraǵyńyzǵa da sol ilim jaýap beredi, — dedi Taıman Mýsınge. — Mende qazir taǵy da tájirıbe aspaptary joq. Al, sizge zattyq dálel kerek bolsa, derek kerek bolsa, akademık Zelınskııdiń laboratorıalyq tájirıbe arqyly jasaǵan sıntetıkalyq munaıyn qarańyz. Onda, mysaly, bakterıalar munaı jutpaǵan, munaı shyǵarǵan.

Mýsın qarsylaspady, yrqyldap kúldi. Kúlkisi qyzyq: eki ıini, oǵan qosa keýdesi selkildeıdi, biraq óńi sazaryp tur. Birde Profesor solyǵyn basty da, Taımanǵa bar denesimen burylyp:

— Talmýdızm degenniń ne ekenin bilesiń be? — dep qaldy. — Hosh! Gýbkın ilimi durys delik. Alaıda, ol — fetısh emes!

Armanov Mýsınge alara qarady, Saparov qaramady, bet-júzin ájimmen qymtap ap, baıaý ǵana bas shaıqady.

— Sózimniń aıaǵynda bir ǵana daý aıtýǵa ruqsat etińiz, — dep Taıman Armanovqa qarady da, onyń ruqsatyn kútpesten Mýsınge yzamen ashyna tıisti: — Bizder, stýdentter, sizdi syılaımyz. Biraq, edilin aıtqan jón, sizge biz ylǵı razy bola bermeımiz, túsine bermeımiz. Keshirersiz, kóp qısyndaryńyz óndirispen, ıaǵnı praktıkamen baılanyspaıdy. Bizdiń soǵan kózimiz jetti. Jazǵy praktıkanyń bir nátıjesi — sol. Múmkin, mynaý qarsy aldyńyzda otyrǵan on shaqty stýdenttiń kózinshe bulaı deýim orynsyz da bolar, sizdiń bedelińizge az-kem shylaý túsirýi múmkin? Siz solaı oılaısyz ba? Joq, olaı emes. Bulardyń bári de sol menshe túsinedi.

— Chepýha! — dep shatynaı ketti Dáýletov. — Múlde olaı emes!

Dáýletovti jáne bir stýdent qoshtady:

— Profesormen taıtalaspa!

Muny quptaǵan úshinshi bireý:

— Atyń shyqpasa... — dep áńgilene berdi de, ózine oqtaı qadalǵan Armanovtyń kózinen qaımyǵyp, mińgirlep ketti, — jer órte degen ǵoı...

Taıman bul sózderdiń birin de elegen joq:

— Nege ekenin bilmeımin, Profesor Mýsın qazirgi óndiriske engen jańalyq ataýlynyń bárinen beıhabar sıaqty. Sony tipti bilgisi kelmeıtin tárizdi. Áıtpese...

— Oh, sıaqty, tárizdi... Bul ne dolbar bul?! Uıat degen bola ma, uıat degen?..

Saparov basyn kóterip aldy:

— Dáýletov, qoısaıshy, joldas-aý!..

— A mynaǵan, Dáýrenovke nege tyıym salynbaıdy? — dep ajyraıdy Mýsın.

— Qane, Dáýrenov, sen bitir sózińdi, — dedi Armanov.

— Ǵafý, — dep tura keldi Qaben, — sóz túıini ǵoı, qystamasańyzshy aıtyp túgessin. Qashanǵy býlyǵamyz?

Ashyq sóıleseıik te eń bolmasa bir ret. Ashshy da bolsa ashyq sóıleseıik. Báribir ketisken joqpyz ba?

— Biz genezısti qoıa turalyq. Bul — uly problema. Múmkin men óz álimmen sanaspaǵan bolarmyn...

Taıman sózin Armanov bólip ketti:

— Joq nege? Olaı deme, onyń qate.

— Meniń aıtqym keletini ol da emes, — dedi Taıman. — Meniń aıtqym keletini, mysaly, gammakarottaj qazirgi munaı barlaý isinde zor rol atqarady, geofızıkadaǵy sońǵy sóz. Profesor Mýsın osynyń jaıyn bile me? Joq, bilmeıdi. Biz bul kisiniń leksıasyn bir jyl tyńdadyq. Biraq, odan biz týrbınalyq burǵylaý isiniń detalin durys túsine almadyq. Bul neni kórsetedi? Bul — biz ǵana emes, profesordyń óziniń shala uǵymyn kórsetedi. Bul kisi rotorlyq burǵylaýdyń ǵana egjeı-tegjeıin táptishteıdi. Al, burǵylaýdyń bul túri bir kezde, profesordyń laýazymsyz kezinde, óndirispen baılanysy bar kezinde ústemdik etkenmen, qazir qoldanýdan qalyp bara jatqan tásil. Munaı óndirýdiń ekinshi ádisine bul kisi mán bermeıdi. sondyqtan, biz budan da saýatsyz qaldyq.

Armanov Taımandy toqtatqysy kep, qozǵalaqtaı berdi:

— Endi otyrsań qaıtedi, Dáýrenov?

— Al, jaqsy, — dep Taıman stýdentter arasyna, ornyna qaraı júrdi, biraq sóılep bara jatty: — Eń bir qaýipti nárse bul kisiniń keıbir munaıly aımaqtardyń keleshegine shúbálana qaraıtyny. Mysaly, soǵys jyldarynda ózi zerttegen Embidegi bir kásipshiliktiń munaı qoryn úzildi-kesildi sarqyldy dep túıgen. Al, qazir sol kásipshilik jyl sanap mol qazynalar taýyp jatyr...

Sasha Armanovqa qaıta-qaıta ótinip, "eki aýyz" sóz surap aldy:

— Men eki aýyz sózimdi Profesor Saparovqa arnaǵym keledi. Sizdi biz ǵalym retinde jaqsy bilemiz, súıemiz.

— Sen, Semenov, — dedi Armanov, — bul jerde profesorlardyń eńbegi emes, stýdentterdiń isi tekserilip otyrǵanyn esker.

— Ustazsyz shákirt joq. Qazir bolyp jatqan prınsıpıaldy másele. Bólmeýińizdi suraımyn. Meniń aıtarym eki-aq aýyz sóz. Joldas Saparov, siz ustaz ǵana emes, partıalyq tárbıeshilerdiń birisiz. Meniń oıymsha, osy bizdegi ǵylym adamdarynyń arasynda bir myqty kemshilik bar. Ózara synnyń dárejesi óte tómen. Sol eskerilmeı júr. Bizdiń bastaýysh partıa uıymy sony eskerip, jóndese durys bolar edi.

— Naqtylańqyrap aıtshy, — dedi Saparov.

— Naqty mysal úshin Mýsın joldasty alaıyq, Ol kim? Ol — profesor, ǵylym doktory. Jaqsy! Endi mynadaı suraq týady: ǵylym doktory ǵylymdyq zertteý isimen nege shuǵyldanbaıdy? Profesor Mýsın jasaǵan qandaı zertteý nátıjesin kórdik? Joq, kórgenimiz joq, Munyń sebebi ne? Sebebi — Profesor ózin bútindeı pedagogtik istemin dep biledi. Al, pedagogtik isiniń jaıy bizge jáne málim. Demek, jańa Dáýrenov durys aıtty, bizdiń bul qurmetti oqytýshymyz teorıa men praktıka arasyn alshaqtatyp alǵan. Sodan soń, tym qamsyz júredi. Ózin materıaldyq jaǵynan qamtamasyz etken soń, is bitti deı me, kim bilsin! Týrasyn aıtalyq, qazir bul kisi toqyraýda júr. Muny partıa uıymy, nemese oqymystylar ortasy nege kórmeıdi?.. Kóredi, kórse de kórmeıdi. Biz muny jaı belsendilik úshin emes, óz taǵdyrlarymyzdyń qajetinen shyǵaryp alyp turmyz. Búgingi kafedralyq jumystyń áldeqalaı jınalysqa uqsap ketip turǵany da sondyqtan... Keshirińiz, joldas dekan. Men boldym.

Qaben ornynan ushyp turdy da, aı-paıǵa qaramastan minbege qaraı ún-túnsiz aıańdaı berdi.

— Orazov, qaıda barasyń, ruqsat surasańshy, — dedi Armanov. Jurt dý kúldi. Qaben apalaqtap, ornyna kelip otyra ketti de, qol kóterdi.

— Ne aıtpaq ediń?

Qaben ornynan qaıta turdy:

— Osy aradan aıtsam da bolady. Sózdi qysqartý kerek. Profesor Mýsın — kertartpa adam. Óz isine keshirimsiz enjar qaraıdy. Bıylǵy praktıkada bizdi basqarǵan joq. Biz betimizben kettik." Ol óndiristen qashyp júredi. Memlekettik zor isti bulaısha aqsatý — qylmys.

Qaben otyrdy. Saparov qasyndaǵylarmen kúbirlesip, bir nárseni aqyldasyp jatty.

Dáýletov ornynan dúńkildedi:

— Masqara, mynaý masqara!.. Bizde oqymaı jatyp jetiskender, keýdesine nan piskender kóp. Mysaly, Orazov! Mysaly...

Saparov turyp Dáýletovty qolymen ısharat etip qoıǵyzdy:

— Munda bir oılanarlyq jaı bar. Dıskýssıalyq sıpattaǵy, kóp retterde durys pikirler bar. Shyndyq bar, sonymen birge, keıbir ushqary uǵymdar da baıqalady. — Saparov tós qaltasynan saǵat alyp qarady: — Uzaq otyrdyq, biraq bir praktıkanttyń is nátıjesiniń aıaǵyna jete almadyq.

Bylaı bolsyn, búginshe úzilis. Erteń jalǵastyrýdy uıǵardyq. Esterińde bolsyn, erteń búgingishe shashaýlana bermeı, tek óz praktıkalyq isterińniń nátıjelerin durystap qorǵap shyqqandaryń jón. Solaı! Stýdentter tarap ketti.

42

Mýsın ýnıversıtetten shyqty. Topsa tusy serippeli úlken esik sart etip, qatty jabylyp ketti. Tý syrtynan tıgen biri ýatty kúshtiń topshysy profesordy ádeıi lyqsytyp, syrtqa shyǵaryp tastaǵandaı.

Ol az ańyryp turdy da, portfelin bulǵańdatyp júrip ketti.

Profesor yzaly edi. Jańa ǵana kafedrada stýdentterdiń, odan soń profesor-dosentterdiń, munyń óz sózimen aıtqanda "arasha talaǵany" buǵan qatty batty. Osy dúrbeleńniń bári ádeıi bolyp jatyr, muny uıymdastyryp júrgen Armanov dep uqty. Sondyqtan, stýdentter ózin "arasha talap" jatqanda bul ún shyǵarmaı, ashýǵa býlyǵyp, tyrsıyp otyrdy da qoıdy. stýdentterdiń taraýy-aq muń, synǵan shólmekteı byt-shyt boldy. Sodan soń basqalary sóıledi. Stýdentterdiń álgi minezderin yńǵaısyz kóre tura, sóılegenderdiń bári Mýsınge tıisti. Ras, bul barynsha syr bergisi kelmeı, kóbiniń sózin elemeı otyrǵan boldy. Ásirese, dosent Armanov sóılegende Profesor óz janyndaǵy bir dosentke burylyp ap, áldeneni ózinshe áńgimeleı bergen. Ondaǵy oıy da osynda "ádeıi" qatysyp otyrǵan — taǵy da profesordyń óz sózimen aıtqanda - "syrt kózge syr bermeý", óziniń dál mynalar synap jatqandaı "sorly" emes, áli de bir adamdaı qaýqary myqty ǵalym ekenin kórsetip qalý edi. Reti kelse, óziniń tipti bulardan bıikteý tulǵa ekenin de ańǵartpaq nıeti bar. Biraq munyń bári de iske aspady. Tipti Saparovqa deıin ózgerip ketkendeı, stýdentter bardaǵy sypaıylyqty jıyp qoıyp, dıvannan ushyp turdy da, Armanovtyń sózin bóle, salqyn til qatty:

— Nemene, sizge qatysy joqpa, profesor?

Mýsın aýyr burylyp, ádeppen jymıǵan boldy:

— Úırenshikti áńgime ǵoı, múmkin, sizge jańalyq bolar, siz tyńdap qalyńyz.

Sózinde kermek, kekesin bar. Jaı otyryp, qatty shaǵyp aldy. Saparov baısaldy qalpyn buzbastan:

— Á, solaı ma? Túsinikti! — dep túıdi de, asa bir yńǵaısyzdyq sezip, ornyna otyrdy.

Armanov sózin tujyrdy:

— Qysqasy, mundaǵylar jumys jasaýlary kerek. Mýsınniń ermegine budan bylaı jol berilmeýge tıis!

Mýsın tuttyǵa surady:

— Ne dep tursyń, Armanov? Ne qylǵan ermek ol?

— Men jańa ǵana aıttym ǵoı qandaı ermek ekenin. Leksıańyzǵa stýdentter qanaǵattanbaıdy. Bul — bilim berý emes, qur ermek tárizdi. (Mýsın ajyraıa qarady). Biz synaımyz, sizge bári maı-juma! Sizge múlde syn ótpeıdi ǵoı! Demek, bul áreketimiz de nátıjesiz, ánsheıin ermekke aınalyp bara jatqandaı. (Mýsın bas ızedi). Siz top qurasyz, ózińizdi ádil synnan solaı arashalamaq bolasyz! — Armanov qolyn siltep qap, daýsyn shyńyldata kóterdi: — Onyńyzdan túk te shyqpaıdy! Qur ermek!.. — Sodan soń ol basqalarǵa qarap, nyqtap aıtty: — Al, Profesor Mýsınniń ǵylymı-zertteý eńbekterindegi qateler men burmalaýlar kezinde sóz bolǵan. Odan qorytyndy shyǵaratyn ýaqyt jetti. Biz Profesor Mýsınnen osyny talap etemiz! Taǵy da aıtam, qatal talap etemiz!

Mýsın taǵy da uzaq sóılegen. Ózin búgin stýdentteri bar, oqytýshylary bar, "arasha talaǵanyn" aıta kep, jurtty kinálap, "qoıdyń izin qoıanǵa bastyryp", qaı-qaıdaǵyny jıyp-terdi. Biraq kafedrada otyrǵan tórt-bes kisige munyń áseri az boldy, uǵymdaryn ózgerte almady. Saparov ne aıtar eken dep kútip edi, ol úndemesten ketti.

Profesordyń aldyna zor suraq qoıǵan osy shyrǵalań... Ol yzaǵa batty: ýnıversıtette istegenine ondaǵan jyl; kúlli sanaly ómiri osy ortada ótip keledi, biraq mundaı halge eshqashan ushyrap kórmegen. "Zamanyń túlki bolsa, tazy bop qý" degen bul ortaǵa jat máteldi búkil ǵumyryna zań qylyp alǵan Mýsınniń ish esebi árqashan ózi oılaǵan jerden shyǵa beretin sıaqty edi... Jalǵyz-aq, qyrqynshy jyly Mýsınniń dosent kezinde bir qysylǵany bar: tegin jasyrǵany úshin partıadan shyǵyp qalǵan. Biraq ákesi marqumnyń myń qoıy bolǵanyn moıyndap, al óziniń "nıeti durystyǵyn" dáleldeý maqsatyńdaǵy kóp qýynýlarmen bıletin qaıtyp aldy. Sodan bergi ómir-ózen ylǵı Mýsınniń oıynsha aqty.

Soǵys kezinde Mýsın sońǵy dısertasıasyn qorǵady. Bul endi sanaýly adamdardyń birine aınaldy: doktor, Profesor.

Ádette, profesorǵa kóp senim júkteledi. Mýsın de talaı istiń basynda júrdi: talaı kitaptyń redaksıasyn qarady, qalaı dısertantqa jetekshi boldy, talaı komısıaǵa tóraǵalyq etti...

Mýsın jaǵdaıǵa ıkemdelgish edi, ózi basqarǵan birqatar komısıanyń májilisterinde bul bilmeıtin talaı qubylystar toǵysyp ta qalatyn. Ondaıdan Mýsın buǵaǵyn salbyrata, qabaǵyn túıip otyryp, únsiz qutylatyn. Laýazymdy adamnyń anda-sanda basty bir shaıqap qoıyp, tilsiz otyrýynyń ózinde kádimgideı bir utymdylyq bolady eken.

Bir joly Mýsın basqarýymen geologıa fakúltetiniń oqymystylary baspaǵa daıyndalǵan bir kitaptyń qoljazbasy talqylandy. Oqymystylar qyzý sóz sóılep, árkim belgili bir másele mańynda óz pikirlerin usynyp, aıtysqa túsip jatty.

Al, Profesor Mýsın árkimniń-aq pikirin tunjyraı tyńdap, alty saǵat boıyna aýyz ashpastan otyryp, aqyr aıaǵynda:

— Boldyńdar ma? Taǵy kim sóıleıdi? — dedi.

Jurt sóılep bolǵandyǵyn bildirip, aıtysty uıymdastyrýshy bilimdi Profesor qorytyndy bolmaǵanmen, keıbir máselege óz kózqarasyn aıtar dep, úmitpen kútti.

Mýsın oılanyp otyrdy-otyrdy da:

— Jaqsy, olaı bolsa ne otyrys bar, taralyq, — dep saldy.

"Apyr-aı, oz túıgenin ańǵartqysy kelmedi-aý myna kisi, — dep oılady árkim: — Múmkin, keıin aıtatyn shyǵar, oıly adam ǵoı, baılaýyn jan-jaqty tolǵanyp baryp ortaǵa salar..."

Rasynda, bul oıdy Profesor Mýsınniń qoljazbany talqylaý ústinde ustaǵan syrtqy pozasy ǵana týǵyzǵan. Al, ishteı alyp qaraǵanda onyń eshqandaı túıgeni de, qazir, nemese keıin aıtary da joq edi.

Bir tańqalarlyq nárse: bul dobaldyqtyń biri de Mýsın jolynda kóldeneń tura alǵan joq. Ol rektorat músheliginde, ǵylymı keńes músheliginde, kóp ýaqytqa deıin partbúro músheliginde, kafedra basynda... — bárinde de burynǵysysha qala berdi.

Osynsha tunyǵyn tek bir ǵana kisi laılady. Ol — Armanov. Dosent Armanov dekandyqqa taǵaıyndalǵannan bergi eki jyl Profesor Mýsın úshin ala-sabyr, abyrjý jyldary boldy. Qaǵylez, minezsiz dosentti bul ádeıi sońyma túsip júr dep uǵady. Jınalys bolsa Mýsın synalady. Ony da uıymdastyrǵan Armanov dep oılaıdy Profesor. Sóıtip júrgende óziniń doktorlyq dısertasıasyndaǵy buryn baıqalmaǵan birqatar "óreskel" qateler ashylyp, Profesor óziniń bar negizinen bir-aq aıryldy.

Qaı jerde syn aıtylsa, sonyń kóbi Mýsınniń adresine arnaldy.

Qazir Mýsınde qalǵan laýazym ekeý-aq — profesorlyq pen kafedra meńgerýshiligi.

Jańaǵy bir "jurttyń arasha talaýyna" qaraǵanda ony sońǵy taıanyshynan da aıyryp bara jatqandaı.

Profesor Mýsınniń boıy del-sal, basy meń-zeń. Keıde bárin umytyp, keshegi bir kóńildi qalpyna túskisi keledi. Biraq janynda sharap kóterip, kúlip otyrǵan Zıfa-hanym joq...

Kesh edi. Kóshe kele-kele qysqardy da, tuıyqqa tireldi. Dál osy tuıyqta Mýsınniń úıi bar. Tuıyqtyń arǵy jaǵy tyrbyq aǵashty baq bolatyn. Baq ishi kúńgirt. Mýsınniń kóz aldy da kúńgirt tartty.

43

Búgin Mýsın myqtap shıryqty. Ýnıversıtetten shyqqandaǵy ashýy úıine kelgen soń da taramady. Keshki tamaǵyn da jóndep ishe almady: áldenege alań. Ashýly júzinde áldekimge degen aıbat bar. Jaıshylyqta bulaı emes edi: mańyndaǵynyń bárine salǵyrt qaraıtyn.

Al, myna túri múlde basqa. Pensneden syǵalaǵan otsyz kózi de ádetten tys kóp aǵarańdaıdy. Kúndegishe jaltyr basyn sıpalamaıdy, qoly myqynynda, bólme ishin árli-berli kezip júr. Bolmashylaý kúńgirt kóleńkesi tóbeden salbyraǵan elektr shamynan jasqanǵandaı keıde jaıylyp, Mýsınniń aıaǵynyń astyna jata qalady da, keıde sereń etip, ár jaǵyna bir shyǵady.

Mýsın tórgi esikke taqap baryp:

— Beri kel, — dedi. Pań turyp, kerbez aıtty, biraq qyjyldy ashýmen nyqyrtyp aıtty.

Qarsy aldynda búıirin taıanyp, kóleńkesi tur. Soǵan aıtqany ma? Joq, olaı emes eken.

Arǵy jaqtan áıeli keldi.

Keri burylyp, bólmeniń ortasyna keldi de, baıaý sóıledi:

— Sen jata ber.

Qolbań kóleńke aıaǵynyń astyńda jatty.

Soǵan aıtqany ma? Joq, olaı emes eken. Tórgi esikti tars jaýyp, áıeli jatýǵa ketti.

Úlken eki bólmede eki-aq adam turady. Mýsın jáne áıeli. Mýsın áıeline jylyp kórgen emes, áıeli oǵan shyn, qaltqysyz jadyrap kúlip kórgen emes. Bul bir oqshaý syr edi.

Mýsın úı ishinde jalǵyz ydyrynyp, uzaq júrdi. Endi birde stolyna otyryp, qaǵaz-qalamyn daıyndady da, kreslosyn syqyrlata shalqaıyp, alaqanyn mańdaıyna basty. Ne jazbaq? Ǵylymı eńbek jazbaq pa? Joq. Endi ne?

Oı. Tuńǵıyq oı...

Nege bulaı? Nege bul enjar, salǵyrt, "dobal"?! Nege kózge shyqqan súıeldeı jalǵyz?! Nege qyrsyz, maqsatsyz, jigeri muqalǵan? Osylardy azdap munyń ózi de sezedi. Biraq joıýǵa dármeni jetpeıdi. Óıtkeni, Profesor basyndaǵy qaıshylyqtyń qyryq qatpar jaıy bar. Onyń Armanovpen alaýyzdyǵynyń, stýdenttermen ara qyrbaılyǵynyń, tipti ózindegi del-saldyqtyń bárine sebep — solar. Solardyń biri — Mýsın baılanǵan, matalǵan qazyq — dogma! Bul qazyqty ózin tárbıelegen, ózin kandıdat, keıin doktor etken belgili metafızık Buıratov qaǵyp bergen: myqtap qaǵyp, soǵan matap ketken. Munyń sanasyna aq matanyń túsin ózgertetin nildeı sińgen de sol Buıratovtyń postýlaty. Geologıa ǵylymyndaǵy Mýsın tańdaǵan soqpaqta sonyń izi.

Qazirgi geologtardyń aldyna keń jol ashqan, ózin is júzinde dáleldep otyrǵan birden bir durys ǵylym — munaı genezısin anyqtaýdaǵy Gýbkın ilimi. Akademık Gýbkın teorıasy — organıkalyq gıpoteza: munaı san ǵasyrdy basynan ótkizgen jer qabattaryndaǵy óli jándikterden paıda bolǵan. Bul ilimdi munaı men gaz salasyndaǵy sovet geologtarynyń bári qoldaıdy. Ýnıversıtettegi geologıa fakúltetinde munaı men gazǵa baılanysty pánder osy negizde júrgiziledi. Stýdentter osy negizde tárbıelenip, mamandanady. Al, Mýsın bul teorıaǵa qarsy. Ol zattyq dáleli solqyldaq magmalyq gıpotezany qoldaıdy, sony máńgi súıenish etedi. Kórgen-bilgeni, uqqan-túıgeni — bári sol mańda. Mýsınniń soǵys jyldarynda qorǵaǵan doktorlyq dısertasıasy — sol túsiniginiń sıntezi. Mýsın dısertasıasyndaǵy metafızıkalyq jaılardyń sóz bolyp, myqtap synalǵan sebebi de sol edi. Mýsın moıyndaıdy, kóp aýqymyna kónedi. Onysy jáne shyny, shynymen kóngisi keledi. Biraq, ózin ózi jeńe almaıdy. Qaıta aınalyp, qaıta oılanyp, baıyrǵy qalpyna qaıta túse beredi, baıaǵy qazyǵyn qaıta taba beredi. Amaly joq sóıtedi.

Oı, tuńǵıyq oı, túpsiz oı... Organıkalyq gıpotezadaǵy munaıdyń tunbaǵa, mıgrasıaǵa, temperatýraǵa, bakterıaǵa baılanysty uǵymdary Mýsın úshin shym-shytyryq, negizsiz nársedeı, tipti qabyldaı almaı-aq qoıdy. Qabyldamaıyn demeıdi, qansha oılansa da múlde qabyldaı almaıdy. Al, ózi qabyldaı almaǵan, óz mıyna qonbaǵan syrdy stýdentterge qalaı uqtyrady bul? Salqyn jattandysyn eriksiz ýaǵyzdaǵanmen stýdentterdi qaıtip qanaǵattandyrmaq? Ras. Óz uǵymy bolsa bir jón. Onda qulshyna, shabyttana saırar ma edi, qaıter edi?

Tunba jynystardaǵy mıgrasıalyq qubylystardy Profesor Mýsın ishteı ózinshe baıyptaıdy: magmadan atylyp, sýynyp, sodan baryp sýsyp, jyljyp kelgen dep paıymdaıdy. Qandaı temperatýrada qandaı tiri organızm suıyqqa aınalady? Muny bultaqsyz dáleldeıtin organıkalyq gıpoteza aldynda Mýsın bultarady, onyń qaǵıdalaryna senbeıdi. Eń arǵy jaǵy bakterıa jónindegi Mýsın pikiri de akademık Gýbkın ilimine qarama-qarsy: organıkalyq gıpoteza boıynsha bakterıa munaı quramyndaǵy ottegi men sýteginiń qosyndysyn bólip shyǵarady. Al, Mýsınshe, bakterıa ózinen suıyq bólmeıtini bylaı tursyn, qaıta ony jutyp, sińirip jatady. Budan qalaısha munaı paıda bolýy múmkin?

Saıyp kelgende Mýsın munaıdy Janartaýlardan jaraldy, metamorfozalyq jynystarda, organıkalyq emes joldarmen, týra magmanyń ózinen paıda boldy dep biledi. Bul Mýsın qazyǵynyń túbiri. Ony Mýsın kezinde, ásirese óziniń doktorlyq dısertasıasynda kóp nárselermen qulshyna "dáleldegen". Onda Mýsın sanasy búgingideı uıqyly-oıaý emes edi, muqalmaǵan, taý-tasqa soqtyqpaǵan ushqyr, ótkir edi. Mýsın óz oıyna derek etip Apsheron gazyn, Oklahoma men Kanzastaǵy, Atabaskadaǵy munaı kózderin, ásirese, Kalıfornıadaǵy výlkan lavalaryn alady. Sol arqyly organıkalyq krıterıılerdiń "solqyldaqtyǵyn" kóp retterde "negizsizdigin" dáleldeıdi.

Aqyr aıaǵynda, Mýsın organıkalyq gıpotezanyń otany Rossıa, tuńǵysh týdyrýshysy Lomonosov ekenin moıyndamaı, ony Avstrıa men Amerıkadan aýysqan jalǵan ilim degen metafızıkter ýaǵyzyn qoshtaıdy. Onyń esesine, magmalyq gıpotezanyń túp negizin, shyqqan tegin Mendeleevke aparyp tireıdi. Sony taıanysh etpek bolady.

— Organıkalyq gıpoteza — degen Mýsın ilgerirekte ótken bir geologtar aıtysynda: — ǵasyrǵa jýyq ústemdik etkenmen, munaı geologıasynyń teorıasyn damyta almaı, kerisinshe, ony ábden toqyratty, tuıyqqa qamady. Munymen aldaǵy ýaqytta da tabysqa jetý qıyn. Bul — geologıadaǵy jappaı adasý, fetıshızm.

Bul pikirdiń dál sol aıtys ústinde tas-talqany shyqty. Biraq Mýsın uǵymy ishinde, ózimen ere ketti. Ondaǵy dáleli mynadaı postýlat edi: organıkalyq gıpotezanyń logıkalyq damýy "tunbanyń tabany" degen ilimge ákeldi. Buǵan súıensek, sol "tabannan" ári munaı qaınaryn izdep, barlaý júrgizýdiń qajeti joq. Sonyń kesirinen jer astyna tereń súńgı almaı, "tunba tabanynan" asyp, ári bara almaı, Nebıtdagtaǵy, Ferǵanadaǵy munaıly jynystar uzaq ýaqyt zerttelmeı, jumbaq qalpynda keldi. "Qysqasy, — dep oılady Mýsın, — organıkalyq gıpotezadan arylmaı turyp, munaı men gaz geologıasy damýdyń sara jolyna túse almaıdy..."

Mýsınniń bul oı-pikirleri geologıadaǵy talas-tartystyń bir jaǵy retinde, munaı genezısin anyqtaýdyń bir quraly esebinde qalsa bir jón. Olaı emes. Mýsındi geologtardyń bary-nárine aınalǵan progresshil ilimge boı usyndyrmaıdy: qateden-qatege uryndyrady, taıǵanaqtatady, ǵylymdyq-pedagogtik jolda ilgerileýine kedergi bolady, profesordyń aldynda kese-kóldeneń turady. Munyń ózi tutqyndaǵysh ta nárse. Mýsındi ábden matap, shyrmap aldy. Aryla almaı-aq qoıdy. Ásirese, stýdentter aldynda qıyn: olarǵa óziniń eskisin usyna almaıdy, al, jańany ózi qabyldaı almaıdy. Dál osy jerden kelip eklektıka týady. Pikirdegi turlaýsyzdyq, oıdaǵy buldyrlyq, istegi jasandylyq týady. Eki arada Mýsın shóre-shóre...

Ne isteý kerek?

Bar tragedıa osynda edi.

* * *

Joq! Bar qasiret munda ǵana emes. Bar qasiret...

...Mýsınniń ákesi Mýsa myń toǵyz júz on jetiniń kúzindegi áıgili Qazan tóńkerisinen on jyl keıin myń qoı aıdaǵan baı retinde bir tárkilendi; jıyrma jyl keıin "ultshyl" retinde ekinshi márte áshkerelenip "halyq jaýy" atandy da atylyp ketti. Osy eki arada ótken eki on jyl ómirdi Mýsa deni durys ómir dep eseptemegen. Týrasyn aıtqanda, tóńkeristen keıingi jańa qoǵamdy el qamyna ornaǵan qoǵam, jańa júıeni adam quqyn qorǵaǵan júıe dep bilmegen.

Balasy jańa zamannyń jańa mamany bolam dep joǵary mektepte oqyp júrgen kezinde oǵan óziniń osy pıǵylyn talaı ańǵartqan:

— Qaraǵym, oqy, oqı ber... Oqymaǵanda ne qareket qylasyń? Oqý bitirgen soń árıne maman bolasyń, baryńdy salasyń... Munaı óndirersiń. Bári jón. Biraq bir jónsiz jeri — eńbegiń esh, tuzyń sor ǵoı seniń...

— Nege, kóke?

— Negesi sol, — seniń basynda bıligi joq bodan jurtyńa sol munaıdyń tamshysy da buıyrmaıdy, kórersiń.

...Kórip júr.

Tóńkeris jeńgen kúzde Mýsın on úsh jasar bala edi. Jaryq dúnıede bolyp jatqan astan-kesten, alasapyran qubylystyń baıybyna bara alǵan joq.

Sol kúzden on jyl ótkende Mýsanyń myń qoıyn on qoıshy júz-júzden bólip, aıdap áketip bara jatty. Bul tusta Mýsın jıyrmanyń úsheýinde, shet jaqtan oqý bitirip, munaı ınjeneri bop kelgen beti edi. Qazan tóńkerisi Mýsanyń otbasyna qut emes, jut ákelgenin bir-aq bildi.

Osy kúzden taǵy bir on jyl ótkende kileń kók myltyqty kók jaǵalylar Mýsany jáne Mýsa sekildi taǵy bir top qazaqty qoldaryna kisen salyp, Itjekkenge aıdatyp jiberdi. Bul tusta Mýsın otyz úshte, ýnıversıtettegi ustazdar sanatyna qosylǵan sanaýly zıalylardyń biri edi. Alaıda ákesiniń ajalyna ara turýǵa munyń basyndaǵy biligi de, bilegindegi kúshi de jetpedi. Jalǵyz-aq "Ákesi úshin balasy jaýap bermeıdi" degen kólgir qaǵıdaǵa amalsyz aldanyp, jer soqty da qala berdi.

Sodan taǵy bir on jyl ótti. Mýsınniń ǵumyr jasy qyryq úshke jetti. Asyp bara jatqan kóregendik bola qoımas, sondaı-aq, anaý aıtqandaı ólermendik deý de qıyn... Áıteýir ǵylymı jetekshisi ári keńesshisi akademık Buıratovtyń magmalyq gıpotezany qoldaıtyn atyshýly aksıoma-postýlaty bir aýyq ústemdik quryp, geologıa ǵylymynda áýe raıyn belgilep turǵan tusta oǵyp, buǵyp júrip qyryqtyń qyrqasyna shyǵar-shyqpasta oqymysty-ǵalymǵa kerek ataqpen dárejeniń bárin alyn aldy: ol endi doktor, profesor!.. Alaıda amal qansha, osynyń bári buǵan qasıet emes, qasiret bop jabysty.

Bir myń toǵyz júz on jetinshi jyly on úsh jastaǵy Mýsınniń sodan bergi otyz jyl sanaly ómiri júıtkigen júırik poezd sekildi belgisiz bir baǵytqa qaraı zaýlap asyp bara jatty da munyń ózi sol poezdan bir bekette jylysyp túsip qalǵan jolaýshydaı tentiregen adasqaq kúı keshýmen keledi. Mundaı da bolady eken: óz tirshiliginen munyń ózi tirileı ajyrap qalady, óz ómiri munyń ózin ólmeı turyp-aq yǵystyryp tastap ketedi. Sodan kele munda tilekke tilek qosatyn uıymshyl orta da joq, bilekke bilek qosatyn ujymshyl qoǵam da joq. Bári álgi poezdyń ishinde ketip barady, bul onyń syrtyna shyǵyp qaldy. Bu qalaı?! Qoǵamnan tys, qoǵamdyq ortadan tys adam bola ma?

— Bolmaıdy! — deýshi edi ǵoı bir bilgish. — Qoǵamdyq ortadan tys nárse ekeý ǵana: biri — qudaı, biri — ań!

Al kerek bolsa!.. Mýsın — qudaı da emes, ań da emes, munyki ne sonda?

Bul belgili bir ortaǵa eńbek bop, qoǵamǵa kirmek bop, álgi "poezǵa" esebin taýyp qaıta "minedi". Mingeni qurysyn, buǵan mundaǵy orta da tosyn, qoǵam da jat. Mundaǵylardyń bir de biri sanaspaıdy munymen... Kim sanasatyn edi, mundaǵylardyń bári fanatık: áriptesteri — Saparov ne Armanov, shákirtteri — Taıman ne Qaben... Bári... Bár-bári... Shetinen dýalanǵan... Saǵym qýǵandar óńsheń!.. Árqaısysy ózinshe janyn jaldap, esi ketkenshe el úshin, jurt úshin ter tógip "eńbek etip" júr. Eldi el etemiz, jurttyń jurtyn jańartamyz, adam ataýlyny jappaı jetelep "jarqyn bolashaqqa" aparamyz, sóıtip myrǵamǵa batyramyz! Báriniń dedigi, oıy, qıaly — osy. Báriniń maqsaty, múddesi — jańa qoǵamdaǵy maqsat, jańa zamandaǵy múdde — osy. Mýsınniń otyz jyl sanaly ǵumyrynda estip, kórip, bilip kele jatqany osy — osylaı "jańarý"...

Alaıda jańarǵan ne bar?

El-jurttyń hal-kúıi sol baıaǵy jalańash-jalpy, birde ash — birde toq, birde bar — birde joq jupyny tirshilik! Basqa jaqty bylaı qoıǵanda, Mýsınniń ózi biletin Atyraý men Alataý arasyndaǵy ulanǵaıyr keń atyrap... bárinde birdeı quba-tóbel qońyr ómir! Adamdar osyǵan jappaı kóndigip alǵan. Bir de biri myńq etpeıdi. Kúndelik qybyr...

Bu ne bul! Zaman deıdi, qoǵam deıdi, qaıda sonyń haıyry? Myna jurt bir túıir haıyr kermese de, bári bir, "zaman bizdiki", "qoǵam meniki" dep dymy qalmaı, dińkesi quryp dúrligýmen júr. Zaman qaıda bara jatyr, qoǵam qaıda bara jatyr? Bımálim, belgisiz. Áıteýir alda "qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn" bir "jeruıyq" bar, soǵan barmaı qoımaımyz dep jan ushyryp júrgen jurt! Bu ne degen jappaı adasý?!

Osynyń bári Mýsınge jat, ógeı ómir. Ákesi aıtqandaı, osylardyń báriniń "eńbegi esh, tuzy sor". Kórip te júr, bilip te júr: Jem men Jaıyq salasy, Muǵaljar men Mańǵystaý dalasy telegeı-teńiz munaı; al qol-aıaǵy mataýly otar elge sol ózine tıesili en baılyqtyń, Mýsa aıtqandaı, "tamshysy da buıyrmaıdy".

Qazaq dalasynyń asty-ústi toly baılyq. Al qazaqtyń teń jarymy ashtan qyryldy. Qazan tóńkerisi halyqqa azattyq ákeldi desedi, al qazaqqa tıgen sybaǵa — azat ómir emes, azapty taǵdyr: betke shyǵarynyń bári qýǵynda, súrginde!

Qazaq zıalylarynyń bári qoıdaı kógendelip Sibir asyryldy da atylyp ketti. Nege atyldy? "Halyq jaýy" bolǵan soń atyldy. Nege halyq jaýy bolady? Halqyn jaqsy kórgesin "ultshyl" bolady, ultshyl bolǵasyn qalaı halyq jaýy bolmaıdy?!

Mýsınniń múlde mıyna qonbaıtyn shyndyq!

Mýsınniń mıyna bir ǵana nárse qonady: halyqty ult retinde qurtý úshin onyń zıalylaryn jappaı joq qylý kerek. Sonda sút betiniń qaımaǵyn qalqyp alyp, kók sýyn qaldyrǵandaı eldiń eńiregen erleri ketedi de sanaly halyq ornynda túısiksiz tobyr qalady. Máńgúrt tobyr! Ulttyń ulttyǵy joıylý degen — osy!..

Kúlli sanaly ǵumyrynyń ishinde Mýsınniń búkil bolmys-bitimin búgingi súlesoq, del-sal kúıge, dúnıeniń bárine beıtarap, enjar qalypqa túsirgen osyndaı oqys oı, oqshaý uǵym, oǵash pıǵyl. Qaǵynan jerigen qulan taqyletti osy bir jabaıy jatyrqaýlar, jatsyraýlar keledi de Mýsıńdi jalǵyz sendeltip, ǵasyr poezynan kez kelgen beketke op-ońaı laqtyryp tastap ketedi. Tastandy Mýsınde bas saýǵalap barar jer, basar taý joq. Ol ózine ózi qurǵan tuzaqta, ózgeler bezgen taǵdyr tutqynynda: ǵylymda ustazy Buıratov qaqqan qazyq — dogma bolsa, turmysta týǵan ákesi Mýsa mılandyrǵan "ógeı ómir"; ol osynaý shym-shytyryq shyrǵalańda, shyrmaýda... Ony bul shyrmaýdan bosatar birde bir adam ne qoǵam joq. Jalǵyz-aq ákesi sekildi ustalyp, atylyp ketpeı aman júrgenine shúkirshilik etedi. Qolynan keler kúlli qýlyq-sumdyǵy, amal-aılasy tek soǵan ǵana jetedi.

Bul kisiniń basyndaǵy bar qasiret, mine, osynda.

* * *

...Mýsın selk etti. Tań atyp qalypty. Bul mańdaıyn alaqanyna basqan qalpy, kresloda áli sulyq otyr eken. Aldynda aq qaǵaz, betine bir syzyq túspegen.

Zadynda, jazatyn adamnyń stolynda ylǵı jazýsyz qaǵaz jatqany jaqsy nyshan emes qoı!

44

Taıman oqý zalynda uzaǵyraq otyrypty: munaı men gaz geologıasynan erteń bolatyn kolokvıýmge ázirlengen edi. Kitaptan basyn kóterip, mańyna kóz júgirtti. Baǵana tolyp otyrǵan, qazir kisi sırepti: kóp stoldyń ár jerinen bireý buǵyp, tóbesin kórsetedi. Jym-jyrt. Korıdordaǵy dybystar da tynǵan, jar saǵat qana shyqyldap qapty: qos qara jebe kókke kezenip, qaq aırylyp barady.

Taıman kitaptaryn jınap, tura bergen; tý syrtynan bireý murnyn tartyp, tamaǵyn kenedi: Arynǵazy eken, ıyǵyn qunystyra qadalyp otyr. Taıman qasyna bardy, Arynǵazy burylmady, kitap betinen basyn da kótermedi, Taıman sybyrlaı túrtti:

— Óı, taǵy uıyqtap qalýdan saýmysyń?

— Neǵylǵan uıqy. Menen uıqy bezgeli qashan? Meniń tek sýretim ǵana uıyqtaıdy.

— Qaıtpaımyz ba?

— Joq. Zaldy japtyryp ketem bul jerden.

Taıman kúlgenmen bul kúler emes. Qabaǵy túıýli qalpy, qaǵazǵa qadalyp qala berdi.

Taıman zaldan shyqty. Qarsy qabyrǵa tolǵan gazet: ýnıversıtet baspahanasynda basylatyn kóp tırajdy gazetten basqa ár fakúltet, ár bólimshe óz qabyrǵa gazetin shyǵarady. Qabyrǵa gazetter, ásirese olardyń satıralyq qosymshalary qaı fakúltette bolsyn susty nárse. Bular betiń bar, júziń bar dep jatpaıdy: jaqsy qulyq sharjben ázildenedi, unamsyz qylyq karıkatýramen sheneledi. Adam boıyndaǵy oǵash minezderdiń talaıyn osylardan kórýge bolady.

Taıman bul tustan bir toqtamaı ótken emes. Bul joly bir tosyn oımen qaıryldy. Kóp tırajdy gazettiń jýyrda shyqqan nomeriniń sońǵy jaǵyndaǵy "Betiń qısyq bolsa, aınaǵa ókpeleme" degen rýbrıkanyń astyńda mıkroskoppen mańdaıyn tireı uıyqtap Arynǵazy otyrǵan. Sashanyń istep júrgeni, ózi sheber-aq, dál bir Kýkrynıksy salǵan karıkatýra sıaqty. Aıaq jaǵyndaǵy "Arynǵazy aıtady" degen ańyz da soniki. Aqyn emes qoı, munysy onsha ádemi shyqpapty: "Jarty ómirim uıqymen ótedi, qalǵany oıyn-saýyqqa ketedi".

Qazir ǵana Arynǵazynyń qasynan shyqqan Taımanǵa myna sýrettiń endigi máni osaldaǵandaı kórinip edi.

Myna bir shette stýdentterdiń ózderi qoldan áshekeılep shyǵaratyn "Geolog" gazetiniń satıralyq beti paıda bolypty. Taıman jańa kórdi: kesheli-búgin ilingen sekildi. Munda Mýsınniń karıkatýrasy salynypty: Profesor portfelin qushaqtap, aýdıtorıadan shyǵa qashyp barady. Sońynan bir áıel qalamyn jalaqtatyp qýyp keledi, stýdentter uılyǵa ańtarylyp qala bergen.

Bul jaıdy taıaýda ǵana birinshi kýrs stýdentterinen estigen Taıman sýrettiń mazmunyna jazýyn oqymaı-aq túsinip, kóp qarap, uzaq kúldi. Jalǵyz turyp kúldi. Keıde dybysy da shyǵyp ketken. Beseýet bireý kórip, uıat bolmady ma dep, bir búıirine burylyp edi, ózinen úsh-tórt adym jerdegi taqtaǵa "geoved" gazetiniń jańa nomerin ilip jatqan bir qyzǵa kózi tústi. Taıman shuǵyl abdyrap, ańtaryldy da qaldy: kóz aldynda Nádıa. Ol myna jigittiń qazirgi jaıyn uqqan tárizdi, buǵan qaraǵan sonshalyq bir kinásiz, uıań júzinde azdaǵan oınaqylyq bar. Bolmashy kúlkimen qysyla túsken qara móldir kózi sál ǵana sátke munyń kózimen tikteı qadalyp, tabysa qalyp edi, Taıman denesi dir etti. Bar peıil-nıetimen, yqylas bolmysymen usynyp, umsynyp qaldy. Aıtarǵa sóz joq, sóz bola qalsa, dál osy sátte tili de kelmes edi, tek júregi ǵana týlap, alyp-ushyp, betin áldeqandaı bir ystyq lep, jalyn sharpyp ótkendeı boldy.

Qyz erkin, budan buryn til qatty:

— Siz jaqsy kúlesiz eken!..

Taıman qyp-qyzyl bop ketti. Buny Nádıa da sezip yńǵaısyzdanyp, júzin buryp áketti. Gazettiń bir shetin myqpen ustatyp, aq súırik saýsaqtarymen búkteýin jaza ekinshi buryshyna myq qadaı berip edi, anaý buryshy qaıta syrǵyp túsip bara jatyr. Taıman gazettiń bul shetin qalaı ustaı alǵanyn ózi de ańǵarǵan joq. Jerge túsken myq shegeni alyp, buryshyn shansha berdi. Kóz aldyndaǵy gazettegi jazý bir-birine qosylyp barady. Ár jol bir-bir qara syzyq qana sıaqty. Basqa túk ańǵarǵan joq. Jalǵyz-aq Nádıa jaq beti dýyldap janyp barady, sony ǵana sezedi. Qyzǵa qaraýǵa jasqandy, jasqanǵan emes, qoryqty. Shynymen qoryqty. Ózin osy bir ǵazız jannyń aldynda keshpes kinálideı sezinedi. Sodan soń óz júreginiń soǵysyn sezinedi. Eki qulaǵynyń tusynda taǵy bir-eki júrek paıda bolǵandaı, úsheýlep soǵyp, Taımandy kádimgideı teńsep turǵan tárizdi. Myq túırep jatqan qolynyń syrtyńda bir-eki kókshil syzyq bileýlenip bilinedi. Gazettiń ana shetindegi aq saýsaqtardyń qasyńda munyń saýsaǵy da iske alǵysyz birdeńe sıaqtanyp ketti. Myq shegeni tez shanshyp, qolyn tartyp aldy. Kóbine galstýginiń bir jaǵyna qısaıyp júretinin ózi biletin. Qolynyń jaǵasyna qalaı shapshań baryp kelgenin de sezgen joq.

— Úlken raqmet, — dedi Nádıa Taımanǵa kómekteskeni úshin, gazetti ilip bolǵan: — Mine, bizde de jaqsy sýretter bar.

— E-e... jaqsy eken, — dedi Taıman Nádıaǵa týra qaraı almaı; gazettiń ár jerine bir qadala berdi de, taǵy qapalandy... "E-e..." degeni ózine áldeqandaı bir dóreki yńyraný sıaqtanyp kórindi de, "jaqsy" degendegi "s" — "sh" bop, saqaý estilgendeı, aıtaryn jóndep aıta almaǵanyn bildi. Jáne "bu ne degenim, — dep oılady: — osyndaı jaýap bola ma eken?.." Dúnıede ózinen dármensiz jan joqtaı sezinedi. Kóz aldyndaǵy sýretter qansha qyzyq bolǵanmen buǵan túk áser etken joq. Endi kúlki bezip ketken. Tipti osy sýretterdi ol kórip turǵan joq. Kózi munda bolǵanmen, kóńili áldenege alań. Oıyn oırandaǵan — óz boıynan ózi tintip, qazbalap taýyp turǵan áldeqaıdaǵy bir ospadar qylyqtar...

Aıaq dybysyn ańǵaryp jalt qarady: jaqyn aýdıtorıanyń birinen eki qyz, bir jigit shyǵyp, beri kele jatyr. Úsheýi de geofaktyń stýdentteri. Nádıa solarǵa qarsy júrdi. Jigit Nádıanyń kitap salynǵan sýmkasyn ala shyqqan eken, ıesine usynyp kele jatyr. Jigitti Taıman syrttaı biletin, joǵarǵy kýrste oqıdy. Ol da tanyp:

— Aman-jaqsymysyz? — dep, buǵan bas ızedi.

— Sálemetsiz be! — dep Taıman da solaı basty. Esine endi tústi: Nádıaǵa eń bolmasa sálemdese de almapty.

— Iá, neǵyp júrsiz? — dedi álgi jigit Taımanǵa; bir qolymen Nádıanyń qarynan ustap, ekinshi qolyn ana qyzdarǵa sozyp, tómen túse berdi.

Taıman endi tezirek basyp, bularǵa Nádıa jaqtan qatarlasty:

— Jaı, kitaphanadan shyǵyp edim.

Oǵan dúnıede myna jigitten baqytty eshkim joqtaı kórindi. İshteı oǵan degen qyzǵanyshy da bar, óz haline kúıinishi de bar.

Jigit Nádıamen kádimgideı, adamsha, erkin sóılesedi:

— Qaıttik, Nádıa, kesh qaldyq pa?

— Sizderge eshteńe emes qoı, men bolmasam, — dedi Nádıa.

— Saǵan nesi bar, — dep syńǵyrady qyzdardyń biri, — tramvaı úıińniń dál aldyna toqtaıdy.

— Siz alysta turasyz ba? — dep surady jigit.

Taımanǵa osy sóz unady: "Jigit baıǵustyń Nádıamen pálendeı jaqyndyǵy joq eken".

Nádıa ıyǵyn japqan tolqyndy shashyn keıin shulǵyp seripti:

— Tastaqta.

Bular ýnıversıtetten shyǵyp, tramvaıǵa bettedi. Jolda kele jatyp, Nádıa ortalaryndaǵy jigitke jaı eskertti:

— Sizdiń mádenıetińizge qaıran qalyp kelemin.

— Iá, nege?

— Myna kisimen tanystyrý jón emes pe edi.

— Aý!.. Men sizdi tanys eken degen edim.

— Qalaısha?

— Jańa birge turdyńdar ǵoı!

Anaý qyzdar jarysa sóıledi:

— A biz she?..

— Biz bar emespiz be?

— Oh-ha-ha!.. Keshirińder, keshirińder! Jigitim, beri kel, — dep, qyzdardy qaýsyra tura qaldy. — Qolyńdy ákel, myna kisi Nádıa Mádıqyzy Nábıeva, — meniń birinshi orynbasarym.

Taıman Nádıanyń qolyn sonshalyq bir iltıfatpen, biraq ózin-ózi bılep, jasqana qysty:

— Taıman Dáýrenov.

— Meni óziń bilesiń, tek gazettiń bas redaktory ekenimdi qosa bilip qoı! Myna boıjetken, anaý sulý... — dep, jigit Taımanǵa eki qyzdy da ásireleı tanystyrdy, — gazet redkollegıasynyń bas músheleri, ha-ha-ha!..

Taıman olardyń da qolyn aldy.

— Al, endi taǵar kinálaryń bar ma maǵan!..

— Joq, sizge úlken raqmet! — dep qaldy Taıman. Nádıanyń qolyn ustatqany úshin osy jigitke shynymen razy bolyp edi.

Nege ekeni belgisiz, Nádıadan basqalary qosyla kúldi. Taıman taǵy uıalyp qaldy, kúlgen olardan emes, kúlmegen Nádıadan uıaldy.

Munyń alǵysy orynsyz aıtyldy ma? Bir shette oqshaýlaý kele jatyr edi; álde sonysy ersileý me? Taıman bul arasyn ajyrata almady; azdan soń tipti sony oılaǵysy da kelmedi.

Osy bir kezdeısoq kúlkiniń Taımanǵa jáne bir tosyn áseri boldy: ol ózine-ózi kelip, óziniń oqshaý halin de kenet sezinip, bir túrli shıryqqandaı. Baıqap qarasa, munyń osy istep kele jatqanynyń bári osaldyq sıaqty, buǵan júr degen eshkim joq, barar jeri de basqa; bul joldan qosylyp, essiz ere beripti. Onymen turmaı, bularǵa jarastyq minez de kórsete almapty, jaı bir búıirde kóleńkedeı qarańdaı bergen. Kúlse kúlgendeı-aq eken. Anaý bir kúngi ózine renjip,

Sashanyń "eski mahabbat" dep qalǵany da esine osy arada túsip, sol sózdi endi uqty. Sol Sasha taǵy bir joly buǵan: "Seniń keıbir minezderiń ómirdegi emes, kitaptaǵy sıaqty" dep te kúlgen...

Taıman óziniń dál kazirgi dármensizdigin aldymen Nádıaǵa obal, zábir, qıanattaı sezindi. Onyń ornynda ózi bolsa qaıter edi: mundaı ynjyq, bolymsyz serikten túńilmes pe edi?..

Onyń osy oıǵa qulaı ılikkeni sonsha, Nádıany qarynan qalaı ustaı alǵanyn ózi de ańǵarmaı qaldy.

Nádıa bul qımyldy kútpegen-di. Oqys shoshyp, tiksinip qaldy. Qolyn da tez tartyp alǵan. Aldarynda jańa toqtaǵan tórtinshi tramvaı endi qozǵala berip edi, Nádıa toptan sytylyp shyǵyp, shashyn jelpildete júgirip baryp basqyshyna kóterildi. Bir qoly tutqada, sýmka ustaǵan qolyn keıin sozyp, bir qyryn bas shulǵyp qoshtasty:

— Kórgenshe!..

Kimmen qoshtasqany belgisiz. Árıne, myna joldastarymen qoshtasty. Bular da umtyla berip:

— Jaqsylyqta bol!

— Saý tur! — desip jatty.

Taımannyń erni ǵana jybyrlady: álgi jaqsy tilekterdiń birin ishteı qaıtalaýǵa ǵana shamasy kelip edi.

— Saý bolyńyz! — degendi Taıman mynalarǵa ǵana anyq aıtty. Jalt buryldy da júre berdi. Aıaǵy ap-aýyr, kiná baılanǵandaı. Shekesi zirk-zirk etedi, basy oıdan jurdaı. Zeıin-zerdesi de túgel qulazyp, qańyrap bos qalǵandaı. Jaı teńselip júrip keledi. Jataq úıge de barǵysy kelmeıdi, Sashanyń betin de kóre alar emes, biraq júrip keledi.

Munarta shógip taý jatyr. Shyń ústinen aı týyp keledi. Áldekimniń jylmıyp, mysqylmen synaı qadalǵan kóz qıyǵy sıaqty.

Taıman uıalǵandaı tómen qarady.

45

Qaben áli sóılep tur. Trıbýnadan túser emes, tipti údetip barady. Munyń qashanǵy minezi osy: unatqan nársesin kókke kótere maqtaıdy, jek kórgenin jerge tyqqysy keledi.

— Osynyń ózi de dóreki, sózi de dóreki, — deıtin Dáýletov. Árıne, bul — jek kórgen adamnyń pikiri. Biraq munda da shyndyq bar. Qaben qatal prınsıpti bir bettigimen qabat qyńyr da jigit.

Komsomol konferensıasy uzaqqa sozyldy. Sóıleýshiler taýsylar emes: sheshender tizimi ulǵaıyp barady. Tún ortasy boldy. Komıtettiń jańa quramyn saılaý kerek. Ol qashan úlgirilmek? Aıbar shynymen qysyldy: konferensıany sol basqaryp otyrǵan. Oń qanatyńdaǵy qalalyq komsomol komıtetiniń ókiline qarady:

— Jıyrma jeti adam sóıledi. Áli on toǵyz adam bar. Endi qaıtemiz?

Ókil sabyrly qalpyn buzǵan joq:

— Menen nesin suraısyz, zalmen aqyldasyńyz!

Aıbar kezekti sheshenge sóz bermes buryn kóptiń qalaýyn suraǵan, eki usynys qatar aıtyldy:

— Jarys sóz jalǵasa bersin!

— Toqtatylsyn.

Aıbar daýysqa salmaq boldy. Osy kezde kóp arasynan Qaben ushyp turyp, qarsylasa ketti:

— Jańa ǵana aıttyń ǵoı, anaý adamǵa sóz bererde habarlaǵan joq pa ediń: "Orazov daıyndalsyn!" degensiń. Maǵan sóz ber. Men qalaı da sóıleýge tıispin.

Aıbar jaltarmady:

— Jaqsy. Daýysqa senen keıin qoıarmyn. Orazov sóz seniki!

Qaben sózin Aıbardyń baıandamasyna, sheshenderdiń sózine baǵa berýden bastady: "Osy aýdıtorıanyń atmosferasy tamasha! Muny baıandamashy men sóıleýshilerdiń syny jasady" — dedi. Sodan soń oz mashyǵymen ketti:

— Kollektıvte synnan jaqsy nárse joq. A joq, bul durys emes, synnan myqty nárse joq degen dálirek. Synnyń jaqsylyǵy myqtylyǵynda. Áıtpese syndy kim jaqsy kóredi deısiz! Senbeseńiz oılap qarańyz, qınalý jaqsy ma? Joq, dúnıede qınalǵan jaman. A syn qınaıdy. Demek, synalýshy qınalmasa, synnyń da bolmaǵany dep uq!..

— Bul ne aıtqaly tur? — dedi Arynǵazy Taımanǵa sybyrlap. Ol osy konferensıa bastalǵannan beri ár sheshenniń aýzynan óz atyn kútip, "qashan túırelip qalar ekenmin" dep, ylǵı qystyǵýmen otyrǵan. Munyń baqytyna qaraı, eshkim synamady. Biraq óz sezimi ózin synnan jaman qınady.

— Bul ma, — dedi Taıman, — bul men biletin Qaben bolsa qazir bireýge myqtap shúılikkeli tur. Mynaý soǵan manevri ǵana.

— Oıpyrym-aı, — dep kúdiktendi Arynǵazy: — Osy qý maǵan bas salyp júrmese neǵylsyn. Áne, qarashy, kózimen kóp arasyn tintip, meni izdep júrgen sıaqty.

Taıman eki ıinin selkildetip, únsiz kúldi:

— Búıtip qor bolǵansha, óziń nege sóılemediń osy?

— Qoı, oıbaı! — dep, Arynǵazy ony búıirinen túrtip qaldy. — Tek otyr! Bundaıda buqqan ozady.

Taıman aıtqandaı, Qaben álgibir jalań maıshylaýyn short úzdi de, qoıyp qaldy:

— Beketova Záýre betaldy ketken adam. A men bilemin, tórt jyl birge oqımyn, nege bilmeıin...

Záýre qas-qabaǵyn synyq qanattaı ıkemsiz qozǵap, shytynyp, qyzara býlyqty. Yzamen qaınap ketti. Prezıdıým stolyndaǵylarǵa, Aıbarǵa qaraıdy, mynaý "betimen ketkenge" tyıym salar, meni qorǵap qalar degen álsiz úmitpen qaraıdy. Ózi sóıler edi, biraq sóz tıe qoıar ma eken; jáne, "betimen ketken men emes, sen; nege meni osynsha sógesiń kóp aldynda", — degennen basqa Orazovqa qarsy aıtar daýy da joq. Odan arǵynyń bári bulyńǵyr. Sonyń ózin de jóndep aıta almaıtyn sıaqty, ón-boıy dir-dir etip, jylap jiberýge shaq otyr.

Al, Qaben qoıar emes, sóılep tur. Áli sóılep tur. Ebedeısiz, uzyn boıyn dál osy arada alasartyp alǵysy kelgendeı, denesin minbede doǵadaı ıip ap, ózeýreı túsedi.

— Bizden ylǵı shettep júredi. Qoǵam jumysyna qol ushyn da tıgizbeıdi. A bul jat minez! Demek, munyń tamyryna balta shabý kerek. Qoǵam jumysynan qol úzý — kollektıvten qol úzý. Kollektıvsiz jeke sýbektiniń quny qansha?! Joq, joq, joldastar! Kim de kim adam bolǵysy kelse, — a bizdiń adam bolǵymyz keledi! — Kim de kim azamat bolǵysy kelse, — a bizdiń azamat bolǵymyz keledi! — Kollektıvke baǵynýǵa tıis. Kollektıvpen birge tynystaýy kerek. Al, kollektıv — bizdiń pirimiz. Odan basqa pir, odan asqan qudiret joq bizde!..

Qaben qaltasynan bir qorap sirińke shyǵardy, onyń ishindegi shyrpyny alaqanyna shyldyrata tógip ýystady da, bir talyn eki saýsaǵymen joǵary kóterdi:

— Bu ne bul! Osynda ne qaýqar bar! — Shyrpynyń ortasynan basbarmaǵymen basyp qap, shyrt etkizip qaq bóldi de, laqtyryp jiberdi: — Mine... — Alaqanynan taǵy bireýin alyp: — Jeke turǵanda mynaý da sondaı, — dedi de, kóp shyrpyǵa qaıta qosty: — Al, mynany syndyryp kór endi. — Bir ýys shyrpy jaı syqyr-syqyr etkeni bolmasa, synǵan joq. — Mine, myqtylyq osynda!..

— Sorlym-aı, soq-soq! — dedi Taıman sybyrlaı sóılep, kúlkige tunshyǵyp.

Jurttyń bárinde ylǵı bir ǵana sezim bolsa, ómirde qarama-qarsylyqta bolmas edi. Qaben sózin árkim ózinshe qabyldaıdy. Árıne, kóp adamdar uqsas qabyldaıdy. Al, Záýre ózinshe oqshaý, munyń qabyldaýy múlde bir basqa. Osy zaldaǵynyń bári kózimen de, qolymen de osyny nusqap, "áne kórińder, bar pále osynda" dep, bir ózin kórsetetindeı sezinedi. Buryn jurt ózine rızalyqpen, munyń sulýlyǵyna suqtanyp qaraıtyńdaı kórinetin, al myna arada jurttyń bári renishpen, synaı, mysqyldaı qaraıtyn sıaqty. Jurt kózinen qashyp qutylar jer taba alar emes. Áne, Arynǵazyǵa deıin salqyn qarap otyr. Buryn eki kóziniń ornyna bir-bir qalyń syzyq qana tastap, kúlip qaraıtyn. Qazir kúlmeıdi, syǵyraıǵan kishkene kózinde ádetten tys yzǵar, zil jatyr. Qoıshy, bul — bul ǵoı! Al, Aıbardiki ne? Ol muny jaqsy kórem demeýshi me edi? Anaý bir joly buǵan bar syryn aıtqan: súıemin degen. Keıin, ózine ashýlanǵanda da súıgendikten ashýlanǵandaı bolǵan. Onda komsomol komıtetiniń sekretarynan góri jaı bir Aıbarǵa uqsas edi. Qazir bul da sulyq otyr. Aıbar emes, sekretar sıaqty.

Orazov bolsa mynaý, birge oqıtyn joldas edi, búgin múlde jat adamdaı. Áne, qolyn sermep sóılep turǵan qalpy, murnynyń ushyndaǵy múıizdi kózildirik ústinen Aıbarǵa qarady:

— Proforg etip saılap edik, onda da túk bitirmedi. Jarna jınaýda qolynan kelmedi...

Aıbar oǵan sýyq qarady: apyr-aı, bir replıkamen tyıa qoıar ma eken? Joq! Qaıta álgige bas ızep, maquldap qoıdy. Bul nesi? Áıel adamǵa degen sypaıylyq, qurmet bolmaýshy ma edi?.. Myna Orazov shekten shyqty:

— Men úshin, mysaly, qyzy ne, uly ne, báribir, joldas dep bilemin. Adam dep uǵamyn. Al, Záýre Beketova qaıtedi? Ol er adamǵa aldymen jigit, kádimgi qyzdyń jigiti — bota tirsek bozbala esebinde qaraıdy. Báleniń bir tamyry osynda jatyr...

Záýre alaqanyn kirpigimen túırep, betin basty. Aıbar oǵan dál osy kezde kóziniń astymen baıqaýsyz qarap qalǵan: qatty aıady. Ótken sezimder, otty sezimder qaıta oralyp soǵyp, jańa ǵana salqyn otyrǵan jigittiń oıyn oıran-asyr etti. Kúni keshe bul úshin Záýre kim edi? Osy bir sulý qyzben katar kele jatý, teatrǵa barý, kóp kózinde juptasyp júrý, nemese ońashada ózine sonshalyq ystyq, súıikti serik, ómirlik dos seziný qandaı asyl sezimder edi?..

Aıbar bul erke sulýdyń betin jel qaqpaýyn, mańdaıyn kún shalmaýyn tileıtin. Bar qadarynsha osy qyzǵa jaqsylyq etý, maıda peıilin, keń yqylasyn arnaý ózine zor qýanysh edi. Ondaıda Záýreniń bar qylyǵy erkindik, erkelik sıaqtanatyn da, onyń osy nazdy qalpyna bul shylaý túsirmeýdi ǵana oılaıtyn. Sol súıiktisi qazir qandaı halde otyr? Mynaý Qaben ne dep tur:

— Bárimiz de jaspyz, joldastar! Ashyǵyn aıtalyq, túptep kelgende jar dep súıerimiz jalǵyz-aq emes pe? A-a!.. Aıtyńdarshy, bireý-aq emes pe?.. Bul arada eshkim joq...

Kóp ishi qozǵalyp, shaıqala bastady. Áldekimder kúlip jiberdi:

— Eshkim joǵyń ne, Orazov!

— He-hehe!.. Tolyp otyrǵan joqpyz ba?

Aıbar ornynan turyp, jurtty tynyshtyqqa shaqyryp, qaıta otyrdy. Bul tusta Záýrege degen álgibir aıaýshylyq sezimnen tuldyr da qalǵan joq. Kóz aldynda basqa bir alýan elester tizbektele berdi: Záýreniń shytyr-shytyr etken tózgisiz minezi, jeńil-jelpi oıy, qyltyń-syltyń qylyǵy... Aıbar janynan ol eshteńe túsinbeıtin, tipti túsingisi kelmeıtin-di. Munyń qoltyǵynda kele jatyp, kóringen jigitke nazdana, syzyla beretin (bul rette Orazov tap basyp aıtyp tur). Aıbardyń bar yqylasyn Dáýletov sıaqtylardyń syrtqy jyltyraýyq boıaýyna op-ońaı aıyrbastap kete beretin. Tipti bir joly Aıbardyń kúni boıy kútip kezdesip, "teatrǵa baraıyq" degen tilegin "basym aýyryp tur" dep qabyldamaı qoıǵan-dy. Aıbar bıletin bireýlerge berip, ózi de barmaı, "Záýresh syrqattanyp qaldy-aý" dep qaıysyp, onyń bólmesine kelse, qyz Dáýletovpen birge kınoǵa ketipti. Aıbar titirenip qaldy. Sodan soń-aq ol Záýreden túńile bastaǵan-dy. Biraq bir ǵajaby — osy túńilý ony jek kórý sıaqty emes. Aıbar ózine ishteı renjidi: Záýre jolyna ózin bógeý bolǵandaı sezingen. Onyń ózin súımeıtinin uǵyp, kóńilin sýyta bergen. Endi bir joly, terek túbinde beıtanys bireýmen qylymsyp, syqylyqtap sóılesip turǵan Záýreni kórip, múlde shoshyndy. Osydan keıin ony shynymen jek kóre bastady da, izinshe oılady: "Osynym qyzǵanysh emes pe? Al, qyzǵanysh — túpke jetetin daýasyz dert qoı!"

Bular Aıbar basynan ótken ár alýan, shym-shytyryq sezimderdiń bir-ekeýi ǵana, bylaısha aıtqanda, Aıbardyń mahabbat tarıhynyń shet-shepiri ǵana. Já, másele munda bolmaı-aq qoısyn! Mynany qarańyzshy! Mynaý Orazov durys aıtyp turǵan joq pa? Dup-durys! Ádil syn, betiń bar, júziń bar demeıtin qatal syn osy-aq bolar...

Aıbar endi ózine ókinip otyrdy: Záýremen birge júrip, oǵan qalaısha durys yqpal jasaı almaǵanmyn?.. Biraq Záýreden birte-birte sýyp, birden-birge alystap, ishteı alystap bara jatty; odan kózin tartyp alyp, tómen qaraı qaldy. Biraq kózi eshteńe kórip otyrǵan joq-ty.

Zal tym-tyrys. Tek Qaben ǵana sóılep tur. Áli sóılep tur...

46

Ýnıversıtettik komsomol komıtetiniń jańa quramyna usynylǵan adamdardyń tizimi jazylǵan búlletenniń birin Záýre de alǵan: on úsh adamnyń ishinen Orazovty oılanbaı syzdy. Kózi Aıbardyń famılıasyna tústi. Aıbar atynyń Záýrege alǵash ret jyly ushyrap, janyna jaqyn kóringeni de, mańaılatpas alys kóringeni de osy jer boldy. Qyz kirpiginen úzilgen bir tamshy jas syrt etip qaǵazǵa tamyp, Aıbar famılıasynyń aıaǵyna qoıylǵan núktedeı móldireı qaldy. İzinshe Záýreniń erni kemseńdep, kóz aldyndaǵy áripter álgi jasqa erigendeı qalyń qara syzyqqa aınalyp bara jatty. Ol bosaǵan júıesin áreń bekitip, búlletendi tórt búktep aparyp, jáshikke saldy da, zaldan órt shyqqandaı júgire sytyldy. Osy betimen jurt kózine kóp túse bermeı, yǵysyp ketip qalmaq edi, retin tappady: kıim ilgish aldynda kezekte turǵandar kóp boldy. Munyń nomerin alyp, báıek bop júgirip júretin Aıbar yqylasy osy arada qyz júregin bir shymshyp qalyp edi, bir búıirden shashy jalbyrap Jabas kórindi de, álgi sezimge sý septi. Dáýletovtiń qazir-aq qyltyńdaı qalatynyna sengen Záýre oǵan qarsy júrdi. Taǵy bir aýyr soqqy osy arada tıdi: Dáýletov muny kóre saldy da kózin taıdyryp áketip, kórmegensip óte berdi. Záýre jylap jibere jazdap:

— Jabas! — dep qaldy.

Anaý áldekimniń qamshy úıirip aıdaýyna baǵynǵandaı amalsyz beri buryldy da, moınyna sý quıylǵandaı qunysyp turdy. Ádetten tys solǵyn, kúńgirt, jaltyramaıdy, jaltyldamaıdy. Shoqty kózi de sónińki, tipti Záýrege túser emes, tómen qaraǵan qalpy, murnynan mińgir-mińgir etti:

— Maǵan neǵyl deısiń?

Záýre yzadan órtene jazdady:

— Saǵan ne dedim men?

— A jaqsy onda, — dep, Dáýletov budan qashyp qutylǵandaı jalt burylyp, kóp arasyna sińip ketti.

Záýre paltosyn alyp kıýge de taǵat tappaı, syrtqy esikti sart etkizdi. Kóshede yǵyp aıańdap jalǵyz kele jatqan kúıi astyńǵy ernin tisimen búrip ap: — Opasyz! — dep qaldy.

Bul ne sóz! Dáýletovti kinálaǵany ma? Nemese, ózin jazǵyrǵany ma? Álde ózin synaýshylarǵa yzasy ma? Iá bolmasa óziniń sońǵy kezdegi ár tarapqa bir lyqsyp, aqyry tıanaq-turlaý tappaǵan qubylmaly kóńiline aıtqan laǵnaty ma? Kim bilsin!..

47

Saparov Armanovty uzaq tyńdady.

Partkom sekretarynyń kabınetinde basqa eshkim joq edi. Armanov osy ońashalyqty taýyp, ádeıi kelgen. Óziniń Mýsın jónindegi bar oıyn irikpeı, túgel aıtyp, naqty usynystar jasamaq-ty.

Armanovtyń uǵymynsha, Saparov ózin qoshtaýǵa tıis, usynysyn qoldaýǵa tıis. Ár nársege mán bergish, sezimtal, sheshimdi adam: osy kisi bir qolma-qol sharalar jasaýǵa sebepshi bolmasa, rektor dekannyń kóp usynystaryn aıaqsyz qaldyrýmen keledi.

Saparov anaý bir joly kafedrada Mýsınniń kim ekenin anyq uqqandaı boldy. Onyń sonda kórsetken dóreki minezi, asaýlyǵy Saparovtyń kókeıinde yza, renish bop jınalǵan da shyǵar. Tek ol ǵana emes, Saparovty eki-úsh jerde, ásirese partıa jınalystarynda Mýsın myqtap synady. Kópke unaǵan Saparov Mýsınge unamaıdy. Tipti ýnıversıtettik partıa uıymynyń bar isin kórgisi kelmeıdi, bul mańnan ylǵı kóleńke izdeıdi. Óz pikiri ótsin-ótpesin, áıteýir Mýsın Saparov basqarǵan búronyń isin synaýǵa qushtar. Jáne ózinshe retin tapqansyp synaıdy. Saparov kim, ǵylym adamy ma, partıa qyzmetkeri me? Bul neǵylǵan gastroler dep te jazǵyrdy. Árıne, onyń syny tek syn úshin, óziniń bolmashy maqsaty úshin! Áıtpese ǵylym adamy men partıa qyzmetkerin aıyra qaraýdyń qanshalyq negizi bar? Onyń ústine Saparov partkom sekretary bolýdy kimnen surapty? Komýnıser saılady, bul bas tartpady. "Kinási" sol-aq. Kóp qalap, basqa bir joldasty saılasa, Saparov bosanady. Onyń nesi bar? Mine, Mýsın osyny da sóz etip júr. Bul Saparovqa qalaısha, qaıtip unaıdy?

Armanovtyń oıynsha Mýsınniń ótken búroda sógis alǵany, onyń kafedra meńgerýshisi qyzmetinen alynýy rektorattan suralǵany jetkiliksiz. Ol ýnıversıtettegi oqytýshylyq jumysynan birjola aýlaqtatylýy kerek. Bul pikir onyń bas arazdyǵynan da týǵan emes. Mýsın qalaı qarasa, olaı qarasyn, Armanov onyń óz jeke basyna kelgende pálendeı narazylyq kórsetken emes. Bir kezde onyń tárbıesinde de boldy. Osy sońǵy kezge deıin, Armanovtyń birinshi ashyq synynan soń Mýsın odan múlde túńilip shyqqanǵa deıin ekeýi tatý-aq bolatyn.

Biraq Armanov stýdentter jaıyn oılaıdy. Bes jyl ishinde olarǵa múmkindiginshe tereń bilim berilýge tıis. Al, Mýsın bolsa, bul úlken iske tipti enjar qaraıdy. Keı retterde tek akademıalyq saǵatyn atqarýshy ǵana sıaqty. Ótken oqý jylynda Armanov munyń leksıasyna kirip kórip edi (bul árekette Mýsınge unamaǵan), profesordyń sabaǵyna múlde qanaǵattanǵan joq: jansyz, jalynsyz sóıleıdi, aıtqandary shemalyq, sholasıkalyq uǵymdar. Pikirde júıe, nysana joq, tartymsyz, kitaptan talǵaýsyz jattalǵan áldeneler sıaqty. Ras, osy kezde keıbir jeke adamdar bas ura quptaıtyn magmalyq gıpotezanyń postýlat ekenin, munyń ózi ǵylymda búgin týǵan jańalyq emes, ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynda, munaı ónerkásibiniń órbimegen, sábılik shaǵynda "zańsyz usynylǵan qate teorıa" ekenin, keıin munyń kúl-talqan etilgenin aıtty.

— Ony búgin qaıta tiriltýdiń qajeti joq, — dedi Mýsın: — Eger buǵan baqsaq, munaı barlaý isin biz zıandy baǵytqa, nátıje bermeıtin jolǵa buryp áketemiz de, apatqa ushyratamyz. Qazirgi munaıly aımaqtardy, ásirese teńiz jaǵalaýlaryndaǵy qara altyn qaınarlaryn kóre tura joqqa shyǵaramyz. Magmalyq teorıa Kanttyń "ózindik zat" degen ilimsymaǵy sıaqty negizsiz, materıalısik kózqarasqa jat nárse. Postýlat.

Biraq osynyń negizsizdigin, zıandylyǵyn tereń ashyp, dáleldeı almaǵan Mýsınniń postýlat degeniniń ózi postýlat sıaqty.

Armanovqa Profesor óziniń qate uǵymdarynan qol úzip bolmaǵandaı kórindi. Tipti mynadaı oı keldi: bul kisiniń tárbıesin kórgender kim bolmaq? Ylǵı sholasıkter shyǵyp júrmese neǵylsyn. Mýsınniń birneshe danasy ǵana tárbıelenip shyǵyp júrmes pe eken?

Mýsınniń keıingi áreketteri, ol týraly mazasyz málimetter de dekanǵa úlken qozǵaý saldy. Armanovsha, Mýsın Profesor bolǵanmen eskishil, oıy da, minezi de kúńgirt, kómeski, ásheıin ǵylymı dárejesin perde etip júrgen toǵyshar adam. Mundaı adam qolma-qol kadr tárbıeleıtin jerden góri qolynan kelgeninshe ǵylymı zertteýmen ǵana shuǵyldanyp, onysyn kóptiń synymen ótkizetin tuıyqtaý bir mekemede júrýge laıyq.

— Meniń — dedi Armanov Saparovqa, — oǵan oılaǵan eshbir jamandyǵym joq. Jeke basymyzdyń ashý-arazdyǵy da joq. Jalǵyz-aq stýdentterdi aıaımyn. Kúńgirt pikirli adamǵa trıbýna berip otyrmyz. "Maman bolsań, geolog bolsań — Mýsın bol!" — dep otyrmyz. Munymyz — qate.

Saparov qolyn stol ústine aıqastyra salyp, Armanovty uzaq qadala tyńdaǵan. Sózin bólgen joq, oıyndaǵysyn túgel aıtqyzdy.

— Boldyńyz ba? — dedi ol Armanov sózin aıaqtaǵan soń.

— Iá, aıtaıyn degenim, aqyldasaıyn degenim osy edi.

— Sonymen siz Mýsındi oqytýshylyq jumysynan múlde bosatýdy usynasyz ba?

— Solaı etken oryndy bolar edi. Ýaqytsha da bolsa solaı etilse deımin.

— Qalaısha ýaqytsha?

— Óziniń aldy-artyna qarasyn. Oılansyn. Túzelsin.

Saparovtyń úninen mysqyl baıqaldy:

— Túzelgesin qaıta alaıyq deısiz be sonda?!

— Olaı bolmasa múlde aýlaqtatylsyn, nesi bar? Bizge stýdentter taǵdyry qymbat.

Ekeýiniń sózi ózara suraqqa kóship barady:

— A Mýsın taǵdyry she?

— Ol kollektıv emes, jeke adam.

— Kollektıv degenińiz sol jeke adamdardan quralmaı ma?

Armanov Saparovqa qarady da, úndegen joq. Kútkeni bul emes edi.

Saparov baıaý surady:

— Sonda ol kisi qaıda istemek?

— Menińshe, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarynyń birinde bolǵany jón. Onda áıteýir qoldan kelgenshe zertteý jumysyn júrgizedi ǵoı. Ol — stýdentterge leksıa oqý emes.

— Solaı deısiz...

Saparov biraz oılana otyryp, trýbkasyn tutatty. Trýbka aýzynan shıratyla ushqan qarakók tútin aýada mızandaı taramdana, ıretile qalqyp, órmekshiniń uıasyndaı tor qurady da, dirildep uzaq turady. Ádemi kókshil, názik jipter áldenege ilinip qalǵandaı matalyp, shatasa beredi. Saparov ornynan tura bere aýada ilingen tútin toryn qolymen serpip, taratyp jiberdi.

— Men, — dep Saparov Armanovqa sýyqtaý qarady. — Men siz jóninde joǵary pikirde edim. Búgingi sózińizge tań qalyp otyrmyn.

Armanov qabaǵyn qalyńdata bere jaǵyn taıanyp, únsiz tyńdap qaldy.

— Men túsinbeımin. Adam taǵdyryna qalaı qaraısyz, túsinbeımin...

Saparov kabınet ishinde aqyryn adymdap, oıly júrdi:

— Aıtalyq, Mýsın maǵan unamaıdy, nemese sizge unamaıdy delik. Osy bizge ony ýnıversıtetten qýýǵa pravo bere me?

— Joq, joldas Saparov, meniń usynysym ony unatpaǵandyqtan týyp otyrǵan joq.

— Sabyr etińiz, meni tyńdańyz! Siz ony ımenno unatpaısyz. Bul sizdiń erkińizden tys bolýy múmkin, biraq unatpaısyz, ol — fakt.

— Joq, meniń ony unatpaǵandaı eshteńem joq.

— A olaı bolsa tárbıeleńiz.

— Ol tárbıelenip bolǵan adam, — dep Armanov renishpen ezý tartty: — profesor, doktor, jasy da bir shama ilgeri, o kim ol, bala ma?

— Qatelesesiz. Adam týǵannan ólgenge deıin tárbıelenedi. Ózi bireýdi tárbıeleýi múmkin, ańǵarsańyz, onyń sonysy aldymen ózin tárbıelegeni... Sodan soń mynany eskerińiz: ózine unamaǵan adamnan qol siltep, aýlaqtaı bastaý — órisi tar adamnyń isi. Aldymen, sol adam kim? Anyq dushpan ba? Onda másele basqa. Al, qatelesken bolsa, nemese ol ózine unamasa, ony bizgileı berý, tipti odan serpilip shyǵý — keshirersiz, topastyq! Ádette topas adamdar óz tonyn ǵana qorǵaıdy. Al, shynynda anaý adamnyń da munyń óz taǵdyryndaı taǵdyry bar ekenin, anaý adamnyń da ómir súrgisi keletinin, onyń da eńbekke shabyt izdeıtinin topas adamdar túsinbeıdi. Qaıta anaý súrinip jatsa, bul qyzyqtaı qaraıdy.

Armanov ańdamaı ashshy irkit urttap alyp, endi ony tógetin jer tappaǵandaı aýzy-murnyn kirjıtip, qaıta-qaıta qozǵalaqtaı berdi.

— Siz renjip otyrsyz. Oryndy renish, joldas Armanov: men qazir balaǵa aqyl aıtqandaı halde ekenimdi ózim de uǵyp turmyn. Keshirersiz...

Armanov kresloda shalqaıa, eriksiz jymıdy.

— ...Biraq munym aqyl emes, sizben aqyldaspaq bolǵan oıym edi. Mýsın jaıy meni de qatty oılantty. Mýsın geologıada men ustaǵan baǵytqa qarsy aǵystyń adamy. Jaqsy bilemin. Onyń ústine bul kisiniń kóp isi maǵan da oǵash kórinedi. Al, sol oǵashtyqty qalaı joıý kerek. Mýsındi qaıtip qatarǵa tartý kerek. Mine, másele osynda. Ýnıversıtettegi qyzmetinen bosatyp qoıa berý — ony túzeý emes. Al, Mýsındi túzeý kerek.

— Sonda ne isteý kerek?

— Ne isteý kerek ekenin siz nege oılamaısyz!

— Meniń oılaǵandaǵym álgi ǵoı, — dep Armanov kúldi.

— Joq, ol oıdy umytyńyz. Siz nemene, Mýsındi birjola bitken adam dep oılaısyz ba?

— Joq. Jańa aıtqanymdaı...

— Bilem, bilem, oǵan laıyqtap otyrǵan ornyńyz bar ǵoı. Ol sizdiń ýnıversıtetińizden kem be, ol — sovet mekemesi emes pe! — Saparov qolyn ashýlana siltep qaldy: — Qate! Mine, osynyńyzǵa tań qalamyn.

Ol qolyn artyna ustap, kabınet ishin kezip júrdi.

— Qysqasy bylaı. Mýsınge degen minezińizdi ózgertińiz. Onyń qatesine, kemshiligine óz boıyńyzdan renishten góri aıanysh izdeńiz. Árıne, bar istiń kilti sizdiń qolyńyzda turǵan joq. Biz oǵan kómekke kóp bop kelemiz. Ony uımadan kóptiń qoly ǵana sýyryp ala alady. Anaý kúngi búroda aıtylǵan syn da, qoldanylǵan shara da sol kómektiń aldy. Ol Mýsındi tereń oılantýy kerek. Siz onymen birge isteısiz, oılanýyna, durys qorytyndy shyǵarýyna kómektesińiz. Qol ushyn joldas retinde usynyńyz. Sizden tilegimiz de, talabymyz da osy! Al, álgińiz adam taǵdyryna qoǵamdyq kózqaras emes, jeke bastyń usaq maqsaty. Siz qalańyz, qalamańyz, solaı!..

Armanov ornynan kóńilsiz turyp, ketpek bolǵan, Saparov:

— Toqtańyz, asyqpańyz, — dep, qaıta otyrǵyzdy. — Sizdiń keıde asyra silteıtinińiz baıqalady. Keshe men sizdiń fakúltettiń qabyrǵa gazetin aldyryp tastadym. Mýsındi keleke etipti. Durys emes. Stýdentter aldynda profesordy karıkatýraga aınaldyrýdy qaıdan taýyp júrsiz?

— Ózderi ǵoı...

— Osy sóz be! Siz qaıda júrsiz? — dep Saparov qatty renjidi. Sodan soń telefon trýbkasyn alyp, Aıbarmen sóılesti: — Keshegi "Geolog" gazetindegi karıkatýrany uıymdastyrǵan stýdentti taptyńyz ba? Kim eken?.. Qalaı? Durys, búroda qarańdar. Iá, men de qatysamyn.

Trýbkany ornyna saldy da, Saparov Armanovqa zildene qarap jáne bir nárse aıtpaq boldy. Osy eki arada dekan óziniń keıbir oılarynyń tup-týra kerisinshe shyǵatynyna ishteı tańdanyp qana úlgirip edi.

48

Jeksenbi kúni Nádıa jataqhanaǵa kóshti.

Júk kóshkende kórinedi. Ýnıversıtetten alǵan tósek-oryn men úıden kelgen úlken chemodannan basqa kezge iliner eshteńe joq sıaqty edi. Búgin qarasa, ózi turǵan kishkene bólmeniń ishi tolǵan dúnıe bolyp shyqty. Kitaptar-aq jer-kókke syımaıdy.

Kóshirisýge prorektor bergen júk mashınamen Naǵıma kelgen. Ýnıversıtet stadıonynda ótkiziletin voleıbol oıynyna qatysatyńdaı ústine sport kostúmin kıip, bilegin sybanyp kelipti. Muny kórgende Nádıa ázildeı kúldi:

— Aqyryn. Korpýsty túgel kóshirip ketip júrme.

Munysy jaı sóz eken: júk mashına bolmaǵanda kóshe de almaıtyn. Aqyry Naǵımany maqtaýǵa májbúr boldy:

— Sen bilgishsiń osy, kórgendi adamsyń...

Naǵıma elektr ýtúg pe, elektr plıtka ma, elektr chaınık pe, áıteýir bir qushaq temir jıyp áreń kóterip bara jatyp:

— Sen túk bilmeseń mynalardy neǵyp alyp júrsiń, — dep qýlana qaǵytty: — jasaýyń mol, tek qalyndyq bolýyń ǵana qalypty-aý!..

— Jaraıdy, boldy.

— Bolsa boldy, óziń ǵoı bastaǵan.

— Meniki jaı oıyn edi...

— A meniki de oıyn.

Ekeýi qatar syńǵyrap, qosyla kúldi.

Úı ıesi — qartań áıel Nádıany mashınaǵa otyrar jerde qushaqtaı ap, munyń óz anasynsha meıirimin tógip, betinen súıdi.

— Kelip turǵaısyń, qyzym!

Mashına qozǵala berdi.

— Jaqsy adamdar, — dedi Nádıa serigine. — Men tek sender úshin kóshtim. Áıtpese, álgilerdi kisi qıatyn emes.

— Ras, — dep qoshtady Naǵıma. — Biraq jataqhana sabaq oqýǵa da jaqsy, turýǵa da kóńildirek qoı.

— Kórermiz, — dep nazdandy Nádıa.

Naǵıma ekinshi etajda turatyn-dy. Nádıaǵa da oryn sonyń bólmesinen bosatylǵan.

Mashına jataqhana aldyna toqtap, qyzdar jeńil zattardy ala ishke kirdi. Nıkeldi aýyr kereýetti shofer kótergen, áreń alyp kele jatyr. Shoferdyń o jaq, bu jaǵynan sapyrylysyp, stýdentter ótip jatyr. Ústinde fýtbolka, bileginiń bulshyq etteri órile bultyńdap, kóne zaman rysarlarynyń statýıasyna uqsaǵan bir sary jigit munyń janynan jymıyp ótti, sirá, ishteı kúlip bara jatqan bolsa kerek: kereýettiń bir jaǵy edenge súıretile bere, dyryldap qalǵan edi. Jigit shydamady, qaıtyp oraldy.

— Ákel beri, maǵan ber! Bylaı kótermes bolar ma, netken bolymsyzsyń óziń! — Shoferdyń ruqsatyn da suraǵan joq, kereýetti julqyp qalyp, ıyqtap bir-aq kóterip áketti: — Káne, qaı bólmege aparamyz?

— Joǵarǵy etajda bolar, alpysynshy bólme.

— Jaraıdy, boldy.

Shoferǵa keregi de osy edi, qýana burylyp keri ketti.

Kereýet kótergen rysar sary mármár satylarmen ekinshi etajǵa shyǵyp, alpysynshy bólme aldyna jete bergende, eki qyz qoldaryndaǵy zatty esik aldyna qoıyp, biri beri bettegen:

— Oı, Sasha... — Naǵıma keri buryldy: — Nádıa, Sashany qara, bizge kómekke kelipti. — Sodan soń qaıtadan beri júgirdi. — Biz rızamyz saǵan... Qazir kelem, kilt ákelem...

Sasha Nádıany kórip, qol usyndy.

— Jańa mekenmen, Nadá!

Qyz raqmetin jarqyn raımen tanytyp, qol alysty da, Sashanyń ıyǵyndaǵy kereýetke umtyldy.

— Toqtaı turyńyz, Nadá, ózim túsireıin.

— Qandaı tamasha, kútip turǵandaı...

— A, bizdiń kútpegenimizdi qaıdan bilesiz? — dep qýlana sóıledi Sasha.

Ol Nádıamen buryn beıtanystaý edi. Atyn kóbine Taıman aýzynan ǵana estıtin. Onyń ańyzdaýyna qaraǵanda bul qyz bıik shyń basyndaǵy qol jetpes shynar tárizdenetin. Mine, sol shynar munyń qasyńda tur: "Qol jetpes nesi bar bul qyzdyń? Eh, Taıman, Taıman!.. Qyzyqsyń-aý sen, dostym!.."

Bulardyń túndegileri de qyzyq boldy. Ekeýi tún ortasyna deıin kitap oqyp, jym-jyrt otyrǵan. Bir kezde Taıman orynan ushyp turyp, Sashanyń janyna keldi de, muny qushaqtaı aldy. Sasha basyn kitaptan julyp alyp:

— Ne bop qaldy? — dedi, biraq tańdanǵan joq: syrlas dostar biriniń jaıyn biri únsiz uǵatyn.

— Jaı ánsheıin, — dep, anaý da buǵan talaı aıtqan sózin qaıtalady: — jaqsy kórip kettim!

Dosynyń kenet tutanǵan jyly sezimin bul da tutas qabyldap, ózi de biraz terbelip, Taımannyń ıyǵynan qushyrlana silkip-silkip qaldy. Sodan soń "ıtsiń sen" dep bar yqylasyn betine jıyp, jymıa qarap turdy.

Osydan jarty saǵattaı ótkende ekeýi kerisip qaldy: bir partıa shahmat oınaǵan. Oıynnyń alǵashqy kezinen-aq Sasha erkin qımyldar jasap, jeńil fıgýralaryn qarsy jaqtyń shebinen asyra suǵyndyryp jiberdi. Onshaqty júristen keıin qaraǵanda munyń pozısıasy nyq edi, eki jaqtan oraǵyta kelgen Sashanyń attary Taımanǵa qaýip tóndire bastady. Biraq Taıman buǵan pálendeı mán bere qoımaı:

— Seniń ádetiń agresıamen almaqsyń ǵoı, shamasy... — dep otyrdy.

— Júr, júrseıshi, kóremiz ǵoı..!

— Al, júrdik!

Taıman ańdamaı, qate júris jasady: bir jaqtaǵy attan korolin alystatam dep, ekinshi jaqtaǵy attyń vılkasyna urynǵan. Ferzisi vılkaǵa alyndy.

— Oıbaı, qate júrdim, qaıtyp ber.

— Joq, bolmaıdy.

— Bir ret qaıtyp berseıshi, endi...

— Joq, bolmaıdy!

Keris osydan bastaldy. Ekeýi biraz qyzaraqtasyp otyryp, qaıtadan oıynǵa kiristi. Biri utsa, biri utylady, utylǵan jaq utqandy jipsiz baılap, taǵy oıyn bastatady. Sonymen tirese sermesip kep, tań biline ábden sileleri qatyp, bir-aq jatqan.

Sashanyń búgin kúndegiden kesh turyp, gırin de kesh kótergeni sol tirestiń álegi. Bul erteńgi dene shynyqtyrýyn aıaqtap, taza aýa jutpaq bop syrtqa shyqqanda, Taıman áli tósekte jatqan.

Sasha dosyna asyqty. Nádıamen kezdeskenin, onyń shyń basynda emes, ózderiniń qasynda ekenin aıtyp, birqatar áńgime qozdatpaq edi. "Aıttym ǵoı, sen jaıbasarsyń, áıtpese Nádıanyń kereýetin men emes, sen kóterýge tıis ediń" — dep taǵy qaljyńdamaq. "Qyz senen de sábı minezdileý, sál yqylasyńnyń ózi qandaı kórinedi deseńshi oǵan", — dep, jáne bir bilgishsimek. Qysqasy, qazir baryp, dosyn san qıaǵa salmaq oıy bar.

Naǵıma keldi.

— Qurǵyr qyzdar-aı, ketip qala qoıǵanyn qarashy, — dep ózimen birge jatqan birer qyzdy muqatyp, shveısardan ákelgen kiltimen esikti ashty.

— Sasha! — dedi Naǵıma bólmege kirgen soń: — "Jaqsylyq etseń bútin et!" degen bar, mashınadaǵy múlikterdi ákelis bizge.

Jigit qyz usynysyn qup aldy. Úsheýi júrip, Nádıanyń bar júgin túgel bólmege jıdy.

— Al, endi ketýge ruqsat pa?

— Nege — dedi Nádıa — Nege! Endi bizben birge stol janynda bolyńyz.

— Joq, rakqmet, Nadenka!

— Raqmetti keıin aıtarsyń, jibermeımiz, — dep Naǵıma da jabysty. Sózi batyl, minezi tik. Sonysynyń ózi jarasymdy, tartymdy.

Sasha bir túrli yńǵaısyzdyq sezindi:

— Men keteıin... kútip qalǵan shyǵar.

— Kim?

— Taıman.

— Ah, Taı-ma-a-n! — dep Naǵıma Sashaǵa qulshyna qadaldy. — Oı, ol meniń jerlesim ǵoı. Birge turasyńdar ma? Ony nege aıtpaı júrsiń? Sonyń ózi qaıda júredi, kelgeli bir-aq ret kezdestim, — dep, suńq-suńq etti de, endi Sashaǵa buıryqty nusqaý bergendeı saýsaǵyn silkip turyp, tujyra sóıledi. — Bylaı! Bólmeńe bar! Taımandy ert! Sodan soń mynda kel!

Nádıa da sony qoshtady:

— Nemenesi bar, sóıtińiz.

"Báse, — dep oılady Sasha. — Báse, nemenesi bar?.."

49

...Bul kún Taıman úshin asa qýanyshty kún boldy. Ol munshalyq syrly sátterdi kútken joq-ty: tipti kútken kúnde de jaǵdaıdyń dál osylaı shuǵyl ózgerýine senimi az edi.

Taıman oqyǵan romandar kóp. Romandarda romantıkaly mahabbat kóp. Nádıany da, Nádıaǵa tolqyǵan óz kóńil kúıin de Taıman sol ózi oqyǵan kitaptarsha uǵatyn. Nádıamen anaý bir jolǵy sátsiz kezdesýden keıin odan ózin birjola qashyqtatqandaı, endi qaıtyp onyń mańyna jýı almastaı sezinetin-di. Bul sezim onyń oıyn torlap, san qıaǵa salǵaly qashan?.. Kóńili esh nárse toltyra almastaı orta, bir túrli synyq, júdeý qabaq: kúndegi hali osy bolatyn. Ózi aınalasynan, qatarynan ózin biraz kemtarlaý kóre me, álde jurt aldynda ózin áldeqalaı kináli sanaı ma, ıa bolmasa óz dármensizdigine ózi yzaly ma?.. Áıteýir bir ókinish! Budan adaspaı, qalmaı qoıǵan, ylǵı osyny tabatyn, aıyqpas, jylymshy kirbiń...

Dúnıede ózin áldeqalaı ospadar halde, nemese ózi qurmetteıtin adam aldynda kináli qalypta sezinýden jaman nárse joq. Uıaty bar adamdy rýhanı qulazýǵa ákelip, álek etetin sol sezim ǵoı. Munan tek ýaqyt qana arashalaıdy, umytyn qana qutylasyń... Taıman basyndaǵy osy haldi Nádıa az da bolsa ańǵarsa eken-aý! Joq. Ol Taıman jóninde túk oılamaıtyn tárizdi, — osy-aq qıyn. Biraq oılarlyq ta nesi bar munyń, oǵan ne ańǵartypty bul? Kóńiline osy jaılar kelgende Taıman taǵy da oqshaý azap, oı azabyn shegedi.

Sol Taımanǵa búgin túske taman Sasha kep, munyń bir zor isin tyndyrǵandaı mindetsip, birese buǵan joq jerden baqyt taýyp ákelgendeı qýana qulshynyp, tanaýyn jelpildete entigip kep, qolynan silkilep, bólme ishin túsirletip júrdi:

— Meni nemen quttyqtaısyń? Bol shapshań, quttyqta meni!

Taıman enjar edi, tez serpile almady. Kóp bolsa bul Qaben sıaqtylardyń birin shahmattan utqan shyǵar degen oımen:

— Qoıshy, Sasha! — dep, qolyn bosatpaq bop, tartyna bergen. Biraq anaý ojyraıa qarap:

— Qoı deıdi? Nege qoıamyn men! Qoısań qoı óziń! — dep, qadalyp turyp aldy. — Quttyqta deımin meni!

— Al, quttyqtaımyn! — dep, Taıman eriksiz ezý tartty.

— Onda boldy, kıin tez! Kettik!

— Qaıda?

— Nadáǵa! Bol-bol, shaqyryp jatyr.

Taıman ornynan yrshyp turdy. Shoshyna tańdanyn, qabaǵyn shuǵyl joǵary serpip qap, kózin keń ashqan: qarashyǵy jarq etip, ottaı tutanyp, ushqyndaı berdi. Óńi de kenet qubyldy. Sashanyń álgi sózi munyń betine shashylǵan qyzǵylt boıaýdaı edi. Áldene aıtpaq bolǵan: erninen oqys diril baıqaldy.

Sasha aı-paıǵa qaraǵan joq, garderobty ashyp tastap, ekeýiniń de syrt kıimderin stol ústine laqtyra bastady...

Osydan jarty saǵattaı ótkende eki dos alpysynshy bólmede — qyzdar ortasynda otyrdy.

Nádıa juqa qyzyl ernin gúldeı úlbiretip, aqyryn ńana kúlip qoıady. Keıde kúlkimen nurlanǵan qara kózin bir tóńkerip, qarsy aldynda, Sashanyń janynda otyrǵan Taımanǵa aýdarady. Taıman Sashany dál búgin ǵana tyńdaǵandaı, onyń áńgimesine uıyp qalǵan: oń jaǵynan jalt etken qyz janaryn sezip, kenet burylyp qaraıdy. Sonda kózi birden Nádıanyń kózine kezigedi de, sál dir etip, qozǵalaqtap qalady. İzinshe Nádıaǵa qosyla únsiz jymıady. Munysyn ózi ańǵarmaıdy. Nádıa shashyn jelkesine shulǵyp serpedi de, júzin qaıtadan Sashaǵa tiktep, jumyr aq bilegin aldyna aıqastyrady.

Sasha bolsa, tyńdaýshylaryn túgel máz etip, áńgimesin soza túsedi. Bul osy bólmege kirgennen erkin, óziniń dýshyn, ashyq minezine baǵyp, qyzdarmen beıne ejelgi tanysyndaı sóılesken. Sashaǵa erip, Taıman da sóz oraıynda Nádıa men Naǵımaǵa birer til qatty.

Naǵımanyń bular kelgen bettegi:

— Sen óziń azdap barındeýsiń be, qalaı? Sashamen birge joldastyq etip, bizdiń júgimizdi tasýdyń ornyna shaqyrtýmen áreń keldiń, — degen áziline Taıman jaýabyn aıtyp, Nádıadan onyń munda kóshkenin bilmeı qalǵanyna keshirim surady.

— O ne degenińiz? Keshirim surar nemenesi bar onyń? — dep Nádıa jıi adymdap baryp, tórdegi tabýretkalardy stol janyna ákep, Sasha ekeýine oryn usyndy. Názik syńǵyr úninen de, raıly reńi men qımylynan da bularǵa degen taza, meıirban yqylas baıqalady. Taımandy ózi oılaǵandaı tosyrqaǵan da joq. Qaıta munyń keshirim suraýyn artyq kóredi.

Osynyń ózi-aq Taıman betindegi uıattyń jasandy perdesin birden sypyra bergen edi.

Qazir Sashanyń áńgimesi bólmeni túrli sezimdermen toltyryp, tosyndaý kezdesken adamdar arasyn jylyta túskendeı. Sasha álgibir ázirde Nádıanyń jaıyn surap, onyń munda Moskvada oqý úshin kelgenin estidi. Sodan soń Nádıanyń qazirgi turaǵy Balqash mańy bolǵanmen týǵan jeri Oralmen shektes Stalıngrad oblysy ekenin bilip aldy da, sózin bólip, maıdanda óz basynan keshirgen bir ýaqıǵaǵa kirip ketken, sodan áli shyǵa almaı otyr. Áńgime Stalıngradtyń batys shalǵaıynda jaý barlaýshylarymen kezdeısoq bettesip kep, qolma-qol shaıqasqandary týraly edi. Ózi ádemi tilmen, sýretpen sóıleıdi. Aıtaryn búkil dene qımylymen kózge elestete dál, asa tartymdy jetkizedi.

— Osyndaı kelip qalǵan jaý soldatyn, — dep Sasha kózin uıasynan shyǵara shatynatyp, eki qyzdy úreılendire ornynan turyp ketti: — avtomat dúmimen mańdaıdan sart etkizip, bórikteı ushyrdym da, Stalıngrad jerin tabanynan julyp aldym.

— Qandaı jaqsy! — dep Nádıa bir qozǵalyp, kózin shoqtaı jaınatty.

Naǵıma da áńgime qyzyǵyna túsken:

— Sashenka, sál ǵana, bir mınýt toqtashy... men tyńdaı almaı qalam ǵoı. Kýhnáǵa júgirip baryp kele qoıaıyn, — dep jalynady: — Nádıa, álde sen baryp kelesiń be?.. Joq, joq, sen búgin keldiń ǵoı, qozǵamaıyn. Sasha, sen bir mınýt...

Sasha bólmeni basyna kótere qarqyldap kúldi:

— Sen qyzyqsyń, Naǵıma! Óziń meni bir mınýtqa toqtatasyń da, úsh mınýt sóılep, taǵy bir mınýt toqta deısiń. Sen bólmeden shyqqanda bir mınýt emes, bes mınýt ótedi ǵoı. Vot gde ýslovnost! Arynǵazy sóıtýshi edi. Anaý kúni leksıaǵa asyqqan myna Taımandy syrtta toqtatyp "Meni kút, men Aıbarǵa baryp shyǵamyn, bes-aq mınýtta shyǵamyn" dep aldy da, oǵan nege baratynyn on bes mınýt aıtty. Mynaý soǵan kádimgideı ılanyp qap, leksıadan keshikken... — dep, adamnyń aıta tura ózi ańǵara bermeıtin bir usaq-túıekterin Sasha taǵy da qaljyńǵa aınaldyrdy.

Sodan soń Sasha ornyna otyryp jatyp, Nádıaǵa qýlana qarady:

— Jańa siz "jaqsy" dedińiz, o ne jaqsy, soǵys pa?

— Joq, Stalıngrad jaqsy.

— Al, Stalıngradty qorǵaǵan soldat qalaı?

Nádıanyń móldir kúlkisi qońyraýdaı syńǵyrady:

— Geroı!

— A, "geroıdyń" dosy she? — dep Sasha Taımanǵa jymıa kóz tastady. Taımannyń aqsary júzi kúńeńitip ketti.

Nádıa Taımanǵa umsynyp:

— Siz de maıdanda boldyńyz ba? — dedi.

— Joq, biraq meniń ákem bolǵan. Dál Stalıngrad shaıqasyna qatysqan.

Sasha gújildep, áldebir maqsatpen shuqshıa suraıdy:

— Qazaqstan, ózińniń baıyrǵy atamekeniń qalaı, Nadá?

— Tamasha! Stalıngrad mańynan soǵys kezinde kóshken edik, sodan eldemiz...

— Almatyda buryn bolyp pa edińiz?

— Joq.

— Qalaı eken?

— Ǵajap!

— Onda siz nege Moskvada oqymaq bolasyz? — dep qaldy Taıman.

Bul suraqtyń jaýaby Nádıanyń bir alýan syry edi.

50

...Nádıa jas bolǵanmen ómirge sergek qaraýdy úırengen qyz.

Bıyl jazda bir top jasty Nádıanyń úıi turǵan aýdandaǵy oqý bólimine jınap ap, bir aqquba jigit kekilin qaıta-qaıta sıpap turyp, aqyl aıtqan-dy.

— Dostar, hm! Sender onynshy bitirdińder. Bul — jary jol, hm, VÝZ-ǵa túsý kerek. Mysalǵa meni alyńdar. Men munda ınspektormyn. Qolymda dıplomym bar. Erteń ornymnan túse qalsam, qyzmet tabylady maǵan...

Osy sózdi ınspektor jurtty eliktirmek bop, barynsha qarapaıymsyp, adal aıtqan bop tur edi (muny biraz adam solaı uqty da), biraq kóp ishinen Nádıa ap-ashyq qyp:

— Sizdi erteń emes, dál búgin túsirý kerek qoı ornyńyzdan, — dep túńile tunjyrady.

Inspektor biraz qysyla qyzaraqtap, buǵan "qoı!" degendeı qolymen ısharat etti de, sózin jalǵaı berdi. Endigi aqylynyń túri basqasha edi:

— Oqyǵan soń, Moskvada oqý kerek, dostar! Moskva — uly qala, Otan astanasy, hm!..

Nádıa ashyq esikten jylysyp shyǵyp ketti. Sońynan jáne bir qyz shyqty. Ol Nádıany qýyp jetip:

— Bizdi sábı kóredi-aý álgi, — dep sybyrlady.

Nádıa úndemedi. Anaý qyz ózine ózi kúbirlep, bas shaıqap kele jatty:

— Nedegen myljyń?..

— Qaıdaǵy myljyń? — Nádıa úzip alǵandaı daýystady.

— Dármensiz, bıshara adam.

— Qoı, mektepterdiń ústinen qaraıtyn ınspektor ǵoı.

— Já, ınspektor bolsa nemenesi bar?

— Bıshara adam ınspektor bola ma?

— A myljyń ınspektor bola ma?

— Bolady.

— Onda bıshara ınspektor da bolady.

Eki qyz qosyla kúldi. Ekeýi eki jaqqa ketti.

Osydan jarty aı ótkende Nádıa Almatyǵa keldi. Maqsaty — oqý, jáne Moskvada oqý edi. Onysy ınspektor jigit aıtqandaı, tek dıplom alý úshin de emes. Moskva — uly qala, Otan astanasy bolǵandyqtan da emes...

Qazaqstannyń bir túkpirindegi sovhoz ortalyǵynda Nádıanyń úıi bar, ata-anasy bar, ózi oqyǵan mektebi bar. Orman arasyndaǵy osy shaǵyn qystaqta buıyqqan selqostyq emes, qaınaǵan ómir bar: kishkene Moskva sıaqty, ıá bolmasa uly Moskvanyń bir sheti tárizdi. Nádıanyń úıindegi radıoqabyldaǵysh tipti astananyń ózin erteli-kesh osynda alyp kirgendeı, bólme ishin moskvalyq ómir jaılaıdy. Nádıanyń ákesi Mádı Nábıev tos qaltasynan saǵatyn shyǵaryp, Kreml munarasyndaǵy máńgilik saǵatpen, dáýir saǵatymen túzep alady da, jumysyna — traktor parkine jónelip bara jatady.

Ony Moskva elimizdiń gımnimen shyǵaryp salady. Nádıanyń úıde qalǵan anasyna Moskva "Qaıyrly tań" deıdi de, uly eldiń bar jańalyǵyn aıtyp beredi. Sonda Nádıa ózin aýylda emes, astanada turǵandaı sezinedi. Syrtqa júgirip shyǵady. Aınala — mań túgel Moskva! Sovhoz ortalyǵynyń jińishke kósheleri de, úı shatyrlary da, boıshań aǵashtar — bári de Moskva, bárinde de Moskva sóılep jatyr. Demek, Moskva bir jerde emes, baıtaq Otannyń barlyq jerinde: Moskva anaý kúni poezd ústinde de saırap, Nádıamen birge kele jatty, ony Almatydan da qarsylap aldy...

Sondyqtan Nádıa Moskvaǵa Moskva úshin barǵysy kelgen joq.

Kishkene qystaqtyń halqy úlken ister jasap jatty. Jylma-jyl jaz shyqsa, sovhoz mekendegen orman mańy eginmen jaıqalyp ketedi... Aǵash arasyn jaryp, Balqashqa lepirip asyp ketetin ózen bar-dy. Qystaq turǵyndary sol asaý ózendi buryp alyp, butaqtap jiberip, ıip-ıip tastady. Qazir qystaq túbinen túzý asqan bir ózen emes, buralyp agatyn bes ózenshe bar. Bes arnanyń túıisken joǵarǵy saǵasynda aýyl adamdary salǵan elektr stansıasy bar: qystaqtyń ár úıinde kesh bolsa juldyzdar janady... Osynyń bári — enbektiń, ómirdi alǵa súıregen alyp eńbektiń qudireti! Eńbek — Nádıanyń janyn terbeıtin, sanasyn bıleıtin ǵajap qubylys. Erninen eshkim súımegen osy bir kúnádan pák jas qyzdyń túńǵysh ǵashyǵy bireý-aq: ol — ómir! Ómirge ǵashyq etken de sol eńbekke degen qushtarlyq...

Nádıa Moskvaǵa akademık Gýbkın atyńdaǵy munaı ınstıtýtyńda oqý úshin, sol ózin qushtar etken eńbekke daıyndalý maqsatymen barmaq edi.

Moskva, Lenıngrad oqýlaryna barý úshin, Almatydaǵy ýnıversıtette qabyldaý emtıhanyna ótý shart boldy. Alaıda, Nádıanyń ókinishine qaraı, munaı ınstıtýtyńda bos oryn bolmady.

Nádıa ýnıversıtettiń geologıa fakúltetine ornalasty: ýaqytsha bolsa da oqı bermek edi. Al, ınstıtýtqa qalaı da, qaıtken kúnde de túsýdi maqsat etti. Birinshi kýrs jalpy bilim beredi, ruqsat kelse oqý jylynyń kez kelgen jerinen keship ketpek bop, munaı ınstıtýtyna bar jaǵdaıyn aıtyp hat jazdy, oǵan atestatynyń kóshirmesin, qabyldaý konkýrsinen ótkendigi jóninde anyqtama tirkedi: muny ınstıtýtka ótinishimdi qabyldar degen úmitpen joldady.

Bir joly Nádıa rektorǵa kirip, osy jaıyn aıtqandy. Rektor munyń geolog emes, ınjener bolǵysy keletinin bilip, ótinishin qoshtap:

— Eger qalaýyńyz munaı ınstıtýty bolsa, jaqsy, kómekteselik! — dedi.

Nádıa qatty qýandy. Rektor akademık Gýbkın atyńdaǵy munaı ınstıtýtynyń dırektoryna arnaıy hat jazyp, Nábıevanyń ótinishin qabyldaýdy suraǵan.

Bul kúnderde Nádıa Moskvadan osy hattardyń jaýabyn kútip júr.

Bul qyzdyń orystar qoıǵan qosalqy aty Nadejda bolǵandyqtan ba, áıteýir, ózi talap etken jaqtan úmiti qashan da zor edi.

Nádıa Sasha men Taımanǵa óziniń osy jaıyn aıtty. Bular uzaq otyrdy. Áńgimeden áńgime qozdady. Árkim óz maqsatyn aıtty. Taıman da birqatar sheshildi...

Bul kezdesý Taıman úshin aspanda únsiz, jumbaq syr saqtap turǵan Nádıany jerge túsirip, Sasha oılaǵandaı shynymen-aq munyń qasyna ákelip edi. Taımannyń Nádıaǵa degen endigi sezimi de, uǵymy da belgisizdik munarynan arylyp, bederi men boıaýyn aıqyndap, kitaptan ómirge kóship, ertegiden shyndyqqa aınalyp kele jatty.

Jalǵyz-aq, ony Nádıanyń alysta oqımyn degeni tynyshsyzdandyra berdi. Bul sıaqty ózi beıtarap qaraı almaıtyn adamnyń qasynan ketpegenin, birge oqyǵanyn qalap edi. Sol oıyn jetkizbek bop, Taıman Sashany bóle, Nádıaǵa suraq jaýdyra bastady:

— Siz munaı óndirisinde isteýdi qandaı sebeppen qaladyńyz? Sizdiń úıdiń turǵan jerinde munaı óndirilmeıdi ǵoı!

Nádıa kúle jaýap berdi:

— Bilmeımin, áıteýir ınjener bolǵym keldi. Injenerlik mamandyqty jasymnan janym súıetin.

— Al, ınjener boldyńyz. Sodan soń qaı jerde istemeksiz?

— Embige baramyn. Sizdiń elge baryp isteımin.

Ázil sózdiń áseri sondaı, Taıman qatty tolqyp, terbelip ketti.

— Tamasha! Nádıa, meni tyńdańyzshy, meniń ákem Embide otyz jyl istegen maman adam. Sondaı súıikti kisi, — dep Taıman ádetten tys jeńiltektikpen, ishki qaltasynan aq qaǵazǵa uqyppen oralǵan ákesiniń sýretin alyp, qyzdarǵa maqtanyshpen kórsetti. — Nádıa, siz osy kisimen birge isteńiz. Men oǵan hat jazaıyn. "Nádıa barady" deıin. Mine, myna Naǵıma da ýnıversıtetten keıin Embige barady. Solaı emes pe, Naǵıma?

— Biz, Nádıa ekeýmiz bul jóninde aldaqashan keliskenbiz. Birimiz geolog, birimiz ınjener bolamyz da, bir kásipshilikte isteımiz.

— Meniń de papam bar, — dedi Nádıa sonshalyq bir ádemi shyraımen qulpyryp: — Ol da jaqsy adam, maman adam. Buryn óndiriste istegen kisi. Jáne munaı óndirisinde... Jerasty jóndeý brıgadasynda istegen edi. Biraq, — degende Nádıanyń álgi reńi ózgerip ketti: — ol kisi munaı ónimin arttyrýda kóp sátsizdikterge ushyrady. Men sony túzegim keledi. Múmkin ınjenerlikti, munaı ınjenerligin qalaýymnyń sebebi osy da shyǵar...

Sasha aıtty:

— Esterińde bolsyn, men Shubarqudyqta bolamyn. Sol mańdy jan-jaqtan zerttep, jerastynyń ózimiz syryn bilmegen ultaraqtaı jerin tastamalyq, qyzyq bolsyn.

Osy kezde esikti tyq-tyq shertip, Arynǵazy syǵalady:

— Keshirińiz, Sasha bar ma?

Nádıa esikke umtyla berip:

— Bar, bar! Kirińiz! — dedi.

Arynǵazy uıqydaǵy bireýdi oıatyp almaıyn degen kisideı jasqana basyp, bólmege eppen kirdi de, bárimen amandasty.

Sasha gújildep:

— Bul da Embige barady, — dedi.

Arynǵazy eki qyzǵa alma-kezek murnyn támpıte, kózin syǵyraıta qarap, Sasha sózin bas ızeı qoshtady da, qulaǵyna sybyrlady:

— Keshki kınoǵa bılet aldym.

Sasha oǵan sybyrlap:

— Qazir álgibir eleýsiz kelisińdi aýdyrmaı qaıtalap, mysyqsha jumsaq basyp bult ete tús te, bıletińdi beseý etip qaıtyp kel. Bar! — dedi.

Arynǵazy eki kóziniń ornyna eki qalyń syzyq qana tastap, kúrek tisin kórsetti.

51

Nádıa men Taıman kınodan shyqqan bette álgi úsheýinen op-ońaı kóz jazdy da qaldy: Buǵan Nádıa sál renjigendeı, Taımanǵa:

— Sonda, bizdi tastap ketkeni me? — dedi.

Bul da jan-jaǵyna qarap, Naǵımany, Sasha men Arynǵazyny izdedi:

— Osy kóptiń bir jerinde ketip bara jatqan shyǵar. Ekeýi qol ustasa, trotýarmen júgire aıańdap, jurttyń aldyńǵy shoǵyr-toptarynan izdedi. Tappady.

— Jaraıdy, jaı júreıik, Taıman.

— Jaqsy.

Aslan ap-ashyq. Aı tolyq. Qala ústi sútteı jaryq. Qala án salyp jatyr: kóshelerdegi kóńildi án men kúıge taý terbelip, kúmbirlep ún qosqandaı. Taıman kóńili de shat-shadyman: Nádıadan tipti uıalmaıdy, ımenbeıdi, tek qana syılaıdy, jaqsy kóredi, aıalaıdy. Qandaı raqat! Sózi de jóndelip qalypty, tili de kúrmelmeıdi. "S"-ty da buzbaı aıtady.

— Meniń kókem tamasha adam! — dep qoıady. Bas joq, aıaq joq, solaı deıdi.

— Siz papańyzdy kóp áńgime etesiz, asa jaqsy kóresiz-aý deımin.

Taıman uıala jazdady:

— Ras, Nádıa!.. Men ákemdi eki jaǵdaıda myqtap saǵynyp, kóp oılaımyn: qatty qýanǵanda, nemese qatty qınalǵanda...

— Qyzyq eken, — dedi Nádıa maıda syńǵyr únmen. — Qyzyq eken. Qazir de oılap kele jatyrsyz ǵoı.

— Sumdyq saǵynyp, oılap kelem.

— Bul qaı oılaý? Qýanǵanyńyz ba, qınalǵanyńyz ba? Aıtyńyzshy Taıman qysylyp qaldy:

— Joq, Nádıa. Muny aıtpaımyn... Burynǵy bir saǵynǵanymdy, kókemdi qınalǵan jaǵdaıda oılaǵanymdy aıtaıyn.

— Jaraıdy, — dep Nádıa seriginiń baladaı ańqaý, tipti sál áńgúdikteý minezine tań-tamasha qalyp, bar yqylasymen kúldi, qyzyǵa kúldi.

— Men Profesor Mýsınniń sabaǵynan bıyl jazǵy sesıada qulap qaldym.

— Qalaı? — dep tańyrqady Nádıa.

— Kádimgideı... Al, sol sabaqty ózim sonshalyqty jaqsy biletin edim.

— Onda qalaısha "eki" alyp júrsiz?

— "Eki" emes, "úsh", biraq ol da qulaý ǵoı. Bylaı boldy. Bir teorıalyq tujyrymnyń dáleli retinde Embi baseınin mysalǵa alyp, ǵylym men óndiristegi kertartpa, kezdeısoq bireýler soltústik Embide munaı qory azaıdy degen zıandy pikir taratady dep alyp, sonyń negizsizdigin ózimshe ashyp, aıta bastap edim, Profesor sustanyp, túksıe siresip ap, meni qaıta-qaıta bólip, qarama-qarsy, qýalama suraqtardy jaýdyrdy da otyrdy. Men óz uǵymymdy aıtamyn, ózimshe durys-aq tárizdi, al, Profesor meniń pikirimniń bárin joqqa shyǵarady da otyrady. Men tań qaldym, aqyry daǵdardym.

Profesor sup-sur bop ashýlandy da, zachetkama ún-túnsiz "'úsh" qoıa saldy. Qarsylasýǵa jurttan uıalyp, shyǵyp kettim. Keıin bildim, — dep Taıman kúlkige tunshyǵa sóıledi: — meniń "zıandy pikir taratady" dep otyrǵandarymnyń biri Mýsın eken.

Nádıa da kúldi:

— Sol Profesor maǵan da unaǵan joq.

— Solaı ma? — dep Taıman az oılandy da, biraq Nádıanyń ol pikirin óristetpeı, óz sózin jalǵaı berdi: — Mýsın soǵys kezinde Embiniń teristigindegi bir kásipshiliktiń bolmysyn taqyryp etip, dısertasıa jazǵan. Dısertasıany keıin oqyp, tanysyp kórsem, meniń álgi jat pikir dep kórsetken jaılarym tutasymen sonda tur eken.

— Oqytýshyǵa stýdentti qulatý op-ońaı-aý osy?..

— Solaı eken. Degenmen ózimde de bar, Mýsınniń ondaı jaıyn burynyraq bilsemshi...

Nádıa synaı qarady:

— Onda qaıter edińiz? Qate kózqarasty durysqa saıar ma edińiz?

— Jo-o-oq! Oıbaı-aý, eń bolmasa, álgideı ashyq aıtpas edim ǵoı!.. Já, sonda deımin-aý, Nádıa, sonda men ishteı ókinip, qınalyp, ákemdi eske aldym. Ákeme degen saǵynysh baýrap aldy meni. Sol kisige bir túrli zábir jasaǵandaı, sol kisiniń úmitin taptap, senimin joǵaltqandaı, kináli jan sezindim ózimdi... — Taıman shabytqa bólengen aqynsha tolǵanyp, janyp, jalyndaı sóıledi: Nádıa, qurmettim, sende de áke bar... Keshirińiz, "sen" dedim-aý sizdi...

— Oqasy joq, osynyń jaqsy, Taıman.

Taıman Nádıany ruqsatsyz-aq qoltyqtap aldy: sondaı shat, sondaı ádemi!.. Erkindik, kisilik! Jasandy boıaýy joq, perde-shymyldyǵy joq, tabıǵı jastyq, qurbylyq!

— Nádıash, mynaý gúl arasyn aralap kórgeniń bar ma? — dep, Taıman sol qoldaǵy úlken skverdi kórsetgi: — bul alańda jer betinde ósetin gúlden joq emesi joq. Hosh ıisi qandaı, shirkin. Júrińizshi, sharshaǵan joqsyń ba, biraz qydyryp, dem alyp qaıtalyq.

Taıman "sen" men "sizdiń" arasyna kelip qalypty. Nádıa onyń bul jaıyn qyzyqtap, usynysyna únsiz baǵyndy. Taıman shabytty sezimin, sózin jalǵastyra berdi:

— Áke degen ǵajap nárse ǵoı Nádıash, a?

— Sóz bar ma!

— Men áke degendi bar-aý, a, áke degendi arystan, pil, joq pil emes, naǵyz alyp kóremin.

Nádıa syńǵyrlap, qońyraýlata kúldi.

— Kúlkisi joq, Nádıa, áke degen bar ǵoı, áke, anaý Alataýdaı asqar. Áke degen, shirkin, adamda bireý-aq qoı.

Nádıaǵa Taıman sózderi biraz kúlkilileý kórindi. Biraq, onyń serpin-sezimin bólgisi kelmeı, jalǵyz-aq:

— Taıman, sen óleń jazbaısyń ba? — dep qaldy.

— Joq, óleń jazbaımyn, óleńdi jattaımyn, súıemin, — dedi Taıman gúl arasyndaǵy bir oryndyqqa otyra bergen Nádıanyń qarsy aldynda tura qalyp: — Al, áke degeniń ózi — sol poezıa. Joq, áke — ómir. Endi ne? Áke de, ómir de adamǵa bir-aq ret berilmeı me?..

Taımannyń kózinen jas shyqty, ony Nádıaǵa kórsetkisi kelmeı, birqyryn buryla baıaýlap:

— Men álgi sabaqtan qulap qalǵanym úshin bárinen buryn ózimniń kókemnen uıaldym... — dedi.

— Ras qoı, — dedi Nádıa: — Ras, senemin. Óıtkeni, men de qatty jaqsy kóremin papamdy. Adam jek kórgeninen qoryqpaıdy, al jaqsy kórgeninen uıalady.

— Qandaı jaqsy aıtasyń, Nádıa. Durys-aq! Men jazda úıimde boldym. Kókemniń qasynda júrdim. Kókemniń men ketkendegi minezi-aı... — dep, Taıman ótken kórinisti kóz aldyna elestetip, sál kidirdi. — Biraq men qazir stıpendıasyz júrgenimdi kókeme aıtpaı attandym. Aıtýǵa uıaldym, ózimdi emes, kókemdi aıadym...

Endi birde ekeýi alystan sarqyraǵan taý ózeniniń qala shýyna aralasyp, estilmeı qalǵan sarynyn ańdyǵandaı, jym-jyrt, únsiz otyrdy. Álgimen áńgime bitkeni me, qalaı? Taıman sezimi basqa bir názik aǵys, ıirimge kóshkendeı. Kúz. Tún. Mahabbat besigindeı, shattyq qushaǵyndaı ádemi tún. Álde bular sonyń áldıine maýjyraı ma?..

Joq, Nádıa til qatty:

— Nege úndemeı qaldyń, Taıman?

Taıman úndemek boldy, biraq júregi lúpildep, jıi soqqany bolmasa, úndeı almady: álgibir lekigen qanatty sózderdiń biri joq. Taý jaqtan ba, áldeqaıdan bir salqyn lep úzdik-úzdik úrlep ótedi. Qyzdyń ıyǵyn japqan tolqyndy qara shashy jelkesinde oınaı jazdap, keıde jigit betin tún samalymen álsiz ǵana jelpip-jelpip qalǵandaı bolady. Taıman soǵan betin tosyp, Nádıa janynda tek ishteı tolqynyp, únsiz otyra bergisi keledi.

— Nege úndemeısiń deımin?

Qyz úninde jigit júregin qytyqtaǵan erke naz bar. Taıman oǵan jalt qarady. Janary aı nuryna shaǵylysyp, ushqyndap qaldy. Betinde qyzǵylt tolqyn uıtqyp ótti. Oǵan aı ǵana kýá, Nádıa kórgen joq. Qarakók aspannyń qala syrtyn qaýsyra tómendegen sonaý shalǵaıynda bir juldyz jymyńdap, sol tustaǵy bıik úı shatyrynyń ústinde jatqan brıllıanttaı jaltyraıdy. Nádıa bir sátke soǵan qadalyp qalypty.

— Nádıa! — dedi Taıman.

Qyz buǵan burylady. Aı nuryna sáýlelengen aqshyl júzinde ásem ajar bar. Kezi kúlimdeı qysylyp, kirpigi dirildeıdi.

— Nádıash, men saǵan óleń aıtaıyn ba?

— Óz óleńiń be?

— Joq. Men óleń jaza bilmeımin dedim ǵoı. Biraq mynaý beıne bir ózim jazǵan óleń sıaqty.

— Qane, aıtshy, Taıman.

— Sen kúlme.

— Joq, kúlmeımin.

Taıman oıynda jattalǵan óleńdi sybyrdaı baıaý, biraq maıda qońyr dirilmen aıtty:

— Kórsem eger aspanda atqan tandy,

Aıtam oǵan ózimniń qupıamdy.

Ormandaǵy bulaqqa jaqyndasam,

Oǵan da men sybyrmen syrymdy asham.

Kórsem túnde juldyzdy jymyńdaǵan,

Qýanamyn, aıtamyn syrymdy oǵan...

Nádıa syqylyqtap, eriksiz kúldi:

— Sonda kimnen jasyrasyń syryńdy?

Taıman qyzarańdap, qymsynyp qaldy:

— Syr da, óleń de meniki emes... Sodan soń, jańa kúlmeımin dep ediń ǵoı...

— Joq, joq kúlmeımin, — dep, Nádıa Taımanǵa bir ysyrylyp, jaqyndaı tústi: — Aıtshy taǵy da aıtshy...

— Jalǵyz-aq, saǵan kózim túsken kezde,

Til kelmeıdi, shyraq-aı, eshbir sózge!..

Qyz kúlkisin kenet tyıdy. Basyn shulǵyp qap, shashyn jelkesine tolqyta serpip, qarsy bettegi kóldeneń kóshege qarady. Qarady da:

— Tramvaı júrip ketti, — deı saldy.

Taıman selk etti:

— Ketemiz be?

— Keteıikshi.

Ekeýi gúl arasynan júgire shyqty.

52

Taıman Nádıamen vestıbúlde qoshtasyn, bólmesine keldi. Ol Sashany uıyqtap qalǵan bolar dep oılaǵan. Sasha uıyqtaýshy ma edi: áldeqaıdan Almasty taýyp ákelipti, sonymen shahmat oınap otyr. Syqyrsyz ashylǵan esikke qarap, Taımandy kórip:

— Ýh, sh-shaıtan, keldiń be? — dedi.

Taıman kostúmin sheship, garderobqa ilip jatyr. Júzi bal-bul janyp, óz-ózinen kúlim qaǵady. Raıly-aq. Dos júregin aıtpaı uǵatyn Sasha onyń kóńil kúıine ishteı ortaqtasyp, birdeńe aıtqysy kelgendeı kózin jyltyrata jaqyndaǵan; Taıman aýzyn shoshaıtyp, qolymen ymdap, "tek" degendeı boldy.

— Oý, menimen amandaspaýshy ma ediń? — dep, shahmattan Almas basyn kóterdi.

Taıman júgirip kep, Almasty qushaqtaı aldy:

— Qaıdan adasyp júrsiń?

— Sen qaıdan júrsiń?

Taıman jaýap ornyna Sashaǵa qarady:

— Sender qaıda ketip qaldyńdar?

— Al ózderiń qaıda ketip qaldyńdar?

Jaýapsyz suraqtarmen aman-túgel bilý de bitti.

— Taıman keldi ǵoı, endi men keteıin, — dep, Almas taıaǵyn izdeı bastady.

Sasha tósegin jaılap jatqan:

— Búginshe meniń qasymda uıyqtaýyńa bolmaı ma?

— Qoı, Maǵrıpadan uıat bolar, úıge baraıyn.

Almas eki qaltasynan eki túrli temeki qorabyn sýyryp, ózi birinen shylym tutatty da, ekinshi qorapty Sashaǵa usyndy:

— Temeki tart!

Sasha kúlimsireı tańdandy:

— Munyń ne? Maǵan "Qazbek" usynasyń, óziń "Baıkal" tartasyń?

Almasta burynǵydaı jaltarý, ne ımený joq, shynyn aıtty:

" Qazbekti" úıde, "Baıkaldy" túzde shegemin.

— Ne deıdi? Ha-ha-ha! Onyń ne?

— Myna anturǵan tym jupyny, — Dep, Almas "Baıkaldy" qaltasyna qaıta tyǵyp jatty: — Úıde shegý yńǵaısyz... Maǵrıpadan uıat!..

Taıman bul sózderge mán bergen joq, óz sezimine ózi bólenip, dostaryna tosyn suraq qoıdy:

— Sasha, Almas, sender mynany bilesińder me? "Qus ushý úshin, adam baqyt úshin týady" degendi bilesińder me? Qandaı jaqsy aıtylǵan, a?

Sodan soń, Taıman ekeýiniń ortasynda asylyp turyp terezege, terezeden aıǵa, aıdan ári áldeqaıda alysqa qarady:

— Dostar! Ómir qandaı jaqsy! Stýdent ómirin aıtam, bul bir ǵajap ómir-aý, dostar! Júrińdershi, syrtqa shyǵaıyq. Almasty shyǵaryp salaıyq.

Úsheýi kóshede kele jatty, úsheýi de kóńildi. Appaq aıly tún, syrly tún. Kóshe qozǵalysy da sırep, tabıǵat tynyshtyqqa boı ura bastaǵan. Syldyrap qana sý aǵady...

Eki dosynyń ortasynda Taıman oıy shalqıdy, búgin tek sol ǵana sóılep júr:

— ...Aldynda jaınap erteńiń turady, erteńge qaraı úmitiń samǵaıdy, qasyńda serik — senimiń bar, sen otty jigermen júrip kele jatasyń... Ylǵı kúlip kele jatasyń.

Almasqa Taıman sózi qatty áser etti. Ol qorǵalap qalǵan aıǵa qarady, aı nuryna bólengen aınalaǵa qarady:

— Búgingi tún bir ǵajap tún eken...

Sasha bos buralǵan barıton dombyrany pernesiz shertkendeı baıaý kúmbirlep, ázil aıtty:

— Almas! Búgin sende de bir ózgeris bar. Mopassan áńgimesindegi Abat Marınánsha, aı nuryna eltýden saýmysyń óziń?

Bulardyń aldyndaǵy múıiste tramvaı toqtady. Almas qoshtasyp:

— Sasha, sen keshir, Maǵrıpadan uıalam, qala almaımyn, al, qosh! — dedi.

Sasha men Taıman jataqhanaǵa qaıtty. Sashanyń jastyqqa basy tıýi-aq muń eken, typ-tynysh uıqyǵa ketti. Biraq Taıman tez uıyqtaı almady, kereýetin syqyrlatyp, aýnaqshı berdi. "Men osy... Nádıaǵa ne aıttym, ne qoıdym?.. — dep oılady Taıman: — Qańbaqtaı ushyp-qona berippin-aý, qur lepirip, maǵynasyz maqtana berippin-aý, uıat-aı!.."

53

Mýsın sońǵy jetide qatty naýqastandy: tósek tartyp jatyp aldy. Qyzýy kóterilip, denesi jalynǵa oranǵandaı kúıip-janyp, bir-eki túndi kirpik ilmesten uıqysyz ótkizdi. Onyń ústine tún bolsa jótel býyp, basyndaǵy jastyqty qolymen taıana, kereýet ústinde eriksiz túregep, keýdesin basa demigip, uzaq-uzaq eseńgirep otyratyn boldy. Naýqasy da áýelde osy qurǵaq jótelden bastalǵan. Ózi muny kóp eleı qoımaı, anaý bir jolǵy monshadan shyǵa shóldep ishken salqyn syranyń áldeqalaı ótkinshi áseri bolar degen oımen dárigerge kórinbeı júre bergen. Qyzmetten qalmaı, ýnıversıtetke ylǵı ýaqytymen baryp-kelip turdy. Biraq jótel basylmaı, ulǵaıa berdi: keıde tipti kenet soǵyp, muny býyndyryp tastaıtyn boldy. Birjoly aýdıtorıada leksıa oqyp turǵan qalpy, tosynnan jótelge býlyǵyp, ózin tyńdap konspekt jazǵan kóp stýdenttiń basyn stoldan túgel kótertip, qyp-qyzyl bop tunshyǵyp turyp aldy.

Ýnıversıtetke jınalyp, úıinen jótele shyǵyp bara jatqan profesorǵa áıeli ere jalynyp:

— Dárigerge bar deımin, dárigerge barshy, — degende, bul qaıyryla bere yrq-yrq kúlgen:

— Bara jatyrmyn, ánikı!.. Meniń dárigerim búginde Armanov bolypty ǵoı, ózim ósirgen tekeshik, sol tabar meniń emimdi, bara jatyrmyn... Yh, yh, yh!..

Áıel Kúıeýiniń yzaly kúlkisin túsinip, sharasyz qaldy:

— Qoıshy tipti!

Sol kúnniń keshinde Profesor ýnıversıtetten sury qashyp, jany qınalyp qaıtty da, tósek tartyp jatyp aldy. Dekanattan muny Armanov kórip:

— Sálemetsiz be, profesor! Túrińiz jan shoshyrlyq, aýyryp tursyz ǵoı, — dep, qadala qarap, qamqorsı jaqyndaǵanda, Mýsın onyń sálemin alǵan joq, jalǵyz-aq:

— Seniń menen shoshymaǵan kúniń bar ma? — dep qaldy. Ásheıin qaljyń retinde jaı aıtqanymen, bul sózinde profesordyń dekanǵa degen ádettegi qyjyly da bar edi.

Armanov ony elemedi, sekretaryn shaqyryp ap:

— Mýsın joldastyń leksıasyn sabaq kestesinen ýaqytsha shyǵara tur, — dedi de kabınetine ketti.

Mýsınniń ózi de dekannan osyny ótingeli otyr edi, anaý aıtqyzbaı, ózdiginen istedi. Profesor buǵan biraz tańdanyp qalǵan: Armanovta da aıaýshylyq, maǵan ıligý bolǵany ma?.. Osy oı úıine deıin birge keldi.

Sol kúni túnde buǵan ýnıversıtettiń dárigeri kelip, aýrýyn anyqtady: eki ókpesi qatar qabynypty. Sońǵy kezde asqyna túsken. Dárigerdi de Mýsın shaqyrǵan joq edi, ózdiginen keldi: "Muny da Armanov jumsap jibergeni me?"

Ýnıversıtet dárigeri Mýsın tirkeýli polıklınıkanyń terapevt-mamandarymen aqyldasyp, muny úıden emdeıtin boldy.

— Sanaly adamsyz, ózińizge ózińiz zıan oılaısyz ba, syrqatyńyzdy munsha asqyndyrǵanyńyz qalaı? — dep dáriger buǵan renish bildirdi.

— Áshıin jel-qúz bolar dep edim, qaıdan bileıin.

Dáriger qazaq ókine sóıledi:

— Bizdiń birqatar adamdy osy "jel-qúz" degen uǵym qurtady ǵoı. Baıaǵyda keıbir qarıalar qyltamaqty da jel-quz dep jaımalap, kór aýzyna deıin kóńil jubatqan-dy.

Dilmár dárigerdi Mýsın ishteı renjip tyńdaǵan. Biraq sońǵy bir jetide bul renish te, budan úlken renish te — bári de umytyldy. Aýrý azabyn tartqan Mýsınge tirshilikten, búkil renish-opyǵymen, kúıinish-súıinishimen túgel jer ústindegi, aspan astyńdaǵy tirshilikten qymbat eshteńe joq edi. Az kúnniń ishinde bir ǵana armany sol — tirshilik boldy da qaldy. Áıeline aıtar áńgimesiniń túri de endi basqasha:

— Adam degen netken ańǵyrt, tipti aldy-artymyzǵa qaramaımyz eken ǵoı. Tirshilikte taıtalas, ólseń bári jym-jylas. Eń bolmasa, osyǵan mán bersekshi! — dep, biraz "ýhlep" otyrady: — shirkin, densaýlyq kostúm emes, satyp ala almaısyń eken...

Profesor bir jetiden keıin ana basyn jastyqtan kóterdi. Ábden qaljyraǵan, álsiz, býyny joq. Áli de basy aınalyp, kóz aldy qaraýytady. Álsin-álsin áıelin shaqyryp, sýsyn ishe beredi.

Tús aýǵan kez edi, kún bult, bólme ishi qońyrqaı. Mýsın kereýetinde, búgingi gazetterdi qarap, jalǵyz jatty. Gazettiń bir beti túgelimen "Koreıadan qolyńdy tart!" degen rýbrıkamen ashylyp, sovet adamdarynyń amerıkan ımperıalıserine degen óshpendiligin beıneleıtin materıaldarǵa arnalypty, sýretter basylypty. Bir sýrette jýyrda ǵana ýnıversıtette ótkizilgen mıtıń túsirilgen: trıbýnala Taıman Dáýrenov; bul stýdenttiń túıýli judyryǵy sál joǵary kóterilip, asa qatý sózder sóılep turǵanyn sezdiredi. Gazettiń tómengi jaq shetine basylǵan shaǵyn maqaladaǵy shyndyqqa Mýsınniń júregi túrshikti: Soltústik Koreıanyń bir selosyndaǵy aýrý ananyń qolynan basqynshylar kishkene bóbegin tartyp alyp, kinásiz sábıdi anasynyń kózinshe atyp óltiredi. Bıshara ananyń boıyn óshpendilik kernep, kisi óltirýshilerge judyryǵyn túıe umtylǵanda, baskeserler muny da atyp óltiredi...

Mýsın maqalany aıaǵyna deıin oqyp shyǵa almaı, diril qaǵyp, yzalanyp, kereýet ústinde ornynan tura keldi:

— Aıýan!

Esikti aqyryn ashyp, áıeli keldi:

— Ne boldy? Taǵy ne bop qaldy!

Mýsın sóıleı almaı, tósegine sylq túsip, jata ketti. Azdan soń gazetti qaıta alyp, gazettegi Taıman Dáýrenovtyń sýretine qarap qana ashýyn basa berdi. Osy stýdent osy joly ózine bir túrli unap qalǵany... Onyń trıbýnada turǵan susty túrine qatty súısindi, ózimen tilektes, bir sezimde ekenin túısindi.

— Qalaısyń? — dep sybyrlady áıeli onyń mańdaıyn alaqanymen basyp, qyzýyn baıqap: — Kóńilińdi suraýǵa kisiler kelip tur.

— O kim?

— Armanov. Qasyńda bireý bar.

Mýsın gazetti tastaı berip, basyn kóterdi. Ústine jamylǵan kórpesiniń kereýetten asyp, jerge jaıylǵan shetin tarta jınap aldy. Basyn jastyqtan shuǵyl julyp alǵan soń ba, kenet júregi loblyp, kózi qaraýytqandaı bolǵan; sál kirjıińkireı otyryp, áıeline baıaý ǵana:

— Shapanymdy ápershi! — dedi, — jastyqty túzeshi.

Áıeli ápergen jibek shapandy kıip, omyraýyn qaýsyrdy:

— Kirsin. Kirińiz deshi. Myna jerge oryndyq qoıa ket.

Bólmege Armanov pen Dáýrenov kirdi. Jastyǵynan qaıta kóterile bergen Mýsınge Armanov qolymen ısharat ete eńkeıip:

— Qozǵalmańyz. Nege turasyz, qozǵalmańyz, — dep, abyrjı sóılep kele jatty: — Qalaı, táýirsiz be?

Taıman da osy sózdi únsiz aıtqandaı, ádeppen sál ıilip, iltıfat kórsetip turdy. Armanovtyń úninen bir jylylyq, jaıly jylylyq esedi. Dekanda da, stýdentte de syrqat adamnyń halin qınala uqqan, nıettes, qamqor adamdardyń yqlas-peıili bar. Tipti qaltqysyz peıil. Osyny túısingen Mýsın úzip-úzip:

— Otyryńyz. Taıman shyraǵym, otyr. Jaman emespin... Aman-jaqsymysyńdar? — degen. Osy sózdi aıtqanda munyń óziniń de bir túrli ishi jylyp, pensneden uıań qaraǵan kózinde qasyna kep otyryp jatqan eki jigitke áldeqalaı bir eriksiz shaǵynǵandyq bar edi.

Al, Armanovtyń oıynda ótkenniń elesi de joq: ekeýiniń arasynda tipti eshteńe bolmaǵandaı, munyń qamyn soǵyp, jyly sóılesip, biraz otyrdy. On kúnge jýyq óz leksıasynyń toqtap qalǵanyna Profesor ókinetin. Armanov ony eleń qylmaı:

— Ábden aıyqpaı ýnıversıtetti oılamańyz, — dep, ornynan tura berdi. — Mynaý Dáýrenov ekeýimiz fakúltet atynan hal bilmekke ǵana kelip edik, mazańyzdy aldyq pa, qaıttik? Al, saý turyńyz. Ýnıversıtet kollektıvi aman-esen kep, qatarǵa qosylýyńyzdy kútedi.

Mýsın Armanovtyń qolyn razylyqpen qysyp bosatty da, Taımannyń usynǵan qolyn ózine tartty:

— Shyraǵym, saǵan qatty razy boldym.

Profesordyń aıtqany gazettegi sýretten alǵan áseri ǵana edi, ony Taıman tap basyp túsingen joq.

Ekeýi shyǵyp ketti.

Mýsın jalǵyz jatyp, kóp oılandy. Álgi ekeýiniń ádeıi kelip hal suraǵany, ásirese, Armanovtyń sońǵy sózi tolǵandyrdy: "Ýnıversıtet... Kollektıv..." Kútip otyr... Joq, men salyndydaı jaǵaǵa laqtyrylǵan joq ekenmin. "Qatarǵa qosyl!" — dedi-aý ol. Onyń ózi de sol kollektıven bir múshesi ǵoı... Ol kollektıv atynan kelip otyr. Men bolsam, men... jekelik tutqynynda, dara maqsat shyrmaýynda...

54

...Keshke qaraı kún jaýdy, jeldetip, qatty jaýdy: dymqos sary japyraqtaryn tynymsyz ushyrǵan aǵash sybdyryn údete bere, záýlim terekterdi julqyp-julqyp qaldy da, birden josylyp, quıyp ketti.

Aryqtardan sarǵysh tasqyn býyrqanyp, týlaı aǵady. Asfált ústin de sel japty. Troleıbýstar laısań sýdy shashyrata keshedi.

Ýnıversıtet jataqhanasy turǵan kóshedegi sym úzilip, bir tramvaı toqtap qalyp edi, sońyndaǵy tizbek sozylyp barady. Toqtaǵan tramvaılardaǵy júrginshiler ýaqyttaryn únemdegisi- aq keletin shyǵar, biraq boraǵan nóser betke sabalap, jerge túsirer emes.

Jataqhana mańyna asfált tóselmegen; qaqpadan shyqqan júk mashına bir múıiste zirkildep turyp alyp, artqy dóńgelekterimen qoıý sazdy japalaqtata qazady. Kishkene "Moskvıchter" tas kóshege shyǵar jerdiń órinen asyp túse almaı, umtyla bere keıin syrǵıdy.

Kún ashyqta beıǵam kıingen kóshedegiler jataqhana tusyndaǵy jynys terekterdiń arasyna — yqtasynǵa tyǵylyp jatty.

Taıman Armanovtyń sońynda, ústeri malmandaı sý, jan-jaqtan jamyraı júgirgen stýdenttermen birge, jataqhana esiginen entige kirdi. Dekan álgide Mýsınnen shyqqan soń, Taımanmen birge stýdentter arasyna baryp, óz fakúltetiniń bólmelerin birer saǵat aralaı ketýdi uıǵarǵan-dy. Bulardyń sońynan Arynǵazy men Qaben de kirgen: ekeýi asfáltsyz kósheniń nashar bolatynyn qazir ǵana bilipti, Arynǵazy kekilin qolymen taraqtap, qaladaǵy komýnaldyq bólimniń bastyǵyn tabanda jamandap jatty:

— Ózi bir qyrsyz adam bolar-aý!

— A-a?.. — dedi Qaben jaǵasyn silkilep turyp: — E, óz úıiniń aldy taza bolar, qaıtsin.

— Ózin osynda turǵyzar ma edi, sonda kózi túser edi jerge.

— he-he-he, durys aıttyń, Aryn, baǵzy bir dúmsheler mashınaǵa minse, kózi aspanda ǵana bolady, — dep, Qaben qolyn shoshań etkizip, edireıe sóıledi: — Al, ómir aspanda emes, jerde ǵoı!

— Qalaı, úı irgesin jóndeý óz qoldaryńnan kelmeı me, basqada neleriń bar? — dep, Armanov ekeýin jalt qaratty. Qaben men Arynǵazy júgirip kep, dekannyń qolyn aldy.

— Keshirińiz, — dep Arynǵazy murnyn bir tartty. Osy kezde shveısar bulardyń ishinen Taımandy kóre sala stolyn aqtardy da, telegramma usyndy:

— Joldas Dáýrenov, jańa ǵana keldi, siz bolmaǵan soń ózim qol qoıa saldym.

Taıman telegrammany tereze jaryǵyna tosyp, tóne qarady:

"...Múmkindigiń bolsa tez úıge jet. Naýsha" Taıman záresi ushyp, kózi shatynap, barmaǵyn tistep qaldy. Qasyna Qaben jetip keldi:

— Qaıdan kelgen telegramma?

Taımannyń túrinen úreılengen Qaben sasqalaqtap, onyń qolyndaǵy telegrammany alyp oqı berem degende murnynyń ushyndaǵy kózildirik edenge túsip, shynysy syndy. Ol júgirip Armanovqa bardy:

— Taımannyń úıinen kelipti, tosyndaý habar sıaqty.

Óz oıyna ózi maltyqqan Taıman tereze aldynda áli tur: sulyq ta sýyq. Armanov ta telegrammany oqyp, az oılandy da, Taımanǵa:

— Qoı, úreılenetin ne bar, jaıshylyq bolar. Júr, bólmeńe baralyq. Aqyldasalyq.

Bular bólmege kirdi. Telegrammadan Sasha da shoshyp ketti. Taıman ábden abdyraǵan, ne isteýdiń babyn taba alar emes. Sonshalyq aıanyshty, árkimge bir qaraıdy, ár jerge bir otyrady.

— Sen bosqa saspa, — dep basý aıtty Armanov, — kún ashylsa, erteń úıińe úsh. Baryp qaıt, bóten eshteńe bola qoımas, sirá... Samolettiń bıletin men qarastyraıyn.

— Ózimiz de alamyz ǵoı, — dep, Sasha men Qaben jarysa sóıledi. — Siz mazalanbaı-aq qoıyńyz.

— Joq, — dep túıdi Armanov, — oqasy joq. Erteń samoletke bılet ázir bolady.

Taıman Armanovqa jaýtańdaı qarap:

— Asyly, siz mazalanbasańyzshy... — dedi. Kózi jasaýrap, titirkenińkirep aıtty: — Kókemdi telefonǵa shaqyryp, úımen sóılessem qaıter eken.

— Búgin sóılese alasyń ba?

— Qaıdan bileıin, árekettenip kórem ǵoı.

— Búgin sóılese almaısyń, — dedi Qaben: — bir kún buryn zakaz berip, peregovorǵa shaqyrtý kerek. Áneýgúni solaı ettik qoı... jáne jóndi estilmeıdi, qıyn-aq.

Armanovtyń da oıy ár saqqa júgirip, bir jaǵynan Taımandy ishteı aıap otyrǵan. Munyń da oıynda kúdik bar. Ol Taımannyń úıimen sóılesem dep bógelýin maquldamady:

— Onda turǵan ne bar, myna Semenov ta sóılese alady ǵoı, sen kidirme, ne de bolsa baryp bilersiń. Kóp oılanba, jolǵa daıyndal!

55

Búgin de bir laısań kún: tunjyr, jelkem. Qorǵasyn tústes dymqyl aspan kóp qatarly úılerge tónip, tipti tómende tur. Mezgil tús kezi bolsa da, tań atqaly kún shyqpaǵan tárizdi; kóz jeter jer túgel kókshil shynymen kómkerilgen sham sáýlesine bólengendeı kúńgirt te surǵylt.

Taý jaqtan oqtyn-oqtyn yzǵyryq soǵady, sý búrikkendeı, bet shimiriktirgendeı syzdy yzǵyryq. Záýlim terekter jıi shulǵysyp, uzaq sybyrlasady. Qaraǵash, qaıyń butaqtary syıdań tartqan, jazdy ańsap muń tókkendeı, adam janyna ózgeshe bir qulazyǵan kóńilsizdik ákeledi. Boıshań aǵashtar arasynda bulyńdap ushqan sary japyraqtar kóp, qańǵalaqtap, qalbańdap túse beredi. Býlvar ortasymen júıtkip ótken júk mashınalar qorabyna kókten japyraq jınap bara jatqandaı. Aryqtarda sý aǵady. Lapyrmaıdy, jasqana jyljyp, jaı aǵady. Keı jerinde kókshil sý emes, sarǵysh japyraqtar sirese jyljıdy.

Sasha súr shıneliniń jaǵasyn kóterip alyp, jıi adymdap júrip keledi... Múnyń kóńilinde de buıyǵy selqostyq bar...

Ol ýnıversıtetke kirdi. Ekinshi etajǵa kóterildi. Uzyn korıdordyń shet jaǵyndaǵy kók esiktiń syrtyńda, qatyrma qaǵazda jan-jaǵy órnektelgen ádemi jazý tur: "Profkom predsedateli J.Dáýletov, dúısenbi, sársenbi, senbi kúnderi kúndizgi saǵat 2-den 4-ke deıin qabyldaıdy".

Sasha qaǵazdy sydyra julyp aldy da ishke endi. Keń bólmeniń kilem tóselgen tórindegi stolda Dáýletov otyr. Bóten eshkim joq. Sasha onymen bas ızep amandasty, shınelin sheship, ildi. Qaltasynan alyp papıros tutatty da, tórge basty.

Dáýletov aldyndaǵy qaǵazǵa súzile eńkeıip, jýyq arada basyn kótere qoımady. Sasha temekisin tútindetip, janynda biraz turdy. Saǵatyna qarady: túski eki. Biraq úı ishi qara-kóleńkileý. Sasha bosaǵadaǵy túımeshikti basyp qap, sham jaqty. Dáýletovtiń qasyna qaıtyp keldi. Temekisin sóndirip, stol ústindegi kúl salǵyshqa tastady. Dáýletov aldyndaǵysyn áli oqyp otyr: mashınkaǵa bastyrylǵan on shaqty bet qaǵaz, biter emes.

Sasha shydamady, oıyn-shyny aralas:

— Ekspredsedatel, tur, ornymdy ber! — dep qaldy.

Dáýletov súzile qarady:

— Pojalýısta!

Sasha bosaǵan orynǵa otyryp jatty:

— Mynaýyń ne qaǵaz?

— Alym-berim aktisi ǵoı.

— Osynyń bári me?

Dáýletov sheti ınemen túıreýli qaǵazdyń sońǵy betin oqı otyra bas ızedi.

Telefon shyldyrady. Dáýletov umtyla berip qaıta otyrdy da, qaǵazyna úńildi. Trýbkany Sasha kóterdi:

— Iá... Joq, Semenovpyn! Iá, ıá, jańa pred... Jalpy jınalys pa, keshe ótken. Joq, sirá, bara almaspyn... Jaqsy.

Sasha trýbkany salyp qoıdy. Dáýletov Sashanyń kimmen sóıleskenin aıtpaı uǵyp, betinde azdap kúlki oınatty:

— Kelmeı jatyp shaqyra bastady ma? Talaı júgiresiń áli...

Sasha unatpaı shytynap qaldy:

— Nesi bar júgirse? Odan da ákel anaýyńdy oqyp bolsań, eseptes menimen. Dáýletov ornynan turyp, shkafqa bettedi.

— Temir sandyqty ǵana ashpa, — dedi Sasha: — Ony kaznacheı qabyldaıdy. Basqanyń bárin úı myna jerge.

Dáýletov eki shkafty qatar ashyp, birine suǵyna berdi. Eki shkaf ta papkaǵa toly, Dáýletov qushaq-qushaq qyp shyǵaryp jatyr. Stol ústi papkadan kórinbeı barady.

Sasha is kabyldaýshy emes, Dáýletovti tergep otyrǵan revızor sıaqty. Papkalardy shetinen ashyp qarap jatyp, ol azdaı: — "páleniń qaıda, túgeniń qaıda?" — dep kóp suraıdy.

— Mynalaryń nemene? Ár qaǵazǵa bir papka ashqanbysyń?

Dáýletov úndemedi.

Sasha endi bir papkanyń ishinen taǵy da bir paraq qaǵaz kórip, soǵan úńildi. Áldekimniń aryzy. Aryzdyń ár jerinde buryshtama salyna bergen: Dáýletovtiń bir ózi úsh buryshtama soǵypty. Aryz ıesi sózdi óziniń úılenetininen bastaıdy. Sasha oqı bere kilt toqtap, Dáýletovke qarady:

— Joldas! Sen profkomdy Zagsqa aınaldyrýdan saýmysyń?

Dáýletov qabaǵyn túıip ap, qarlyǵa sóıledi:

— Ne dep tursyń óziń?

— Mynaýyń ne?

Dáýletov Sashanyń janyna kep, qolyndaǵy papkaǵa eńkeıdi:

— E-e... Aqshalaı kómek bergenbiz.

Sasha:

— Jaqsy! — dep, papkany sart japty da, — Jaman! — dedi: — Jaman! Qıyr-shıyr, qym-qıǵash birdeńe! Bulaı isteýge bolmaıdy!..

"Seniń kógertkenińdi de kórermiz" degendi Dáýletov ishinen aıtyp, surlana tústi.

Dáýletov qabaǵyn túıip júr. Sasha ony elemeıdi, erkin, ashyq, oıyna kelgenin irikpeıdi:

— Keshe seni qatty synady. Esińdi de tandyrdy bilem, joldas, a! — dep kúlip qoıady.

Dáýletovtiń amaly qurıdy: shyndyq, qaıtsin?!

— Súıtýin súıtti, — dep Sashany eriksiz qoshtaıdy.

Sasha kúledi:

— Joq, ol az. Meniń Taımanym bolmady, ol bolǵanda ábden quryǵan bolar ediń!

Dáýletov qońyraıady:

— Keshegi aıǵaı-shýdy az kórip otyrsyń ba?

— Da-a! — dep oılanady Sasha. — Az emes, Dáýletov! Sen tek aıǵaı-shý deýshi bolma endigári, ol — syn, ádil syn. Sen durys túsin.

Dáýletov yzamen býlyǵyp, ózin áreń basady: "Bul nesi, basynǵany ma, álde tabalaǵany ma munyń?"

Osy kúımen júrip, ekeýi alys-beris jumysyn keshke qaraı bitirdi. Endi aktige qol qoıý ǵana qaldy.

Dáýletov dál bireý úshin júrgendeı, Sashaǵa kelip, qolyndaǵy aktini usyndy:

— Mynaǵan qol qoı!

Sasha aldy da stoldyń sýyrmasyna salyp qoıdy:

— Nege kerek bul akt saǵan? Kim suraıdy ony senen? Keńseshil-aq ekensiń óziń? Odan da álgi Hrıstoforyńdy shaqyr maǵan, jumysty sony jónge salýdan, ne birjola qýýdan bastaımyn.

Dáýletov ashýlana berip edi, Sasha oryn nusqady:

— Otyrshy kishkene. Jaraıdy, qol qoıarmyn qazir. Biraq meniń bilgim keletini bar?

Dáýletov otyrdy:

— Al, aıt!

Sasha álgidegideı emes, sál sazaryńqyrap, baısaldy sóıledi:

— Sen munda bir jyl predsedatel boldyń. Men jańa saılandym. Seniń qatelerińdi qaıtalamaýyma kómek bolsyn, ashyp aıtshy, seniń qandaı kemshiligiń boldy?

Dáýletov eriksiz jymıdy:

— Onyń nesin suraısyń? Aıtty ǵoı jurt keshe!

— A, taısaqtaısyń ba?

Sashanyń júzi sustanyp ketti:

— Bul arada eshkim joq, Dáýletov! Sen shynyńdy aıtpadyń, biraq men aıtaıyn, sen tyńda tek!

Dáýletov kirjıe tyńdady.

— Sen, — dedi Sasha, — sen qabiletsiz adam emessiń, sondyqtan da jurt bir jyl profkomnyń basyna qoıdy...

Dáýletov Sashany bólip jiberdi:

— Meni jurt qoıǵan joq, keshe sol jurt Mýsın qoıdy dep soqqan joq pa?

— Toqta, — dep gújildedi Sasha. Kózińde kenet ashý oty tutandy: — Sen kimsiń osy? — dep surap aldy da, jaýap kútpesten sampyldap ketti. — Sen — komsomolessiń, stýdentsiń, meniń partalas joldasymsyń! Men saǵan nemketti qaraı almaımyn, qalys qala almaımyn senen, — dedi.

Dáýletov mańdaıyn jıyra tiksinip, shaǵyna surady:

— Ne qyl deısiń endi maǵan?

Sasha daýsyn qaıta baıaýlatty:

— Sen shynyńdy aıtpadyń, men aıtaıyn: sen prınsıpsiz, qaraý jigitsiń. Seniń ishiń tar. Sen jaramsaq, jádigóı jigitsiń. Mine, sen kimsiń? Nege solaısyń sen? Biz ekeýmizdi kim ıtermeleıdi soǵan? — Sasha ushyp turyp, stoldy qoıyp qaldy. — Ne kerek deımin sol saǵan? Osy minińdi kórgen adammen qas bolasyń! Qaıdaǵy minez bul! Óziń jap-jas adamsyń, qaıdan taptyń sen muny?..

Dáýletov sazaryp, syzdap otyryp qaldy. Sashany azdap uǵyp otyr. Ózi tustas stýdentterdiń ishinde Dáýletov Sashany buryn da syılaıtyn. Odan ımenetin de edi.

— Keshegi jınalysta bir joldas seniń múshelik jarnadan toǵyz júz som aqsha jegenińdi aıtty. Ne degen uıat! Jurtqa qalaı qaraısyń sonymen. Senimi qaıda jurttyń saǵan degen.

Dáýletov kózin jypylyqtatyp qaldy.

— Men muny seniń ornyńdy alǵan ákim retinde aıtyp otyrǵanym joq...

— Jo-o-q, bilem ǵoı, — dep mińgirledi Dáýletov.

Sasha endi ony aıap ketti:

— Senimen bir kollektıvtemin. Birge júrmiz. Al, álgi minezderińe, qylyqtaryńa negiz bar ma bizdiń aramyzda? Menińshe, joq! Olaı bolsa sen nege negizsiz minezdiń adamysyń? Men osyny kórem de qınalamyn. Keshe jerge kirip otyrdym. Árkim-aq sol sezimde otyrdy... Dáýletov oqys eńkeıip qaldy: mańdaı aldy tóngen stol betindegi gazet ústi syrt-syrt etti.

— Qoı, sen búıtpe! Óz minińe óziń týra qara!

Keshegi jınalystan, qyzý talqydan keıin Dáýletov bir túrli jer bolyp júr edi: ókinish te, yza da, uıalý da, jabyǵý da — bári de bar. Al mynaý Sashanyń sózi onyń kóńilindegi osy sezimderge dál urdy. Dáýletov yzamen jylap otyrdy.

Esikten Qaben aptyǵyp kirdi, kire bere saǵatyna qarady:

— Ýaqyt bolypty. Apyr-aý, búgin de sóılese almaımyz ba, Sasha?

— Seniń peregovordy osy telefonǵa aýystyrǵanyń anyq pa?

— E, endi...

Telefon Qabenniń sózin bóle uzaq-uzaq syldyrady.

— Mine, mine, seni kútip tur eken, — dep, Sasha trýbkany qýana kóterdi. — Iá, ıá... Almaty tyńdap tur... Iá! Túý, qandaı nashar estiledi, ıá, ıá!.. Almaty tyńdap tur... Kim

deısiz? Naýsha?.. Iá, ıá!.. Joq, Taıman emespin, ol ushyp ketken. Keshe tańerteń ushty. Áli barǵan joq pa?.. Iá, ne jaǵdaı? Ah!..

Sashanyń kózi sharasynan shyǵa berdi.

— Ne bolǵan! — dep elegizdi Qaben.

Sasha endi telefondy únsiz-tilsiz tyńdap, trýbkany tastaı berdi de, del-sal otyra ketti. Kózine jas irkilgen, eki qolyn stolǵa salyp, sulyq qaldy.

— Ne bolǵan deımin, Sasha!

56

Túnniń bir ýaǵy edi. Bólme ishi tynysh. Anda-sanda terezeni tysyrlata jónelgen ótkinshi jańbyr dybysy bolmasa, kósheden de kóp ún estilmeıdi.

Almas kitap oqyp otyr. Qyzyq kitap: adamdy tutqyndap alady, jarqyn oılar salady, erekshe bir sergek serpin ákeledi.

"Shirkin, Gorkıı, — dep oılady Almas, — seni adam balasy tek kúshti bolý úshin, ómirdi qadirleý úshin, aqyldy bolý úshin ǵana oqýy kerek".

Adam jeńbeıtin qıyndyq bola ma? Almas joq dep uǵady. Oǵan óz tájirıbesi dálel: sabaqqa nashar edi, qazir ájeptáýir túzelip qaldy. Bári — erinbeı eńbektenýdiń nátıjesi, kúni-túni tapjylmaı kitapqa qadalýdyń nátıjesi. Qabilet, talap, talant — bári de eńbekte, bárin de eńbek týǵyzady. "Maımyldy adamǵa aınaldyrǵan" da eńbek, adamdy aqyldy etken de eńbek, adamǵa dúnıeni tóńkertken de eńbek, dúnıeni atom dáýirine ákele jatqan da eńbek!.. Qudiret emes pe?!

Al, Dosov Almas eńbek súıgish! Kedergini, qıyndyqty sonymen jeńedi, áıtpese syńar aıaǵymen ánshıin taptap ótip júrgen joq. Almas ózinen-ózi jymıyp kúldi: oıyna "ura berse kıiz qazyq jerge kiredi" degen maqal túsip edi.

Búgin gıdrogeologıadan kolokvıým ótkizilgen: Almas óte jaqsy jaýap berdi. Kýrstegilerdiń birqatary nashar daıyndalypty Almas ishteı renjip otyrdy: "Jalqaýlar! Mundaılardy aıaýdyń keregi joq. Bulardyń ishindegi eń nashary men, nasharlyqty eńbekpen jeńdim. Al, mynalardyń qaısybiri eńbek súımeıdi. Eńbek súımeý — toǵysharlyq)"

Anaý bir joly muny Armanov shaqyryp aldy. Almastyń alǵashqy kýrsterden moınynda kele jatqan boryshy bar eken: botanıka men zoologıadan kezinde emtıhan tapsyrmapty. Apyr-aı, Armanovtyń minezi qyzyq-aý, tez qubylady, jibekteı esilip otyryp kenet sustana qalady, nemese kerisinshe... Almas onymen leksıa bastalar aldynda kezdeskende raıly-aq edi, sabaqtarasymen dekanatqa shaqyrtyp, muny ómirde kórmegen adamdaı:

— Osy ýaqytqa deıin ne bitirip júrsiń? Aldap kelipsiń ǵoı! Osy jetiniń ishinde tapsyryp bol, áıtpese... — dep, aqyryp qaldy.

Almastyń betinen oty shyqty. Sol jetide bolmaǵanmen, kelesi aptadan qaldyrmaı botanıkadan da, zoologıadan da emtıhan ótkizip úlgerdi. Bul da tabys, buǵan da eńbek arqyly jetti. "Biraq, — dep oılaıdy Almas boryshtan qutylyp alǵan soń: — sol botanıkanyń, ne zoologıanyń bolashaq geolog úshin keregi qansha? Bizde osyndaı basy artyq pánder bar..."

Almas bes-on mınýt bas tynyqtyrý úshin aýaǵa shyqty. Tún kózge túrtse kórgisiz, túnek; sur kúshik erkelep, aıaǵyna oralǵan, sony da jóndep kóre almady, áıteýir ıt ekenin ǵana sezdi. Aýa da jaǵymsyz, synbyr, dymqos, munyń sergińki kóńil kúıine laıyq emes.

Ol kóp aıaldamaı, ishke qaıta kirdi. Alakóleńke qonaqúıden ótip bara jatyp, Maǵrıpanyń esigine qarady: jartylaı ashyq tur. Ortadaǵy keń bólmeniń qarańǵylyǵy sol esiktiń sańylaýynan túsken sáýlege ydyraıdy eken. Almas baryp esikten aqyryn, urlana syǵalady: Maǵrıpa tóseginde, biraq uıyqtamapty, bas jaǵyndaǵy týmbochka ústinen tógilgen elektr nurynda kitap oqyp jatyr. Kórpesin tómen ysyryńqyrap qoıypty, keýdeden joǵary jaǵy túgel aǵarańdap, jup-jumyr moınyna, aq bilegine, aq sur júzine ulasyp, ózgeshe nurly kórinedi. Almastyń júregi lúp etti de, izinshe dúrsildep, jıi soǵyp ketti...

Aıaq dybysyn sezdi me, qaıtti, Maǵrıpa basyn jastyqtan julyp alyp, jelkesin burymyna tiregendeı boldy. Almas atyp shyǵyp óz bólmesine zytty. Keldi de, túk bilmegen adamdaı, kitabyna úńile qoıdy.

Azdan soń munda bireý kirgendeı boldy. Almas artyna burylyp qarady: Maǵrıpa! Ústinde úı ishine kıetin bederli atlas halat, sonshalyq músindi, syndar. Óńinde jarqyn ajar bar, kúndegiden de sulýlana túskendeı.

Almastyń dál tóbesinde jarqyraǵan lústradan kózi uıaldy ma, esikten kire bergen Maǵrıpanyń uzyn kirpikteri aıqasa jazdap dir-dir etti:

— Sen jańa qonaq úıge bardyń ba, qaıttiń?

Almas ta sońǵy kezde erkin, "sen"-men sóılep, keıde tipti qaljyń aıtatyn. Sonysyna baǵyp, jaýap ornyna:

— Sen sulýsyń-aý osy, — dep qaldy. Munysy qaljyńy da, shyny da edi.

Maǵrıpa:

— Iá, meni bala dep...

Almas onyń sózin aıaqtatpady:

— Shyn aıtam.

— Já, odan da bir pátýaly áńgime aıtsaıshy.

— Sura, aıtaıyn.

— Sura demekshi, sen munaıshysyń, bilesiń ǵoı, osy myna meniń ústimdegi halattyń jasandy jibegi munaıdan shyǵady deıdi, sol ras pa?

— Yp-ras! Ol ol ma, men munaıdan jasalatyn nárselerdiń júzden birin ǵana aıtaıyn, sen sana, — dep, Almas ornynan turyp baryp, Maǵrıpany qasyna otyrǵyzyp aldy da, onyń saýsaqtaryn ózi búge berdi: — Kerosın, benzın, gaz, koks, otyn...

— Joq, bulardy ózim de bilem.

— Tura tursaıshy, janym-aý, sanaı ber: sabyn, rezına, parafın, grafıt, parfúmerıa, alýan túrli dáriler, eritindiler, boıaýlar, plasmassalar...

— Qoı, ras pa?

— Oıbaı, aıtyp otyrmyn ǵoı, bular júzdiń biri ǵana.

Maǵrıpa qaıran qaldy:

— Qandaı álemet nárse munaı degen...

— Eh, áıtpese men otyzǵa kelgende oqýshy bolyp nesine álektenemin, — dep, Almas Maǵrıpaǵa súıkene tústi. — Sen ne bildiń, búginde men ózimdi ózim synap kórip, ózimnen ózim biraz ózgerister baıqap júrmin.

— Ras, — dep, Maǵrıpa Almasqa kirpigin qadap, kúlimdeı qarady. — Ras, ózgerip barasyń óziń.

— Joq-aý, ras bolǵanda bylaı, buryn seniń qasyńda ońasha turǵanyma qysylatyn edim, qazir bir túrli jerim keńip júr...

— Já, — dep tıyp tastady Maǵrıpa, — qaljyńdy qoıshy. Kimdi oqydyń, uzaq oqydyń ǵoı!

— Gorkııdi. Óziń she?

— Dostoevskııdiń "Qylmys pen jazasyn" oqydym. Ǵajap nárse. Búgin uıqym keler emes.

— Nege?

— Qorqam. Qyzyǵyp-aq oqydym, biraq... elegizip, úreılenip turyp kettim.

Almas raqattana kúldi. Sodan soń Maǵrıpany kinálaı sóıledi:

— Ylǵı sondaı kitaptardy oqısyń. Nege óıtesiń? Endi sen ketpe, Gorkııdi oqy, eń bolmasa bir áńgimesin oqyshy, jigerlenip shyǵa kelesiń.

Maǵrıpa qos burymyn aldyna alyp, qolymen sylap otyrdy:

— Dostoevskıı, shynynda da, úreıli jazýshy.

— Úreıi bylaı tursyn, adamnyń jigerin qum etedi.

Kenet esik qaǵyldy. Ekeýi de qatar tura keldi. Maǵrıpa tipti kúdiktenip, qorqyp tur... Almasqa qarap kúle sóıledi:

— Bul kim beıýaqta júrgen. Raskolnıkov emes pe?

Almas esik ashýǵa bara jatty. Maǵrıpa saqtandyryp tur:

— Baıqap ash, Almas. "Bu kim?" — dep al!

Maǵrıpa áldeneden qysyldy. Tez basyp, qarsy esikke — óz bólmesine kirip ketti.

Almas esik aldynda:

— Bu kim?

Esik syrtynan tanys daýys:

— Biz ǵoı, ashshy, Almas!

Úıge Sasha, Qaben, Arynǵazy kirdi. Almas esikti jaýyp, senektiń shamyn jaǵyp, tańdanyp jatyr:

— Tún ortasynda bularyń qaı júris?

Bári de Almaspen salqyn amandasyp, jym-jyrt tórgi bólmege bettedi. Qabaqtary qatý, ónderi surǵylt, júdeý.

Almas áldeneden seziktenip, óz bólmesine kirgenshe til qatpady.

— Otyr! — dedi Sasha Almasqa. — Sen Taımannyń úıine ketkenin bilýshi me ediń?

— E, bilmeı... aeroportqa birge shyǵaryp salǵanymyz qaıda?

— A... ıá, solaı eken ǵoı. Al, biz búgin onyń úıimen sóılestik.

— Iá, ne eken?

— Ákesi qaıtys bolypty.

Almas basqa urǵandaı baj etip:

— Qoıshy! — dedi. — Qoıshy!.. Oıbaı-aý, endi... alyp-ushyp, telegramma bere qoıǵandary nesi eken?

— Bir reti bar shyǵar, — dedi Sasha oılana sozyp, — árilese, báribir túbi jatpaıtyn jat oqıǵa bolsa, kóp keshikpeı, bultaqsyz, týra bilip-kórgeni, kóńil sýytqany da jón. Qashan da bolsa báribir, mundaı aýyr qasiretti sen jeńildete almaısyń. Qaıǵyny tek ýaqyt qana emdeıdi.

Arynǵazy búk túsip domalanyp, tómen tuqyryp qalǵan. Qaben murnynyń ushynan shynysy synyq kózildirigin alyp, qol oramalymen isińki kózin súrtti. Almas ne isterge bilmeı ydyrynyp, esikke baryp:

— Maǵrıpa, beri kelshi, — dedi de, anaý kelgen soń odan aqyl suraǵandaı. — Taımannyń papasy qaıtys bolypty, endi qaıttik?

Maǵrıpa da kilt kidirip, sóz tappaı, sulyq turdy.

— Áńgime bylaı, — dedi Qaben Almasqa, — qaıtetin eshteńesi joq, amal neshik. Biz búgin Armanovta boldyq, Saparovqa jolyqtyq, solardyń keńesi boıynsha, qazir Taımanǵa bar jylylyǵymyzdy tógip, hat jazamyz. Soǵan keldik.

— Saparov bas bolyp, bárimiz qol qoıamyz da, dereý avıapochtamen jiberemiz, — dedi Sasha. — Bulaısha nazar aýdarý Taımanǵa úlken súıeý bolady. Ol bir kúrt ketetin, oqys sezimniń adamy, tipti oqýyn tastap ketýi múmkin.

— Durys eken, — dep kúrsine qoshtady Almas, — bularyń durys eken.

57

Shirkin, qyz júregi!

Erteńgisin leksıaǵa barmaq bop, jataq úıden shyqqan Nádıa ózinen syryq boıy jerde qozǵala bere qaıta toqtaı qalǵan taksıdi kórdi. Mashınada úsh-tórt kisi bar. Aldyńǵy kabınadan Taıman tústi de beri basty. Óńi qup-qý, aýrýdan turǵandaı, adam aıaǵandaı. Taıman dál qarsy aldyna kelgenshe Nádıa odan kóz aıyrmady, "qaıda sabylyp barasyz?" — degen suraqty da shoshyna jaýdyraǵan kózimen aıtty.

Taıman júzin kúshpen jylytyp, qol usyndy:

— Saý bolyńyz, Nádıa. Úıime baryp qaıtýǵa týra keldi.

— Nege? — dep qalǵanyn Nádıanyń ózi ańǵarǵan joq. Taıman sózin ǵana estidi:

— Bilmeımin, shaqyrtyp jatyr.

Eriksiz adamdaı, mashınaǵa da bireý jetektep aparyp, zorlyqpen otyrǵyzǵandaı edi. Nádıa qazyqtaı qalshıyp turyp qaldy, mashına zý ete shyqty.

Mine, buǵan eki-aq kún ótti. Al, Nádıa tynyshtyqtan aıyryldy, oıynda Taıman ǵana júrdi: sol jigitti saǵyna ma, oısha izdeı me, áıteýir áldenege alań edi. Munshalyq sezimge negiz bolǵandaı ne bar? Taıman bul qyzben ońasha bir-aq ret kezdesti. Onda ne ańǵartty? Jóndi eshteńe aıta almaǵan: ekeýi aı astyńda, gúl arasynda qoltyqtasyp, uzaq júrdi. Keıde Taıman bir nárse aıtpaq bop, Nádıaǵa bar denesimen buryla qaraǵanda onyń qyz bileginen ustaǵan qoly bolmashy dirildeıdi... Bary sol ǵana. Al, ekeýiniń áńgimesi jalpy ómir týraly, keıbir adamdar jaıynda, baqyt jóninde bolady. Biraq osynyń ózi bulardyń biraz túkpirin ashyp, tanytyp tastaǵandy.

Sońǵy kúnderi keıde ýnıversıtet ishinde, ne jataqúı vestıbúlinde Nádıaǵa Taıman tap bolyp qalady. Mundaıda Nádıa tek qyzdarǵa ǵana tán berik órlik pen bıtaraptyqqa baǵyp, jaı sypaıy ǵana amandasyp ótetin. Taıman, árıne, Nádıanyń kidirgenin, az da bolsa til qatysyp, qasynda bolǵanyn qalaıdy. Biraq yńǵaıyn tappaı, uıala ımenip qala beredi. Nádıa áldenege asyqqandaı tez basyp, júrip ketedi. Al, shynynda ol eshteńege de asyqqan joq. Ketip bara jatqan qalpy, artyna qaıyrylyp qaramasa da, Taımannyń ózine qadalyp, umsynyp qalǵanyn sezip, onyń kóz nuryna jylyǵandaı bolady. Sóıtip bara jatyp ókinedi: "Nege asyqtym? Nege toqtap áńgimelespedim? Álde bir syltaý taýyp, qaıta oralyp barsam ba eken?.."

Biraq qyzdyń bul osaldyǵyn da órligi jeńedi: qaıtyp barmaıdy.

Keıde qyzdar arasynda jigitter jóninde áńgime bolady. Keıde sol áńgimelerde Taıman aty atalady. Sonda Nádıa júregi názik tolqyp qalady. Betinde qyzǵylt nur oınap, ásheıin jóninde otyrǵan adamǵa uqsaıdy. Al, ishteı álgi qyzdardyń Taıman atyn ataı túskenin, maqtaı túskenin qalap otyrady.

Bir qyz:

— Ol kim Taıman degen, áne bir dóńmuryn jigit emes pe? — deıdi.

— Joq, qyrmuryn jigit...

Osy eki qyzdyń sózi de durys: Taıman dóńmuryn da jigit, qyrmuryn da jigit. Nádıa alǵash kezdeskende bul rasynda da taý adamyndaı biraz dórekileý, dóńmuryn kóringen. Ózi de sál dórekileý, oralymsyzdaý sıaqty edi. Biraq keıingi kúnderde kóz úırene kele álgi dóńmúryn qyrlanyp, ádemilenip bara jatty.

Nádıa kóshede kele jatady. Árıne, jigitter kóp. Adamdardyń da túri bar ǵoı. Álgi jigitterdiń keıbireýi tipti kózin qylmyńdatyp, buǵan ádeıi qadalyp, qydyńdap, qylt-qylt etip ótedi. Nádıa tómen qarap, tańdanyp bara jatady: "Ne degen anaıy sezimniń adamy?"

Sonda Taıman bulardyń bárinen erek, bólek kórinip qalady da, kóz aldyna jyp-jyly, up-uıań, asa súıkimdi keskinde elesteıdi...

Keshe keshte Nádıany bir joldas qyzy týǵan kúnine arnaǵan keshine shaqyrdy. Osy arada tuńǵysh ret, eger Taıman bolsa "birge barsaq" degen usynys jasaýdy nıet etti. Biraq Taıman joq. Sashany tappady. Ózi jalǵyz ketti.

Keshke biraz adam jınalǵan eken. Keıbir qyzdar jigitterimen kelipti. Keıbir jigitter jalǵyz kelipti. Nádıa Taımannyń bolmaǵanyn ókine oılady.

Bir jigittiń minezi Nádıaǵa áser etti. Ózgeshe bir uıańdyǵy bar jigit tárizdi. Taımanda da sondaı minez bar ǵoı! Jáne, óziniń kóz janary Taımannan aýmaǵan: aqyldy, nurly kóz.

Jigit Nádıanyń, bul sulý qyzdyń ózine qaraı bergenin sezip qap, bıge shaqyrdy. Nádıa kóndi. Kóp ishinde dóńgelenip bular da júrdi. Bılep júrgenderi válsbaston edi. Qıǵash adymdap, teńsele yrǵalǵanda, ásirese urshyqtaı úıirilip, zyrǵyp-zyrǵyp ketken sátterde jigit Nádıany ash belinen qattyraq ustap, ózine qysa tartyp qaldy. Nádıa keri serpilip, "olaı etpeńiz!" degendi qımylmen uqtyrdy. Biraq anaý qumarpazdaý adam eken, taǵy da álgi minezin kórsetti. Nádıa uıatty qoıyp, bı bitpesten bas tartty da, jigitke qadala qarap:

— Boldym. Bosatyńyz! — dedi.

Jigit amalsyz moıynsunyp, ornyna ákep otyrǵyzdy. Nádıa jigitti jek kóre bastady. Endi onyń Taımanǵa uqsastyǵy kórinbeı bara jatty.

Bir qaǵa beriste jigit Nádıaǵa jaqyn kep, sybyrmen ǵana:

— Sizben sóılesýge bola ma? — dedi.

Nádıa tiksinip qaldy:

— Ol ne sóz?

— Bylaı baralyq-taǵy, syr aıtqym kelip edi.

— Ol ne syr? Aıtyńyz.

Jigit qyzdyń qozǵalmas qalpyn kórip, qasyna otyrdy. Endi birde beti narttanyp:

— Men sizdi súıemin, — dep qaldy.

Nádıa orynan ushyp turdy da, shapshań kıinip, jónele berdi.

Kesh ıesi qyz sońynan ile júgire shyqty.

— Nádıash, qaıda kettiń?

— Basym aýyrdy. Qosh!

— Toqta!

— Keshir. Raqmet! Qosh!

Nádıa júgire jóneldi.

Árıne, munysy retsiz minez. Ony keıin sezdi. Biraq qaıtqan joq. Júgire aıańdap kele jatty. Taıman bolsa dál osy joly bar órligin jıyp qoıyp, týra baryp shaǵynar edi, ol joq. Degenmen, Nádıa eń bolmasa Sashaǵa jolyqqysy keldi.

Ashýmen kelgen betinde Nádıa týra Taımandardyń bólmesine kirdi. Munda Sasha jáne bir-eki jigit otyrdy. Nádıa uıalyp qaldy. Biraq shyǵa jónelý odan da uıat edi. Jigitter oryndyq qoıdy, bul otyrdy. Sasha túsi kúl bop otyryp, Nádıaǵa sonshalyq sýyq, sonshalyq jat habar aıtty. Nádıa kózi sharasynan shyǵa tyńdap, únsiz burylyp ketti. Taımanǵa degen saǵynysh endi aıanyshqa aınaldy. Anaý bir túnde Taıman buǵan ákesin áńgimelegen, ǵajap raımen raqattana sheshilip, súısine áńgimelegen. Ákesimen ekeýiniń bolashaq jumystaryn, josparyn aıtqan. Sol ákesi, Taımannyń súıikti ákesi dúnıe salypty, Taıman munyń kóz aldyna sonshalyq bir aıanyshty halde elestedi...

Nádıa Sasha qasynan ushyp turyp, julqynyp shyǵyp ketti. Óz bólmesine keldi. Jasqa býlyǵyp, kereýetine otyra ketti de, jastyqqa betin basyp, óksip-óksip aldy.

Naǵıma shoshyp:

— Ne boldy saǵan, munyń ne? — dep surady.

Jastyqqa tunshyqqan Nádıanyń úni aýlaqtan, úı syrtynan emis-emis estilgendeı edi:

— Suramashy... Jylaǵym keledi...

58

Taımandy bir meıirimsiz qol shalǵaı aspannan, zymyraý qıannan tastap-tastap jibergendeı boldy: juldyzdaı úzilip, aǵyp-aǵyp ketedi. Ókpesi aýzyna tyǵylady. Basy aınalyp, kózi qaraýytty. Jumsaq kreslo da muny tastaı jónelip, tómen zyta julqynyp qalady. Taıman taban tirer taıanysh tappaı qarmanyp kep, kreslonyń arqa tireýine qulaı loqsıdy. Jurttyń bári úreıli, úrpıise qalypty. Áldekim art jaqtan:

— Áýe apaty boldy-aý, — degendi zarlap aıtty. Jolaýshylar ishinen bir egde erkek qana batyldyq etip, táltirektep baryp terezege úńilgen: sol boıda pılotka renish aıtyp jatyr:

— Myna anturǵan qyra ma, janym-aý! Dál aeroport ústinde quldyrap kelemiz.

— Qoı qalyqtar.

— Sóıter, báse, qonamyz ǵoı.

Samolet aýada bulqynǵandaı bir oqys qımyl jasap baryp, zorǵa boı túzedi. Jurt aıaǵy endi-endi ǵana tireý taýyp, kreslolar da adamdardy qopań etkizip qaǵyp alyp jatty.

Samolet Munaı qalasynyń ústinde qalyqtap júr edi. Ekıpaj kabınasynan shyqqan formaly kisi kópten keshirim suraǵandaı júzin jylytyp keledi:

— Qoryqpańyzdar, dostar, qazir aman-esen qonamyz.

Aeroportqa taıana bergende qoıý tumanǵa kıligip, baǵyttan biraz jańylyp baryp, aýa apanynan ótkenderin ádeıi aıtqan joq.

Samoletten túskende Taımannyń basy meń-zeń, denesi del-sal edi.

Tumandy tún. Dymqos aýa benzın ıisine aınalyp ketkendeı. Arqa jaq tutasqan qoıý qarańǵylyq. Taıman basyn torlaǵan sońǵy úsh kúngi shytyrman oı tumanyndaı túneredi. Qala jaqtan bolmashy sáýle bozǵyldanyp, Taıman zerdesindegi azdaǵan úmitteı jyltyraıdy, biraq tumandy serpip túre alar emes.

Taımandy jol emes, oı qajytqan-dy: jańbyrdyń kesirinen samolet ushpaı, Qaraǵandyda bir kún, bir tún kidirgen. Keıin áıteýir jańbyr aıyqty, biraq Taıman basynan oı aıyqqan joq. Jáne bir ǵajap bar: buryn, kelgen saıyn ystyq sezimge bólep, qushaǵyna tartatyn bul qala búgin Taımanǵa ádetten tys jat kórindi. Osynaý kúzgi túnde tunjyr tumanǵa búrkenip ap, myna jigitke syrt aınalǵandaı sýyq ta sulyq edi. "Kim shaqyrdy seni, beıýaqta sabylyp qaıdan júrsiń?" — dep jatyrqaǵandaı. Tún ishinde túndeı kúńgirt, jumbaq syr saqtap, Taımanǵa tipti oqshaý úreı týǵyzady. Bulyńdaǵan bir tıanaqsyz sezim jigittiń jan-júregin shymshyp-shymshyp ótedi: "Ne sumdyq bar munda, nege dýshar boldym?.." Óziniń osy haline taǵy da sener-senbesin bilmeı, tós qaltasynan bir japyraq qaǵaz alyp, aeroport alańyndaǵy jaryqqa tosty da, kirpigi qylaýlanǵan kózin súrtip jáne bir oqydy: Taımandy jel aıdaǵan qańbaqtaı domalatyp ákelgen osy qaýyrt telegramma...

"Bul ne hal? Úıim órtenip ketti me? Onda meni shaqyrtyp qaıtedi? Álde... kókem, mamam... biri jazym boldy ma, ne aýyr naýqas pa?.." Túpsiz, tuńǵıyq oılar. Áke-sheshesin, ne inisin — birin de jamanatqa qımaıdy. Tek jaman da bolsa bir apatty — jandary aman qap, úıi órtenip ketkenin qalaıdy. Taryqqanda tiler "jaqsylyǵy" sol-aq! Biraq oı tumanyn bul da aıyqtyra almaıdy. Endi birde áldeqaıdan quıyndaı uıytqyp kep, sonyń bárinen túńilý sezimi taǵy soǵyp ótedi...

Degenmen, bul jalǵyzdyqtan qutylý úshin tezirek úıine jetip, ákesin tapqysy keldi. Myna shyrmaýdan tek sol ǵana, aıaýly asyl ákesi ǵana qol ushyn berip, qutqaryp alyp shyǵady. Taıman sonyń panasyn, ystyq qushaǵyn, otty meıirimin izdedi. Jumbaq oılardyń sheshýin ákesimen birge tappaq boldy.

...Mine, Taıman taksımen kelip, úıiniń irgesine tústi. Mashına dúr etip jónele berdi, aınala qaıtadan qońyraıyp, kúńgirt tartty. Ol jeńil chemodanyn ala úıine burylyp, kilt toqtady. Úıi báz-baıaǵy qalpynda, órtenbepti. Terezelerinen qyzǵylt jaryq kórinedi — áli jatpaǵan bolsa kerek. Jalǵyz-aq osy mań sonshalyq jansyz, oshań etken esh nárse baıqalmaıdy. Bul ara ylǵı osylaı qybyrsyz ba edi, álde búgin ǵana qulazyp tur ma? Nege bireý kórinbeıdi?!

Ras. Mynaý turǵan Taımannyń óz úıi, baspanasy, uıasy, biraq ol munda kezdeısoq, beıýaqta kelgisi kelmep edi...

Ol selt etip, esin jıǵandaı boldy. Aldynan áldekim qarańdap ótken, Taıman umtyla bere irkildi: bóten bireý, jóninde júrgen kóldeneń adam. Biraq osynyń ózi Taıman júregin jylytyp ketti. Bıyl jazdaǵy jańbyrly túnde dál álgi adam júrip ótken jerden ákesi-ushyrasyp, ǵajap bir meıirim, artyqsha minez kórsetken. Sol eles kóz aldyna kele qaldy da, shuǵyl serpildi. Taıman jebeleı basyp, qoraǵa kirdi. Mine, syrtqy esik, — ashyq tur. Senek jaryq. Qazir Taıman kirip barady, aldynan bar meıirimin betine jıyp, kózinen shuǵyla tógip ákesi shyǵady:

— Qanatym, — dep, muny qushaqqa alady. — Keldiń be, shybynym, — deıdi ákesi. Betinen qushyrlana súıedi, balasyn baýyryna basyp, uzaq turady.

Taımannyń óneboıy shymyrlap, jibip ketti. Beti qyz-qyz qaınap, mańdaıyna áke demi, ulpadaı jumsaq, az dirildi áke demi tıgendeı boldy. Qulaǵy da qazir, mine, qazir ǵana esikten attaı bere estıtin maıda qońyr áke únine eleńdegendeı. Taıman endi nege de bolsa berik bel baılap, júrek toqtatty. Kózdi jumyp, esh nársege qaıyrylmastan týra áke qushaǵyna enip ap:

— Al, taǵdyr, ne daıyndap ediń maǵan, ashshy sybaǵań qane maǵan usynar, — dep qıyndyqqa tik qaramaq boldy.

Ol senekke kirip keldi. Dál osy sátte aýyz úıdiń esigi de baıaý ashyla bergen, Taıman chemodanyn jerge tastap jiberip, sol esiktiń arǵy jaǵynan endi-endi shyǵa keler ákesin kútti. Kózi shoqtaı jaınap, qushaǵy da ebedeısiz jaıyla berdi. Joq, úıden ákesi emes, inisi shyqty. Kishkene Qońyrdyń qabaǵy qalyń, kózi isińki kórindi. Júzi tym júdeý. Esikten beri attaǵanda senektegi ashyq, ótkir jaryqtan jasqanyp, kózi jybyrlaı qystyǵa bere Taımandy tanyp, arqasynan bir qarýly topshy soǵyp ótkendeı ushyp kep, munyń qushaǵyna qulady. Kishkene inisi shyńǵyryp jylap jiberdi. Taıman esten tanǵandaı, qur, dármensiz qarmap, ári qushaǵyndaǵy inisiniń álgi bir júdeý ajaryn aıap, ári úı ishindegi sumdyq úreıge týra umtylyp, basa berdi. Aldynan Naýsha, taǵy birer er adam kórindi. Naýsha:

— Oıpyrym-aı, Taımanbysyń! — degen. Ári kishi balasynyń daýsyna úreılenip, ári Naýsha sózine eleńdep, Aıjan da tórgi úıden aýyr qozǵala beri bettegen eken.

— Qaraǵym-aý, mynaý Taıjan ba?.. Ún-túnsiz... — dep, balasyn qushaqtaı aldy da, shydamaı demi dirildep, dybys shyǵarmaı óksip-óksip aldy. Nege ekenin ózi de kúńgirt uǵady, áıteýir Taıman ana qushaǵynan tez bosanyp, tórgi bólmege kirdi. Sońynan anasy jabysyp, aldynan inisi oralyp júr. İnisin baýyryna basyp ap, úı ishin kózimen tinte bastady. Tórde bir shal, bir-eki qartań áıel otyrǵan, olar da oryndarynan kóterile berdi. Taıman tórt buryshty túgel bir sholyp ótip, shalǵa qadaldy:

— Kókem qaıda?..

Shal sasqalaqtap, saqalyn shoshańdata:

— Qaraǵym balam, basylshy, balam... — deı bergen. Álgi qartań áıeldiń biri ekinshisine áldeqandaı esirkegendikpen baıaý sybyrlap:

— Jazǵan-aı, estimegen ǵoı... — degendeı boldy.

Taıman júregin muz jaılap aldy. Qushaǵyn jazyp jiberip, inisin tastaı bere Aıjanǵa burylyp, kózi sharasynan shyǵa, aýzy kemseń-kemseń etti:

— Sonda... sonda... kókem...

Ánshıinde salmaqty Aıjan bul arada ebelekteı ushyp:

— Qulynym... — dep, eńirep qoıa berdi.

Taımannyń kóz aldy tegis teńselip ketti.

59

Taıman tórde, jerde jatyr. Úı ishinde biraz adam bar: kórshiler, Dáýrenniń birge istegen dos-joldastary. Birazyn Taıman shyramytady, biraq qaıda, qashan kórgeni esinde joq. Onyń bar nazary, kóz janary buǵan sonaý qabyrǵadan, bıikten kúle qaraǵan sýrette — ákesiniń portretinde. Taıman soǵan egile, emirene qaraıdy. Eki kózinen ystyq jas eki jaqqa jylyp aǵyp, jelkesinen túıisedi de, mamyq jastyqqa sińedi. Keıde basyn tósekten julyp ap, qyzarǵan jasty kózin jan-jaǵyna júgirtedi: ár adamnyń arasynan ákesin izdeıdi. Jerge kilem ústine jaıylǵan dastarqandy qorshalaı alqa-qotan otyrǵan jurt buǵan jaýtańdasyp, qarasyp qalady. Anasy bas jaǵynan eńkeıip:

— Qaraǵym, shóldediń ǵoı, bir shyny shaı ishshi, — dep jalynady.

Esik jaqtaǵy qos samaýyrdan eki jasań áıel shaı quıyp otyr. Sol tusta Naýsha da, soǵan jalǵas ylǵı erkekter otyr; ıin tirese, Taıman jatqan jerge deıin sozylady. Sol qanatta Aıjan, odan ári áıelder tizbegi ekinshi samaýyrǵa baryp tireledi. Bári de osy úıdiń bir úlken jumysyn bitirgendeı, shaı iship, baýyrsaq, maı, qýyrdaqqa umtylysqan. Orta tusta baǵanaǵy saqaldy shal otyr, saqalyn ýystaı esinep:

— Iah, alla! — dep, baryp, múlgip qalady.

Osy shal Taımanǵa tipti unamaıdy. Osy úıdiń ishindegi osy otyrys ta bir súreńsiz ómirdeı.

Baǵana shaıdan buryn Taıman esin jıyp, bolǵan jaıdy túgel estigen. Munan tórt kún buryn Qubajon ústindegi burǵylaý kezinde skvajına aýzynda turǵan Dáýrenge oqystan úzilgen blok túsip, mıyna qan quıylǵan da, sodan qaza taýypty. Myna otyrǵandar sony jerlegender eken. Taımannyń bul jaıǵa tipti sengisi kelmeıdi. Esik ár ashylǵan saıyn oǵan kókesi kúlip, kirip kele jatqandaı kórinedi. Biraq basqalar:

— Kesh jaryq!

— Qaıyrly kesh!

— Aman-tútelsińder me?

— Qalǵandarynyń qaıyryn bersin! — dep, ylǵı bir jat, oǵash tildeskender.

Taıman ózi es bilgeli óz úıinen ólik shyqqanyn kórmegen. Ákesiniń qazasyn da kóre almaı qaldy. Sondyqtan onyń dál búgin jaryq dúnıede joq ekenine senbeıdi. Al, mynaý úı ishindegi qubylys, kóńil aıtý, nıet bildirý, qaıǵyǵa ortaqtasý, taǵy sondaı yrǵyljyń birdeńeler buǵan múlde jat kórindi.

Taıman "Abaı" romanyn súıip oqyǵan. Sonda Bójeıdiń ólimi, Bójeıdiń asy sýretteletin jerler buǵan bir bıtanys dúnıedeı qyzyq kórinetin. Mynaý úı ishindegi qubylystardyń keı jeri keıde soǵan uqsap ketetin sıaqty. Munysy keıde ózine tús-qıaldaı, sol romandaǵy jaǵdaıdy bul óz basynan oısha keshirip jatqandaı kórinedi de, endi birde dir etip shoshyp, osy kórinisterdiń bárinen túńilip ketedi. Óziniń shaǵyn semásy, shapaǵatty uıasy oıda joqta osynsha qara jamylǵanyna kóndige almaı, jany túrshigedi.

60

Tań ata Taıman ákesin taǵy izdedi. Bul túnimen dóńbekship jatyp, tek tań biline ǵana kózi ilingen edi. Oıansa, sáske tús: úıde óz adamdary — Aıjan men Qońyr ǵana qalǵan-dy. Tósekte shalqasynan jatqan qalpy, taǵy da solqyldap jylady. Sodan soń tereze syrtynan júrip ótken áldekimniń jótkirgenin estip, ushyp turdy da, qazyqtaı shanshylyp otyryp qaldy: qazir, dál qazir, endi-endi ákesi kirip keletindeı, osy úıdiń ishinde onyń ózine tanys súıkimdi qońyr daýsy saırap qoıa beretindeı kórinip ketti. Júregi eljirep, boıy beıjaı bop, esik jaqqa umtyla, umsyna berdi.

Aldyńǵy úıden Aıjan kirdi, baıaý til qatty:

— Qarǵam, ózińdi óziń jeı berme. Jylaǵannan ólgen áke tiriler bolsa, Qońyrjan ekeýmiz jas tógip baqtyq. Sergishi, janym.

Taıman kózin jasqa toltyryp, anasyna qarady. Júıesi taǵy bosap edi. Bul joly anasyn, onyń mynaý sharasyz, múskin qalpyn aıap, únsiz egilgen. Ornynan turdy. Kıindi. Aýyz úıge baryp, jýyndy. Kereýet basynda ilýli turǵan bet oramaldy alyp, betine aparǵanda, áldene sezgendeı jany taǵy egildi. Múmkin, budan bir jeti, ne on kún buryn osy oramalǵa ǵazız áke de betin súrtti. Jarǵa jalt qarady: portret qana kúlimdep tur. Buǵan "Qulynym" dep turǵandaı. Áne, áke trýbkasyn kótergen telefon. Mine, áke basqan túkti kilem, áke jatqan kereýet. Kereýet basynda bir beshpet tur — áke kıgen beshpet... Esik ashyldy, selk etip burylyp, aýyz úıge shyqty: eshkim joq, tysqa shyqqan úı adamdarynyń dybysy bolsa kerek.

Bul da syrtqa shyqty.

— Qońyr, beri kel!

Sholanǵa anasymen birge kirip bara jatqan Qońyr jalt burylyp, beri júrdi. Buryn aǵasy bulaı shaqyrǵanda jaınap, qulshyna qýanyp, kózinen ot shashyp kele jatatyn oınaqy minez jas bala kirbıip, kóńilsiz, mynaý aǵasy aldynda áldebir qylmys jasaǵandaı jasqana basyp kele jatyr.

— Júr. Qońyrjan, júr!

— Qaıda?

— Zıratqa...

— A, kókeme me? — dep, bala júzi sál sáýlelengendeı boldy. Taıman júregin bireý jip baılap tómen tartyp qalǵandaı otyra ketti. Álgi bir sózder sumdyq edi. Sol sózder eriksiz, tipti kádimgideı tabıǵı aıtylyp tur. Ne degen jat uǵym: zırat — áke! Taıman "zıratqa baraıyq!" dese, Qońyr "kókeme me?" deıdi. Jáne osyǵan júzi jylyp, kádimgideı qýana jazdaıdy. 0, sumdyq! Zıratta adam kóńiline jylylyq ákeletini me?

Aǵaly-inili ekeýi qala shetindegi zıratqa kele jatty.

Ýaqyt sáske tús kezi, biraq kún joq. Taıman men Qońyr kele jatqan jer ǵana bos qýys, aınala túgel aspanmen astasyp ketkendeı, qoıý sur tuman. Oq boıy alystan munartyp, qymtanyp, kózge jóndi ilikpeıdi.

Ekeýi bir-birine til qatyspastan, ıyqtary túsken qalpy, qabir basyna keldi. Qońyr Taımannyń aldyn orańqyrap, adymdańqyrap baryp, bıik úıilgen qyzyl topyraq qasyna toqtap, artyna buryldy da, jete bergen Taımanǵa móldireı qarap:

— Mine, kókem! — dep qaldy...

61

Sońǵy kúnderdegi qaıǵy-qarbalastardan ábden qajyǵan Taıman zırat basynan qaıtyp úıine kelip, tórgi bólmede — kereýetten bergi qaly kilem ústine tóselgen shaıy kórpe shetindegi kópshikke qısaıa ketip edi, qatyp uıyqtap qalypty.

Bireý sonshalyq mápelep, jumsaq alaqanymen mańdaıynan jaılap sıpaǵandaı bolǵan; kózin ashsa, anasy eken:

— Qaraǵym, saǵan bir kisi kelip otyr.

Aýyz úıge shyqty da tań qaldy: kire beristegi bylǵary dıvanda Mýsın otyr. Taıman sálemdespek bop qolyn usynyp edi, anaý ornynan naıqala turyp, qushaǵyn jaıdy. Jaqyndaı bergen shákirtin qaýsyra qushaqtap, ózgeshe bir jyly meıirimmen betinen súıdi.

Úsheýi úsh jaǵynan kelip, ún-túnsiz stol janyna otyrdy. Aldyna Aıjan aq oramal tastaǵan soń, Mýsın kúbirlep quran oqydy. Úsheýi de betterin sıpap bata qyldy.

Sóıtip, Mýsın o dúnıege ketken adam aldyndaǵy musylmandyq paryzynan qutylǵandaı jeńileıip alyp, endi bu dúnıede qalǵandarǵa qarata óziniń jaı-jaǵdaıyn baıandaı bastady:

— Jolaýshylap kele jatyr edim, at basyn saǵan arnaıy burdym, Taıman, — dedi de Aıjanǵa qarady. — Meni bilmeısiz ǵoı, árıne, men myna balańyzdyń aqylshysymyn... Senderge kóńil aıtaıyn dep keldim, báıbishe! Mundaıda sóz taýyp til bezeý de qıyn... — dep baryp irkilip, sál demikkendeı yńyranyp biraz otyrdy da ári qaraı kenet serpile sóılep ketti. — Zadynda, qýansaq ta, qýarsaq ta aqyl surar abyzymyz, aldyna júginer arýaǵymyz Abaı ǵoı. Bylaı depti-aý sol sabaz:

"Adamzat búgin adam, erteń topyraq,

Búgingi ómir jarqyldap aldar biraq.

Erteń óziń qaıdasyń, bilemisiń,

Ólmek úshin týǵansyń, oıla, shyraq"

Taıman tańdansa, tańdanǵandaı: mynaý bul biletin burynǵy Mýsın emes, ózgerip ketipti. Ózinde buryn syrt kózge baıqala bermeıtin bir salıqaly, sarabdal minez paıda bolǵandaı. Ózi sonshalyq kósheli, oıly. İshimdegimdi kim biledi dep kóbine tomaǵa-tuıyq júretin, topqa kire qalsa tóńireginen túgel kúdiktenip tońtorys otyratyn ádettegi jumbaq qalpy joq, aqtaryla ashylyn, sheshile, kósile sóıleıdi.

Shaı-sýdan keıin Mýsın búgin tań ata kelip túsken meımanhanaǵa barǵysy keldi. Keshki poezben júrip ketpek kórinedi. Alaıda áńgimesin aıaqtamaı asyǵa qoımady.

— Asyly, muńdas adam syrlas, — dedi ol Taımanǵa. — Meniń halim de seniki sekildi. Sonaý bir surapyl súrgin kezinde Reseıge, Sarataý jaqqa bas saýǵalap qashyp ketken ákemniń jalǵyz inisi bar edi. Soǵan ýaqyt bolyp, sony jerlep kele jatyrmyn. Sodan jol-jónekeı seniń qalańa soǵyp, bıyl jazda ózderińmen birge kele almaǵan qujattarymdy retke keltirip, sapar kýáligine mór bastyra keteıin dep kelsem, seniń kókeńniń habaryn estigenim...

Mýsınniń qalaýymen ekeýi tórgi bólmege kóshti. Taǵy bir bımálim shyndyq osy arada ashyla jazdady da, osynaý ońasha bólmedegi ońasha áńgime Taımandy tańdandyrǵan ústine tańdandyra tústi.

— Taıman, shyraǵym, ekeýmizdi kútpegen jerden qudaı kezdestirdi, — dep, Mýsın tórgi bólmedegi baǵana Taıman jatqan kórpege qısaıa bere kópshikke shyntaǵyn tirep, tereń bir kúrsinip aldy. — Búgin meniń týǵan kúnim. Pende bop bul dúnıege kelgenime attaı qyryq alty jyl tolyp, qyryq jetige ketti. Osy jyldar ishinde aýzymnan shyqpaǵan ǵumyrlyq qupıam bar-dy, tiri janǵa tis jaryp kórmep edim. Endi bolmady. Kózim tiride áıteýir qaıtken kúnde de bir adamǵa aıtýym kerek. Sonyń kezi kelgen shyǵar, ishime sımaı barady.

Mýsınniń aıtpaǵy bir erekshe tosyn ári qıyn qupıa tárizdi. Ony Taımanǵa jáne ózge emes Taımannyń bir ózine ǵana arnap asha qalǵanda munyń jaýaby qandaı bolmaq? Soǵan tótep bere ala ma ózi... Osyny oılap, etek-jeńin shuǵyl jıyp alǵanmen, amalsyz, aýyr áńgimeni dál qazir tyńdaýǵa daıyn emestigin bildirdi:

— Sol syryńyzdy Almatyǵa oralǵan soń ornyǵyp otyryp ashsaq qaıtedi?

— Joq, Taıman, ol bolmaıdy. Men búgin ketem. Al sen Almatyǵa kelgen kezde meni kóre almaısyń.

— Nege? — dep shoshydy Taıman.

— Áketedi. Almatyǵa qaıtyp, aıaǵym jerge tıer-tımeste ap ketedi meni...

— Qaıda?

— Qarańǵy úıge!

— Ne deıdi...

Taıman tóbege urǵandaı toqtap, ańtaryldy da qaldy.

* * *

Já, qazir qalaı ózgerip ketip júrgenin kim bilsin, burynǵy Mýsın — Taımanǵa ǵana emes, kúlli ýnıversıtet ujymyna tanymal Mýsın ishki túıinshek-túıtkili kóp túsiniksiz kisi bolatyn. Bir túrli bir buldyr, budyrsyz, árilese tipti aınymaly, aýmaly-tókpeli, aıryń-úıriń... tipti túsiniksiz.

Keıde tóńiregin tań qaldyrady: osy zamanǵa basqa ǵalamnan kelip júrgendeı... ıakı osy ómirdegi adamdar arasyna ózge bir álemnen kelip oqys kirip ketip júrgendeı... Ózi sonysyn jasyrady jáne soǵan qysylyp, aınalasynan ylǵı qymsynyp júredi. Syrt kózge jumbaq kórinetini de sondyqtan. Birde olaı, birde bulaı qubylý qupıasy da sonda jatyr. Qyzyq. Keıde ańǵyrt, jaıdaq sý sekildi; keıde albyrt, kózin bir núktege qadap alyp, teńsele tolǵanyp otyrady jáne jaı otyrmaıdy, qara jamylǵandaı túnerip, bar men joqtyń arasynda, beıýaqta buldyrap, sıymsyz úlken denesin qaıda qoıarǵa bilmeı ábigerlenip otyrady. Taıman áredikte osyny sezedi, al Qaben sezbeıdi, tipti sezgisi kelmeıdi.

Alǵashqy kýrsterde Taımanǵa Mýsın kádimgideı ish tartyp júrdi. Jan bilmeıtin bir ish esebiniń, qupıa syrlarynyń shetin ashyp qala, jarıalap ala jazdap júrdi.

Bir joly Mýsın Taımandy kafedraǵa shaqyryp alyp, tuńǵıyq oıǵa shomǵandaı túnere tunjyrap otyrdy. Jumsaq kresloda ishine maqta toltyryp, aýzyn shymshyp tikken qanar qapshyqtaı ári tyrsıyp, ári teńkıip otyr. Shashy joq jaltyr basynyń tershigen tóbesinen seldirleý bý burqyraǵandaı bolady. Ózi ózgeshe bir qıyn halde, alty batpan aýyr jan azabyn shegetin sekildi.

Birese qıaldanǵandaı. Qıal qýǵandaı. Qusy ketkendeı. Birde qaradan-qarap otyryp kresloda yrǵala teńselip qaldy. Áldebir muńly termeniń áýenimen kúbir-kúbir etip, búginde syryn bilýge, jyryn oqýǵa tıym salynǵan, ásirese jastarǵa jat kórinip ketken bir úlken aqynnyń kóp adam bile bermeıtin jumbaq óleńin tógilte jónelgeni:

"Ol kúnder kóz jetpeıtin erte qum ǵoı,

Erte kún ertegideı erke kún ǵoı.

Erte kún ustatpaıtyn buldyr saǵym,

Jalǵyz-aq jelden júırik jetedi oı..."

Óleń Taımandy tyńdaǵan saıyn baýrap áketip barady. Tyńdaýshyny qıynǵa salyp, qıyrǵa súıreıtin, qıalǵa qanat bitirip, qıaǵa alyp ushatyn bir sıqyrly, sulý áýen!.. Taıman soǵan áserlenip, óz-ózinen kádimgideı tolqyp, terbele bergen edi, dál osy tusta Mýsın kenet sumdyq kórgendeı shoshyp, esin jıa túsip, buǵan:

— Óı, sen qaıdan kelip otyrsyń? — dep ajyraıa qarady.

Taıman da selk etip, dereý boıyn bılep aldy:

— Ózińiz shaqyrdyńyz ǵoı.

— Kim? Kim shaqyrdy deısiń?!

— Siz.

Mýsın kózi uıasynan shyǵa shatynap, qolyn shalt sermep qaldy:

— Ket!

Taıman túkke túsingen joq, renjigen de joq, esikke qaraı aqyryn jylystap, jyljı berdi. Mýsınniń shatasyp otyrǵanyn sezip, azdap úreılengen edi.

— Toqta! — dedi Mýsın. — Buldyr saǵym degenniń ne ekenin bilesiń be sen? Buldyr-saǵym degen ómir. Bizdiń bárimiz saǵym qýyp júrgen jandarmyz. Baıqaımyn, sen meni aqyly aýysqan, aljasqan adam dep otyrsyń ǵoı. Joq, men emes sen, seniń qataryń, aǵalaryń men alalaryń, ákeleriń men shesheleriń túp-túgel, tup-tutas adasyp júr. Jappaı saǵym qýyp júr bári!.. Saǵym taraıdy bara-bara, sonda bilersińder áli sender qalaı adasyp, qaıda qańǵyryp ketkenderińdi!

Mýsın áldeneden taǵy tiksinip:

— Ket dedim be men saǵan, joq, ketpe, bar, bara ǵoı! — dedi de ıegi kemseńdep, jylamsyraǵandaı boldy.

Taıman kafedranyń esigin tars jaýyp, shyǵyp ketti. Kórgenin, estigen-bilgeniniń bárin sol bólmege tastap, ony da birjola jaýyp, tas bekitip ketti. Sodan beri sonyń bir de bir túıirin tisinen shyǵarǵan emes. Taımannyń búkil tabıǵatyna, bútin bolmys-bitimine qaıshy, kereǵar, tipti qarama-qarsy bir qupıasy bolsa, ol — osy.

Nege ekenin ózi de bilmeıdi, áldeqashan umyt bolǵan sol bir jáıt esine qazir qaıtadan sap ete túskeni...

Ǵajap!

Joq, ǵajap emes azap bolmasa neǵylsyn: endigisi ne jumbaq munyń, netken qupıa?!

* * *

— Bilem, bilem, osyniki ne jumbaq, netken qupıa dep otyrsyń sen, — dep qaldy Mýsın kenet julyp alǵandaı.

"Eı, alla! — dep oılady Taıman so boıda tańdanyp. — İshime kirip-shyqqannan saý ma ózi?"

— Jumbaq bolsa saǵan jumbaq, qupıa bolsa senderge qupıa, al maǵan bári anyq. Qolǵa ustatqandaı.

Taıman ne derge bilmeı taǵy daǵdardy.

Endigi qalǵan jerge tek Mýsın, bir ǵana Mýsınniń ózi sóılep ketti.

— Bilem. Sender — ustazdaryń bar, shákirtteriń bar — búkil ujym bolyp, meni aralaryńdy alataıdaı buldirip júrgen áldekim kóresińder. Solaı ekeni ras ta: nege ras bolmasyn, sender jumaq kórip júrgen ómir — maǵan tamuq. Al tamuqta júrseńder kim bolar edińder sender: qara jorǵa qarataı ma, ala qarǵa alataı ma? Sen beri qara, bala, meni tyńda! Tek tyńda, biraq sóz qospa! Men aıtaıyn, biraq sen báribir túsinbeısiń. Tek tyńda!

Taımanǵa kereginiń ózi osy edi, ne sóz qossyn, ún-túnsiz tyńdady da otyrdy. Al anaý birtúrli kógis tartyp tunyp ketken tunjyrańqy kózin ózine qarama-qarsy otyrǵan Taımannyń kózine emes, týra mańdaıyna qadap alyp, ishtegi qyjylyn syrtqa tókkendeı qalshyldaı jóneldi:

— Eger on úsh jasynda jer-dúnıe tóńkerilip túsip, sen tuqym-tuǵıanyńmen túgel zilzalanyń astyńda qalsań; jıyrma úsh jasynda búkil mal-múlkiń, bar baılyǵyń tárkilenip, kazan-oshaǵyń ádirá qalyp, úıińniń shańyraǵy ortasyna tússe; otyz úsh jasynda týǵan ákeńdi tutqyndap aparyp atyp tastap, "al sen osy kórgen qıanatyńnyń bárin qupta, ómir-tirshiligińdi jańadan basta, qatarǵa qaıtadan qosyl, jańa zamannyń jarshysy bol!" dese, ne ister ediń jáne qandaı halde bolar ediń? Árıne túk isteı almas ediń, aýmaǵan meniń halimde bolar ediń — dep baryp bir toqtady.

Taıman ózin Mýsınniń ornyna qoıyp baıqasa, onyń osy aıtyp otyrǵandarynyń bári durys. Dup-durys! Tek buǵan "sen báribir túsinbeısiń" degeni durys emes. Taıman bárin túsinip otyr. Osynsha tuıyqqa tirelip, barar jer, basar taýy qalmaǵan adamda qandaı maqsat bolýy múmkin? Al maqsat-múddesiz tirshilik bola ma? Ásirese oqý-bilim ornynda, urpaq tárbıesinde júrgen adam ne istemek? Neni ýaǵyzdamaq?

— Joq, — dedi Mýsın úzip alǵandaı, — joq, endigisin aıtpaımyn, men boldym osymen... Jalǵyz-aq kelgen túıinim: zaman meniki emes, sender japa-tarmaǵaı jan ushyra jalpyldap erip bara jatqan zaman kóshine men ere almadym, ol meniń qolymnan kelmedi, qaıteıin. Men bittim osymen. Qurydym. Bári bir áketedi meni, qurdymǵa áketedi... — dep eki alaqanymen betin basyp, dybysyn shyǵarmaı ıyqtaryn ǵana selkildetip solq-solq etti de shapshań ornynan turdy. — Men kettim.

Taıman da ne isterin bilmeı amaly quryp:

— Oıpyrmaı! — dep ushyp turyp edi, Mýsın onyń ıyǵynan alaqanymen basyp:

— Úndeme, qozǵalma, tyrp etpe! — dedi. — Ketem. Basy qaraly úıdiń jany jaraly adamy qonaǵyn shyǵaryp salmaıdy, ózim ketem. Jáne birjola ketem! Ketem, ketem!.. — dep ishin ıt jyrtqandaı yzamen oqys qyńsylap, yńyrsı ándetip, esikke bettedi.

62

Nádıa rektordan qýanyp ta, ókinip te shyqty. Qashannan kútken úmiti osy edi, — soǵan qýandy. Almatydan ketetin boldy, — soǵan ókindi.

Búgin túste rektor shaqyrtty. Rektordyń qabyldaýynda kisi kóp eken. Biraq sekretar kórip:

— Siz Nábıeva emessiz be? — dedi.

— Iá.

— Sizdi kezeksiz kire bersin degen.

Ol kabınetke kirip shyqty da, bas ızedi. Nádıa kabınetke azdap tańdana kirdi: "Nege bulaı? Netken mańyzdy nárse edi?"

Rektor munyń qolyn alyp jatyp, kúle sóıledi:

— Sonymen, qalaı, sizge bizdiń ýnıversıtet unamady ma?

Nádıa ne derge bilmedi: "Ne úshin qoıylǵan suraq?" Joq, ýnıversıtet unaıdy. Munda jaqsy, bilimdi profesorlar bar. Tamasha kollektıv bar. Ásirese... ásirese Taıman bar!..

Rektor Nádıanyń jaýabyn kútpedi:

— Joq, ázil ǵoı, qysylmańyz. Biraq bizdiń ýnıversıtetti de umytpaı, eskere júrińiz.

Nádıa bar jaıǵa bir-aq túsindi. Taǵy da úndegen joq.

Rektor knopka basyp, sekretaryn shaqyrdy:

— Buıryq ázir me?

Sekretar qaıta shyǵyp, tez alyp kirdi. Rektor qol qoıdy.

Sodan soń buıryqty da, Moskvadan oz atyna kelgen hatty da Nádıaǵa berip, qolyn qysty:

— Oqý bólimine, prorektorǵa baryńyz, joldama da, akademıalyq anyqtama da sonda, bárin rettep beredi. Saý bolyńyz.

— Raqmet, — dep qaldy Nádıa, qalaı aıtqanyn ózi de ańǵarǵan joq.

Shynynda, raqmet aıtqysy kelmep edi.

Ýnıversıtettiń oqý bólimine keldi. Munda da bári ázir eken, Nádıanyń qolyndaǵy buıryqty aldy da, onyń barlyq dokýmentterin konvertke salyp, adresin jazdy: "Moskva, akademık Gýbkın atyńdaǵy munaı ınstıtýty..."

Prorektor aıtty:

— Bular qolǵa berilmeıdi. Instıtýtqa tikeleı jiberiledi. Al siz bossyz.

Jalǵyz-aq, shyǵar jerde Nádıa:

— Kimmen kelistińiz? — dep surady.

Prorektor óz isimen ózi bolyp jatyp, bul suraqtyń qandaı nıetpen qoıylǵanyn ańǵarǵan joq, jaýabyn beıtarap qaıtardy:

— Sizdiń ınstıtýtke jazǵan hatyńyz, ınstıtýt dırektory men bizdiń rektordyń kelisimi... Bári zańdy, durys istegensiz...

Nádıa jalt burylyp, shyǵyp ketti. Kóz aldyna Taıman elestep edi.

Sóıtip, Nádıa bas-aıaǵy jarty saǵattyń ishinde, kútpegen jerden ýnıversıtetti tastap shyqty.

Jataqhanaǵa kelgende shuǵyl telegramma jatty. Ol Moskvadan, ınstıtýttan: "Ýnıversıtetpen kelistik, keshikpeńiz, kelińiz".

Nádıanyń búgingi qarbalasynyń bári ınstınkt boıynsha boldy. Júgirip bólmege kirdi. Naǵımany qushaqtap súıdi, kózinen jas shyqty, bul qýanyshtyń da, ókinishtiń de jasy edi.

— Rektor nege shaqyrypty?

— Ketetin boldym.

— Qaıda?

— Moskvaǵa!

— Qashan?

— Erteń.

Qyz tań qaldy.

— Naǵıma, — dedi Nádıa. Bir nárse aıtqysy keldi. Biraq sebepsiz irkilip qaldy. Kókireginde júrgen bir syryn, qupıa syryn ashyp salmaq edi: "Sen osyny ońasha ǵana ózine, tek ózine aıt!" — dep ótinbek edi. "Sen men bolyp aıt!" — dep tapsyrmaq edi. Odan Taımandy qyzǵanǵan da joq. Osy bir jan syryn jetkizdirýden uıalǵan da joq. Biraq aıtqan joq. Jalǵyz-aq, bólmeden shyǵyp bara jatyp:

— Men bıletke kettim, — dedi.

Naǵıma taǵy da suraqty qalyppen qaldy: "Maǵan nege júr demegeni?.."

Muny Nádıa kóshege shyqqan soń oılady: "Men nege júr demedim?" Nádıanyń basynan ótip jatqan oılarda da, kóz aldynan ótip jatqan elesterde de júıe joq edi.

Nádıa tramvaıdy umytyp, kóp jerdi jaıaý júrip úlgiripti. Baıqasa, pochtanyń janyna kelip qapty. Munda kelý oıynda joq edi, sonda da burylyp pochtaǵa kirdi. Úıine telegramma berdi: "Moskvada oqıtyn boldym. Endigi hatty sodan kútińder".

Qalalyq kasa tómende edi. Nádıa soǵan bettedi. Jolda keń aleıaly, túrli-tústi gúl ósken, skýlptýraly, kóp skameıaly, kilemshe qulpyrǵan úlken skver bar. Nádıa sonymen, jasyl qaraǵaı saıasymen júrdi; ıyǵyn japqan qoıý qara shashyn tolqyta serpip tastap, aıaǵyn jıi, tez basyp, júgire aıańdap keledi. Tershigen qyzǵylt júzinde belgisiz shytyný bar, qabaǵy da júdeýleý edi. Tanys oryndyq. Nádıa jalt qarap, qalt toqtap qaldy. Júregi taǵy da dir etip, tershigen qyzǵylt júzi tez qubyldy: taǵy da Taıman esine túsken.

Anaý joly ekeýden-ekeý kúzgi maqpal tún qushaǵynda, sezim ústinde otyrǵan jer osy. Nádıaǵa ózgeshe ystyq kórindi osy ara. Serýendegen adamdar ótip jatqan; bular ekeý, únsiz otyrǵan-dy. Aspanda juldyzdar jymyńdaıdy, jaılap qana aı júzedi, hosh ıisti gúlder juparyn shashady, taý samaly jelpip ótedi. Syrly tún kórikti edi. Bular ózderin baqytty sezingen. Biraq ekeýi de, nege ekeni belgisiz únsiz sezingen. Birine biri bildirmeı, urlap sezingendeı bolǵan. Taıman tiline sóz oralmaı qoıǵan. Ony Nádıa da uǵyp otyrǵan-dy. Biraq bul da ózdiginen eshteńe deı qoımady. Taıman halin, ımengenin, qysylǵanyn bul uǵady, al, sonyń ózin bildirmeıdi. Onysynyń ne sebepti ekenin ózi de bilmeıdi. Áıteýir buǵan solaı bolǵanynyń ózi durys kóringen.

Taıman tolqyp bir til qatty:

— Nádıa!

Nádıa únsiz jalt qarady: seriginiń júzi aı nuryna surǵylt tartyp, aǵarańdap, úlken otty kózi sál qysyla túsip, jasaýrap turǵandaı, keýdesin jıi qozǵap, jaı dirilmen dem alady. Áldeneni aıtpaq oıy bar. Nádıa sony kútti. Bir qyzyǵy — bul onyń aldynda ózin batyl sezinedi. Al, anaý jasqanyp qaraıdy. Nádıa kóz toqtatsa ne bolary belgisiz sıaqty, sondyqtan bul júzin tez taıǵyzyp áketti. Taıman munyń ruqsatymen óleń oqydy. Bul qyzyǵa tyńdady... Bulardyń aldynda, sonaý árirekte tramvaı ótip bara jatqan. Nádıa eshbir maqsatsyz:

— Tramvaı júrip ketti, — deı saldy.

Bul Taımanǵa oqys áser etkendeı boldy: "Nádıaǵa menimen birge otyrý kóńilsiz eken" dep oılasa kerek. Tez sýynyp:

— Júrelik, — dedi.

Nádıa baǵyndy. Ekeýi jataqhanaǵa barý úshin tramvaı toqtaıtyn jerge keldi. Al, shynynda Nádıa jańaǵy jerden Taımanmen qatar otyrǵan gúl qasynan ketkisi kelmep edi. "Otyra bereıik", — degisi kelip bir turdy da uıaldy, júre berdi. Endi oılasa ersi eken: "Bul ne, jastyq pa, jalańdyq pa?"

Qazir, Nádıaǵa sol túnniń ár mınýty qymbat edi: mynaý gúl, oryndyq, saıaly qaraǵaı qyzyqtyra eske salady, bul qyzǵana oılaıdy: "Búgin sol sát qaıta oralyp keler me edi. Taımandy qınamaı-aq bar syrdy ózim ashar edim..."

Taıman sonda aıtyp edi:

— Adam ómiriniń ár mınýty qaıtalanbaıdy ǵoı, kezinde qadirin bilmeımiz, ótse saǵynamyz.

Nádıa muny uqqan joq. Jaı ǵana:

— Shyndyq fılosofıasy, — degen de qoıǵan.

Ony Taıman da kóregen bolǵandyqtan aıtpaǵan-dy, oıǵa túsken bir jaı shyǵar. Al, sonyń shyn maǵynasyn Nádıa búgin uqty, tebirenip, telmirip uqty.

Oımen toqtap, biraz bógelip qalypty. Mınýttik bir syrdy uıqydan oıanǵandaı selt etip, tez júrip ketti.

Kasa aldynda adam az eken. Erteńgi poezǵa bılet satylyp jatyr. Nádıa kezekke turyp, kasırdiń aldyna keldi:

— Moskvaǵa deıin bir bılet!

63

Ýnıversıtet uly merekege daıyndalyp jatty.

Keshke taman aýdıtorıalar bosasymen túrlishe úıirmeler iske kirisedi: bir jerde hor, endi bir jerde bı, dombyra úıirmeleriniń jumystary júrgiziledi. Jáne bir jerde drama úıirmesindegiler repetısıa jasap jatady. Ýnıversıtetten profesorlar shyǵyp bara jatqanda, álgi úıirmelerge basshylyq etetin belgili artıser, rejıser-dırıjerlar kirip kele jatady. Álgide ǵana leksıa bolyp ótken aýdıtorıalarda endi jańa bir ásem ajarmen saýyq-saıran bastalady...

Syrtta, ýnıversıtet qorasynda ár fakúltet bir-bir mashınany urandarmen bezendirip, sýrettermen áshekeılep, túr-turpatyn ózgertip keledi: mashına emes, biri tom-tom kitapqa, biri qushaq-qushaq gazetke, biri hımıalyq quraldarǵa, biri ósimdikterge, endi biri fızıka, matematıka jańalyqtaryna aınalyp bara jatyr.

Báriniń ortasyńda nyǵyz basyp Sasha júr; birinen shyǵyp birine keledi. Birin muqıat barlap ótip:

— Durys, qatyp túsken, — deıdi. Endi biriniń tusyna kep:

— Toqtańdar, mynany nege aınaldyryp bara jatyrsyńdar ózderiń? — dep, jurtty toqtatyp ap, qaıdaǵy bir oıda joq qyzyqtardy aıtady da, isti qaıta bastatyp ketedi.

Sashanyń kabınetinde de is júrip jatqan: Arynǵazy edende etbetinen túsip, qyl qalamy qyzyl sáten ústin aq boıaýmen ádemi syzyp, árip tizip keledi.

Sasha bólmege asyǵys kirdi de, Arynǵazyǵa:

— Tur, júr, — dedi.

— Ýaqyt bolyp qaldy ma?

— Árıne. Poezd júrýine bir-aq saǵat qaldy. Biraq esinde bolsyn, búgin seni jataqqa jibermeımin. Túnimen jazyp bitiresiń mynaý urandy.

Arynǵazy ornynan tura bere murnyn bir tartyp, bas ızep, quptaǵandaı boldy.

Ekeýi kabınetten shyǵa bergende shveısar toqtatyp:

— Joldas Semenov, telegramma! — dep, qaǵaz usyndy.

Sashanyń búgingi kúni boıǵy talapshyl, tipti sál sýyqtaý bastyqtyq qalpy kenet joǵalyp, bala bop ketti. Endi qasyndaǵy Arynǵazyǵa da jyly ushyraı qapty.

— Tamasha! Taıman kele jatyr.

Arynǵazy da qatty qýandy:

— Qashan shyǵypty?

Sasha kilt toqtap, saýsaǵyn sanap oılandy da:

— Erteń, joq arǵy kúni keledi, — dedi.

Bular tramvaımen vokzalǵa kelgende, joldas qyzdarymen Nádıa vagon aldynda tur eken. Kóńildi. Naǵıma ekeýi kúle sóılesedi.

— Altynshy noıabr kúni Moskvaǵa túsesiń.

— Merekeni Moskvada, Qyzyl alanda ótkizemin.

Sasha Nádıaǵa sybyr etip, ońasha alyp shyqty da telegrammany usyndy. Anaý oqyp shyǵyp, Sashany qushaqtaı aldy. Qýana qushaqtady.

— Sen nesine qýanasyń?

— A? — dep tańdandy Nádıa.

Nádıa aýzyn balasha bultıtyp, keri buryldy da qyzdarǵa qaraı basty. Sasha júgire erdi. Ere sóılep keledi:

— Nesine ashýlana qaldyń, Nadá?

Nádıada ún joq.

— Mende bóten oı bar ma? Báribir ketip bara jatqan soń aıta salǵanym ǵoı.

Nádıada áli ún joq. Sasha myqtap qysyldy:

— Keshir, Nadá. Seniń kezdese almaıtynyńdy ǵana oılap edim.

Nádıa jalt qarap, tura qaldy da, úzip alǵandaı:

— Nege kezdese almaımyn? — dedi.

— Joq, kezdesesiń ǵoı!.. Tek qana...

Nádıa sóıletpedi:

— Tek qana... tek qana...

Buryn bul qyzdan kezdestirmegen minezi. Sasha aıtar sóz tappady. Osynsha alyp tulǵamen osynsha qymsynǵan Sashany Arynǵazy da birinshi kórgen-di, ol ádetten tys daýystap kúlip jiberdi.

Poezd júrýge az-aq qalǵan. Endi Nádıa kóp turmady.

— Sender kidirmeńder endi, qosh! — dep, qol usyndy: — Jazǵy demalysty osynda ótkizemin. Jyl saıyn kelemin. Meni umytpańdar!

— Sen bizdi umytpa! — dep tapsyrdy Naǵıma.

Kezek Sashaǵa kelgen. Ol qolyn jasqana usyndy. Nádıa onyń qolyn ózine tartyp qap, qulaǵyna sybyrlady:

— Taımanǵa sálem aıt, Sashenka! Sen ony súıshi! Sodan soń... menen hat kútsin! — dedi de, joldastaryna qolyn asyǵys bulǵap, jalt etip, vagonǵa kirip ketti: kózine jas kelip qalǵan edi...

64

HAT

Epılog ornyna

"Súıikti Nádıa! Mine, fevral da jylysyp ótti: sen ketkeli tórt aı, al, men úshin osy tórt aı tórt jyl sıaqty, uzaq. Qatty saǵyndym.

Seniń hattaryńa arnap bir úlken papka ashqanmyn, birin joǵaltqanym joq, tigip júrmin jáne men úshin bul papka bir qyzyq novela sıaqty, kóp oqımyn. Sonym úshin Sasha dosym meni "Papka" atap ketti. "O ne degendegisi?" — dep tańdanady Arynǵazy. Men "Pavel" degeni ǵoı dep bultaramyn. "O nesi? — dep qaıta suraıdy Arynǵazy, — o nesi? Seniń atyń Taıman. Eń bolmasa Terentıı dese bir jón. Pavkasy nesi?" Men estimegen bolyp, úndemeımin. Endi qaıteıin? Nádıanyń haty tigilgen papkany kóp qaraǵandyqtan "Papka" atandym dep qalaı aıtaıyn.

Sen bilesiń be, Nádıash, Arynǵazy búginde ozattar qataryna jete jazdap júr. Qysqy sesıany oıdaǵydaı ótkizip shyqty. Árıne, án-kúıi áli mol, ýnıversıtet orkestrin basqarady. Osy kanıkýl kezinde qalalyq olımpıada bolyp ótken, Arynǵazynyń orkestri birinshi oryn aldy.

Aıbar da aman, ǵylym kandıdaty. Aldaǵy semestrden bastap ózimizdiń fakúltette leksıa oqymaq. Záýreni birjola umytqan sıaqty (ol qyz ýnıversıtetti tastap, turmysqa shyǵyp ketken). Úıli-barandy bolý kerek-aq qoı, biraq... Já, bul jóninde saǵan Naǵıma jazǵan shyǵar.

Qaben — stıpendıat.

Bizdiń Almas dosymyzdy bilýshi me ediń, ol da aman, oqýy jaqsy. Jańa jyl qarsańynda úılendirdik (Maǵrıpaǵa úılendi).

Profesor Saparov Ǵylym akademıasyna múshelikke ótti. Tolyq múshe! Ol — akademık degen sóz.

Sen menen hat saıyn jańalyq suraısyń, osy jazǵandarymnyń bári jańalyq emes pe?

Endigi bir jaısyz jańalyq — Profesor Mýsınniń taǵdyry. Óte aıanyshty jáne munyń ózi birdiń emes, birneshe myńnyń taǵdyry. Biz solarmen birge júrmiz, biz solardyń bári "kúsh qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joq" dep amalsyz ishten tynatynyn da bilemiz, bile tura bilmegensımiz. Ne degen kólgirlik!

Profesor Mýsın qazir joq aramyzda, ketti sorly shirkin, kelmeske ketti. Osynyń sebebi men saldaryn biletin tek men ǵana (ózinen bildim). Biraq aıtpaımyn, aıta almaımyn. Qorqam. Jalǵyz-aq túsingenim: bul aǵamyz (shynynda da aǵa eken ǵoı, qadirin keıin bilip júrmin!) — bizdiń óz qolymyzben jasalǵan jáne jasalyp jatqan (aıaǵy qaıda baryp soǵaryn kim bilsin!) adam aıtqysyz aýyr qylmystyń qurbany. Qursyn! Quryp ketsin! Osyny tipti oılaýǵa qorqam. Janym túrshigedi...

Odan da myna bir jáıdi aıtaıynshy: men sońǵy kezde Sasha arqyly bir jigitpen tanysyp, keıin onymen kóp syrlasqanmyn. Búgin sol kisi kelip, Sasha úsheýmiz taǵy da uzaq áńgimelestik. Ol eziniń Embi jaıynda jazatyn shyǵarmasyna materıal jınap júrgen-di. Biz ol kisiden:

— Kimdi jazasyz? — dep kóp suraýshy edik. Búgin maǵan tup-týra:

— Seni jazamyn! — dep qalǵany bar emes pe.

Men qatty qysyldym (ekeýmizdiń qupıamyzdan da birqatar syr aıtqanym bar edi).

— Oıbaı-aý, men qandaı qaharman bolyp jarytpaqpyn? — dedim.

Ol bolar emes:

— Seniń bir qaıǵyńdy, bir qýanyshyńdy jazamyn. Meniń kúrdeli obraz jasaýǵa daıyndyǵym óziń sıaqty kishkentaı adamnyń birer sezimin sýretteýden bastalsyn. — dep túıdi.

Men:

— Bul qalaı bolar eken? Meniń ómirimde konflıkt joq qoı, — dep ári jaltaryp, ári kúdiktene berip edim. Sasha meni tıyp tastap, anaǵan:

— Silteı ber! Ádebıette standart joq: konflıkt degenniń ózi, saıyp kelgende, adamdy kórsetý úshin kerek. Alǵashqy adymyń ǵoı, bul joly birneshe adamdy, sol arqyly ómirdiń ushqynyn kórsete alsań jarar. Al, esinde bolsyn, ekinshi shyǵarmańnan ómirdiń otyn da, jalynyn da túgel talap etemiz! — dedi.

Qyzyq emes pe, Nádıa? Buǵan sen qalaı qaraısyń, tez hat jazshy!

Al, qosh, súıiktim, kóriskenshe kún jaqsy bolsyn.

TAIMAN. 28.02.51"

ÁDEBIETKE ÁDEPPEN KELGEN...

Jaqsy shyǵarmanyń kún sanap jazylmasy belgili, jyl sanap qosylmaq. Al, ádebıettiń ósip-órbýi, molyǵyp baıýy, onyń ólmeıtin qasıeti de osynda. Olar saı-salamen sarqyrap aqqan kóktem sýy qusap, ıa bolmasa syldyrap akqan móldir bulaq qusap, bir arnaǵa quıyp, ádebıet darıasyn tereńdete, molaıta túspek; ádebıetke kelgen árbir jańa esimniń erteńgi kelesheginen úmittendirip, balasha qýantyp tastaıtyny da sodan.

Árıne, ádebıet arnasyna ený de ońaı emes. Ádebıet esigi taqyldatyp qaqqan kisiniń bárine birdeı ashyla bermeıdi. Ádebıet esigin ashatyn kilt — talant. Teatrǵa kire almaı, esik aldynda basy artyq bılet surap júrgen kisideı, dámesi bar, biraq dármeni joq selteńbaılar ádebıet mańynda da az bolmaıdy. Ondaılardyń bitireri — shyn talant ıelerine jaramsaqtanyp: "seni anaý maqtapty, mynaý dattapty" — dep, birdi-birge soǵyp, atystyryp qoıady. Bundaılar ádebıettiń alaıaǵy; dálirek aıtqanda ádebıet mańyndaǵy kolorad qońyzdary.

Mark Tven talantsyz kisiniń ádebıetke kelýin "soqyr ógizdiń qudyqqa qulaýymen birdeı" degen. Sonymen birge ádebıet ordasyna kirý talantqa ǵana emes, jas jigittiń adamgershilik qasıetine de baılanysty. Táýirleý birer nárseni bere salyp, ádebıetten máńgi oryn dámetetinder de az emes.

Muhtar Áýezovtiń "Eńlik — Kebek" pesasynda bir qyzyq kórinis bar. Abyzǵa bata alýǵa eki batyr barady. Biri — odyrańdaǵan qara keýde Esen, al ekinshi ádepti jas batyr Kebek.

Bireýi "men Esen degen batyrmyn" dep esirip kelse, ekinshisi "Kebek degen balańmyn " dep, syzylyp kep, ózin jaı ǵana tanystyrady. Abyz Esendi shytynap jaratpaı qalsa, Kebekke aq batasyn berip attandyrady.

Búgin biz áńgime etkeli otyrǵan — Zeınolla Qabdolov ta ádebıetke dál osy Kebekshe, ádeppen keldi. Zeınolla ádebıet esigin sart-surt etkizbeı, onsha syqyrlatpaı, úlken ádeppen, uıań minezben, jumsaq lebizben ashty. Ákelgeni de kólemdi emes, kishigirim nárse; onyń aty da aıqaı shyǵaryp turǵan joq, tek qana "Ushqyn ". Kórkem ádebıet baspasy da kitap syrtyn kóp áshekeılep jatpaı, shaǵyn formatpen kishileý qyzyl kitap etip shyǵarypty. Mine, osy sypaıy jas talant ádebıet saraıyna qol qýsyryp "Assalaýmaǵalaıkým " dep kirip kelse, onda otyrǵan qart atasy "tórge shyq" demese de, "lebiziń jaqsy eken, balam, joǵaryraq otyr" deýi sózsiz. Qarıanyń sózine rıza bolǵanmen, Zeınolla joǵaryǵa baspaı beıne: "osy da jaraıdy" degen kisishe, tipti laıyqty ornynan da tómenirek otyra ketedi. Ony keıinirek Zeınollanyń shyǵarmasyn taldaǵanda kóremiz. Tek, osy arada aldyn ala aıta keteıik degenimiz osyndaı kishipeıildik, kelisimdi jumsaqtyq, jas jazýshyǵa qandaı jarasymdy!

Zeınolla túńǵysh kólemdi shyǵarmasynyń atyn "Ushqyn" dep atapty. Bizdiń, ıaǵnı oqýshylardyń oıynsha "Ushqyndar " dese de oryndy bolar edi — shyny sol. Mine sol ushqyndardan shyǵarmada "ómir " degen úlken uǵym týady. Al, ishinde ómir bar kitap — ómirli kitap.

İshi sulý romantıkaǵa, ómirdiń shyndyq qubylystaryna toly, Týrgenevtiń syrly romandarynan úırenýdiń nyshanyn ańǵartyp otyratyn osy kitap, ádebıettiń keýdesine taqqan bir tal gúldeı, ózgeshe bir sán berip, kishkentaı da bolsa ózine oryn tilep turǵandaı. Zeınolla tvorchestvosynyń búgingi ózgesheligi de, bolashaǵynan úlken úmit kúttiretini de osy bir ózindik qasıeti sıaqty.

Zeınolla kitabyndaǵy negizgi taqyryp — jastar ómiri. Oqýshynyń aldynan stýdentter ómiriniń kóptegen qyzǵylyqty sýretteri ótedi. Stýdent bop kórgen adam dál sol stýdenttik ómirdi óz ómiriniń eń bir qyzyq mezgili dep esepteıdi. Aqshaǵa kedeı bolǵanmen, romantıkaǵa baı bul mezgil adam ómirinde óshpes iz qaldyrady. Jastyq, albyrttyqqa, qıalǵa toly sol qaıǵysyz-muńsyz ómirde jas adam óziniń aldyna úlken nysana qoıyp, bolashaǵyn sonyń turǵysynan oılaıdy. Bul dúnıede pikir talastyrýǵa, ómir qubylystaryna úkim aıtýǵa stýdentten batyl adam bolmaıdy. Sodan kele qıal-armany kóp, biriniń kıimin biri kıip, tapqanyn bólip jep júrgen ómirde qansha minez (harakter) shyńdalyp, qansha ushqyr qıaldar bir arnada túıisip, bilimmen qarýlanyp, tuǵyrynan túlep ushýǵa ázirlenip jatady.

Zeınolla stýdentter ómirin daralap jeke almaı, bir jaǵyn ándirispen baılanystyra alady. Shyǵarmadaǵy negizgi bir tartys ta ýnıversıtette ótetin sabaq pen ómirdiń alshaqtyǵynan týady. Sol sebepti biz de sol ómirge, óndiris ómirine aldymen avtordyń kózimen úńilmekpiz.

Aldymyzda Embiniń munaı promyselderi. Ata-babasynan beri urpaq qýyp kele jatqan munaıshylardy tek Embiden ǵana kezdestiremiz. Embidegi jumyskerlerdiń biri — Dáýren. Balasy Taımanǵa jańa oqı bastaǵanda balasynyń "kim bolam?"degen suraǵyna, ol "men bol "dep jaýap beredi, al keıinirek stýdent Taımanǵa "joq sen men emes, menen góri bilgishteý geolog bolasyń" deıdi. Balasynyń munaı óndirisinde istegenin jaqsy kóretin Dáýren "balam munaı tabady, men qazamyn, ekeýmiz bir jiptiń eki ushyn ustaımyz " dep úmittenedi. Bizdiń oıymyzsha Dáýren tulǵasy dara turǵan oqshaý tulǵa. Bizdiń ádebıetimizde mundaı áke obrazy bolǵan emes. Shyǵarmalarda kóbirek kezdesetin ana meıirimi, ana sezimi bárimizge málim. Al áke meıirimin mundaı kúshti, mundaı tabıǵı, mundaı taza bergen shyǵarmany men ózim kezdestire alǵanym joq. Kóbine kóp áke sezimi, ásirese, er jetken ul balasyna qataldaý, anaǵa qaraǵanda tas baýyrlaý bolyp sýretteledi.

Dáýren bolsa balasyna ǵashyq meıirlenip, emirenip balalarynyń ústine túse qalady. Jıyrmaǵa kelip qalǵan Taımandy "úzilgen symǵa urynyp qalady " dep qorqyp, quıyp turǵan jańbyrdyń astyńda birneshe saǵat kútedi, ıa bolmasa qarańǵyda úıge qaıtqanda shuqyrǵa aıaǵyn tyǵyp almasyn dep, konsert bitkenshe mádenıet úıiniń baspaldaǵynda kútip otyryp, qalǵyp ketedi. "Qanatymnyń aıaǵy tońbasyn " dep Almatyda oqıtyn Taımanǵa baıpaqta satyp alady. Oqýǵa ketip bara jatqan Taımanǵa: "Baıqaýsyzda tramvaıǵa túsip qalma"dep te saqtandyrady. "Qanatym", "qulynym", "shybynym" degen eń bir meıirimdi sózderdi — áke júregin jaryp shyqqan sózderdi qosyp aıtý Dáýrenge ádet bop ketken jáne ár qaıtalaǵan saıyn úırenshikti sózderge jańadan jan bitip ketedi. Óıtkeni, sol sózdi sonshalyq jyly sezimmen aıtady. Mundaı shynaıy sezim tek qana kóńili kirshikteı taza adamnan — eńbek adamynan shyǵady. Mundaı kóńil eshkimge jamandyq oılamaıdy, barlyq adamnyń basy bútin bolsyn dep tileıdi. Jamandyqqa jany qas. Janjalshyl, maskúnem Baıǵýatovty áıelińnen aırylasyń dep qatty jazǵyratyny sodan. Dáýren kisige qaıyrymdy bola tursa da, bir ǵajaby, qóringenge qushaq jaıa bermeıdi. Adam qasıetterin jaqsy aıyrady. — "Sen, balam, osy Qaben sıaqtylarmen juǵys. Áneýgi bir dýdar basyń maǵan unamady" dep Dáýren Jabasty unatpaı qalady.

Dáýren eńbek adamy dedik. Onyń jumys ústindegi kórinisi tipti basqa. Otyz jyl burǵyshy bolyp istegen. Ol is ústinde múldem ózgerip ketedi eken. Úıde mamyqtaı jumsaq meıirimin ǵana usynatyn názik jandy ákeniń qaıraty da, aıbaty da osynda shyǵady eken. Bar nazary iske — óziniń bir týǵan egizindeı qımas asylyna aýǵan. "Dáýren basqa dúnıeniń bárin umytqandaı " dep sıpattaıdy avtor.

Zeınolla shyǵarmasynda taǵy bir tamasha shyqqan obraz — Qaben. Qaben — qynaptan sýyrǵan qylysh sıaqty oıy ótkir, minezi tik, tildirip túsip qarap otyratyn meılinshe ádil jigit. Oıyna kelgenin betiń bar, júziń bar demeı qoıyp qalady. Bizdiń búgingi ómirimizge de Qabender kerek-aq Solar neǵurlym kóp bolǵan saıyn, soǵurlym talaı bylyqtar ashylyp, ne talaı sal bókseler, eskiniń silimtikteri áshkerelene túser edi ǵoı!

Qaben kitaptan bas kótermeı, únemi oqyp júretin stýdent. Ol óziniń pikirin fılosofıalyq qısyndarmen dáleldep otyrady. Onyń oıynsha, Profesor Mýsın — nashar adam, "Profesor bolýdan góri adam bolý qıynyraq"dep túıedi Qaben.

Jabasqa jaǵympazsyń dep, bar minin betine basyp, qolyn bir-aq silteıdi, al Taımanǵa "kóńilsheksiń... orynsyz uıańdyq jaltaqtyqqa aparatyn jol "deıdi.

Mýsındi kóringen jerde jamandaı berip qaıtesiń degen Taımanǵa Qaben oryndy daý aıtady. "Men jamandap otyrmyn ba? Jamandyq týraly aıtyp otyrǵan joqpyn ba? Onyń nesi bar? Esińde bolsyn: jamandaý men jamandyq — eki túrli uǵym. Jamandaý — ıttik! Men oǵan barmaımyn. Jamandyq — bále! Bálege qarsy turmasaq, qandaı qatege urynatynymyzdy bilesiń be?"

Dáýrenniń kishi balasynyń týǵan kúnine arnalǵan májilis ústinde Qaben qazaq arasynda bel alyp ketken eki nárseni sóz etedi. Qazaq elin qashannan jegideı jep kele jatqan rý talasynyń sarqynshaǵy áli de bar. Rýǵa tartý, jerlestikke ish búrý degen eldiń shyrqyn buzatyn surqıalyq. Osy keshte Qaben rý jóninde orynsyz áńgime kótergeni úshin Naýshany, oǵan nemquraıdy qaraǵan Taımandy qosa uıaltyp, ekeýiniń aıybyn betine basady. Araq degen taǵy bir bále bar. Shirkin adamshylyq degen qandaı súıkimdi, qandaı bıik zat! Mine, iship alǵan adamda osy qasıettiń jurnaǵy da qalmaıdy. Keıde ózińniń bir jaqsy kóretin adamyń birer saǵattyń ishinde ózińniń kóz aldyńda kádimgi shoshqa bolyp shyǵa keledi. Aýzynan aq ıt kirip, kók ıt shyǵyp, aıtpaǵan sózi, bylǵamaǵan jeri qalmaıdy, bireýge tili, bireýge qoly tıip, jurttyń qýanyshyn ýaıymmen ýlap, qyzyǵynyń shyrqyn buzady. Al, Qaben osy kesepatqa — araq ataýlyǵa qarsy. Azdap araq iship, býryldanyp alǵan Naýshanyń ol eki aıaǵyn bir etikke tyǵyp, jurt aldynda betinen otyn shyǵarady.

Qaben: "bizdiń pirimiz — kollektıv. Osydan basqa qudiret joq bizde "deıdi. Kollektıvten qol úzgen jan oǵan adam sıaqty kórinbeıdi. Jeke bastyń qamyn jep, syrtyn jyltyratyp, boıyn sylap, kózge túsýge, kóńil tartýǵa qumar, boıyndaǵy asylyn arzanǵa satyp basyn kemitip, baǵyn baılap júrgen Záýre degen qyzdyń komsomol jınalysynda aıybyn betine basatyn da osy Qaben. Asyly, Qaben túp negizinde qatal emes, júreginiń túkpirinde adamǵa degen úlken mahabbat uıalap jatqan jan. Dáýrenniń adal eńbegine, ákelik shynaıy sezimine jan-júıesi bosap ketip, ony óz ákesindeı kórip jylaıdy. Sol Qaben Profesor Saparovtyń aqyldylyǵyna súısinedi. Dáýrendi, Sashany, Almasty, tipti Arynǵazyny da synaı júrip, jaqsy kóre, jaqyn tarta biledi. Qaben obrazyn sóz qylǵanda eki nárseni eskergen jón. Bizge Qabender kerek ekeni sózsiz. Biraq Qaben bolam dep, oryndy-orynsyz jerde de kóringen kisini betten alyp jatsaq, munda turǵan ne jaqsylyq bar. Qabenniń tik minezine — aqyldylyǵymen bilimdiligi saı kelip jatady. Qylyshty qynaptan kúshińe senip sýyrmasań, keıin ony ornyna da sala almaısyń ǵoı.

Shyǵarmanyń negizgi geroıy — Taıman. Eńbek uıasynda qanattanǵan, aqyldy jastyń boıynda áli ańqaýlyǵy qala qoımaǵan, ómir tájirıbesi az, is-áreketinde, oı-parasatyńda olaqtyq kóp. Biraq onyń boıynda bir úlken qasıet bar, ol dúnıege yntyǵa qaraıdy: árbir ómir kórinisine ózinshe pikir aıtyp, ózinshe topshylaý jasap otyrady. Embige praktıkaǵa barǵan joly Profesor Mýsınniń bergen sabaǵy men óndiris ómiriniń arasynda shalǵaılyq baryn sezedi. Ýnıversıtettiń úshinshi kýrsynda oqyp júrgen Taımandy bir joly óndiriste istep, joǵary oqý ornyna endi baram dep júrgen Naǵıma súrindirip ketedi. Dál osy kórinis jaqyn arada Ortalyq Partıa Komıtetiniń plenýmy qabyldaǵan mektepti ómirge jaqyndatý týraly baıandama tezısterine ishteı astarlasyp jatady. Taıman ózin keleshek ómirge daıarlap, oqyp, izdenip júrgen jas; sabaqtan góri óndiris tájirıbesiniń ilgeri ketýi ony qatty oılandyryp tastaıdy. Ol osydan keıin praktıkanyń qalaı ótkeni jaıynda oqymystylar arasynda jasaǵan baıandamasynda joǵarydaǵy qynjylarlyq jaǵdaıdy basa aıtady. Osy tusta Taıman "biz biletin burynǵy jibek minezdi bıazy jigit emes, pikir ıesi, oı ıesi, aıtqan sózine jaýap bere alarlyq halge jetken jigit. Onyń aıtyp turǵany jattandy sózder emes, bilimnen alǵan, ómirden tapqan oljasy.

Taıman men Nádıanyń mahabbaty bul kitaptaǵy bir ózek. Osy eki jastyń mahabbaty sonshalyqty názik, sonshalyqty tereń, jyly. Mahabbattyń ózine tán úni, ózine laıyqty tili, ózine ǵana tabıǵı zańy bolmaq. Júregi taza, tilegi aq jandardyń ǵana mahabbaty basqalardan boıy asyp, bıikke kóterilip turady, tuńǵıyq tereńdigimen óz boıyn shań-tozańnan aman saqtap, tazalyǵynan, kinásiz páktiginen bir tanbaıdy. Dáıeksiz syrǵanaq mahabbat tek jany jalǵan surqıa adamdarda ǵana bolmaq. Olardyń sezimi de jyltyratyp maılaǵan betteı, bir kúnge jetpeıtin, bir jýynǵannan qalmaıtyn kemdi-kúngi jasandy, jalǵan bolmaq. Mundaı "mahabbat " ıeleriniń sezimi júgen-quryqsyz, basynyń aýǵan jaǵyna kete beredi. Bir esepten ózderi buralqy ıt qusap, ár áıeldiń eteginen bir ustap kete beretin baıansyz qańǵybas. Ant joq, ıman joq. Olar búgin súıispenshiligin aıtyp, aıaǵyna bas uryp antyn berip jatsa, kúni erteń alystan oıqastap, boıyn aýlaq salyp júre beredi. Bizdiń jastar osyndaı aramzalardan aýlaq bolý kerek.

Al, Taıman men Nádıanyń mahabbaty jastarǵa ónege bolarlyq adal, kirshiksiz taza, sezimge toly mahabbat. Mundaı mahabbatty qandaı daýyl da buza almaıdy.

Pýshkın, Týrgenev, Gorkıı, Sholohov jazǵan alýan túrli mahabbattarda adamǵa tán kúshti sezimder óziniń tabıǵı jolymen berilmeı me? Qansha ór keýdeler, asqaq oılar, mahabbat aldynda tize búgip bas ımeı me? Sonyń barlyǵyn bylaı jıyp tastap, bir kórgennen-aq "men súıemin", "men tıeminge " týra bassaq, munda qandaı jarastyq bolmaq? Adamnyń bar ómirin kitap boıymen ólshep otyra almaıtyny anyq. Sonymen birge úıińniń bir buryshynan ómir sáýlesin tógip turǵan kitapqa nemquraıdy qaraý taǵy orynsyz. Sonymen, "toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıinine" kelsek: Zeınolla kitabyndaǵy Taıman men Nádıanyń mahabbaty jastardy bir-birine shynaıy adaldyqqa baýlyp, oılanyp ámir súrýge úıretetin mahabbat. Al, Jabas pen Záýreniń qarym-qatynastarynda mahabbattyń ıisi de joq, bul ekeýi biriniń qajetin birinen tapqan, biri berermen, ekinshisi alaıaq alarman. Olardyń oıyndaǵy armany — nápsi qulqyny.

Avtor Nádıany bylaı tanystyrady: "...Erninen eshkim súımegen osy bir kúnádan pák jas qyzdyń tuńǵysh ǵashyǵy bireý-aq: ol — ómir!" Sol qyzdy ómirge ǵashyq etken eńbekke qushtarlyq. Mine osyndaı jannyń júreginde oıanǵan mahabbat kirshiksiz: "Nádıa tynyshtyqtan aıryldy, oıynda Taıman ǵana júrdi: sol jigitti saǵyna ma, oısha izdeı me, áıteýir áldenege alań edi "dep avtor tynyshtyǵynan aırylǵan kóńildiń lebin beredi. Názik romantıkaǵa qurylǵan eki jastyń mahabbaty kitaptyń bir utymdy qasıeti.

Kitapta árqıly kórinister bar. Sonyń bárinen stýdentter obrazyn tabasyz. Olar — Sasha, Aıbar, Almas, Arynǵazy, Naǵıma.

Jaǵymsyz stýdentter obrazynan este qalatyńdar Jabas pen Záýre. Bul ekeýiniń basyn qosatyn bir nárse — olardyń jeke bastyń qamyna boı urýshylyǵy. Jaǵympazdyq, kórseqyzarlyq mundaılardyń daǵdysyna aınalǵan múddesi de, quraly da.

Sýda júretin shaıan degen maqulyq bar. Onyń bir ózgesheligi — sý ishinde artymen júredi. Túsi de jıirkenishti, surǵylt. Eger sol shaıandy pisirseńiz, syrty qyp-qyzyl bolyp shyǵady. Ómirde de osy shaıan tústes adamdar bolady. Birinshiden, olar ilgeri umtylyp, aldyna qaraı júrýdiń ornyna sheginshektep, artymen júredi. Ekinshiden bara-bara olardyń boıyndaǵy adamshylyq qasıeti ólip, syrt kórinisi ǵana túlep, jurtty syrtymen aldap turady, ishiniń jalańqaı, syrdańdyǵyn, óziniń syrtqy jyltyraqtarymen búrkeýge tyrysady. "Oınaqy Záýre " "sumqaı Jabas" degen qarǵys tańbalar mine osy pisken shaıan qusaǵan adamdarda bolady.

Kitaptaǵy unamsyz obrazdyń tulǵalysy — Profesor Mýsın. Bul — ómirdiń ógeı balasy, bir jaǵynan tot basqan eski buıym tárizdi, tozyǵy jetken adam. Osydan 17 jyl buryn qaǵazǵa túsirgen leksıasyn jattap alyp, quran súresin oqyǵan kóri moldalardaı bir maqammen sýyldatyp soǵa beredi. Baıaǵyda bir ustap qalǵan qısyny bar, sonyń shyndyǵyna ózin-ózi ılandyryp alǵan, ony ózgertkisi de, jańartqysy da kelmeıdi. Óndiriste bolyp jatqan jańalyqtardy bilmeıdi, bile qalsa da kózi atyzdaı bop úrke qaraıdy. Sol sebepti munaı óndirisine barǵan stýdentter Mýsınniń leksıasy men óndiris praktıkasynyń arasy jylma-jyl jyraqtap bara jatqanyn kóredi. Keleshekke kemel oımen qaraǵan stýdentter oqýǵa qaıtqanda osy kórgenderin taısalmaı, týra aıtady. Qateligin qattyraq basyp aıtqan dekan Armanovtyń ústinen Mýsın jamandap aryz jazady da, stýdentterden kegin ekzamen kezinde alady. Mýsınniń osyndaı qylyqtarynyń negizgi sebebi "Mýsın baılanǵan, matalǵan qazyq — dogma" deıdi avtor. Mýsınniń boıynda adamǵa tán osaldyq az emes.

Profesor Mýsınge qarama-qarsy turǵan obraz — Profesor Saparov. Bul kisiniń stýdenttermen áńgimeleskeninen, partıa uıymynyń jumysyn jýrgizgeninen tereń bilim ıesi ekeni ańǵarylady, adamgershiligi men mol qabiletin de kórip otyrasyz. Sıtataǵa áýestik, jattandylyq Saparovqa jat; stýdenttermen sóıleskende ol "osyndaǵy birqatar stýdentterden anyq maqsat ańǵara almaı yza bolamyn. Keıbireýler tek dıplom alsam boldy dep oılaıdy " dep qynjylady. Durys maqsat kerektigin aıtyp, alǵa umtylýdy talap etedi. Saparov geologtardy — dala shejiresi deıdi. Uly geologtardyń ómirinen kóptegen qyzǵylyqty naqyl áńgimeler aıtady. Saparov adam osaldyqtaryna keńirek qarap, tárbıe kerektigin basa aıtady.

"...Adam týǵannan ólgenge deıin tárbıelenedi. Ózi bireýdi tárbıeleýi múmkin, ańǵarsańyz, onyń sonysy aldymen ózin tárbıelegeni" deıdi Saparov. Zeınolla shyǵarmasynyń taǵy bir qundy jeri — búgingi ómirdiń áleýmettik mańyzy bar úlken máselesin kóterýi. Elimizdiń joǵary oqý oryndary oqýshy jastardan ne tileıtinin, qaıtkende olar ómir tilegine saı bolatynyn baıandaıdy. Munyń bári jas jazýshynyń qyraǵy kózi durys shalǵan keleli máseleler.

Jas jazýshynyń birinshi shyǵarmasynda kemshilikter de joq emes. Negizgi bir kemshilik — avtordyń shyǵarmasyna arqaý etip alǵan tartysy. Ómir men oqýdyń arasyndaǵy tartys, saıyp kelgende, stýdentterdiń synynan asyp barmaıdy. Oqytýshylardyń óz arasynda osy qaıshylyq tóńireginde kúres bolyp jatpaıdy. Jańalyq, pen eskiliktiń arasyndaǵy jantalasqan kúresti avtor tejep qalyp, álsizdi kúshtige jeńdirip otyrmaıdy. Keıde batyldyqty aıanyshqa jeńgizip jiberedi. Avtor Profesor Mýsındi, aqyrynda, aýyrtyp aıaýshylyqqa shaqyrady. Sol aýrý odan aýyryraq ta zıandyraq keseldi tasalap qalatyn sıaqty. Bizdińshe Mýsındi dál osy qoǵamǵa zıandy aýrýdan jazyp alyp, basqa aýrýlaryna aıaýshylyq jasaǵanymyz oryndy bolmas pa edi? Árıne Mýsın sıaqtylardyń aýrýynan tez aıyǵýy qıyn. Oǵan shyǵarmanyń ón boıyndaǵy avtor úıip-tógip bergen jeksuryn qylyqtary kepil.

Tartys jelisin álde de shıelenistire túskende shyǵarma kóp utar edi. Taǵy bir aıtar pikir — unamsyz keıipkerlerdiń tulǵasyn jasaǵanda avtor qara boıaýdy qalyńdatyńqyrap jiberedi. Máselen, Jabasty tanystyrǵanda avtor "koketka-qyzdar ıdeal tutar-aq músin" dep aldyn-ala tústep tańbalap bolashaq oqıǵanyń kiltin oqýshyǵa ustata salady.

Gogoldiń "Óli jandary" tegisimen mysqylǵa (satıraǵa) qurylǵan jáne Sobakevıchtiń isin de, isin de, júris-turysyn da onyń syrtqy pishinine sáıkestep beredi. Ádebıette jeksuryndyqty syrt pishinnen izdeý sıaqty shtamp bar. Obrazdy jıirkenishti etý úshin onyń o jer, bu jerine batpaq jaǵa salady. Bul durys emes. Adamnyń syrt keskini kóp aldaıdy. Jazýshy "adam janynyń ınjeneri" ekenin umytpaý kerek. Jazýshyǵa eń qıyn nárse adamdy bilý. Aıanbaı aqtaryldym degen adamnyń da ózindik birdemeleri buǵyp qalyp qoıyp jatady. Nalım degen bir ústi-basy jelimdeı balyq bolady. Ony qolmen ustaý qıyn, ýysyńnan jylpyldap shyǵyp kete beredi. Sumpaıy, jaman adamdarda da osy qasıet mol. Al biz Jabastardy op-ońaı-aq ustap ala beremiz. Asyly, Zeınollanyń kelesi shyǵarmalarynda osy jaǵyn asa qatty oılanǵany jón.

Kitaptyń tili baı, naqyshty, sheber til, shyǵarmanyń jelisine tán tilinde de ásemdik, bir túrli jumsaqtyq bar. Keı jerde kezdesetin óndiristik termınder bolmasa, kedir-budyrlyq kezdespeıdi.

Zeınolla óziniń shaǵyn kitabynyń boıyna bergeni men sońyra berer dúnıelerin de syıǵyzyp, solarǵa qoıatyn qatty tilegin de ózi aıtady. Ony kitaptyń sońynda Sashaǵa aıtqyzady:

"Alǵashqy adymyń ǵoı, bul joly birneshe adamdy, sol arqyly ómirdiń ushqynyn kórsete alsań jarar. Al, esińde bolsyn, ekinshi shyǵarmańnan ómirdiń otyn da, jalynyn da túgel talap etemiz".

Osy jaqsy tilekti qostaı kelip, aıtarymyz: kitaptyń basynda kóringen úlken óndiris ómiri Zeınollanyń kelesi shyǵarmasyna ózek bolar degen úmit bildiremiz. Embi munaıshylarynyń búgingi qaharmandyq ómirin kórsetý jazýshynyń jurtshylyq aldyndaǵy úlken bir boryshy sıaqty. Biz sony asyǵa kútemiz.

İLIAS OMAROV, 1958

---