InfoHub Logo

Ústimizdegi jyly biz Qazaqstan Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasynyń qabyldanýynyń 26 jyldyǵyn atap ótemiz. Qazaqstannyń qoldanystaǵy Konstıtýsıasy 1995 jyly 30 tamyzda búkilhalyqtyq referendýmda qabyldandy. Konstıtýsıa – Qazaqstan egemendiginiń eń mańyzdy sımvoly men atrıbýty. Biz elimizdiń Negizgi Zańyn qurmetteımiz jáne maqtan tutamyz.

Konstıtýsıa – qoǵam men memlekettiń negizgi zańy, olardyń damýynyń irgeli maqsattary men prınsıpterin, ekonomıkany, áleýmettik jáne rýhan ómirdi uıymdastyrýdyń negizderin, memlekettik mehanızmniń jumys isteýin belgileıdi.

Qazaq eliniń tarıhynda alǵashqy zańdar Qazaq handyǵynyń kezinde jasaldy, olar qazaqtyń úsh kórnekti hany – Qasym («Qasym hannyń qasqa joly»), Esim («Esim hannyń eski joly») men Táýkeniń belsendi zań shyǵarý qyzmeti nátıjesinde ómirge kelgen – «Jeti jarǵy»). Uly dala elinde eń áıgili bolyp, keń taraǵany Táýke hannyń «Jeti Jarǵy» dep atalǵan zańdar jınaǵy boldy. Keıinnen Reseı ımperıasyna qosylǵan kezde Qazaqstan Reseı ımperıasynyń zańdar kodeksine súıendi, tıisinshe, Qazaqstanda konstıtýsıa bolǵan joq.

HH ǵasyrdyń basynda alǵashqy konstıtýsıany qurý áreketi sonaý 1911 jyly boldy: Barlybek Syrtanov egemendi memleket qurý ıdeıasyn negizge alǵan «Qazaq eliniń Jarǵysy» qujatyn daıyndady, biraq onyń áreketi sátsiz aıaqtaldy.

1917 jyly «Qazaq» ulttyq gazeti «Alash» partıasynyń baǵdarlamasyn jarıalady, onda memlekettik bılikti úsh tarmaqqa bólý, jalpyǵa ortaq saılaý jáne t.b. ıdeıalary kóterildi. Qujattyń qurylymy sol kezdegi Eýropa memleketteriniń konstıtýsıalaryna uqsas boldy.

Degenmen naǵyz konstıtýsıalyq aktiler 1920 jyldan 1991 jylǵa deıingi aralyqta Qazaqstannyń Keńestik  Sosıalısik Respýblıkalar Odaǵyna (KSRO) qosylý kezeńinde ázirlendi jáne qabyldandy. Osy kezeńde birneshe Konstıtýsıa qabyldandy.

Qazaqstannyń birinshi Konstıtýsıasy KSRO qurylǵannan keıin 1926 jyly 18 aqpanda Qazaq AKSR Ortalyq Atqarý Komıtetiniń Jarlyǵymen sońǵy redaksıasynda qabyldandy. Osy Konstıtýsıa boıynsha Qazaqstan RSFSR quramynda teń quqyqty respýblıka boldy.

1937 jyly 26 naýryzda Keńesterdiń H Jalpyqazaq sezinde qabyldanǵan Qazaq KSR Konstıtýsıasy 11 taraý men 125 baptan turdy. Onda: «KSRO Konstıtýsıasynyń 14-babynan tys óziniń egemendik quqyqtaryn tolyq saqtaı otyryp, Qazaq KSR -i memlekettik bılikti derbes júzege asyrady» delingen.

1978 jyldyń 20 sáýirinde IX shaqyrylǵan respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń kezekten tys VII sesıasynda qabyldanǵan Qazaq KSR Konstıtýsıasy kirispeden, 10 bólimnen, 19 taraýdan, 173 baptan turdy. Oǵan sáıkes barlyq bılik taptyq prınsıp boıynsha jumysshylarǵa, sharýalarǵa jáne eńbekshi ıntellıgensıaǵa bólingen halyqqa tıesili boldy. Bılik pen basqarý organdarynyń júıesiniń basynda Qazaq KSR Komýnıstik partıasy turdy (6 -bap). 1978 jylǵy Konstıtýsıa respýblıkanyń ulttyq-memlekettik jáne ákimshilik-aýmaqtyq qurylymyn, joǵary jáne jergilikti bılik organdarynyń quzyretin (78-83, 97-139 baptar), saılaý júıesiniń prınsıpterin, halyq depýtattarynyń quqyqtyq mártebesin aıqyndady, memlekettik ekonomıkalyq josparlaý jáne áleýmettik damý, memlekettik búdjet, ádilet, tórelik, prokýrorlyq qadaǵalaý ınstıtýttary jáne t.b. qurdy.

Táýelsiz Qazaqstannyń birinshi Konstıtýsıasy 1993 jyly 28 qańtarda XII shaqyrylǵan Qazaqstan Joǵarǵy Keńesiniń IX sesıasynda qabyldandy. Qurylymdyq jaǵynan kirispe, 4 bólim, 21 taraý jáne 131 baptan turdy. Konstıtýsıa Qazaqstan memlekettik egemendik alǵannan beri qabyldanǵan kóptegen quqyqtyq normalardy: halyq egemendigin, memlekettiń táýelsizdigin, bılikti bólý prınsıpin, qazaq tilin memlekettik til retinde moıyndaýdy, Prezıdentti memleket basshysy retinde tanýdy, sot organdaryn - Joǵarǵy, Konstıtýsıalyq jáne Joǵarǵy Arbıtrajdyq sottar jáne basqalardy engizdi. 1993 jylǵy Konstıtýsıa parlamenttik respýblıka úlgisine negizdelgen.

Biraq ýaqyt óte kele tuńǵysh Konstıtýsıanyń keıbir tustary naryqtyq qoǵamdaǵy ózgeristerge sáıkes bolmaı shyqqany baıqalyp, eki jyl ótkennen keıin qoldanysta júrgen qazirgi Konstıtýsıa qabyldandy.

Degenmen, Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy Konstıtýsıasy. Memlekettiń táýelsizdigin zańdy túrde rásimdedi, halyqaralyq qaýymdastyqqa Qazaqstandy táýelsiz memleket retinde tanytty, bizdiń qoǵamǵa jańadan engen keıbir ınstıtýttardy qoǵamdyq, saıası jáne quqyqtyq salalarda bekitti, sóıtip sol kezdegi úsh negizgi mindetti sheshti. Sondyqtan, Táýelsiz Qazaqstannyń tuńǵysh Konstıtýsıasy ótpeli kezeńde óz qyzmeti men mindetterin oıdaǵydaı atqara bilgen tarıhı mańyzdy qujat bolyp tabylady.

Elimizdiń basty qujaty – Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýsıasyn 1995 jylǵy 30 tamyzdaǵy referendýmda búkil Qazaqstan halqy biraýyzdan qabyldady. Jańa konstıtýsıalyq qujatqa sáıkes Qazaqstan prezıdenttik basqarý nysanyndaǵy memleket bolyp jarıalandy, al 30 tamyz demalys kúni bolyp belgilendi.

Qujattyń qabyldanýynyń aldynda Konstıtýsıa jobasy tóńireginde keńinen talqylaý júrgizildi. Barlyǵy jobanyń 33 myńǵa jýyq ujymdyq talqylaýy ótti, oǵan 3 mıllıonnan astam azamat qatysty, 55 bapqa 1100 -den astam ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Zań 9 bólim men 98 baptan turady.

1995 jylǵy Konstıtýsıanyń jańa redaksıasyn daıyndaý kezinde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń janynan arnaıy qurylǵan saraptamalyq -konsýltatıvtik keńestiń 9 múshesi qatysty (1995 j. 22 mamyrda qurylǵan - Prezıdent Jarlyǵymen). Keńestiń quramyna sheneýnikter, konstıtýsıalyq quqyq jáne azamattyq quqyq mamandary jáne shaqyrylǵan 3 sheteldik sarapshy kirdi.

Qoldanystaǵy Konstıtýsıany daıyndaý kezinde Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaev álemniń ár túrli elderiniń jıyrmaǵa jýyq negizgi zańdarynyń mazmunyn zerttedi. Bul jaǵdaıdy Elbasy óziniń «Táýelsizdik dáýiri» atty eńbeginde bylaı dep eske alady: «Ádilet mınıstri N.Sháıkenovtiń basshylyǵymen arnaýly jumys toby quryldy. Onyń jumysyn tikeleı óz baqylaýyma aldym. Sarapshylarmen birge keıde kúnine 12-14 saǵat Konstıtýsıa baptarymen jumys istegenimiz esimde. Meniń ózime de álemniń ártúrli elderiniń konstıtýsıalyq qurylymy, bılik tarmaqtarynyń ózara qatynasy, saıası partıalardyń jumysy, adam quqyǵyna, jekemenshikke beriletin kepildik jáne t.b. máseleler jóninde kóptegen ádebıetterdi qarap shyǵýǵa týra keldi. Men jumys tobynyń aldyna áldekimniń konstıtýsıasyn qur kóshire salmaı, kerisinshe basqa elderdiń tájirıbesin taldaý negizinde bizdiń elimizdiń talaptaryna barynsha jaýap bere alatyn Negizgi Zań jobasyn daıyndaý mindetin júktedim. Sondyqtan Konstıtýsıanyń barlyq erejelerinen bizdiń erekshe qazaqstandyq qoltańbamyz, bizdiń halqymyzdyń óresi men dástúrlerine jáne bolashaqtaǵy perspektıvasyna sáıkesetin óz bolmysymyz baıqalyp turady».

1995 jylǵy Konstıtýsıa AQSH -tyń memlekettik bılik tarmaqtaryn qurý men bólý tájirıbesin jáne Fransıanyń jeke tulǵanyń quqyqtyq mártebesin qabyldady.

Qoldanystaǵy Konstıtýsıa tórt ret - 1998, 2007, 2011 jáne 2017 jyldary ózgertildi jáne tolyqtyryldy. Konstıtýsıa óziniń áleýetin taýysqan joq, oǵan engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar ony naqtylaıdy jáne normalaryn aıqyndaıdy.

Konstıtýsıalyq baqylaýdy qamtamasyz etetin Konstıtýsıalyq Keńes tek Qazaqstan men Fransıada ǵana bar (ol bıliktiń bir tarmaǵy men partıasynyń quramyna kirmeıdi). 1996 jyldan 2016 jylǵa deıin Konstıtýsıalyq Keńes qoldanystaǵy Konstıtýsıaǵa qaıshy keletin 17 zań jobasyn qabyldamady.

Qoldanystaǵy Konstıtýsıanyń tarıhı mańyzy óte zor. Konstıtýsıa boıynsha Qazaqstan Respýblıkasy demokratıalyq, ýnıtarlyq, zaıyrly, áleýmettik, quqyqtyq memleket. Basqarý nysany boıynsha Qazaqstan memleketi prezıdenttik respýblıka bolyp anyqtaldy Konstıtýsıa egemendiktiń saıası jáne quqyqtyq negizderin bekitip,  adamnyń ómirin, quqyqtary men bostandyǵyn, tegine, áleýmettik jaǵdaıyna, násiline, ultyna, tiline, dinge qatystylyǵyna qaramastan, adam men azamat quqyqtarynyń teńdigin memlekettiń joǵary qunylyqtary dep jarıalady. Táýelsiz Qazaqstannyń Konstıtýsıasy memleket pen qoǵamnyń turaqtylyǵy men órkendeýiniń myzǵymas negizine aınaldy.

Qazaqstanda tıimdi demokratıalyq ınstıtýttar – prezıdenttik ınstıtýty, Parlament, sot júıesi jáne belsendi azamattyq qoǵam qalyptasty. Ata Zańymyzdyń negizinde elimizde jahandyq syn-qaterlerge tótep berýge jáne búkil qoǵamnyń múddeleriniń júzege asýyn qamtamasyz etýge qabiletti memlekettik qurylymnyń tıimdi júıesin qurýǵa múmkindik bergen tarıhı mańyzdy ekonomıkalyq jáne saıası reformalar júrgizildi. Sonyń birden-bir dáleli – Qazaqstannyń memlekettik qurylystaǵy jáne ekonomıkany reformalaýdaǵy jetistikteri. Konstıtýsıamyzdyń negizgi qaǵıdalaryna súıenip, naryq ekonomıkasyna kóshtik jáne demokratıalyq qoǵamnyń negizin qaladyq. Osy irgeli, kúrdeli, aýqymdy qaıta qurýlar men reformalar Táýelsizdiktiń 30 jyly ishinde júzege asyryldy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev ótken jyly Konstıtýsıalyq Keńestiń basshysy Qaırat Mámıdi qabyldaý kezinde Konstıtýsıa Qazaqstan memlekettiliginiń jáne eldiń damý strategıasynyń negizi ekenin, aldaǵy kele jatqan Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy aıasynda memlekettik organdar men azamattar konstıtýsıalyq qaǵıdalar men erejelerdiń mánin tereń uǵynyp, olardy basshylyqqa alýy tıis ekenin qadap aıtty.

Sabyrhan SMAǴULOV,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtet

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---