InfoHub Logo

Kún eńkeıip barady. Men Qyzylqaıyń sarqyramasynyń jaǵasyndaǵy kári qaıyńnyń túbinde oıǵa batyp otyrmyn.

I

Jazatyrdan eleń-alańnan shyqqan qos atty kún ekindikke taıanǵanda, Arshaty aýylyna kelip tústi. Júristeri sýyt emes, attaryn sıpaı qamshylap qatty aıań men búlkek ıt jelisten ozdyrǵan joq-ty. Sondyǵy ma, ministeriniń alqy- my men qulaǵynyń túbi ǵana jipsipti. Ózderi sergek. Dik-dik túse-túse qalysty da, attaryn buǵynyń qatyp-semip qal ǵan múıizi qaǵylǵan kermege baılaı saldy. Aǵashtan qıyp salynǵan qos bólmeli úıge bettedi. Aınala syńsyǵan qalyń taıga. Qıa betke ornalasqan jıyrma shaqty kıiz úı etekke domalap keterdeı. Boılaryn kókke mańǵaz sozyp, asa tákapparlyqpen jaılap qana terbelip turǵan aǵashtyń ushar basyna qarasań, bórkińdi qolyńa alasyń, qazbaýyr aqsha bult torlaǵan aspandy kóresiń. Shaıyrdyń ıisi qolqańdy atady. Altaı tabıǵatynyń osy bir oqshaý kórinisin qyzyqtaǵysy keldi me, dóńgelek júzdi, suńǵaq boıly, quba shubarlaý jigit qapsaǵaı deneli qaýǵa saqal shaldy ozdyryp jiberip, ózi júrisin irke berdi. Salt attylardyń bóten syńaıyn tanyǵan birli-jarym adam jasqanyssyz bedireıip tesile qarady. Shı borbaı aıran bet úsh-tórt bala quıryǵyn sabalap quıǵytyp kep qaldy da, bóten bolǵan soń, sileýsin kórgen elikteı edireıip qalt tura qalysty. Qapsaǵaı shal «Nasybaı bar ma?» — dep, jorta tap berip edi, bajbań etip yrjıysty da, bet aldy tyrańdaı jóneldi.

— Aqsaqal, siz úıge kire berińiz. Men syrtta tura turaıyn, — dep quba jigit shalǵa qarady. Shal burylǵan da joq.

— Meıliń.

Jigit shaǵyn ǵana aýyldyń júdeń qalpyna kóz júgirte turyp, qabaǵyn kireýkelendire tyq-tyq jóteldi. Kúndizgi júris jon arqasyn qurystyryp tastapty. Salt kóp júrmegendigi bolar. Baǵana et qyzýymen bilmepti. Eki ıyǵy men qara sany talyp, adymyn ashtyrmaıdy. Kún alyp dáý shoqylardyń qalqasynda qaldy. Munda erte batady eken. Biraq uıyǵan qońyr barqyt keshi uzaqqa sozylyp baryp, ymyrt úıirilip, kóz baılanady. Altaı tabıǵaty qanshama ásem bolǵanmen, aýyl adamdaryn ábden jalyqtyrǵan sekildi. Jolaýshy jigittiń ún-túnsiz aınalaǵa kóz tastap, balasha ańtarylǵan jumbaqty turysyna birer jaltaqtasty da, úılerine bettedi. Sonan soń ár túńdikten bolar-bolmas jetimek ushqyndar ushty. Taý keshiniń ózgeshe syryn uqqysy, zerdelep alǵysy keldi me, jolaýshy jigit sonaý batyp ketken kúnniń artynda qalǵan qyzyl batsaıy jalqynǵa qarap tur. Kóńili beıjaı. Kóńilin tatar ánindeı muńdy da zarly sezim basqan. «Taǵdyr tarantasy qaıda ákelip tastady. Endi qaıda aparady. Adam bul pánıde tek júre berýi kerek shyǵar. Adam bul tertedeı ǵana sholaq ómirde tek kúlip qana ótýi kerek emes pe edi. Biraq mende júrý bar da, kúlý joq. Ómi- rimniń órlerin bútindeı oqýǵa, bilim alýǵa baǵyshtamaq edim. Qysqa jip kúrmeýge kelmedi. Qyrsyqtyń quryǵy úzilmedi. «Mine, baqyt ushpaǵyna shyǵarar baspaldaq», — dep kim usynar aldyńnan ıgilikti. Shoqpyttyń qaıda qalmaǵan bir uly. Eger erteńgi kúni kóziń jumylyp ketse, bata oqylyp, bet sıpalady. Qyryq kúnnen soń umytylasyń. Qandaı sorly ári aıanyshty pende degen. Mynaý jahanǵa kelip-ketkenińdi kim biler, kim sezer. Meńdegen syrqatym kúnderdiń kúninde alyp jese, artymnan ańyrap qalar kimim bar? E... e... Maqysh, aqyn emes, dárýish bolǵanyń osy».

Jigit aýyr kúrsindi. Kózine ashshy jas irkildi. Taýdyń keshki salqyn lebi boıyn ustap tońdyra bastady. Jelbegeı jamylǵan keýdeshesin qaýsyrynyp, qonalqy úıge kirdi. Syǵyraıǵan maı shamnyń jaryǵy bórene-bóreneniń ara- synan múgi sapsıǵan aǵash úıdi qara kóleńkelep tur. Tór aldynda dóńgelek taqtaı stol. Stol ústinde orta tegene qymyz. Syńaıy — iship ortalasa kerek. Qaýǵa saqal shal tórde bir shyntaqtaı jatyr da, oń jaǵyn ala aǵash tósekke arqasyn súıeı, bir jaq kóziniń tarydaı aǵy bar taǵy bir qart otyr maldas quryp. Mahmuttyń sálemin saqalyn saýmalaı iltıpatpen qabyl aldy.

— Ýaǵalaıkúmassalam, jol bolsyn, balam! Tórge shyq. Bylaı, ana jolserik atańnyń ar jaǵyna shyǵyp ket. Syrtta kóp aıaldap qaldyń-aý.

— Mahmuttyń ol ádetin jaqsy bilem, Oreke. Kesh bolsa, kúbirlep túzde júredi. Álginde qymyz ishýge shaqyrttyrmaǵanym da sol. Oıdyń adamy ǵoı. Keshki kókjıekke kóz jibermese, uıyqtaı almaıdy bilem, — dep Mahmuttyń ornyna jaýapty qaýǵa saqal berdi. Kózi shegir, sháýshıgen sary báıbishe qymyz quıyp berip otyr. Kımesheginiń jaqtaýyn qaıta-qaıta sozǵylap, samaıynan qulaǵyna ysyra beredi. Tegi, tar tigilgen sekildi. «Shúkir» degen esendikten soń, lám dep aýzyn ashqan joq. Tuqyrǵan kúıi jalyn shalǵan aǵash ojaýmen úıirilgen sary qymyzdy damylsyz sor-sor sapyrady. İshinde jalyn jatsa da, bala jylap jatsa da, sezdirmeıtin merez adam syńaılas. Álgi áńgimeniń aqyry sholaq qaıyryldy da, qylq-qylq qymyz ishisý biraz únsizdik jaılatty. Tórgi úıde ne bary beımálim. Aldyńǵy aýyz úıde qaza- qy qara syqyrlaýyq tósek, birer bóstek, jez quman, ortadaǵy dóńgelek stol men úı ıesi shaldyń eski ishiginen ózge já degen zat joq. Oń jaq bosaǵada kúmis mańdaıy jaltyrap, qasqaıyp jatqan qazaqy shapqan er-turman ǵana, záýdeǵalam ury tússe, qolyna iligeri. Bul úıdiń bar baılyǵy osy — er, bar shaılyǵy — qymyz sekildi. Erbeń etken bala kórinbeıdi. Mahmuttyń jaı-kúıin Shaǵıman shal tanystyrsa kerek, úı ıesi «Baıanaýyldyń azamaty ekensiń ǵoı» degennen basqa qadalyp eshteńe suramady. Tipti surasa da Mahmuttyń áńgime aıtar reti joq-tyn, dáýildekti sýqany súımeı, myna otyrystan erqashty bolaıyn degen. Kúndizgi uzyn-sonar irkildek júris soqty ma, asa sharshastyń raıy bar júzinde. Qymyzǵa da zaýqy shappaıdy. Del-sal maýjyrap otyr. Osy rette sary kempir shegir kózin baqshaıtyp bir qarady da, kúńk etti:

— Balam, sharshasań jat, tósek sap bereıin, — dedi Mahmuttyń myna kúıine shynymen jany ashyǵany ma nemese qýsyrylyp bara jatqan qymyzdyń qamy ma, onshasyn ajyratý qıyn.

— Sóıtińizshi, áje. Demalǵanym durysyraq bolar.

Jatýyn jatsa da Mahmut kópke deıin kóz ilmedi. Erteńine bir sát kóz júgirtken joq, ótkenin esine ala berdi aýyq-aýyq. Qymyzǵa qyzǵan eki shal dúrildesip áńgimege kiristi. Sary kempirde ún joq, tobyq jutqandaı tompaıyp otyr-aý.

«Qarataı qazaqtarynyń minezi qyzyq eken, — deıdi Mahmut ishinen, — ǵajap, tylsym minezdi adamdar. Adamdar syryn uǵý qıyn ǵoı». Mahmut Altaıdyń ór qoınaýyna kelgeli, osyndaı taıtalas oıdyń ushyǵynan ustaı almaı júrgen. Myna ózin Sháńgishtaıǵa bala oqytýǵa apara jatqan Shaǵıman shaldyń júris-turysy, qysylmaı qaıqaıtyp turyp dúńk etkizetin sózderi, kerek jerde kádege jaratatyn aqyr zaman ylpyń-jylpyń qýlyǵy, nar jyǵar qarýy men ótkir, sekseýildiń shoǵyndaı ámise jaınap turatyn kózi asa tańyrqatqan-dy. Bolys ekiniń birine tapsyrmaıdy ǵoı jaýapty sharýasyn. Biraq Shaǵıman — Mahmuttyń sırek jolyqtyrǵan shaly. Qara dúrsin orysshasy men tam-tumdaǵan mońǵolshasy, shúldirlegen qytaıshasy bar. Sharýasyn yńǵaılaýǵa kelgende, qaı ultpen bolsyn tiline tıek sap kórgen joq. Arqanyń elindeı emes, dindarlyǵy da bosań. Tamaqtyń aldy-artynan «qudaı jarylqasyn» dep bet sıpaǵany bolmasa, kúnine bes ýaqyt shońqańdap namaz oqyp, qumanyn súıregen kezin keziktirmegen. Mahmut buǵan da qaıran qaldy. Ár nárseni tez sezip, mán-maǵyna tastaı qaraıtyn jiti kóńil Altaı qazaqtarynyń ǵurpyn jyǵa tanymaı sarsań. Qazir de erteńin emes, búginin oılap jatyr. Osynaý taý halqynyń jaısań da jabyńqy, erkin de qatygez, qaharly da jasqanshaq, shattyqtary men sorlylyqtary aýma-tókpelene beretin oqshaý tirligin baǵamdap jatyr. Ózderi taqyldaǵan taqýalyǵy, soraptap keter dilmarlyǵy joq, tuıyq jurt. Osynyń bári Mahmut kóńiline burynǵysha órnekti jyr uıalatpaǵan, topyrlap kep toǵytylyp qalǵan ǵalamat áser, túpsiz oı jyr kózin tumshalap, jigit sezimin býyp tastaǵan-dy. Altaıda týatyn óleń ádetinshe laq etpeı, shym-shymdap, syzdyqtap, sirnelenip shyǵatyn-aý...

Syǵyraıǵan jalǵyz terezeden túsken sáýle tańnyń atqanyn áıgileı almady bul úıge. Bozamyqtanǵan jaryqtan ár zattyń nobaıy ǵana buldyraıdy. Úrker tas tóbege shyqqansha, kóz ilmeı jatqan Mahmut talyqsyp baryp, qatty uıyqtap ketip edi. Ásirese, qazir mańdaıy jipsip, essiz, erkin hám tátti uıqyda jatyr. Mynaý jarbıǵan aǵash úı órtenip ketse de, sezbes edi. Túndegi antalaǵan kóp oıdyń kesiri me, áıteýir, sandyraq tústiń san-sapalaǵyn kórdi.

...Baıanaýyldyń shyńaıty myna Altaıdan áldeqaıda bıiktep, kók kúmbezine boı sozyp ketken eken. Ushar basy baryp-baryp shyńyltyr kók tasqa aınalyp, naızalanyp bitken. Qap-qara bulttan bolar-bolmas qana boljanady. Dúnıe yzyń-shýdan adyra qalǵan tul, álem-tapyryq daýyl aldyndaǵy tylsym tynyshtyq sekildi. Múbádá kózge túrtse kórgisiz túnge aınaldy. Tek Baıanaýyldyń taýy ǵana kózge shalynar. Mahmut osy taýdyń eteginde edi, endi bir ýaqytta qońyrqaı oba tastardan jeńil yrǵyp-yrǵyp ótip, Baıanǵa tyrmysa bastady. Qońyrqaı tastar bitip, kók taıǵaq jyltyr shyńǵa ulasty. Mahmut jan dármen órmeleı berdi, órmeleı berdi. Ústindegi lypasynyń túgi qalmaǵan. Tyrnaǵynyń kóbesinen, qos tizesinen sorǵalaǵan qan aqty. Qur súlderi.

— Baıannyń basynda ákeńniń quny qalǵan joq, etekke tús! — dep áldekim aqyryp edi, Mahmut qulaǵyna da ilmedi ony. Álgi áldeqaıdan kúńirenip shyqqan saıqymazaq daýys ájýa kelekege aınala bergende:

— Órmele, Mahmut! Shynar basyna shyqpasań, shyndyq qýǵanyń netkeniń! — dep daýystady. «Mine, qarańyz, Mahmut Baıanaýyldyń aspanmen tildesken shyńynda tur. Aspanda kún joq, tek Mahmut qana. Álgindegi tulan tutqan qa- rańǵylyq seıilgen, dúnıe Mahmuttan taraǵan nurdan qýat alyp, shuǵylaǵa shomylyp tur. Qazaqtyń darqan dalasy gúl-báısheshekke bólenip, ıran baǵyndaı qulpyrady. Mahmut qolynda — naıza. Naıza emes-aý, qalamsap. Soǵan súıenip tur ol. Álden ýaqytta, áldeqaıdan ózgeshe tegeýrindi qol Mahmutty shyń basynan bórikteı ilip aldy da, túpsiz shyńyraýǵa tastap jiberdi. Shybyn jany shyrqyraı zýlap, juldyzdaı aǵyp bara jatqanda, Shaǵıman shal qaǵyp aldy».

Mahmut býlyǵyp baryp, kózin ashyp edi, Shaǵıman shal jipsigen mańdaıynan sıpap tur eken.

— Esińdi jıshy, balam, sharshap oıandyń-aý. Shoshynyp qala ma dep, mańdaıyńnan sıpap oıattym, — dedi maıda qońyr daýyspen. Mahmut Shaǵımannyń úlken uıaly kózinen ákelik qamqorlyqtyń aıtyp jetkizgisiz ıgi raıyn baıqady. Basy zeńgip, aýyryp qalǵan eken, taýdyń sýyq sýymen uzaq jýyndy. Kún sonaý apaıtós taýlardyń basynan endi-endi ǵana qyltıyp keledi. Aýyl adamdarynyń kóbisi uıqyda. Qolynda júgeni bar áldekim jalǵyz aıaq soqpaqpen ormanǵa bettedi. Shaǵıman shal attardy erttep qoıypty. Erteńgiliktiń taza jupar ıisi saraıyńdy salqyn tarttyryp, boı sergitedi. Taý sahary sonshalyq sulý. Aıtyp jetkize almaısyń. Tabıǵat tolaıym bar injýin dál osy óńirge tóge salǵandaı. Tipti áýdem jerde jer oshaqtyń otyn kósep, kók tútindi byqsytyp otyrǵan sary kempirdiń ana qaraketi ózine bir túrli jarasymdy, asa unasymdy ispetti. Arshatynyń keshinen tańy, tańynan keshi artyq, ózińdi essiz qumarlyqqa, yntyzarlyqqa ıtermeleıdi eken. Mahmut osyny bajaılady. Kún kókjıekten kóterile bere, eki jolaýshy atqa qondy. Biri — Altaıdyń kómpis suńǵyla shaly da, ekinshisi — bolaıyn dep bola almaı, tolaıyn dep tola almaı tyrashtanyp júrgen Saryarqanyń bozdaǵy. Biriniń endigi úmiti, kórer tańy — ázirgi tirligi. Shyǵandap keter órisi joq bar bolǵany — Ábdikerim bolystyń taýanyn shaqpaý. Óz ıesine ádil, adal nıetimen qyzmet qylý, shaý tartqan shaldyń ótkeni men bolashaǵy osyǵan kógendeýli. Al jelkildep shyqqan kók shópteı jańa ǵana qaýashaǵyn ashyp kele jatqan jasamystyń ótkeni aıaýly, erteńi buldyr da araıly. Ekeýiniń tirligi eki basqa. Eki basqa bolǵanymen — mámileles. Ekeýiniń talap-talǵamy, oı-armany eki basqa. Eki basqa bolǵanymen — ózektes. Ol ózektestik jalpy ıisi qazaq balasyna degen uly mahabbat, ystyq yqylas, jamandyq ataýlyny mansuq etip, mynaý turlaýy joq pánıge adamnyń eń asyl qasıeti — adamgershiliktiń uryǵyn sebý. Saıyp kelgende, olardan budan zor erlik, budan asqan ınabat dámetý — bekershilik bolar. Qos jolaýshynyń ázirgi oıy toqaılas keledi. Mynaý qatygez dalanyń qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan beıbit, beıqam jomart tańy, netken ǵajap ediń! Óreldiń órine kelgende, Mahmuttyń qylań qarageri Shaǵıman shaldyń tobylǵy torysynan oq boıy ozyp, sar jelip ketti.

II

Mahmuttyń Ábdikerim bolystyń qol astyna kep bala oqytqanyna jyl ýaǵynan asqan. Tý Semeıden qajyǵandyqtan emes, qamyqqandyqtan, ashý men yzany aýyzdyqtaı almaǵandyqtan, paryqsyz qazaq arasyna tartyp bergen jas jigit alańsyz ári beıqam ómir qushaǵyna engendeı edi. Shaharda kem kórinip júrgenshe, yzyń-shýdan ada Qatonqaraǵaıda dem alyp, bala oqytyp júrgenin artyq sanaǵan. Ábdikerim bolystyń buǵan degen kózqarasy eki ushty. Syr bermeıtin syrbaz baı ony da al degende-aq synaı qarsy alyp edi. Áli kúnge óz pikirin sezdirmegen. Bolystyń alǵashqy júzdesýi Mahmut kóńiline de ádemi áserin qaldyrǵan. Sálem berip kirip kelgen qalasha kıingen jigitti Ábdikerim:

— E... e, aqyn jigit, sen ekensiń ǵoı. Tórlet, shyraq. Atyń Sultanmahmut pa edi? Altaı — Baıanaýyl emes, Mahmut bolsań da jarar, Sultan bola almassyń, — dep qaqtaǵan kúmisteı appaq mańdaıyna asa jarasymdylyqpen qıyla ornalasqan qara qasyn kere keńk-keńk kúlip alǵan. — Anaý-mynaý adam emessiń ǵoı. Sóz tórkinin túsinetin bolarsyń. Atańnyń ázilin kóńilińe aýyr alma, — dep ýytty qaljyńnyń artyn byqsytpaı maıpazdaı salǵan. Biraq sóz astaryn ańǵaryp qalǵan Mahmut júziniń jaıdary qalpyn buzbastan:

— Alashqa baryp Sultan bolǵansha, óz elińe baryp ultan bol degenińiz-aý bul, aqsaqal. Múbádá men Altaıǵa sultan bolaıyn dep te, ultan bolaıyn dep te kelmegenim ras. Mórińiz de, tórińiz de ózińizde qalady. Sekem almańyz. Meniki de qaljyń, Ábeke. Áziliń jarassa, atańmen oına degen, — dep kúle jaýap bergen. Toǵyz qanat aq otaý. Qarataı eliniń ıgi jaqsylary túgeldeı osynda jınalǵan eken. Ábdikerim orys ǵurpynsha jaǵalaı tanystyryp ótti. Kúzge aınala bastaǵan mezgildiń kúshti sary qymyzy qyzdyryp dúrildesip, kóńildi májilis quryp otyr. Qaltasynan aq torǵyn bet oramalyn alyp, jipsigen mańdaıyna basty bolys. Byrshyp terlep, qaljasy ábden jaǵyp otyr. Esendikten soń bir sát únsizdik basyp edi, Ábdikerim:

— Ýa, Musa! Ahmetbek pen Janmyrzanyń arasynda bitispeı júrgen ne daý edi? Shaqyrtshy munda! Sen sheshe almasań, kómeıiniń jeli bar myna aqyn jigit shesher, — dep shaǵaladaı appaq tisin aqsıta kúldi. Musa esik jaqtaǵy badyraq kóz jypylyq qara bujyr jigitke ıek qaqty. Bul úıdiń ár ym-jymyn qas qaqtyrmaı sezý qadetine qalyptasyp ketken jigit syrtqa tura atyldy. Esikten ekeý kirdi. Aldyńǵysy — jap-jas jigit te, ekinshisi — orta jastan asqan kemıek shal. Mańdaı tisi túgelimen joq, opyryq aýyz. Tegi, qarttyqtan emes, qanqurttan túsip qalǵan sekildi. Anasy — Ahmetbek te, mynasy — Janmyrza eken.

— Sóıle, Janmyrza! — Bolystyń ún qatýy muń eken, álgiden beri taspıǵyn sanaǵandaı múlgip júresinen otyrǵan opyryq aýyz shal kemseńdeı jóneldi.

— Myna Ahmetbek tentekterińiz talshyq etip otyrǵan jalǵyz tazy ıtimdi óltirdi. Mine, baqandaı eki juldyz aýysty, syrǵaqtap qunyn tólemeı júr. Aıybyn alyp berseńizder eken, ádil qaýym.

Jigit lám degen joq. Jymıady. Álpetinde mysqyl bar. Ábdikerim: — Ras pa? — degende, — ras, — dedi. — Al, aqyn, bizdiń bıdiń tórelik bere almaı júrgeni — osy ıt daýy. Túıini ózińde. — Otyrǵan qara saqal, aq saqaldar myrs-myrs kúlisti. Bótennen kelgen adamdy ortalaryna alyp synap, sóz kókparyna salatynyn sezgen Mahmut irkilgen joq.

— Qarataı eli, barshańnyń úkimin aıta almaı sarsańǵa túskenderiń jalǵyz ıt bolsa, jer daýyn, jesir daýyn qalaı bitirisip kelgen eken, qaıranmyn. Aqsaqal, ıtińiz tazy ıt dedińiz be?

— Iá, qaraǵym. Itim ıt-aq edi.

— Jigit, sizde qunykerge berer kúshik bar ma?

— Bar. Alamoınaq kúshiktegeli eki aı boldy. Kóbin elge taratyp jiberdim.

— Qazir qolyńda qalǵany nesheý?

— Ekeý.

— Qunyker aqsaqal, myqtasańyz, ıttiń basy — eki-aq kúshik. Ekeýi ósip bir ıttiń basyn toltyrar. Aıypker jigit, eki kúshigińdi shalǵa ber, — degende, otyrǵandar dý kúlisti. Kemıek shal Mahmutqa kózin aqshıta bir qarady da, únsiz shyǵyp ketti. Jigit te ile-shala jónele berip:

— Uqtyńyz ba, otaǵasy. Myqtasa, ıttiń basy — eki-aq kúshik, — dedi daýystap. Osy bir sóz qaqtyǵysynan keıin Ahmetbek jańa kelgen jas jigitti ish tartyp ketip edi. Mahmuttyń qaıran qalǵany: orta jastan asyp ketse de, óńin bermegen Ábdikerimniń kelbettiligi. Tostaǵandaı dóńgelek bota kózdi, juqaltań júzdi, appaq sazandaı kisi eken. Ne uzyn, ne kelte emes, qara saqaly ózine ózgeshe jarasady. Kirpıaz, ári talǵampazdyq jaǵynan biregeı. Nege bolsyn kózin kúlimsirete týra qarap, úkimin aıtady. Bul óńirde tuńǵysh ret budan jeti jyl buryn orys-qazaq mektebin ashtyrdy. Onda orys ýchıtelderin ustaıdy eken. Kishi uly Shabdan Peterborda oqıdy. Basqa ul-qyzdary da bilimnen kende emes. Ózderi shetinen sulý. Mahmut osynyń bárin baǵamdap, kóńiline topshylap júretin. Ózin ana irgedegi orys-qazaq mektebine onsha aralastyrmaı, bóten úı tigip, bolashaq moldalardy jıyp bergenine rıza bolmasa da, «Qansha júrem deısiń. Bir jylǵa qoıannyń terisi de shydaıdy» dep, ózin-ózi aldaýsyratyp qoıady. Áıtse de orys tili páninen sabaq beretin Mıhaıl Komarov degen orystan anda-sanda til syndyratyn. Mahmuttyń tipti erterekte qaıtyp ketkisi bar-dy. Qasqyr men qoıdyń ǵumyry dos bolmaıtynyn da biledi. Qalyń jurt qazaqtyń dertine em izdep, basyn taýǵa da, tasqa da urǵan aqyn ómir aıdynyndaǵy taý tolqyndarymen aıqasyp, úmitin jelken, jigerin qaıyq etip júrgende, tek jyr ǵana keýlegen júregi seńdeı buzylyp, Altaı talyna jarmasqan edi saýsaǵy. Ol áli ózi ǵana biletin, ózi ǵana deımiz-aý, úsheýi ǵana biletin, jumbaqty syr. Ár úmittiń túni boıy uıyqtatpaı, beımaza etetin qıaldy sáýleleri ıindese kelip, úlken armanǵa, ystyq mahabbatqa ulasqandaı edi. Bir kezde lepirip baq izdep, albatydan jar izdegen kóńili aq erke sulý taýyp, baıyzdanǵan. Súımeıtin bir sulýdy satyp alyp, «Súı» dep zorlaıtyndarǵa týmysynan qany qarsy Mahmut óziniń jumbaqty ári muńly súıispenshiligin ózgeni qoıyp, ózine qıǵysy joq. Qyzǵanady. Ol, ásirese, sońǵy kúnderi seńdeı soǵylysqan azapty sezimniń qursaýynda júr. Burynda aýyl shetindegi qaraǵaı túbine altybaqan quryp tastap, osynaý meńireý óńirdi án men kúıge bólegen shattyqty shaqtary buldyrap, kún jyljyǵan saıyn, artta qalyp bara jatqandaı. Baǵana Ahmetbek kelip:

— Mahmut, búgin altybaqan quraıyq dep edik. Sensiz jıynymyzdyń sáni bolmas. Kelip garmon tartyp ber, — degende: — Maqul, — dep kelisimin berip qoıǵan. Onda da Baǵıla barady degen soń, dıdarlasýdyń yńǵaıy kele me dep úmit etken. Bala oqytýdan qoly bosasa boldy, Qyzylqaıyń sarqyramasynyń jaǵasyna keledi. Onyń barar jeri, otyrar orny bireý-aq — sý jıegindegi kári qaıyńnyń túbi. Osynda uzaq otyryp, dápterge áldeneni saryla jazatyn. Biraq nege otyratynyn, kóz maıyn taýysyp ne jazatynyn tiri pende bilmeıdi. Keıde kún talasyp batyp bara jatqanda, eki qolyn basyna jastap kók kúmbezine telmiretin. Aspanda qalqyp bara jatqan bulttarǵa qarap kúbirleıtin. Múmkin, ol kindik jurty Baıanaýylyna ala ket, mingestire ket dep nemese Saryarqanyń jańbyryn quıa ket dep sálem joldaıtyn shyǵar. Ne, múmkin, búgin túnde aq erkemmen jolyqqandaı bolsam, aıdyń betin jap, qorǵala bizdi, túnniń qushaǵynda terbet deı me eken. Álde «jandy mal úshin jaratyp júrgen» mynaý elge degen ókpe-nazyn, ishindegi qazandaı qaınaǵan qusa oıyn, el taǵdyryn kemeńgerge emes, ezge, malǵa óńgerip bergen zaman zaryn enshiles deı me. Kim bilsin. Áıteýir, uzaq oılanady, áıteýir, jalyqpaı jazady. «Kim jazyqtynyń» mynaý kári qaıyńnyń túbinde tusaýy kesilgenin qaıdan bilsin mynaý beıbaq el. Áli esinde: Mahmut bolystyń úıine barǵan saıyn, Ábdikerimniń úlken qyzy Baǵılaǵa kóz qyrymen qaraı otyratyn. Al sezimtal qyz bolsa jigittiń ózine degen nıetin qymyz usynyp otyryp-aq ańǵaratyn-dy. Ekeýi bir-birinen balasha uıalatyn. Nege qysylatynyn ózderi de sezbeıtin. Bul únsiz jumbaq súıispenshilikterin bir-birinen qyzǵana da jasqana jasyratyn. Bir-birlerin oılamasa da, júrekterinde árqaısysynyń beıne bir býaldyr kóleńkeleri tárizdi bir saǵym kezetin. Mahmut bul úıge kelgen saıyn, kelýin zaryǵa kútkenin qashan bolsa da jáýdiregen moıyl kózinen tanıtyn, onyń ózi de erteden-aq bóten sezingendeı, onyń keletinin bilgendeı, ańsap kútkendeı bolyp júrgenin qımyl-qybyrymen-aq ańǵartatyn. Bir-birin jan-tánimen qıyla súıetini ashylmasa da, aýyzeki suhbattasýdan áldeqaıda kúshti qudiretti sezim jetkizip qoıǵan. Bul únsiz súıispenshilikteri boı bermeı bılep áketse, túbi nege aparyp soǵatynyn, myna Baǵılanyń ákesi ne deıtinin oılaýdyń ózi asa sumdyq edi. «Qyz meniń etegimnen ustady delik. Ony osynaý jyly qonysynan bólip qaıda aparyp, qandaı ushpaqqa shyǵarar edim. Qara basty qańǵyrtyp, el kezip júrgen Mahmut, jar kúterlik jalaqyń bar ma? Jaraıdy, oǵan da moıymaımyn. Sonda Baǵılanyń qudandalasqan jeri bar ǵoı, Ábdikerim salt basty, sabaý qamshy saqa jigittiń qolyna jetektetip jiberer deımisiń qyzyn». Mine, osy bir tastaıaqtaı qaqtyǵysyp tynshý bermeıtin túpsiz oı Mahmut júregine aqpandy azynatyp júrgen. Nurmash qyzdan berip jibergen alǵashqy hatyna ózgeshe nazben sazdy jaýap beripti. Bul da jigittiń kúıreýińki janyna úlken medeý boldy. Baǵana Baǵılanyń jaýabyn kókiregine myqtap qysqan kúıi úırenshikti orny — qaıyńnyń túbine kelgen. Etpetinen jatyp alyp, jalpaq kók tastyń ústindegi qaǵazǵa áldeneni berile jazýda. Nurmashtyń kelgenin sezgen joq. Erke qyz syralǵy jigitten jasqanbaıtyn. Biriniń astyna biri mórdeı tirkelip jatqan óleń joldaryn únsiz oqyp tur:

Keldi hatyń men sharshap,

Otyrǵanda qamyǵyp.

Habaryńa bek ańsap,

Sozylyp kózim talyǵyp.

Sózińnen kórip ózińdi,

Qushaqtaı aldym jamyǵyp, — degen jerine kelgende, qyz shydaı almaı syqylyqtap kúlip jiberdi. Mahmut selk ete túsken. Atyp turyp, dápterin jasyra qoıdy.

— E, sen ekensiń ǵoı, Nurmash.

— Aqyn jigit, saǵynyshtan ábden bitken ekensiz. Qushaqtap jatqanyńyz Baǵıla emes, kók tas qoı. Ony nege óleńge qosasyz?

— Adasqan qazdaı qańqyldap ábigeri shyǵyp, jar izdegen jabyńqy júrek oıda joqta týlasa, eseńgiretip tastaıdy eken, Nurmashjan. Tuıyq aǵańnyń tutqıyldan týǵan mahabbaty tumshalaǵan tumandy oıdyń tunyǵyn tilimen emes, jyrymen jetkizýge talpynǵany da. Nan izdeımin dep júrip, jar taptym ba dep edim, úmitim eskeksiz qaıyqqa aınaldy.

— Qamyqpańyz, Mahmut aǵa, Baǵılanyń sizge degen yqylasy oń. Tynshý bermeı sizdi qınap júrgen sezim onyń basynda da bar. Túbi qaıyrly bolsyn deńiz. — Álginde ǵana bultyńdap qýaqylanyp turǵan qyz Mahmuttyń bet-álpetindeti muńaıystyń aýyr tabyn ańdap, momaqan kúıge kóshti. Belin qynaı tikken púlish kamzolynyń arqasynda shashbaýlap órgen qos órim kúreń shash qyzdyń qara tory óńine ózgeshe jarasymdy, basyn pisken almadaı ıip, jigittiń aldynda beıne bir ózin boryshker adamdaı sezinip tur.

— Qolymnan bar kelgeni — hattaryńyzdy bir-birińizge tabys etý bolsa, onyń ózi de qıametke aınalyp bara jatyr. Baǵılanyń úı-ishi sekem alady bilem. Baǵana Baǵıla shaqyrtty degen soń, kirip shyǵyp edim, sheshesi jer-jebir, jeken sýyma jetti. — Sen qyz bul úıge sýmańdaı berme, — deıdi.

— Táńirim-aý, sengenim sen bolsań, seniń jolyńdy da jińishkertken eken. Alladan medet tilegendeı, namazsham arasynda qyrǵa shyǵyp qaıtatynmyn. Sonda seniń tileýińdi Baǵıladan kem tilemeıtinmin, Nurmash. Sen men beıbaqqa úlken jaqsylyq jasadyń. Qaıda júrsem de umytpaspyn. Bodaýyn qaıtarý qolymnan kelmeıdi. Tilime tıek, jyryma órnek bolarsyń.

Kún talasyp barady. Sháńgishtaıdyń bar maly óristen qulap keledi. Keshqurymǵy aýa salqyn. Azdap jel bar. Mahmut jel ótine tósin berip týra qarap tur. Júzi synyq. Nurmash qaıtýǵa yńǵaı bildirdi.

— Mahmut aǵa, jelge bulaı qarsy qarap turmańyzshy, sýyq tıer. Keshke altybaqanǵa bararsyz. Baǵıla ákem Úlken naryn jaqtan kelip qalmasa, bir soǵyp qaıtarmyn deıdi. Sáti kelse, júzdesip, tildesip qalarsyz.

— Aınalaıyn, Nurmash-aı, kóńilimniń kók muzyn jalǵyz sózińmen-aq erittiń-aý. Ymyrttyń tez úıirilgenin tile deseńshi.

Mahmut sholpysy tilersegine soǵylyp, yrǵala basyp, asyqpaı oqshaý júrispen aıańdap bara jatqan Nurmashtyń artynan uzaq qarap qaldy. Júregin áldenendeı jaqsy úmittiń saǵymy sharpı bastap edi, býlyǵyp kep úzdige uzaq jóteldi. Alysta, qyzyl ala keńistikte bir top jabaıy úırek qonalqyǵa betteı ushyp barady...

III

Kóz baılanǵan ýaq. Taý silemderi aýyr sibirlengen munaraǵa bógip tur. Kúnbatys kókjıekte aqshyltym jolaq bar. Álemdi túnniń keıýana tynyshtyǵy basa-kóktep jaılap alǵan sekildi. Ánsheıinde taǵat tappaı bezildeıtin shegirtkeniń úni de dál búgingi keshte semgendeı, oqta-tekte úıirinen adasyp qap kisinegen jylqynyń arqyraǵan qońyraý daýsy ymyrt tynyshtyǵyn tilip ótedi. Aýyldyń túnge aınalǵan ýaǵy birjola meńdep bara jatqan meńireý tynyshtyqtyń qushaǵyna oıysa berip edi. Uzaq taýynyń etegindegi shoq qaraǵaıdyń túbinen jarq etken jalyn men syńǵyrlaǵan kúmis kúlkiler mazasyn aldy. Qatar tuspa-tus ósken qos qaraǵaıǵa altybaqan qurǵan aýyl jastary laýlatyp ot jaqqan edi. Toptyń topany mol. Búgingi keshtiń basalqasy Ahmetbek te, gúli — Mahmut. Ol Nurmashpen ári-beri altybaqanda terbeldi de, «garmon tart» dep qyzdar jaǵy qolqalap bolmaǵan soń, túsip ketken. Ár ánniń basyn bir shalyp keldi de, áldenendeı tylsym janyńdy jannatqa bastaıtyn muńdy kúıdi termelep ketti. Ortadaǵy satyr-sutyr lapyldap janǵan otty qaýmalaı turǵan qyzdar men jigitter júzi bal-bul jaınap, shadymandy ári muńly kúıge kóshken. Árkim óz armanyn aıalap tur, árkim óz júreginiń syryn Mahmut tartqan mýzyka únimen bir-birine jetkizip tur, árkim ózderiniń býaldyr bolashaǵyn boljaýdy tyıyp, bir sáttik tátti mınýttyń jalqyndy qushaǵynda ántek terbelip tur. Bireý aýyr kúrsingendeı boldy. Mahmut garmondy zarlatyp baryp shuǵyl úze qoıǵanda da, qaýym birer mezet áli de turyp qalǵan-dy. Tek Ahmetbektiń «Týsań tý, aqyn aǵa!» — degen ór daýsy sheńberlengen topty bal uıqysynan oıatqandaı dúr silkindirdi. Jan-jaqtan:

— Mahmut aǵa, óleń oqyńyzshy!

— Aqyn aǵa, ǵashyqtar jaıly qıssa aıtyńyzshy!

— Mahmut aǵa, Aqyn aǵa... — dep jamyraǵan daýystar tus-tustan andyzdap ketti. Al Maqysh bolsa alysqa, aqjoltaılanyp turǵan kókjıekke kirpigin qaqpastan telmirgen qalypta jýyqta jazǵan óleńi «Alty aıaqty» qońyr daýyspen bastaı jóneldi de, myna bir tusyna kelgende, ot-jalynyna shaǵylysqan eki kózi jaınap, ekilene maqamdap ketti:

Taıdaı tolqyn taǵy kep,
Ushty qaıyq aspanǵa.
Ázireıil tur «bolshy» dep,
Qaıda baram qashqanda.
Jantalastym tunshyǵyp,
Bir batyp sýǵa, bir shyǵyp.
Mine, sol ýaqytta:
Altaıdan bir tal, bilmeımin,
Tústi neǵyp qolyma?
Kez qyldy ma qudaıym,
Ajalsyzdyń jolyna.
Taldan ustap qarmanyp,
Sýdan shyqtym allalap.
Sýyq ótken, sharshaǵan,
Bola ma adam, bolmaı ma?
Soqqy jegen qanshadan,
Daýasy ıakı qonbaı ma.
Daýa tegin, em tegin,
Qaıtar alla eńbegin.

Jastar shoǵyry jáne de óz-ózderine kele almaı, álgi bir sáttegi shattyqty shaqtarynan aırylyp qalardaı sileıisip qalǵan. Tańdaıda qalyp qoıǵan tátti áserlerin jutýǵa qımaǵandaı. Osynaý qazaq dalasynyń bir pushpaǵyndaǵy shaǵyn ǵana jutań aýyldyń syrtynan qarap áste ton pishýge bolmaıdy eken. Ásirese, jastar júregi ámise jaqsylyqqa, jańalyqqa, oıyn-kúlkige qushtar-dy. Mahmut munda kelgeli, osyndaı oıyn-jıyn tym-tym jıilep ketken. Jastar jaǵy tez úıirilgen.

— Sizdi Baǵıla Buqtyrmanyń jaǵasynda kútip tur, — dep sybyr ete tústi. Mahmut qaıyra sybyrlady. — Qaı jerinde? — Dóńgelek toǵaıda. — Al, qurbylarym, aıyp etpeńizder meni, — dedi Mahmut, — sendermen tań atqansha seıil qurýǵa shydaıtyn túrim joq. Qazirgi kúıimdi ózderiń de túsinesińder ǵoı. Kúzge aınalǵan maýsymnyń túni salqyn. Ruqsat etseńder, men qaıtaıyn. Saýyqtaryńdy jalǵastyra berińder. — Ruqsat, ruqsat... — Raqmet, Mahmut aǵa! — Rızamyz sizge, aqyn aǵa! Dóńgelek shiliktiń ishine kire bergende, Mahmuttyń denesi bir ysyp, bir sýydy. Býyn-býyny qaltyrap, ıek-ıegine tımeı saqyldap ketti. Baǵıla sý jıegindegi kóldeneń jyǵylǵan aǵashtyń ústinde shyntaǵyn tizesine qoıyp, jaǵyn taıanyp otyr eken. Mahmuttyń alǵashqy sybdyry shyqqanda, selk etip shoshynyp qalǵan.

— Men ǵoı, Baǵıla.

— Túý, júregim aýzyma tyǵylǵany, ańdýshy bireý me dep.

Buryn-sońdy jigittermen ońasha jolyǵyp kórmegendiki me, joq bolmasa Mahmuttan shyndap qysylǵany ma, Baǵılanyń sóılegen sózi, qımyly bir túrli ebedeısiz. Biraq Mahmutqa osynyń ózi asa súıkimdi, ǵumyry qaıtalanbaıtyndaı. Tipti jaıshylyqtaǵy jyr kesteleıtin sóz marjanynyń biri tússeshi aýzyna. Bar bolǵany qatarynda aqqýdaı qonyp otyrǵan qyzdyń tal boıyna, bet-álpetine telmirip qaıta-qaıta qaraı berdi. Baǵıla odan saıyn qymsyna túsedi. Iá, bular bir-birine jalǵyz aýyz til qata almady. Til qatsa boldy, osy otyrystarynyń shyrqy buzylyp, kóńil aıdynyna qonǵan baqyt shúregeıin úrkitip alar ma edi. Buqtyrma arqyramaı, sarqyramaı da baıaý aǵyp jatyr. Beti qaraýytyp, sholjań tolqyn jardy sholp etkizip súzip ótedi, súıip ótedi. Jaǵadaǵy túbi qoparylyp, basyn sýǵa mala jyǵylǵan qyzyl taldyń butaqtaryn sý qaǵyp, taǵatsyz ántek dirildetedi. Beıne sezim qaǵyp dirildegen eki jastyń qos júregindeı. Olar áli únsiz otyr. Únsiz otyrsa da tildesip otyr. Olar áli oqshaýlaý otyr. Oqshaýlaý otyrsa da ishteı bir-birin oılap, bir-aq nárseni armandap otyr. Túngi aýa dymqyl tartty. Shóp basyn shyq shaldy. Ózennen jeńil bý kóterildi de, tumanǵa aınalyp, Mahmut pen Baǵılany tumshalap aldy. Baǵıla jeńil kıingen. Mahmut ta. Olar áli únsiz, ári oqshaý otyr. Baǵıla titirkengendeı boldy. Mahmut tamaǵyna taıap qalǵan jóteldi baspaq bolyp jótkirindi. Baǵılanyń tońa- zyǵanyn Mahmut sezgen. Mahmuttyń boıyn sýyq ustaı bastaǵanyn sergek kóńildi sezimtal qyz baǵanadan ańǵarǵan. Qyz jigitke taqala túskendeı bolyp edi. Jigit penjagynyń túımesin asyǵys aǵytty da, qyzdyń tý syrtyn qaýsyra qushaǵyna aldy. Tumannan eshteńe boljanbaıdy. Oqta-tekte bytpyldyq shyryldaıdy. Eki jas jabysyp bir-aq adamnyń nobaıyna kirdi. Biraq bir-birine jaqyndaǵan saıyn, alystap bara jatqandaı. Eki jas lám dep aýzyn ashqan joq. İshteı uǵynysty. Tilsiz tabysty: «Jas júrek», «súıem-kúıem», «armandamyn», «endi qaıttik, qudaıa» demedi. Bar bolǵany ystyq-ystyq súıisti. Bar bolǵany túnniń asa qaýiptiligine, salqynyna qaramaı uzaq otyrysyp, tań qylań bere, keri oraldy. Olar jerdiń shyq ekenin de sezgen joq, erteń aldarynda ne kútip turǵanyn jáne de oılaǵan emes. Osynyń bári-bárin ózderi emes, áldekim, áldebir tótenshe sıqyrly kúshpen istep jatqandaı. Uzaq taýynyń etegi jaǵynan:

Elimniń bir jaılaýy Qurymbaı saz,
Jaılaǵan alty aı jazda sarala qaz.
Sholpandaı tań aldynda týyp, batqan,
Qaıteıin, ýa, darıǵa-aı, ǵumyryń az, — dep shyrqap salǵan án estildi, estildi de tyna qaldy. Tyna qaldy da, eshbir án qaıtalanǵan joq, beıbaq tynyshtyq ornady. Sholpan juldyz qazan túbindegi maıdaı erip bozǵylttanyp semip barady eken. Shyǵys jaqtaǵy bozamyqty qyzyl araı sáýle tyqsyra bastady... Bul Mahmutpen Baǵılanyń tuńǵysh ta aqyrǵy jolyǵysýy edi. Mahmut jóteldi... Baǵıla kúrsindi...

* * *

Bir aıdan soń Baǵılany atastyrǵan jaǵy — Shúıge uzatatyn boldy. Ábdikerim qyzy men Mahmut arasyndaǵy hıkaıany bilse de bilmegensidi. Ákki bolys Mahmutqa degen iltıpatyn sońǵy kúnge deıin ózgertken joq. Baǵıla attanatyn kúni:

— Mahmut kep, qaryndasynyń uzatý toıyn basqarsyn, — dep bala jibertken eken. Ádeıi saıqaldyqpen shaqyrtyp otyrǵanyn sezgen aqyn mort ketti:

— Barmaımyn. Ǵabdilkárim myrza sózinde turmaǵany qalaı? Qarataı elinde áıelge keńshilik berý hám jesir daýyn joǵaltý qaqyndaǵy ádeıi bas qosqan keńestegi sózinen tanyp, qaıta kúısegeni nesi? Shaqyrýshyǵa «aıta bar» — dep qadap jiberdi bul sózdi. Ózi barǵan joq. Nurmashtan Baǵılaǵa uzaq hat jazyp joldady. Baǵıla ketkennen soń, bir jumadan keıin Zaısan jaǵyna attanbaqqa jınaldy. Jigittiń ketetinin estigen Ábdikerim «ketpesin» dep te, «ketsin» dep te til qatqan joq. Ádetinshe únsiz eki udaı saq qalpyn saqtady. Mahmuttyń qalaı, kimmen júretinin, arǵy elge nemen ketetinin de ashyp, tıanaqtap aıtpady. Kún ala bultty bolatyn. Mahmut ol-pulyn dáris bergen shákirt bala Kóksegenge jınatyp, attanys qamyna kirisip jatqan. Aıadaı ǵana esikten eńgezerdeı bolyp bireý kirdi. Shaǵıman shal eken.

— Siz ekensiz ǵoı, aqsaqal. Tórletińiz.

— Nemene, júrmekshimisiń?

— Iá, aqsaqal, ondaı oı bar.

— Oı bolǵany — jol bolǵany. Sezem, shyraǵym, jaı-kúıińdi. Nemene, myna shaldyń qaýqıǵan boıy ǵana dep oılama. Júrek degen qyj-qyj qaınaıdy, kúresýte dármen joq degen. Ózimniń qulaı unatqan balam ediń. Jalǵyzdyq basyńa túskende, qol ushyn bere almadym.

— O, ne degenińiz, Sháke. Sizge ne dep ókpe aıtaıyn. Tipti qaı-qaısyńyzǵa da ókpe-nazym joq. Tileýim aq, kóńilim pák. Aýnadym, qýnadym. Bir qaýym sharýamdy bitirip aldym.

— Áı, Mahmut-aı, sıpaqtap qaıtesiń. Mańdaıymyzǵa syıdyra almadyq qoı. Alashtyń ala-qulasyna jem bolyp jatqan qyzymyzdy Arqanyń ardagerine qımadyq. Bilmestik emeı nemene, bunymyz. Bilmestik. Já, attanam deısiń, astyńda atyń joq. Kún bolsa mynaý jaýǵaly turǵan. Baıaǵyda Jazatyrdan ózim ákelip edim, endi barar jerińe aparý da mindetim sekildi. Áıtpese qazaq bolyp týǵanym qaısy. Bas aman bolsa, aıaq artar tabylady. Atańnyń atyn minip ket, Mahmut.

— Joǵa, o ne degenińiz, aqsaqal. Talshyq taýyp otyrǵan jalǵyz toryńyzdy maǵan túsip berip...

— Ýa, sadaǵań keteıin! Sózdi qoı, shyraq. Minip ket. Atań eki sóılemeıdi. — Odan ári sóz buıdalasa, shal shataq shyǵaratynyn sezgen Mahmut únsiz kelisti. Nóser quıyp berdi. Jol laısań. Altaı kúziniń bastalysy qatty. Taý basy appaq, qar jaýyp qalǵan. Aǵash basynda sarǵaıyp ilinip turǵan birli-jarym japyraq, tamshy sabalaǵan saıyn, esi shyǵyp qalbalaqtaıdy. Kúz nóseri únsiz, kúrkiremeı jaýady. Terek basynda qarǵalar júr qarqyldap. Jyldyń qaı mezgilinde de mynaý atamekenin qıyp tastap eshqaıda ushyp ketpeı, týǵan jerdiń quly bolsa da qalbalaqtap júrýdiń ózi de ǵanıbet-aý. Mahmut atqa qondy. Bir kezde Óreldiń órinde ózi ozyp ketken Shaǵıman shaldyń torysy bul. Shaǵıman Mahmuttyń kitap toly qorjynyn qanjyǵaǵa bókterip turyp:

— Shyraǵym, bul ári-beri ushyrtyp baryp boldyryp qalatyn ushqyr at emes. Búlkek jelispen-aq jer tabanyn qýyratyn sharýanyń torysy. Barmaǵan jer, baspaǵan taýy qalmaǵan kómpis at. Uzaq júristiń, alys joldyń, oı-qyrdyń soqtyrmasyna sharshap-shaldyqpaıtyn jolaýshynyń aty. Má, qamshy. Al, jolyń bolsyn, joldasyń qydyr bolsyn, balam. Artyńnan aı, aldyńnan kún týǵaı.

— Qosh bolyńyz, Mahmut aǵa! — Bul — shákirt bala Kóksegen edi.

— Qosh, aıaýly aǵa! — Bul — Nurmash edi.

— Qosh, Altaıdyń abzal adamdary, aı mańdaıly aq erkeleri! — Bul — Mahmut edi. Jaýyn údep saldy. Jol laısań. Alda uzaq júris bar. Kúnniń tolastar syńaıy bilinbeıdi. Biraq sona batys kókjıektiń taýmen astasqan etegi túrińki eken... Basylar. Altaıdyń sirkirep turǵan aq nóseri Sultanmahmuttyń kóz aldyna Saryarqanyń jańbyryn elestetti... Jol laısań. Taıǵaq. Alda uzaq júris bar...

* * *

Aq jaýyn silbilep tur. Men Qyzylqaıyń sarqyramasynyń jıegindegi kári qaıyńnyń túbinde tań aldyndaǵy Sholpan juldyzdaı týyp-batqan aıaýly aǵany emirene esime alyp, áli otyrmyn.

---