InfoHub Logo

Men áldeneshe ylaý almastyryp sapar shekkeli jeti kúndeı bolǵan. Ushy-qıyry joq, qulazyp jatqan meńireý dalamen júrip kelemin. Osy dala elsiz jerinde «qus ushpas, qulan jortpas» shel saharaǵa aınalyp ketedi. Sol saharany sýyt júrip, aralary shalǵaı jatqan bir aýylǵa tústenip, bir aýylǵa qonyp. kelemin. Elsiz jerlerdegi shashaý-shashaý kóringen eski obalar mańynda kekte jalǵyz-jalǵyz qalyqtaǵan qaraqustar ǵana kórinedi, jol boıynda qazyqtaı shanshylyp shıq-shıq etken sarshunaq daýystary ǵana estiledi.

Biz Tolaǵaı bolysynyń shetine iligip, taǵy da bir táýlik júrgenimizde Kishiqum áli de jetkizer sıaqty emes edi.

Bary eki atty ǵana jolaýshy edik. Kún uzyn at shaldyrmaı júrip, sharshap, tilimiz aýzymyzǵa syımaı shóldep kele jatyp, keshke qaraı el qarasyna ilestik. Shetkirek qonǵan bir aýyldyń ortasyndaǵy úsh-tórt aq boz úıdiń syrtyna kelip toqtadyq.

Aýylǵa jaqyndap kele bergenimizde atshy maǵan qarady da:

— Siz bul aýyldyń mán-jaıyń ádet-ǵurpyn bilmeısiz ǵoı... kóp úndeýshi bolmańyz, siz úshin men-aq sóıleseıin... — degen bolatyn. Onyń nege olaı degenin túsinbegen men:

— Maqul! — deı salǵan edim.

Ortadaǵy úlken úıden uzyn boıly, qapsaǵaılaý kelgen aqsaqaldy kisi shyǵyp jón surady.

Atshy meni dáriptep tanystyra bastady:

— Bul kisi, — dedi atshy meni nusqap. — Peterborda oqypty, sodan Orynborǵa kelip, odan shyǵyp Qostanaıǵa barypty. Qostanaıdan shyǵyp, Torǵaı arqyly Yrǵyzǵa baryp, odan shyǵyp endi eldi aralap keledi. Eldiń turmysymen halyqtyń hal-ahýalymen tanysyp kele jatqan adam, — dep tynysyn bir-aq aldy.

— Qosh keldińiz, túsińiz, — dedi aqsaqal.

Tústik. Úıge kirdik. Beti-qolymyzdy jýyp, jaılasyp otyrǵannan keıin qymyz keldi. Aqsaqal mal ákelýge buıyrdy. Báıbishesiniń qyzmetshisi bolsa kerek jupyny kıingen bir áıel syrtqa samaýyr kóterip shyǵyp ketti.

— Bul kisiniń laýazymy qandaı ? — dep surady baı, biz tańdaıymyzdy jibitken soń.

— Laýazymy, — dedi atshy, — óshetin. Bylaısha aıtqanda ulyq. Demek osy eldegi ulyqtardyń ústinen qaraıtyn eń áıdik ulyq.

Men jaratpaǵan pishinmen atshyǵa qarap edim, ol «tek otyr» degendeı, basyn shaıqap, ernin tistep qoıdy.

— Baratyn jeriniń baǵdary qaısy jaq? — dedi taǵy da baı.

— Kishiqum. Sol jerdegi bir sharýalardan patsha aǵzamǵa aryz túsken eken. Sony patsha aǵzam tekserip kel dep, osy kisige mindet etipti ǵoı...

Men baıdyń kózin ala berip:

— Jeter endi, doǵar, — dedim atshyǵa kúbir etip.

— Quldyq taqsyr, — dedi atshy, — qoıdym. Munymyz qupıa ma edi? Qupıa dep aıtyp qoısańyz edi.

— Neni?

— Álgini...

— Áı, qoıshy ári, — dedim men.

— Qoıdym dedim ǵoı, shyraǵym, qoıdym...

Kún kesh boldy. Biz syrtqa shyqtyq. Mal da soıylyp, qazan da asylypty. Biz túsken úıdiń mańynda bir top adam jıylyp qalypty. Olar bizdiń kelgen habarymyzdy estip: «Úlken bir ulyq kelipti, ózi oryssha kep oqyǵan qazaq deıdi... Sony kóremiz» dep kelgen adamdar eken.

Men atshyny ońasha shyǵaryp alyp, qatty urystym. Seskendireıin dep:

— Basqa-basqa, ótirik aıtqanyń qalaı? Meni «osy eldegi ulyqtardyń ústinen qarap júrgen úlken ulyq» deýiń qalaı? Osy ótirigińdi áıgilep, el aldynda masqaralaıyn ba? — dedim.

— Oıbaı-aý, — dedi atshy tańdanyp, — bala ekensiń ǵoı... Óziń kimniń úıine túsip otyrǵanyńdy bilesiń be? Álgi shal osy aýyldyń qudaıy emes pe? «Úlken ulyqpyn» demeseń, úıine jan túsirmeıtin naǵyz Qarynbaıdyń ózi. Baıdy aıasań, eziń bil... áıtpese mundaı sasyq baıdy qorqytyp jegen asyń da suraýsyz, qorqytyp mingen atyńnyń teri de adal, — dep atshy oıyndaǵysyn aıtty.

— Munyń durys. Tek ózińdeı jigitke ótirik aıtqan jaraspaıtyn sıaqty, — dedim.

— Men saǵan aıtsam, álgi qý shaldyń tórt áıeli bar bolatyn. Eń sońǵy áıelin bıyl alǵan-dy. Kishiqumdaǵy momyn sharýanyń qyzy bolatyn. Ózi jas qyz edi, on jetide me, on segizde me?.. Bısharanyń háli ne boldy eken? Sonyń halin bilmeı osy aýyldan attanbaspyn — dep atshy aýyr kúrsinip oılanyp qaldy.

— Biraq endi, qısynsyz ótirik soǵa berme! — dedim.

— Qısynyn keltiremin ǵoı!.. Qısynyn keltire almaıtyn bolsam, ótirik aıtyp nem

bar? — dep kúldi atshy.

— Joq, batyr, álgi aıtqandaryń da jeter, endi doǵar...

— Maqul, — dedi atshy, biraq reti kelip qalyp,... lajsyzdan aıtýǵa týra kelmese, aıtpaı-aq qoıaıyn.

— Seni bireý zorlar deımisiń, lajsyzdan aıtqandaı? — dedim men kúlip.

— Keıde reti kelip qalady, qurymaǵyrdyń...

— Reti kelip qalsa da aıtpa.

— Baýyrym, endi oǵan qolqa salma, reti kelip qalsa, aıtpasqa bolmaıdy... — dep atshy kúmiljip qaldy.

Biz úı jaqqa qaıta oralǵanda, bir-eki aqsaqal adam bizdi qarsy aldy. Sálemdesip, aman-saý surasqannan keıin bárimiz úıge kirdik.

Dastarqan jaıylyp, samaýyr kirgizildi. Shaı ústinde áldeqandaı bir aýrýdyń jaıynan áńgime bastaldy. Úı ıesi yrǵalyp, tamaǵyn kenep:

— Ol kisiden aıyryldyq... — dep bógelińkirep qaldy. — Qaıda ketkeniń kim áketkenin bile almaı dal bolyp otyrmyz, — dedi.

— Aıtpaqshy, Qara baqsyǵa qaratyp jatyr dep edi ǵoı, — dedi aqsaqaldardyń, bireýi. Shetirek aýyldyń adamdary ekenin ańǵardym.

— Qaratýyn qaratqan ediń biraq Qara baqsynyń qolynan kelmedi... tipti ol kisiniń ezi masqara bolyp qaldy... Ol kisi qazir toqaldyń úıinde jatyr. Baqsy aýrýdyń ıeleri kelip áıeldi kóterip áketti deıdi, — dep baı álgidegiden góri sóıleı bastady.

— Ekeýi ońasha úıde me edi? — dedi meniń atshym.

— Iá, ońasha úıde bolatyn. Aýyldan oqshaýlaý, Apandykól basyna óz aldaryna úı tigip bergenbiz, — dedi baı.

— Onda, árıne, aýrýdyń ıeleri boldy ǵoı. «Aýrýdyń ıeleri» myqty bolsa, bir baqsyǵa kúsh bere me? Óltirip ketpegen qaıta!.. Bizdiń elde de osyndaı bir ýaqıǵa bolǵan... — dep atshy maǵan bir qarap qoıdy.

— Ábúıir bergende tiri qaldyrypty... Qudaıdyń keremeti deseńdershi! Buryn es-túsi durys áıel, baqsymen ekeýi úıde qonǵan túni-aq jyndanyp, baqsymen alysyp shyǵypty. Kelesi kúni jylap shyǵyp, úshinshi kúni tún ortasy aýa bergen kezde úıge úsh áıel kiripti, — dep baı múdirip qaldy. Eki qonaq aqsaqal jaǵalaryn ustap «astapyralla» desti.

— Úsheýiniń de qoldarynda áıdik qamshylary bar deıdi, — dep baı atshyǵa bir qarap qoıdy. — Ekeýi baqsynyń keýdesine minip alyp, dybysyn shyǵartpaı qoıypty. Bireýi á degenshe syrtqa alyp shyǵyp ketipti. Qalǵan eki mı l baqsynyń saqalyn jurdaı etip kúzep tastapty. Ol az kıimin sypyryp alypty da, úndeı almastaı qyp tyǵypty. Kóılegin basyna túrip, áıdik qamshymen soıypty... Uryp-uryp esin tandyrady da, teris qaratyp, aıaq qoldaryn keregege kerip tańyp tastapty... Sóıtip, ózderi ǵaıyp bolypty...

— Astapyralla, jyn-shaıtan bolǵany ma? — dedi bir shal

— Endi kim bolsyn?.. Qazir baqsy aýrý... Áıel sodan beri joq. Baqsyǵa bal ashyp kór deseń: «bal asha almaımyn kelmeıdi» deıdi.

— Aýrýdyń ıeleri boldy ǵoı... Dıý perisi eken... — dedi eki aqsaqaldyń biri.

— Adam perisi bolý kerek... — dedi atshy.

— Adam perisi de bola ma eken? — dep qaldy baı.

— Bolady, — dedi irkilmesten atshy, — bolǵanda qandaı... Qaptaýynyń arǵy betinde turatyn bir taıpa adam perileri bar desedi...

— Men áıel kim edi? — dep suradym. Aqsaqal sál bógelińkirep otyryp:

— Meniń kishi áıelim edi, bıyl alǵanmyn. Jasy on toǵyz-jıyrmada bolatyn. Qyzdaı «qyryq jeti» berip, el jurtynyń, rızalyǵymen alyp edim... Sonyń aıaǵy osylaı bolyp shyqty, — dedi baı.

— Perzent úshin alǵan ǵoı baıaǵy, — dep qoıdy bir aqsaqal.

Bir daıarshy jigit úıge kirip, qolymyzǵa sý quıdy. Dastarqan jaıylyp, tabaq tartyldy. Atshy ekeýmizdiń tósegimiz syrtqa salynǵan eken. Atshy etigin sheship jatyp myrs-myrs kúldi.

— Nege kúlesiń? — dedim tańdanyp.

— Ábden ońdyrmaǵan eken! — dedi atshy kúlkisin jımaı.

— Kim?

— Jigitterdi aıtam.

— Qaıdaǵy jigitter?

— Baqsyny sabap, áıelin alyp ketken jigitterdi aıtam.

— Sen qaıdan bilesiń?

— Nege bilmeımin? Osy sıaqty ýaqıǵa bizdiń elde de bolǵan... Tek bizdiń elde mundaǵy sıaqty áıeldi alyp ketpeı, baqsynyń ózin matap qudyqqa salyp ketken edi... «Adam perileri» degenim sol edi. Túbinde estirmiz: áıel bolyp kelip júrgenderdiń bireýi qyzdyń ǵashyq jigiti bolý kerek te, qalǵan ekeýi ertip kelgen joldastary bolý kerek. Erteń osy aýyldyń bir adamy siz mingen ylaý atyn alyp qaıtýǵa erip shyǵar... Sol atshydan suraı qalsańyz, álgi qojanyń hıkaıasyna ábden qanasyz... At soǵyp sharshap keldińiz ǵoı. Tań bolsa qysqa. Áli de eki-úsh kún jol júresiz. Jaıly jatyp, jaqsy turyńyz, dep atshy óz elinde bolǵan ýaqıǵany aıtqysy kelmedi.

— Sendeı jigit kez kelse, jaqsy... — dedim men uıqym kele qoımaǵan soń, atshydan taǵy da sóz tartaıyn dep.

— Aýyl arasyndaǵy ýaqıǵalar shyn bolsa, aqyry jurtqa aıan bolmaı jatpaıdy ǵoı, — dedi atshy uıqyly-oıaý daýyspen...

Tańerteń shaı, shaıdan keıin qymyz iship, júrý qamyna kiristim. Kishiqumǵa deıin baıdan ylaý at minip, sáske túste ári júrip kettim.

---