InfoHub Logo

Bizdiń aýyl týra Qytaı men Mońǵolıanyń shekarasynda edi. Ol kezde shekara qazirgideı tyshqan jorǵalamastaı torlanbaǵan, keı jerinen úıirli jylqy óterdeı alan-ashyq jatatyn. Jylqysy óz aıaǵymen ótip ketse de «mońǵol aıdap kettige» sanap, tún qatyp jortqan «joqshylar» joǵynyń ózi tabylmasa da, topanyn toltyrardaı ózge qylquıryqtardy shurqyratyp aıdap keletin kez.

Únemi sondaı isterdiń basy-qasynda júretin Jumaqyn deıtin qudamyz boldy. Aq almastaı jarqyldaǵan kisi edi. Qashan kórseń bala-shaǵa, kelin-kepshik demeı ázilin aıtyp jarq-jurq etip otyratyn. Sharýasynan shashaý shyǵarmaıtyn buıymtaq, shildeniń shilińgir ystyǵynda tý bıeni shybynǵa bildirmeı jeıtin yldym-jyldym, yspardyń naq ózi. «Jumaqynǵa qarańǵy túnde qalyń jylqynyń ishinen «anaý qara aıǵyrdy usta» deshi, qaıyrylyp qaraǵanyńsha, qaıys arqany dál sol qylquıryqtyń qyl moınynda turady» dep shalmashylyǵyn maqtasatyn aýyldaǵy urt tildi jigitter. Sondyqtan da el kúzeýlikten qystaýlyqqa kóshkende aıǵyr úıirin Jumaqynǵa tapsyrady. Júkeń jalǵyz úı qalady da, eki-úsh aýyldyń jylqysyn qosyp qaıyryp jontaýǵa ekinshi qar jaýǵanda qystaýlyqqa biraq ákeledi.

Birde Júkeńniń atyna aryz túsip, eki aıdan astam ýaqyt qamaqta jatyp shyqqany bar. Jaýap alyp, tergep-tekserip aman-esen bosatyp jiberipti, áıteýir. Sol bosap kele jatqan bette jol ústindegi bizdiń úıge tústi. Ákem ekeýi qushaq aıqastyra amandasyp, qýanǵanda esteri shyqty. Eki aı túrmede bolǵannan bir belgi de joq, sol baıaǵy jarq-jurq etken Jumaqyn. Synbaǵan eken. Synbaq túgili syzat túspepti. «Qudekem meni tap bir qajydan kele jatqandaı qarsy aldy ǵoı» dep ázildep jatyr.

Jumaqynnyń bizdiń úıge túskeninen habardar bolǵan aınaladaǵy úlken kisiler de birlep-ekilep jınala bastady. Dastarhan jaıyldy, qazan kóterildi, áńgime de burq-sarq qaınap ala jóneldi...

Áńgime árediginde Jumaqyn qaltasynan shaqsha shyǵaryp, eringe nasybaı saldy. Buryn mundaıyn kórmegen ákem:

— Oý, qudeke, mundaıyńyz joq edi ǵoı, túrme úıretip jibergen be? — deıdi.

— Joq, á, túrmeni qoıshy, — deıdi qudekesi. — Men bunyń qyzyǵyn aıtaıyn. Qudaı saqtasyn, bul qudańyzdyń istemegeni bar ma? Áı, men bir adam sekildi adam kórdim ǵoı, asyqpańyz, uzaq áńgime ol, — dep shaqshasyn jınap jóndelip otyryp, áńgime tizginin aǵyta berdi-aý.

— Myna adamda uıat degen bolady ǵoı, sol qıyn nárse eken. «Ólimnen uıat kúshti» degen sóziń ras eken. Negizi uıattan adam ólip te ketedi-aý. Men óle jazdadym. Bettiń qalyńdyǵynan tiri qalyp otyrmyz ǵoı, — dep keńk-keńk kúledi ózi. Otyrǵandar dastarhan shetin qaıyra jaqyndap, «e, e, e...» dep enteleı tústi.

— Jazǵyturym úıirli jylqyma bir jıren qasqa bıe kelip qosyldy. Basynda aınaladaǵy bireýdiki bolyp uıat bolyp júrmesin dep árbireýge aıtqan boldym. Eleń etken adam bolmady. Mańaıda jylqy izdegen eshkim joq sekildi. Tórjaılaýǵa barǵanda da bólinbeı ilesip bardy. Sodan, shyny kerek, ıemdene bastadym. Ózi de qystan kúıli shyqqan mal eken, jyltyrap semirip kele jatty. «Já-á-á, bıylǵy kúzdigim sen bolarsyń» dep bir túıip qoıdym. Jylqymdy joldan aýlaq bólekteý saıǵa taman ysyryp qaıyra júrdim. Sóıtip júrip jazyń da ortalady. Jyp-jyltyr bolyp, saýyrynan jarylardaı semirdi-aq endi jaryqtyq. Jalpaq jatqan qos jaıanyń qospasyna jańbyrdyń sýy irkildi ǵoı!..

Kúzdik soǵym kóńildi kúpti etip, eldiń etekke túskenin asyǵa kútip júrdim. Kún artynan kún ótip, ol ýaqyt ta jetip, eńkeıe kóship el de ketti. Endi áne-mine kún kishkene shytqyldaı qalsa dep pyshaǵymdy qaırap qoıyp men júrmin.

Bir kúni tús aýa jylqyny kózdep keleıin dep úıden shyqqaly jatyr edim, bir beıtanys aqsaqal attan túsip jatyr eken. Kúmisteı saqaly keýdesin japqan, suńǵaq boıly kelisti-aq adam endi. Jasy egdeleý tartqanmen eńkeımepti, tik júredi eken. Sálem berip, esik ashyp, tórge ozdyrdym. Shaı ishildi, jón suraldy. Áńgimesi osy júrgen júrisiniń jaıyna kóshkende ishim qylp ete qaldy. Týra mendegi jylqyny izdep júr eken! En-tańbasy, qasqasy deısiń, basqasy deısiń — bári kelip tur, bári...

— Sodan?..

— Sodan, kókpek jegen túıedeı dóńbekshidim. Keýdesin japqan saqalyna qarap jeteletip jibersem be degen de oı kelgen. Oǵan ala jazdaı semirtken malyńdy kúzde bireý kelip silekeıińdi shubyrtyp jetelep bara jatsa qalaı bolady? Onyń ústine soıa qoıatyn ózge maldyń reti de joq. Kúzdikke osy dep nıettenip qoıdym emes pe! Ózi de jardaı bolyp, jaryqtyq, kúnde kóz aldyńda jaıqalyp júrse... Qımadym, qudeke, shynymdy aıtaıynshy, qımadym. Aqyry aıta almadym. Ne bolsa da shaldy attandyryp jiberýge amal qyldym. «Siz endi aýdan jaqtan keldińiz, biraz burys demeseńiz ortada Aǵashoba aýyly jatyr, birinshi solardyń jylqysyna qosylady ǵoı. Jylqyshylary myna Jińishkesaıdyń basynda otyr. Negizi solardan suraǵanyńyz jón ǵoı» dedim. Shal eleń ete qaldy. «Onyń da jón eken, jaqyn bolsa kún batpaı solaı jetip alaıyn» dep qozǵala bastady. «Iá, kórsetip jiberem, eki-aq beldiń asty ǵoı» dep men de aldyna túsip arsalańdaı berdim. Jele jortyp bir beldi asyryp, Jińishkesaıdy qamshymen nusqadym da, qaraǵaıly qaptaldarda bólek-bólek jatqan jylqylarǵa qaraı shaptym. «E-e, izdeýshiń shyqqan eken, ańdyǵan jaý almaı qoımas. Júke, endi qamdan, Júke!» deıdi ishim.

Úıirdi taýyp qoraǵa qamaǵansha qas qaraıyp ketti. Jarylǵaly júrgen jıren qasqaǵa shalmany jalǵyz ret tastap, jyqtym da, «Sende jazyq joq, mende azyq joq, buıyrǵan nesibesiń, bissimillá, Allahý ákpar!» dep oryp jiberdim. Qorqyrap ketti jırenqasqań. Qatyn anadaıda sıyryn saýyp, jylqylar naýanyń aınalasynda qasynysyp, taı-qunandar tebisip degendeı, keshki mezgildiń abyr-dabyrymen aralasyp jalǵyz ózim jáýkemdep jatyrmyn. Bir kezde syrt jaǵymnan bir dúbir jaqyndap kelgendeı boldy. Taı-qunandar shyǵar dep elemegen edim, tipti taqaý kelgendeı sezildi. Endi qaraıyn degenimshe bolǵan joq, arqa tusymnan «Assalaýmaǵaleıkým» degen zor daýys gúr ete qaldy. Qurǵyr-aý, qulaǵyma tanys ún sıaqty. Aqyre-e-e-n burylyp qarap edim, baǵanaǵy aqsaqal eken. Tóbemnen tónip tur! Óne boıym bir ysyp, bir muzdap ala jóneldi. Mańdaıymnan ter burq etti. Alty aıyryǵymnan josyla aqty. Ondaıda ter betti boılap aqpaıdy eken, burshaqtap, shashyrap jerge tamady eken. «Aqsaqal, túsińiz» dep ataǵashty nusqadym. Ere baryp attan túsirdim. «Bir jylqy tasqa túsip mertigip qalǵan eken, sony soıyp jatyr edim, siz otyra berińiz» dep úıge kirgizdim de, keri buryldym. Jaryqtyqtyń qasqasy qandaı, qarańǵyda aıdaı bolyp jarqyrap jatyr eken. Sasqanymnan basyn kesip alyp, túıeniń jabýynyń astyna tyǵa saldym. Sóıttim de, ana kisini ornyqtyryp otyrǵyzyp keteıin dep úıge qaıta keldim. Sóıtsem, shalyńnyń múıiz sapty uzyn qara pyshaǵy bar eken, alaqandaı jalpaq belbeýine janyp tur. «Kómektesip jibereıin» dedi. Iyǵynan basyp otyrǵyzatyn emes, dalaǵa shyqtyq. Shalekeń jeńdi túrip tastady. Ne kerek, basy joq jylqynyń moıynyn qyljyńdatyp eki jaqtap soıyp jatyrmyz. Qatyn ol túk bilmegendeı montansyp óz sharýasymen júr. Qudaı-aý, terini irep jatqanda býyn-býynym bosap kete beredi. Qolymdaǵy pyshaqtan aıyrylyp qala jazdaımyn. Alaqanym ózinen-ózi ashyla salady. Tipti denemniń jartysy birde bar, birde joq sekildi, myna jumys eles qusap sezile beredi...

Es ketip, jan shyqqanda terisin túsirip, buza bastadyq. Aldyńǵy qolyn kesip aldym da, qazanǵa sala ber dep qatynǵa aparyp keldim. Aqsaqalym «Jylqynyń basy qaıda?» degen de joq, «Tasqa túsken jeri qaısy?» degen de joq, terlep-tepship jambasty urshyqtap otyr. Men de kelip kirisip jatyrmyn bir jaǵynan. Bir mezgilde «Men namazymdy oqyp alaıyn» dep, úıge qaraı bettedi. Men etti jyrymdap shala-pala buzyp, qaryn-qartasyn jýyp, ornyn jınastyryp, óıtip-búıtip dalada júrmin. Úıge kire alsamshy. Saýyp otyrǵan jalǵyz sıyrdy ári aıdaımyn, beri aıdaımyn. Qatynǵa aıqaılap, «Anaý qaıda, mynaý ne?» dep birdeńelerdi surap, sharýamen júrgen bolam. Biraq endi óz úıińe kirmeı qashanǵy júre beresiń. Kirdim. Aqsaqal sharshaǵan ba, qus jastyqtyń ústinde oń alaqanyn jastanyp myzǵyp ketipti. Qatynda ún joq. Mende de. Bir qaýym ýaqytqa sozylǵan únsizdik tynysymdy tipti de taryltyp jiberdi. Dalaǵa atyp shyqtym. Dala da tym-tyrys. Aqsaqaldyń arqandaýly atynyń taqyr shópti julǵandaǵy tyrs-tyrs dybysynan ózge tirshilikti jer jutyp qoıǵandaı. Alǵashynda óz júregimniń dúrsili ózime estile bastap edi, atty jaqyn jerge arqandaǵanym jaqsy bolypty, arqamdy úıge súıep sony tyńdap biraz turdym. Alashabyr bult ústinde asyǵys aı kilkip barady...

«Kisi oıandy» degen dybystan selt ete qaldym. Esik aldynda sar etkizip birdeńesin tókti de qatyn úıge qaıta kirip ketti. Et te daıyn bolǵan eken. Qarıanyń qolyna sý quıyp, sýlyǵyn usyndym. Ózi semiz, ózi jas tý bıeni azdap jiniktirip ákelip soısań eti tańdaıyńda erimeı me, býy burqyrap aldyǵa kelgende, «Al, káne, áýmın!» dedim. Endi ne bolsa da osy batada birdeńe aıtatyn shyǵar, bir sóz ushyǵyn shyǵarar dedim. Joq, kádimgi bata jasap bet sıpady. «Áı, osy shalyń bilmeı qalǵan joq pa eken?» degen úmit ushqyny jylt ete qaldy. «Qartaıǵan adam, joldan sharshap baıqamasa baıqamaı qalǵan shyǵar. Basyn kesip tastaǵanyń durys boldy ma, qalaı?» dep qoıady ishim.

«Al, alyńyz!» deımin aqsaqalǵa. O, Qudiret! Sóıtip aıtqan saıyn «Óz malyńyz ǵoı» degen bir aýyz sóz qaıta-qaıta ilese shyǵyp keńirdegime kep kepteledi. Etti shaınap, jutaıyn desem túıirlenip jutylmaıdy. Oı, Alla! Tamaǵymnan ótpeıdi. Birneshe túıirin búrkitshe qylǵynyp áreń juttym. «Óziń de al, kelin, sen de» dep qoıady qarıa. Kelinin qaıdam, meniń jaǵdaıym et jeýge kelmeı qaldy, taǵy da aǵyl-tegil ter basty... Bir kezde tabaqqa qolyn sozyp jatyp aqsaqal: «Mynaý qar sýymen ketken jylqy ǵoı, toıynǵan-aq eken, á» dep qaldy. «Iá, ıá, jeseńizshi» dedim tuqyraıyp otyrǵan qalpy etti aralastyra aldyna ysyryp. «E-e-e, bilgen eken ǵoı. Ózi de jylǵa-jylǵadan qardyń sýy jylap aǵyp jatqan kezde keldi emes pe...» deıdi ishim. «Biraq meniń de jylqym qar sýymen ketýine bolady ǵoı, bul sózde turǵan ne bar? Ministen erte bosatyp, toıynysqa jiberilgen jylqy eken dep aıtyp otyrǵany shyǵar» deıdi taǵy bir oıym. «Bul at emes, bıe ǵoı» dep búlk ete qaldy búıregim. Qoıshy, endi basyńdy qatyrǵanmen paıda joq, ne bolsa da bolyp ketti. Endigisin alda kóremiz...

Aqsaqalyń asyqpaı otyryp etti jaqsy-aq jedi. Tabaq túbindegi maıly tuzdyqqa matyryp bulǵap-bulǵap alǵan ýys toly etti buta shaınaǵan býradaı eki jaǵyna kezek alyp, nilin sorǵandaı qylyp ábden ezip baryp talmap jutady, salaly saýsaqtarynyń arasynan syǵylyp shyqqan qazynyń móldir maıyn qarakesek etke sińirip alyp azýǵa basady, juqalanyp týralǵan jalpaq jaldy eki qara kesektiń ortasyna salyp jiberip qasqa tispen kertip jeıdi... Óz keńirdegińnen as ótpegen soń súıek mújigen bolyp, jegen adamǵa qarap otyrady ekensiń. Aqsaqal maılyqqa qol sozǵanda ózimshe asatý jasaǵym kelip, kúshtegen bolyp edim, «Ol káriden jasqa ǵoı» dedi de kúrekteı alaqanyn toltyryp meniń alaqanyma salǵany. Al, jep kór! Aqsaqalǵa asatpaq bolǵanymnan uıalǵanym bar, «qyltamaq» bolyp qylǵynyp otyrǵanym bar, kózim jasaýrap óldim-taldym degende áreń jutyp taýystym. Ne de bolsa etti jep bolǵannan keıin aıtpaq pa degen kúdikpen taǵy qol jaıyp as qaıyrýyn suradym. Jaqsylap turyp bata qaıyrdy. Kúmán týdyratyndaı basy artyq sóz bolǵan joq. Túni boıy uıyqtaı almaı dóńbekshidim. «Bildi me, bilmedi me?». Eki jambasqa kezek túsemin. Sońǵy asatýda jegen etim biteý jutylǵandaı asqazanymdy túınep ol da bir jaǵynan qınady kep. «Bilse nege úndemeıdi?». «Bilmese nege qar sýy?..». Túnniń sonshama uzaq ekenin buryn bilmegen ekenmin... Tańǵa jaqyn kózim ilinip ketken eken, aqsaqaldyń azanynan oıanyp kettim.

Tórdiń aldyn kúńirentip namazyn oqydy. Dastarhan jaıyldy. Eldiń jaıy, aýa raıy, jylqy kúıi degendeı azdy-kem áńgime aıtyldy. Jińishkesaıdaǵy úıdi tappaı, kóz baılanbaı turǵanda osy úıdi qaıta taýyp alaıyn dep keshe biraz qatty júrgenin, beli aýyryp sharshańqyrap qalǵanyn, jaqsy demalǵanyn aıtty. «Iá, onyńyz qandaı jaqsy bolǵan, áıtpese... atyńyz jorǵa eken ǵoı» dep aıdalaǵa laqtym. Jırenqasqa endi aıtylyp qala ma degende júregim alqymyma kelip qaıtady. Esalań kisishe ebil-debilim shyǵyp otyrmyn. Shaıdan soń bet sıpap, «Al men endi qozǵalaıyn» dedi. «Iá, qozǵalyńyz, atyńyzdy erttep qoıdym» dep elpek qaǵam. Atynyń miner jaǵyn dóńesteý jerge yńǵaılap, sýlyǵynan ustap, qoltyǵynan kóterip erge saldym aqsaqaldy. Basymdy kóterip júzine endi qaraımyn deı bergenim sol edi, qarıa tizginin irkip tura qaldy. Tura qaldy da: «Já, Jumaqyn!» dep aýyr kúrsindi. «Sen de bir alashtyń azamaty ekensiń...» dedi de únsiz qaldy. Basym eriksiz salbyrap sala berdi. Býynym bosap, súıenerge birdeńe izdegendeı sendelip turyp qolymnyń qalaı aqsaqaldyń etiginiń qonyshyna barǵanyn sezbeı de qalyppyn. «Meniń shańyraǵym aýdannyń shet jaǵynda. Keshe de aıttym ǵoı, Sarzalyń degen jer. Aýyldyń shetine iline bere «Hasen aqsaqaldyń úıi qaısy eken?» dep surasań eldiń bári biledi... Al, kóriskenshe aman bolaıyq!» dep sál eńkeıip atynyń moıynyn qolymen qaǵyp, «Al, qarajorǵa, seniń de aram teriń joq eken. Endi Jińishkesaıǵa da sandalmaıtyn boldyq, sharýamyz bitti, osy jerden keri qaıtamyz» dep tizgin qaqty da, tebinip qaldy.

Turǵan jerimde qazyqtaı qalshıdym da qaldym... Bári túsinikti boldy. Aqyr-e-e-n moınymdy buryp qarasam qarıam qarajorǵasyn taıpaltyp kezeńge jaqyndap qalypty.

— Sodan?.. — dedi otyrǵandar, aýyzdarynan aq jalyn atylyp shyqqandaı bolyp.

— Sodan súmireıip er jasaıtyn Dúısenge bardym. Bir jumanyń ishinde ómildirik-quıysqanymen kúmis er jasap ber dep múıizinen jetelep qyljaqtatyp bir ógizshe aparyp berdim. İsmer neme ǵoı, aıtqan ýaqytymda bitirdi. Sóıtip ony Torjorǵaǵa saldym da, jetekke alyp Sarzalyńǵa tarttym.

Jumaqyn Torjorǵany aıtqanda otyrǵandardyń birazy gý ete qaldy. Ol jorǵa jarysynda aldyna qara salmaǵan qylquıryq qoı. Ádette qandaı jorǵa jazyq jerde ǵana jaqsy jorǵalaıdy da, oıly-qyrly oıpań jerlerge salyp jiberseń jorǵasynan jańylyp, shaýyp ketip, jelip ketip jorǵasy jortaqqa aınalady. Al Torjorǵa aldynyń bárin aıaq alysymen ólshep oıly-qyrly jerińdi tuıaǵymen tegistep taıpalǵanda qolyńdaǵy sharanyń sýy shaıqalmaıtyn edi ǵoı. Jáne mańdaıy jarylyp jalǵyz keletin. Otyrǵandardyń ishteri ýdaı ashyp bara jatqany sol.

— Sodan?..

— Sodan tańda shyǵyp ekinti ýaqytynda aýyldyń shetine ilinip, «Hasen degen qarıanyń úıi qaısy eken?» dep surap edim, bir aıaǵyn syltyp basatyn jas jigit aldyma túsip júgirip otyryp, jaqyndaǵanda «Áne!» dedi. Ataǵashqa eki atty baılap, kirip baryp edim, aqsaqal tórde jatyr eken. «Ýaǵaleıkýmassalam! O, Jumaqyn, keldiń be?» dep ornynan turdy. Balalaryna birden «Myna kisiniń attaryn shópke qoıyńdar, maıaǵa kirgizińder» dep buıyrdy.

— Attaryn, — deıdi, á? Bilip otyr ǵoı jetek ákelgenińdi, — dep qoıady ádette ózgeniń áńgimesiniń arasyna synyq árip qystyrmaı únsiz otyryp tyńdap, únsiz kete baratyn Kóksegen.

— Maıa áli bastalmaǵan ýaqyt qoı, sonda da kirgizińder dep qurmettep, razy bolǵany da endi, — dep júptep qoıady Asqabı.

— Tura turyńyzdar, áńgimeni buzbańdarshy, — dep Jaqaı kórshi aınalasyna qabaǵyn bir shytyp aldy da Jumaqynǵa kúlimsireı, tesile qarady.

— E-e-e, sodan, qarsy alyp jatyr ásheıin?

— Qarsy alyp jatyr. Sodan shaı ishildi, áńgime aıtyldy. Qazan asyldy. Shejireshi adam eken ózi. Soǵys kezdi aıtty, Ospannyń áskeriniń, Shyń Shysaıdyń áńgimesinen jiberdi. Bir kezde meniń arǵy atalaryma jaqyndap keldi. Meniń atalarym buryn aýdan jaqtan kóship keldi emes pe, jaqsy biledi eken. «Jaqsy adamdar edi» degendeı bir áńgimelerin aıtty. Onysy «Seniń istep júrgeniń mynaý!» dep, arqamdy osyp-osyp jibergendeı boldy. Kózimdi dastarhan shetindegi qoshqar múıiz órnekten almaǵan kúıi tapjylmaı otyrdym, endi ne isteımin? Kempiri meniń yńǵaısyzdanyp, jaısyzdanyp otyrǵanymdy sezip otyrǵan sekildi, «Qonaq sharshap keldi ǵoı, demalsyn» dep, tósek salǵyzdy.

Bul da bir qus uıqyly tún boldy. Tańerteń tursam, kempiri qorjyn daıyndatyp qoıypty. «Kelinniń qolynan dám tattyq qoı, mynany ala bar» deıdi aqsaqal. «Dám tatqanda...» dep kúmiljidim. «Ózińizdiń mal ǵoı» degen álgi bir sóz keńirdegime taǵy kelip kepteldi. Balasy qorjyndy atqa salyp, ózimdi qoltyqtan kóterip mingizdi. «Al endi aman bol!» dep Hasen qarıa keýdesine qolyn apardy. «Al» dep men de yńqıyp toıǵan shardaq shabdarymdy tebine berip edim, «Júrgisi kelmegen qoıdyń sıgisi keledi» degendeı belin qaıqıtyp tura qalǵany. Týra ataǵashtyń túbinde. Saryldatyp tógip jatyr, tógip jatyr, Sarzalyńnyń sýyn jalǵyz ózi sarqyp ishkendeı taýsylyp bermeıdi tipti. Qoshtasyp alyp bir-birimizge qarap turmyz. Áı, sol kezde betimniń qyzarǵany-aı. Tezirek júrip ketsem dep turmyn. Anaý jaý aıdaǵyr maıysqan eki tilersegin áreń jınap ilgeri basty, áıteýir, bir kezde. Ketip bara jatyp «Ana kisi artymnan qarap tur ǵoı» degen oı sap ete qalyp, arqam kádimgideı qurysyp barady. Kózi de sumdyq ótkir edi. Sálden keıin arqamnan jebe qadalatyndaı qýyrylyp kelem. Basym zeńip aınalǵandaı boldy. Sodan baıaǵyda bireýden «Basyń qatty aýyrǵan kezde nasybaı atsań, qoıady eken» degendi estip edim, sol esime túse ketkeni. Bir buryshta dúken tur eken. Janasa baryp qamshynyń ushymen terezesin qaǵyp edim, kúnge qarap syǵyraıyp, qabyrǵasyn tyrmalap bireý shyqty. Nasybaı bar eken, áıteýir. Tıynyn ustatyp edim, úsh qaltasyn ákelip berdi. Sodan sony aýylǵa jetkenshe azdap-azdap ernime salyp otyrdym. Sóıtip osy qurǵyrǵa úıir bolyp jaman úırenip alyppyn, qudeke, — deıdi ǵoı álgi jerde sandy uryp jiberip qarqyldaı kúlgen Jumekeń.

Otyrǵandar dý ete qaldy. Oıpyrmaılap, ahilep-úhilep tize jazysty. «E-e, Torjorǵa ketti deseńshi...», «O-o-o, bul nasybaıdyń tarıhy tym tereń de...», «Áı, Jumaqyn-aı» dep ár im tus-tusynan kergilep ala jóneldi.

— Áı, seniń Torjorǵańdy jaqynda qorańnan kórdim ǵoı? — dep Nıǵymet kórshi sańq ete qaldy osy kezde.

— Tura tur, áńgime áli bitken joq, — dedi Jumaqyn taǵy da ezýine kúlki úıirip. Sodan eki jumadan keıin Torjorǵany jetelep baıaǵy balasy kelip tur. Aınalasyndaǵy bireýler tanyǵan ba, Torjorǵanyń ataǵy shyqqan at ekenin bilipti aqsaqal. «Abyroıyn kóterip júrgen aty eken, ózi minsin! Attyń basyn bıege qor qylmaıyq, ornyna basqa birdeńesin bersin» dep sálem aıtyp jiberipti. Sóıtip tóbel bıeni jeteletip jiberdim, — dep jymyń-jymyń kúlip janyndaǵy qus jastyqqa shyntaqtaı jantaıa berdi Jumaqyn.

— Shynynda, adam sekildi adam kóripsiz, qudeke, — dep júzi bal-bul janǵan ákem eriksiz basyn shaıqap edi.

* * *

Rasymdy aıtsam, osy oqıǵany umytyp ta ketippin. Múlde jadymnan óship ketpese de, aıtylmaǵan soń aýyldaǵy shań basqan kóp áńgimeniń biri sekildi bolyp mıdyń qaltarys bir qatparlarynda qattalyp qala bergen eken.

Qaıbir jyly Astana kósheleriniń áldebir qıylysynda úıdeı-úıdeı óńkıgen eki «Jıp» mashınasy bir-birin súıkep ketkendeı boldy. Qara joldyń qaǵyn kóshire yshqynyp baryp ekeýi de kilt toqtady. Ekeýinen de eńgezerdeı eki jigit tústi. Orysshatys boqtasyp, keýdelese ketti. Túrleri órt sóndirgendeı qaraqoshqyldanyp tútigip, sheke tamyrlary bileýdeı bolyp adyraıyp ketken. Bir kezde bireýiniń áıeli tústi. Qolynda moıynyna kıgizilgen qarǵybaýdy tósinen ótkizip aparyp arqasynan túımelep, artynan jetelegen ıti bar aıtpaqshy. Qudaı-aý, quddy bir atty ómildiriktegen sekildi eken. Túse sala qarsy tarapqa shabalanyp berdi áıel. Qolyndaǵysy da qosyla sháý-sháý etip qoıady. Bir jaǵynan telefondap jatyr. Sodan ne kerek, uzyn kósheniń uzyna boıyn azan-qazan qylyp qıqýlatyp jol polısıasy jetti. Seńdeı siresip turyp qalǵan kólikterdiń terezesinen moıyndaryn soza qarap, bajyldata sıgnal basyp taǵatsyzdanǵan jurt. Jer-dúnıeni shýlatyp entige jetken qyzmetkerler aınalasynan kólikter ótetin jol shyǵarǵannan keıin qaǵaz-qalam, túrli quraldaryn alyp shyǵyp qorshap, ólshep eki mashınanyń qalaı soǵylyp, ne zardap bolǵanyn tekserýge kiristi. Jol shetinde bireýdi kútip turǵan adam aqyry aldynda bolyp jatqan oqıǵaǵa nazaryn salmaı tura ma? Ádeıi úńilip qaradym. Sóıtsem, Qudaı-aý, sirińke tartqandaı bolar-bolmas iz túsipti jańaǵy ıt túsken appaq «Jıpke». Bolar-bolmas, kóriner-kórinbes iz... Ony bireýi saýsaǵymen sıpap qalyp edi, arǵy jaǵy aınadaı jarqyrap shyǵa keldi, álgi syzat degenimniń ózi aq temirdiń «janyna» emes, shańyna ǵana túsken iz sekildi...

Anaý ekeýi áli eregesip tur...

Aýyr kúrsingenim esimde. Sonda mıymnyń tereń bir qaltarys qatparlarynda qalyp qoıǵan Jumaqyn qudanyń áńgimesi ǵaıyptan jetken habardaı oıyma orala ketip edi. Qarajorǵasyn taıpaltyp kezeń asyp bara jatqan Hasen qarıa endi birde meniń de arqa tusymnan qadala qarap turǵandaı tula boıym shymyrlap ketken...

Sonda tas qalanyń tar kóshesinde turyp sona-a-a-ý basy muz, baýyry balqash qart Altaıdyń alyp shyń, aıǵyrjal jotalaryn ańsap edim...

---