InfoHub Logo

(jeti hıkaıadan quralǵan ertegi)

Birinshi hıkaıa

Munda aına men onyń synyqtary týraly sóz bolady.

Kánekeı, bastaıyq. Al ertegimizdi tamamdaǵan ýaqytta biz qazirgi bilgenimizden kóp biletin bolamyz.

Bir sıqyrshy adam ómir súripti, ózi jaýyzdyń jaýyzy, baryp turǵan dıý bolsa kerek. Birde onyń kóńili keremet kóterildi, óıtkeni bir aına jasaǵan edi, barlyq jaqsylyq pen ásemdik ataýly bul aınaǵa sáýlesi túsken sátte-aq ǵaıyp bop, meılinshe kishireıip ketedi de, barlyq jamandyq pen usqynsyzdyq birden kózge túsip, burynǵysynan da jeksuryn bolyp shyǵa keledi. Ǵajap sulý kórinister onda pisken qaryn qusap qurysyp, al adamdardyń nebir abzaldary qunysyp kórinedi, áıtpese olar aıaqtary aspannan kep turǵandaı, qursaqtan múldem jurdaı birdemeler bolyp kórinedi. Adamnyń bet pishininiń bul aınada buzylyp kórinetini sondaı, tipti tanı almaısyń, alda-jalda bireýdiń betinde bir shubar daq kezdese qalsa, ol búkil murnyna nemese shyntaǵyna deıin jaıylyp ketedi. Sıqyrshyǵa osynyń bári tamasha qyzyq bop kórindi. Adamnyń basyna bir izgi, abzal oı kelse boldy, aına sol sátte-aq buzyp jibere qoıady, al sıqyrshy bolsa, oǵan ishek-silesi qata kúledi eken. Ózi oılap tapqan ermegin ol osylaısha qyzyqtapty. Sıqyrshynyń shákirtteri, onyń óz mektebi bolǵan ǵoı, bul aınany ǵajaıyp bir nársedeı-aq aýyzdarynan tastamaı aıtyp júrdi.

Adamdardy, tipti búkil dúnıeni tek endi ǵana qaz qalpynda kórýge bolady! desti olar.

Sóıtip olar aınany ózderimen birge ala júrip búkil álemdi sharlaı bastady, uzamaı eshbir elde aına betine túspegen tiri pende qalmady. Aqyr aıaǵynda sıqyrshy shákirtteriniń aspanǵa shyǵyp, perishteler men qudaıdyń ózin de ájýa-mazaq etýge nıetteri aýdy.

Sóıtip olar neǵurlym aspandap bıiktegen saıyn, aınanyń da buzyp kórsetpegen pálesi qalmaı, qısańdaǵany sondaı, tipti onyń ózin kolǵa ustaý qıynǵa aınaldy. Sıqyrshynyń shákirtteri bıiktegen ústine bıiktep, qudaı men perishtelerge jaqyndaı tústi; kenet aına qısaıyp, qalt-qalt etti de, qoldan shyǵyp ketti, sol betinde jerge kep gúrs túsip, kúl-parshasy shyqty. Ol mıllıondaǵan, mıllıondaǵan, tipti san jetkisiz synyqtarǵa bólindi, al bul synyqtardyń jasaǵan zıany aınanyń zıanynan da adam aıtqysyz kóp boldy. Jan-jaqqa ushqan kúldeı-kúldeı synyqtardyń keıbireýleri adamdardyń kózine túsip, sodan shyqpaı qalyp qoıdy. Al kózine synyq túsken adam dúnıeniń bárin kerisinshe, ár nárseniń boıyndaǵy en jaman jaǵyn ǵana kóretin boldy, óıtetin sebebi ár synyǵynda aınanyń bútin kózindegi qasıeti saqtalyp qalǵan eken. Aınanyń synyǵy bireýlerdiń tup-týra júregine jetti, bárinen de jamany osy boldy: júrek sol boıda-aq judyryqtaı muzǵa aınalyp júre berdi. Aına synyqtarynyń ishinde terezeniń kózine salatyndaı úlkenderi de kezdesti, biraq ta mundaı «áınek» salynǵan terezeden óziniń dos-jar adamdaryna qaraýǵa bolmaıtyn. Keıbir synyqtar kózildirikke de salyndy: almaǵaıyp, bir nárseni jaqsylap kórip, ol jóninde durys pikir aıtpaq nıetpen bul kózildirikti kózińe kıdiń-aq, shataqqa ushyradym deı ber. Al jaýyz sıqyrshy bolsa osynyń bárine esi qalmaı qýanyp, ishegi túıilgenshe qarqyldap kúledi kep. Aınanyń kóptegen synyqtary áli de álemdi sharlap ushyp júr edi. Endi solar jaıynda áńgime tyńdap kórelik.

Ekinshi hıkaıa

Bala men qyz

Úıler men adamdardyń qısapsyz kóptiginen baqsha otyrǵyzatyn alaqandaı jer qorshap alýdyń sáti árkimge túse bermeıtin, sol sebepti de jurttyń kópshiligine qysh ydysta ósiriletin bólme gúlderine de qanaǵat etýge týra keletin úlken shaharda eki kedeı bala turady eken, bir jaqsysy olardyń gúl ósiretin qysh ydystan góri úlkenirek baqshalary bolypty. Olar birge týǵan baýyr bolmasa da, birin-biri aǵaly-qaryndastaı keremet jaqsy kóretin.

Bul balalardyń ata-analary dál shatyrdyń astynda qabyrǵalary bir-birine tıer-tımes aralas bólmeli úıdiń eń joǵarǵy qabatynda turady. Olardyń terezeleri de bir-birine qarama-qarsy edi, al terezelerdiń túbine qabyrǵany boılaı sý aǵar qoıylǵan. Qysqasy, qarsydaǵy kórshige barý úshin sý aǵardy attap ótse bolǵany.

Eki úıdiń jandary da bir-bir úlken jáshik taýyp alyp, onda asqa salatyn as kók, aq burshaq ósirdi. Jáne ár jáshikte shaǵyn ǵana raıhan gúli ósip turady: úı ıeleri birde eki jáshikti de sý aǵardyń túbine qoıyp edi, bir úıdiń terezesinen ekinshi úıdiń terezesine eki katar gúl shoqtary jaýdyrap qarap turǵanǵa uqsady. Burshaqtyń shyrmaýyqtary jáshikterden buıralana salbyrap túsip turdy, raıhannyń butaqtary bir-birimen aıqasyp, terezelerdi aınala kómkerip aldy, sóıtip, japyraq pen gúlden órilgen ásem qaqpaǵa uqsady. Jáshikter óte joǵary qoıylǵan bolatyn, balalarǵa onda shyǵýǵa tyıym salynǵan-dy, biraq ta ata-analary bala men qyzǵa bir-birine qonaqqa baryp, raıhan gúlderine taqaý qoıylǵan oryndyqqa otyrýǵa ruqsat etken edi.

Osy qyzyq qys túse tyıyldy. Terezeler qatyp qalady, alaıda balalar baqyr aqshalardy peshke qyzdyryp alady da, qatyp turǵan terezege aparyp basa qoıady; muz qolma-qol erip, dóp-dóńgelek tamasha tereze paıda bolady, sol jerden kúlimdegen kózder kórinedi: bul bir-birine qarap turǵan jas bala men qyz, Kaı men Gerda. Jazda olar bir-birine bir-aq sekirse jeter edi, al qysta áýeli kóptegen baspaldaqty basyp tómen túsip, sodan keıin taǵy dál sondaı joǵary kóterilý kerek. Dalada boran ulyp tur.

− Bul aq aralardyń toptana bastaǵany ǵoı! – dedi kári áje.

− Sonda olardyń da hanymdary bar ma? – dep surady bala, óıtkeni kádimgi aralardyń hanymdary bolatynyn ol biletin de.

− Bar, – dep jaýap berdi ájeı. Ol anaý, kar qalyń uıytqyp turǵan jerde: tek qana ol ózge qar ushqyndarynan úlken jáne jer betinde uzaq júre almaıdy qara bultqa tezirek qaıtyp barýǵa asyǵady. Tún ortasy bolǵan kezde ol shahar kóshelerin jıi aralap, terezelerge úńilip qaraıdy, sonda terezeler gúlge uqsaǵan muz órnek jamylady.

− Kórgenbiz, kórgenbiz! – deıdi balalar bul aıtylǵannyń aqıqat ekenine kúmánsyz sengen kóńilmen.

− Al Qar hanym úıge kirip ketpes pe eken? – dep surady birde kishkentaı qyz.

− Tek kelip kórsin! – dedi bala. – Men ony jyly peshke otyrǵyza qoıamyn, sonan soń ol erıdi de ketedi.

Ájeı onyń basynan sıpady da, áńgimeniń betin basqaǵa burdy.

Sol kúnniń keshinde Kaı úıine kelgennen keıin, uıqyǵa jatar aldynda kıimderin sheshti de, terezeniń janyńda turǵan oryndyqqa órmelep shyqty, sóıtti de áınektiń muzy erigen dóp-dóńgelek «terezeden» syrtqa qarady. Syrtta qar ushqyndap jaýyp turǵan edi, olardyń ishindegi eń iri bireýi qalyqtap kep gúl jáshiginiń jıegine qondy da, kenet úlkeıip óse bastady. Óse-óse, aqyrynda mıllıondaǵan qar juldyzdarynan toqylǵan jup-juqa aq torǵynǵa oranǵan áıelge aınalyp shyǵa keldi. Bul qaraýǵa kóz uıaltqandaı jaltyldaq muzdan jaralǵan ǵajap sulý áıel edi. Jáne óziniń keýdesinde jany bar. Onyń kózderi juldyzdaı jymyń qaqqanymen de ne jylylyqtan, ne tirshilikten nyshan joq. Qar hanym balaǵa qarap ıek qaqty da, qolymen ymdap shaqyrdy. Balanyń záresi ushyp, oryndyqtan sekirip tústi, sol sátte terezeniń aldynan úlken qusqa uqsaǵan birdeme kólbeń etip óte shyqty.

Erteńinde qatty aıaz boldy, biraq ta ile kún jylynyp, uzamaı kóktem de týdy. Kúnniń kózine jan kirip, ósimdikter qyltıyp boı kórsete bastady, qarlyǵashtar shatyr astyna uıa salý áreketine kiristi, terezeler aıqara ashylyp, balalar jerden áldeqaıda bıiktegi ózderiniń kip-kishkene baqshalarynda otyrdy.

Bul jazda raıhan butalary erekshe gúldedi.

Kishkentaı qyz raıhan gúlderi týraly aıtylatyn aıatty úırenip aldy da, ony aıta otyryp óz gúlderi týraly oılady. Kishkentaı qyz aıatty balaǵa aıtty, al bala oǵan qosyla ándetti:

Raıhandar gúldedi... Tamasha, tamasha!

Uzamaı kóriner bal-bóbek Aısa da.

Balalar qol ustasyp alyp óleń aıtty, raıhandardy súıdi, tógilip turǵan kún sáýlesin qyzyqtaı qarap, til qatysty, bul sáýle olarǵa bóbek Aısanyń ózi sıaqty bolyp elestedi. Shirkin, jazdyń bul kúnderi qandaı tamasha edi-aý, máńgi-baqı gúldep turatynǵa uqsaıtyn hosh ıisti raıhan gúlderiniń mańy nendeı keremet deseńshi!

Kaı men Gerda, muz seńderi men qustardyń sýretteri salynǵan kitapty kórip otyrdy. Úlken munara saǵat besti soqty.

− Oıbaı-aı! – dep bala kenet baqyryp jiberdi. Tup-týra júregimdi túırep ketkenin qarashy, kózime de birdeme tústi!

Kishkentaı qyz onyń moınynan qushaqtaı aldy, bala kózine túsken kirshikten qutylmaq bop kirpikterin qansha jypylyqtatyp qaqqanymen de, Gerda eshteme kóre almady.

− E, endeshe, ózi shyǵyp qalǵan bolar, – dedi bala, aqyr aıaǵynda tynyshtalyp.

Biraq ta bar pole onyń shyqpaı turyp qalǵanynda edi ǵoı. Bul jaı ǵana kirshik emes, álgi sumdyq aınanyń kúldeı synyǵy bolatyn, al bul synyqta barsha ulylyq pen izgiliktiń túkke turǵysyz ári jeksuryn bolyp, jaýyzdyq pen jamandyq ataýly burynǵysynan áldeqaıda jaýyz ári jaman bop kórinetini, ár nárseniń boıyndaǵy kemshilik badyraıyp, birden kózge túse ketetini, árıne, bizdiń esimizde. Baıǵus Kaı! Endi onyń júregi judyryqtaı muzǵa aınaldy-aý! Júrektiń aýyrǵany basylǵanymen de, aınanyń synyǵy shyqpaı sonda qalyp qoıdy.

− Nemenege sen qyńqyldaı qaldyń? – dep surady ol jaıdan-jaı otyrǵan Gerdadan: Oıbaı-aı! Sen qazir qandaı sıyqsyzsyń óziń! Al meniń esh jerim de aýyrmaıdy!... Túh! – dep aıǵaılap jiberdi ol kenet. Myna raıhanǵa qurt túsipti ǵoı. Ne qylǵan jeksuryn raıhandar edi ózi! Al myna biriniń sabaǵy múldem qıqy-jıqy. Ózderi ósip turǵan jáshikten de jaman, usqynsyz turǵandaryn-aı!

Ol jáshikti aıaǵymen bir tepti de, gúl japyraǵyn julyp alyp laqtyryp tastady.

− Kaı, munyń ne? – dep shoshyna aıqaı saldy qyz, onyń úreılengenin kórgen bala taǵy bir gúldi julyp tastady, sóıtti de súp-súıkimdi, kip-kishkentaı Gerdany tastap, óz úıiniń terezesine qaraı tura qashty.

Sol kúnnen bylaı Gerda sýretti kitaptar ákelgen saıyn Kaı bul sýretter emshektegi balalar úshin ǵana jaqsy shyǵar deıtin boldy; ájeı bir ertegi aıtqan saıyn ol onyń ár sózine jarmasatyndy shyǵardy; al sodan keıin... ájeıdi ájýalaıtyn bolyp aldy: kózine kózildirik kıip ájeıdiń daýsy men júrisine salyp, bildirmeı sońynan erip otyrady. Sonda tipti aınytpaıdy, onysyna bylaıǵy jurt jatyp kep kúledi. Bala olardyń báriniń de ádet-qylyqtary men kemshilikterin aýdarmaı salady, oǵan jurt tań qalyp:

− Myna baladan birdeme shyǵar! – desti.

Al sonyń bárine sebep bolǵan, áýeli balanyń kózine túsip, odan soń júregine ketken aınanyń synyǵy edi. Balanyn tipti ózin jan-tánimen jaqsy kóretin Gerdany da mazaqtaıtyn bolǵany sonyń qyrsyǵynan ǵoı.

Kaı endi basqasha aqylǵa qonymdy ermek tapty. Qystyń bir qar jaýyp turǵan kúni ol Gerdaǵa keldi. Qolynda úp-úlken úlkeıtkish shyny bar: japalaqtap jaýǵan qarǵa óziniń kókshil paltosynyń etegin tosyp:

− Káne, shynyǵa qarashy, Gerda! – dedi.

Shyny arqyly qaraǵanda qar ulpalary áldeqaıda úlkeıip, ásem gúlge nemese on tarmaqty juldyzǵa uqsap kórindi. Tipti ádemi-aq.

− Kórdiń ǵoı, qandaı tamasha ekenin! – dedi Kaı. Qar ulpalary kádimgi gúlderden áldeqaıda qyzyqtyraq! Qandaı dáp-dál, shirkin! Bir de qısyq syzyq tappaısyń! Átten, shirkin, olar erip ketpese ǵoı!

Arada biraz ýaqyt ótken soń Kaı qolyna úlken bıalaı kıip, shanasyn arqalap alyp keldi de, Gerdanyń naq qulaǵyna:

− Maǵan úlken alańda ózge balalarmen birge syrǵanaq tebýge ruqsat etti! – dep bar daýsymen aıqaı saldy da, ózi júgirip ketti.

Alańda balalar syrǵanaq teýip, asyr sap júrgen. Olardyń keıbir batyldaýlary óz shanasyn sharýalardyń shanasyna tirkeı qoıyp, kóp jerge deıin syrǵanap baryp qaıtady. Oıyn ábden qyzǵan shaqta alanda bir appaq úlken shana paıda bola ketti. Onda otyrǵan adam appaq bas kıim kıip, aq tonǵa qymtana oranyp alypty. Ol alańdy eki ret aınalyp ótti, Kaı jalma-jan óz shanasyn soǵan tirkeı qoıyp, syrǵanaı jóneldi. Sol-aq eken, úlken shana alańnan júıtkip óte shyǵyp, kóldeneń kóshege jalt buryldy. Onda otyrǵan adam artyna burylyp qarap, naq bir tanysyndaı Kaıǵa bas ızedi. Kaı óz shanasyn aǵytyp alýǵa birneshe ret áreket jasap edi, aq tondy adam oǵan qarap bas ızedi de, ári qaraı zymyrap kete bardy. Sol betinde olar shahardyń syrtyna shyqty. Sol-aq eken, qalyń qar japalaqtap tókti-aı kep, túk kórinbeı ketti. Balaqaı úlken shanaǵa ilip alǵan jibin aǵytyp almaqqa tyrysyp kórip edi, biraq jibi jabysyp qalǵandaı aırylmaıdy, sóıtip, olar sol qalpynda burqyratyp kete bardy. Kaı jan daýsy shyǵa aıǵaılap jiberdi, biraq onyń daýsyn eshkim de estigen joq. Qar tógip týr, shanalar oppa qarǵa kómile, qorshaýlar men jyralardan yrǵyp ótip zymyrap keledi. Týla boıy qalsh-qalsh etken Kaı aıat oqıyn – dep edi, biraq ta aıattyń ornyna basynan kóbeıtý kestesi shyqpaı qoıdy. Qar ulpalary úlkeıe berip, aqyr aıaǵynda nán-nán appaq-appaq taýyqtarǵa aınalyp ketti. Kenet taýyqtar jan-jaqqa bytyraı usha jóneldi de úlken shana toqtap, odan uzyn boıly, symbatty ústine ton men bas kıim kıgen, ústi-basy qar-qar appaq áıel tústi. Bul Qar hanymnyń ózi bolatyn.

− Jap-jaqsy serýendedik-aý! – dedi ol jaıdary únmen. Oıbaı-aý, óziń múldem jaýrap qalypsyń ǵoı! Kel, meniń aıý terisi tonymnyń astyna kire ǵoı.

Sóıtti de, ol balany óz shanasyna otyrǵyzyp alyp, tonymen orap qymtady. Kaı oppa qarǵa kómilip ketkenge uqsady.

− Áli jaýrap kelesiń be? – dep Qar hanym onyń mańdaıynan súıip aldy.

Oıpyr-oı! Onyń súıgendegi demi muzdan da yzǵarly eken, balanyń tula boıyn qaryp ótti, tup-týra júregine jetti, al onyń júregi onsyz da jartylaı muz bolatyn... Sol sátte Kaı taban aýzynda jan tapsyratyndaı sezindi, biraq sóıtkenshe bolmaı onyń jany jadyrap, tula boıy jylynyp sala berdi.

− Meniń shanam! Meniń shanamdy umytpa! – dedi bala apalaqtap. Balanyń shanasy aq taýyqtyń arqasyna myqtap turyp tańyldy da, taýyq úlken shananyń sońynan ushyp erip otyrdy. Qar hanym taǵy bir súıip aldy da, Kaı Gerdany da, ájesin de, búkil úı ishin sol sátte-aq umytty.

− Seni endi súımeımin, – dedi Qar hanym. Áıtpese súıip óltirermin.

Kaı oǵan jalt qarady. Qar hanym qandaı tamasha, shirkin. Budan aqyldy, budan tartymdy adamdy óńi túgil, túsinde de kórmegen bolar. Endi Qar hanym oǵan anada terezeden kelip ısharat etkendegideı kókmuz emes dúnıede teńdesi joq adam bolyp kórindi. Bala odan qorqýdy qoıyp, oǵan eseptiń barlyq tórt amaly men bólshektiń ózin de biletindigin, ár elde neshe sharshy mıl jer jáne qansha adam bar ekenin biletinin de aıtty... Biraq Qar hanym jaýap qatpaı únsiz jymıdy da qoıdy. Onysyn qomsynǵany dep túsingen Kaıǵa óz bilimi, shynynda da, mardymsyz sıaqtandy, ol sheksiz aspan keńistigine kóz júgirtti. Sol sátte Qar hanym ony kushaqtaı aldy, ekeýi aspanǵa shyrqaı jónelip, tup-týra qara bultqa baryp qondy. Boran jylap, yńyranady, beıne bir, eski jyrlardy aıtqanǵa uqsaıdy. Kaı men Qar hanym ormandar men kólderdiń, teńizder men qyrlardyń ústimen ushty. Tómende yzǵarly jel uıytqydy, qasqyrlar ulıdy, appaq qar kún nuryna shaǵylysady, ushý bop quzǵyn, qarǵalar ushyp ótti, al ústinde ashyq aı jarqyrap turdy. Kaı qystyń uzaq túni boıyna sol aıdan kóz almaı qarap, al kúndiz hanymnyń aıaǵyn jastana jatyp uıyqtap ketti.

Úshinshi hıkaıa

Sıqyrly áıeldiń gúl alańy

Al Kaı iz-túzsiz joq bolyp ketkennen keıin kishkentaı Gerda basynan ne keshti eken? Qaıda joǵalyp ketti? Ony tiri pende bilgen joq, onyń ne kúıge ushyraǵany jaıynda eshkim eshteńe aıta almady. Balalar Kaıdyń óz shanasyn úlken ásem shanaǵa tirkeı qoıǵanyn kórgenderin, sodan keıin úlken shananyń kóldeneń kóshege burylyp shahar qaqpasynyń syrtyna shyqqanyn ǵana aıtysty. Al qaıda ketkenin eshkim de bilmedi. Ony joqtap kóz jasyn tókkender az emes; Gerda kúıinip uzaq óksip jylady. Aqyr sońynda jurt Kaıdy óldige jorysty: bálkim, ol qaladan irgelep aǵyp jatqan ózenge túsip ketken bolar. Qysqy kóńilsiz kúnder uzaqqa sozyldy.

Sóıtip júrgende kóktem týyp, kúnniń kózi kórindi.

− Kaı qaza tapty, endi ol qaıtyp kelmeıdi! – dedi Gerda.

− Senbeımin, sózińe! – dep daý aıtty kún sáýlesi.

− Ol óldi, endi qaıtyp kelmeıdi! – dedi Gerda qarlyǵashtarǵa.

− Senbeımiz! – dep jaýap qatty olar.

Júre-júre Gerdanyń ózi de Kaı óldi degenge ılanbaıtyn boldy.

− Men ózimniń sý jańa qyzyl bashmaqtarymdy kıeıin. Kaı olardy áli bir ret te kórgen joq qoı, – dedi bir kúni tańerteń Gerda, – sóıteıin de ózenge baryp, Kaıǵa suraý salaıyn.

Gerda erteńinde eleń-alańnan oıandy. Ol uıyqtap jatqan ájesin súıdi, aıaǵyna qyzyl bashmaqtaryn kıdi, sóıtip, japa-jalǵyz júgirip otyryp qalanyń syrtyna shyqty da, tike tartyp ózenge keldi:

− Meniń ókil aǵamdy seniń alǵanyń ras pa? Eger sen ony maǵan qaıtaryp berseń, ózimniń qyzyl bashmaqtarymdy saǵan syılar edim.

Sol kezde jybyr qaqqan tolqyndar qyzǵa bir túrli ısharat jasaǵan sıaqtanyp ketti. Sol-aq eken, Gerda qyzyl bashmaqtaryn, óziniń eń qymbatty dúnıesin, aıaǵynan sypyryp aldy da, ózenge laqtyryp jiberdi.

Bashmaqtar dál jaǵaǵa tústi, tolqyndar olardy qaıtadan jaǵaǵa shyǵaryp tastady, Kaıdy qaıtaryp bere almaıtyn bolǵan soń ózen qyzdyń bar baılyǵyn alǵysy kelmegen bolý kerek. Al bashmaqtarymdy alysqa laqtyra almadym-aý – dep oılaǵan qyz jalma-jan qamys arasynda turǵan qaıyqqa mindi de, onyń dál tumsyǵyna turyp alyp, bashmaqtaryn sýǵa qaıtadan laqtyrdy. Sol kezde baılaýsyz bos turǵan qaıyq ornynan qozǵalyp ketip, jaǵadan jyljyp júre berdi. Gerda jaǵaǵa shapshań qarǵyp túspek boldy; biraq úlgere almady, qaıyq jaǵadan alystap ketip aǵynmen tez yǵyp jóneldi.

Gerdanyń záresi qalmaı jylap jiberdi, biraq onyń daýsy torǵaılardan basqa eshkimniń de qulaǵyna jetken joq, al torǵaılar ony qurlyqqa qaıdan kóterip shyǵarsyn, bar bitirgenderi onyń sońynan qalmaı sý jaǵalap ushyp, kóńilin jubatqandaı:

− Biz mundamyz! Biz mundamyz! – dep shyqylyqtaýmen boldy. Qaıyq barǵan saıyn uzaı berdi. Gerda typ-tynysh otyrdy, aıaǵynda shulyq qana bar, qyzyl bashmaqtary qaıyqtyń sońynan qalmaı qalqyp kele jatty, qaıyq olardan góri jyldamyraq jyljyǵandyqtan, bashmaqtar qýyp jete almady.

Ózenniń jaǵalaýy sondaı ásem, qaıda qarasań da ǵajap gúlder, bıik qaıyndar ósip jaıqalyp tur, alqapta qoı men sıyrlar jaıylyp júr, biraq qybyr etken tiri pende kórinbeıdi.

«Bálkim, ózen meni Kaıǵa apara jatqan bolar?» degen oı keldi Gerdaǵa, sol-aq eken, kóńili kóterilip, ornynan ushyp tura keldi de, kórikti kógildir jaǵalaýǵa uzaq ýaqyt kóz almaı qyzyǵa qarady. Aqyrynda ol úlken shıe baǵyna jetti, bul bakta terezelerine bir túrli qyzyl, kógildir áınek salynyp, sabanmen japqan úı tur edi, esiktiń aldyndaǵy eki aǵash soldat jaqyn jerden júzip ótken adamdardyń bárine de myltyqtaryn qozǵap sálem beredi.

Gerda olardy tiri adam eken dep oılap qalyp, aıǵaı salyp edi, árıne, olar jaýap qatqan joq. Qaıyq jaǵaǵa burynǵydan da jaqyndaı berdi. Gerda álgindegiden de qattyraq aıǵaılady. Úıden ımek basty taıaq taıanyp, ǵajap gúldermen áshekeılengen daǵaradaı saban qalpaq kıgen ólmeli kempir shyqty.

− Oıboı-oı, baıǵus bala-aı! – dedi kempir. Mundaı aǵysy qatty úlken ózenge sen qaıdan tap bolyp júrsiń? Osynshama qıanǵa qalaı jettiń eken?

Kempir jalma-jan sýǵa túse qaldy da, qaıyqty taıaǵymen ilip alyp jaǵaǵa tartyp shyǵardy, sóıtip Gerdany qutqaryp aldy.

Bóten kempirden seskense de, áıteýir, qurǵaq jerge shyqqanyna Gerda qatty qýandy.

− Al júr endi. Ózińniń kim ekenińdi jáne munda qalaısha tap bolǵanyńdy aıtyp ber maǵan, – dedi kempir.

Gerda basynan ne keship, ne qoıǵanynyń bárin oǵan aıta bastady, kempir basyn shaıqap qoıyp: «Ym, him!» deýmen ǵana boldy. Bir kezde qyz áńgimesin aıaqtady da, kempirden Kaı jaıynda surady. Ol Kaıdyń bul jerden ótpegenin, biraq ótýge tıis ekenin, endeshe, Gerdaǵa ýaıym jeıtin dáneme de joqtyǵyn, onan da shıelerdiń dámin tatyp, baqshada jaıqalyp turǵan gúlderdi tamashalap qydyrýy qajettigin aıtty. Bul gúlder sýretti kitaptarda salynǵandardyń qaı-qaısysynan da ádemi edi, ári ertegi de aıta biledi. Osylaı – dedi de kempir Gerdany qolynan jetelep úıine kirgizip, esikti kilttep jaýyp qoıdy.

Terezeler edennen áldeqaıda joǵary ornatylǵan edi jáne bári de ár túrli qyzyl, kógildir, sary shynylarmen áınektelgen; osydan búkil bólmeniń ishi kempirqosaq sıaqty ǵajap túspen qulpyrady. Stol ústinde shıe toly sebet tur, shıeni qansha jese de Gerdanyń qolyn eshkim qaqpady; Gerda shıege aldanyp otyrǵanda, kempir onyń shashyn altyn taraqpen taraýmen boldy. Gerdanyń bup-buıra shashy kúltelenip, súp-súıkimdi, jaıdary, raıhan gúline uqsaǵan qyzyl shyraıly dóńgelek júzin altyn túspen kómkerip turdy.

− Sendeı súıkimdi qyzym bolsa-aý dep men tilegeli qashan, – dedi kempir. Kórersiń, ekeýimiz raqat ómir súremiz!

Ol qyzdyń shashyn toqtatpastan taraı berdi, al shashyn neǵurlym taraı túsken saıyn, óziniń ókil aǵasy Kaıdy Gerda da sonshalyqty shapshań umyta berdi, sebebi bul sıqyr kempir edi. Ras, ol zalalsyz sıqyr bolatyn, anda-sanda, onda da tek óziniń jan lázzaty úshin ǵana sıqyrlaıtyn, al qazir sıqyrlap otyrǵan sebebi Gerdany qaıtse de ózimen qaldyrmaq boldy. Sol nıetimen ol baqshaǵa baryp, óziniń emen taıaǵyn barlyq raıhan gúlderi butalaryna tıgizip edi, olar gúldep turǵan boıy sol zamatta-aq qara jerge tereń boılap batyp-batyp ketti, tipti iz de qalǵan joq, jym-jylas boldy. Myna raıhandardy kórgen soń, Gerda óz raıhandaryn esine alsa, Kaı da oıyna túsip, qashyp ketip qalar – dep qoryqqan edi kempir.

Óz sharýasyn tyndyrǵan soń, kempir Gerdany gúl alańyna ertip apardy. Bul jer qandaı ǵajap, muryndy jarǵan jupar ıisi qandaı, shirkin. Munda jer betinde bar gúlderdiń kóktemgi, jazǵy, kúzgi gúlderdiń bári de kóz tartyp jaıqalyp tur. Dál osy gúl alańyndaı shubartqan ári qulpyrǵan sýretteri bar kitapty búkil dúnıe júzinen izdeseń tappas ediń. Gerda qýanǵannan alaqaılap jiberip sekirip-sekirip tústi, ol gúlderdiń arasynda oınap, qashan kúnniń kózi záýlim bıik shıe aǵashtarynan asyp ketkenshe júrdi. Sonan keıin kempir ony úlpildegen kógildir gúlder toltyrylyp, qyzyl jibekpen tystalǵan qus tósek salynǵan kereýetke jatqyzdy: al kózi uıqyǵa ketkennen keıin Gerda qandaı tamasha tús kórdi deısiń, ondaı tústi kórse, turmysqa shyqqan alǵashqy túni korolevalar ǵana kóretin bolar.

Gerdaǵa erteńinde de ǵajap gúl alańynda oınaýǵa ruqsat etildi. Osylaısha kóp kúnder ótti. Endi Gerda bul jerdegi árbir gúldi bas-basyna bilip aldy. Al gúlder qanshalyqty kóp bolǵanymen de, Gerdaǵa bir gúl kem sıaqty bolady da turady, biraq ol qandaı gúl? Birde Gerda kempirdiń gúlmen áshekeılengen saban qalpaǵyn aınaldyryp kórip otyrdy. Bul gúlderdiń ishinde bárinen de ádemisi raıhan edi. Ózge raıhandardy jerge batyryp jibergende, muny alyp tastaýdy kempir umytyp ketipti. Áı, umytshaqtyq degen-aı!

Bul qalaı? Myna gúl alańynda raıhannyń joǵy nesi? – dep tańǵalǵan Gerda gúl alańynan olardy izdep zyr júgirdi. Qansha izdegenimen de tappady.

Sodan keıin kishkentaı qyz jerge otyra qalyp al kep jylasyn. Jyp-jyly kóz jasy taıaýda ǵana raıhan gúliniń butasy turǵan jerge tamdy. Jas tamǵan jerdiń sýlanýy-aq muń eken, raıhan gúli burynǵysyndaı jaıqala jarqyrap jer betine shyǵa keldi. Gerda ony qushaqtaı alyp, shópildetip súıe bastady, sol-aq eken, óz úıinde ósip turǵan ǵajap raıhandar da, odan keıin Kaı da esine túse ketti.

− Men osy neǵyp kidirip qaldym? – dedi qyz qapalanyp. Meniń Kaıdy izdeýim kerek qoı... Onyń qaıda ekenin sender bilmeısińder me? – dep surady ol raıhandardan. Ony óldi degenge sender ılanasyńdar ma?

− Ol ólgen joq! – dep jaýap berdi raıhandar. Biz jer astynda boldyq qoı, barlyq ólgen adam sonda jatyr, biraq ta olardyń arasynda Kaı joq.

− Raqmet senderge! – dedi de Gerda basqa gúlderge bardy. Olardan da:

− Sender bilmeısińder me, Kaı qaıda? – dep surady.

Biraq kún nuryna jylynyp turǵan gúlderdiń árqaısysy tek óz ertegisi týraly ǵana oılap tur edi, olardyń ertegilerin Gerda kóp tyńdady, al birde-bir gúl oǵan Kaı týraly lám degen joq.

Gerdaǵa ot tústi lalagúl ne aıtty?

− Estımisiń, barabannyń qalaı soǵylǵanyn?.. «Bým! Bým!» Sonan soń taǵy da álgi: «Bým! Bým!» tyńdashy áıeldiń muńdy ánin. Tyńda abyzdardyń aıǵaıyn... Shubatylǵan qyzyl kıim kıgen úndilik jesir áıel ottyń ortasynda tur. Jalaqtaǵan jalyn oty ony da, onyń kúıeýiniń múrdesin de orap alady qazir, al áıel dál osy jerde, denesin qazir-aq kúlge aınaldyryp jiberetin jáne júregin jalynnan beter órtep turǵan tiri jan ıesin oılaıdy. Júrek jalynyn ot jalyny qaıdan sóndirsin!

− Túkke túsinsem buıyrmasyn! – dedi Gerda.

− Meniń ertegim osy! – dedi ottaı kúreń tústi lalagúl. Shyrmaýyq ne aıtty eken?

− Jartastyń tóbesinde eski seriler qorǵany tur.

Oǵan jip-jińishke soqpaq jol aparady. Kóne kirpish qabyrǵalardy basyp ketken shyrmaýyqtardyń japyraqtary balkonǵa da jetipti. Al balkonda aı men kúndeı qyz tur: ol balkonnyń jaqtaýyna asyla qarap, tómendegi jolǵa kóz tigedi. Qyz sabaǵynda jaıqalǵan raıhannan da kórikti, jel terbegen alma aǵash gúlinen de jeńil. Ústinde sýdyrlaǵan jibek kóılek. «Ol neǵyp kelmeı qalar eken?»

− Sen Kaı týraly aıtyp tursyń ba? – dep surady Gerda.

− Men óz basyma kelgen ertegini aıttym! – dep jaýap berdi shyrmaýyq.

Qyltıǵan báısheshek ne aıtty eken?

− Aǵash arasynda uzyn taqtaı terbelip tur bul átkenshek. Taqtaıda qardaı appaq-appaq kóılek kıgen eki qyz otyr, bastaryndaǵy qalpaqtaryn áshekeılegen uzyn-uzyn kógildir jibek lentalar jelmen oınap jelbireıdi. Olardyń art jaǵynda arqandy qushaqtap ekeýiniń aǵasy tur: aǵasy onyń bir qolynda ishinde sabyn ezilgen sý quıylǵan aıaq ta, ekinshi qolynda soraıǵan tútik: ol sabyn kóbigin ushyryp oınaýda. Taqtaı terbelýde, jan-jaqqa ushqan kópirshikter kún sáýlesine shaǵylysa kempirqosaq sıaqty san túspen qulpyrady, mine, bir kópirshik tútiktiń shetine turyp qalyp, úp etken jel lebimen diril qaǵady. Áıtkenmen terbelip tur, sabyn kópirshigine uqsaǵan jep-jeńil qara ıt artqy aıaqtarymen tik turyp, aldyńǵy aıaqtaryn taqtaıǵa salady, biraq ta taqtaı aspanǵa yrǵıdy, ıt ushyp túsedi de, yzalana shabalanyp úredi. Ony balalar yzalandyrady, kópirshikter aırylyp-aırylyp ketedi... Taqtaı terbeledi, kóbik jan-jaqqa ushady meniń ánim, mine, osy!

− Bálkim, ániń jaqsy da bolar, tek sen ony tym muńdy sazben soza aıtasyń!.. Jáne de, Kaı jaıly lám-mım degen joqsyń ǵoı!

Súmbil gúli ne aıtty?

− Apaly-sińlili úlbiregen-úlbiregen úsh sulý qyz bolypty. Bireýi qyzyl, ekinshisi kógildir, úshinshisi aq kóılek kıip júredi eken. Olar aıly túni typ-tynyq kól jaǵasynda qol ustasyp bı bıleıdi. Bular perızattar emes, kádimgi adamzattyń balasy bolatyn. Kenet aýaǵa bir tátti ıis taraı bastap edi, sol-aq eken, qyzdar aǵash arasyna tyǵylyp qaldy. Tátti ıis kúsheıe tústi, kenet orman túkpirinen úsh tabyt qalqyp shyǵyp kele jatty. Olardyń ishinde apaly-sińlili úsh arý jatyr: al olardy aınala jandy otqa uqsap jarqyraýyq qońyzdar ushyp júr. Qyzdar uıyqtap jatyr ma, álde ólip qaldy ma eken? Gúldiń hosh ıisteri óldi deıdi. Máıitterdi aza tutyp keshki qońyraý kúńgirleýde.

− Sizdiń ertegińizden meniń kóńilimdi muń basyp ketti-aý! – dedi Gerda. Senderdiń ıisteriń de kúsheıe túsýde... Endi qaza bolǵan qyzdar meniń basymnan shyqpaı qoıady. Dúnıe-aı, Kaı da qaza tapty ma eken? Biraq ta jer astynda bolǵan raıhandar ony o jaqta joq – dedi ǵoı.

− Dın-dan! – dep súmbilerdiń qońyraýlary syńǵyr ete qaldy. Kaıdy azalap turǵan joqpyz biz. Biz ony bilmeımiz de. Biz óz ánimizge salyp turmyz, basqany bilmeımiz!

Sony estigen soń, Gerda kózdiń jaýyn alǵandaı kóp shóptiń arasynda qulpyryp turǵan sap-sary baq-baqqa bardy.

− Sen, qurtaqandaı ashyq kúnim-aý! – dedi oǵan Gerda. Aıtshy, ókil aǵamdy meniń qaı jaqtan izdeýim kerek ekenin bilmeımisiń?

Baqbaqy shóp burynǵydan beter jaınaı túsip, qyzǵa qarady. Qyzǵa ol qandaı óleń aıtyp berdi eken? Bul óleńde de Kaı týraly bir aýyz sóz aıtylmady!

− Kóktemniń alǵashqy kúni edi, kún jyly nuryn tógip, shaǵyn aýlany jarqyn sáýlesine bólep tur. Onyń sáýlesi kórshi úıdiń appaq qabyrǵalaryn aımalaıdy, al úı qabyrǵasynyń tap irgesindegi kók shóptiń arasynan qyltıǵan alǵashqy sary gúlder kún nurymen altyndaı túske boıalǵan. Dem alyp otyrmaq bop aýlaǵa qart ájeı shyqty. Kedeılikten bireýdiń esiginde júrgen nemeresi, áp-ádemi qyz oǵan qonaqqa kelip, ájesin qatty qysyp súıdi. Qyzdyń súıgeni altynnan da qymbat, ol týra júrekten shyqqan yqylas. Onyń aýzy da altyn, júregi de altyn, tańǵy aspan da altyn... Mine, bary osy! – dep aıaqtady sózin baqbaq.

− Baıǵus, ájem-aı! – dep kúrsindi Gerda. Meni saǵynyp, qaıǵy shegip júr eken-aý! Uzamaı men Kaıdy ertip kelemin. Gúlderden endi suraıtyn da dáneme qalǵan joq: báribir olardan shyǵary shamaly, olar tek óz ánderin ǵana biledi.

Sóıdedi de júgirýge yńǵaıly bolýy úshin etegin kóterińkirep, narsıs ústinen attap óte bergende, ol qyzdyń aıaǵyn osyp kep jiberdi. Gerda toqtaı qalyp, órimdeı boıshań gúlge qarap til qatty:

− Sen, bálkim, birdeme biletin bolarsyń, á? Ózi jaýap kútip eńkeıip tura qaldy. Narsıs ne – depti sonda?

− Men ózimdi kórip turmyn! Men ózimdi kórip turmyn! Shirkin, meniń jupar ańqyǵan ıisim-aı!.. Jerden bıikte, shatyrdyń dál astyndaǵy úıshikte jartylaı jalańash bıshi áıel tur. Ol birese bir aıaǵyn, birese eki aıaǵyn birdeı basyp, bul dúnıeni taptap tur, onysy aldamshy ǵana kórinis: Áne, ol qolyna ustap turǵan bir sharshy mataǵa qumannan sý quıa bastady. Bul onyń qynama belbeýi. Páktik sulýlyqtyń shyńy! Qabyrǵaǵa qaǵylǵan shegede aq kóılek ilýli tur: ol kóılek te qumandaǵy sýmen jýylyp, shatyrǵa ilinip keptirilgen. Áne, bıshi qyz kıinip, moınyna ashyq sary tústi oramal orady, ol kóılektiń túsin odan saıyn asha tústi. Qaıtadan bir aıaǵyn kóterdi! Qarashy, ekinshi aıaǵymen ol sabaqtaǵy gúl sıaqty qalaı tip-tik qazdıyp tur! Odan men ózimdi kórgendeımin, odan men ózimdi kórip turmyn!

− Onda meniń qansha sharýam bar? – dedi Gerda. Maǵan ol jóninde aıtpaı-aq qoı.

Osyny aıtty da, ol gúlzardyń shetine qaraı júgire jóneldi. Kishkene esiktiń aýzynda tot basqan kóldeneń temiri bar eken. Gerda ony qoıarda-qoımastan julmalap aqyry sýyryp aldy, esik ashylyp ketti, qyz jalań aıaq kúıi jolǵa túsip zymyrap ala jóneldi. Ol úsh qaıtara burylyp artyna qarady, biraq ony qýyp kele jatqan eshkim kórinbedi. Bir kezde ol sharshap, úlken tasqa otyra ketti de, jan-jaǵyna kóz saldy. Jaz ótip, qońyr kúz de týǵan eken, al kempirdiń sıqyrly baqshasynda kúnniń kúzi únemi jarqyrap nuryn tógip, gúlder búkil jyl boıyna sheshek atyp turǵanda, bul ózgeris ańǵarylmaıtyn edi.

− Táńirim-aý! Men neǵyp sonsha kidirip qaldym eken! Kúz bop qalypty ǵoı! Dem alýǵa bolmaıdy! – dedi de Gerda taǵy júgire jóneldi.

Oıpyrym-aı, onyń aıaqtary qandaı talyp, syrqyrady deseńshi! Aınala tóńirek te salqyn, dym tartyp tur! Taldyń uzyn-uzyn japyraqtary múldem sarǵaıyp ketken, tumannan japyraqtarǵa turǵan tamshylar sorǵalap jerge tamshylaıdy. Japyraqtar birinen soń biri úzilip túsip jatyr. Tek shomyrttyń ǵana jıdekteri tunyp tur; biraq onyń da jemisi dámsiz edi. Qandaı muńdy, kóńilsiz dúnıe edi bul!

Tórtinshi hıkaıa

Hanzada men Hansha

Gerda dem alýǵa taǵy da otyrdy. Onyń tap aldynda qar ústinde quzǵyn qarǵa sekektep olaı-bylaı júrdi, álden soń ol basyn bulǵaqtata qyzǵa uzaq qarap turdy da, bir kezde sóılep qoıa berdi:

− Qarrq-qarrq! Amansyń ba?

Ol adamsha jóndep sóıleı almaıdy eken, biraq ta, sirá, Gerdaǵa jaqsylyq tileıtin bolýy kerek, japadan jalǵyz dúnıeni kezip júrgen jónin surady. «Japadan jalǵyz» degen sózin Gerda múltiksiz túsindi de onyń barlyq mán-maǵynasyn birden sezindi. Ol quzǵynǵa óziniń barlyq ómirin aıtyp berip, eń sońynan Kaıdy kórgen-kórmegenin surady.

Quzǵyn basyn shaıqaı turyp, oılana jaýap qatty:

− Kórrýim múmkin, kórrýim múmkin!

− Qalaısha? Ras pa? – dep qýanǵannan ushyp kete jazdaǵan qyz quzǵyndy shópildetip súıip ala jóneldi.

− Aqqyrryn, aqqyrryn! – dedi quzǵyn. Men, sirá, seniń Kaıyńdy kórsem kerek. Biraq qazir ol óziniń hanshasymen bolyp, seni umytyp ta ketken!

− Nemene, ol hanshanyń qolynda tura ma? – dep surady Gerda julyp alǵandaı.

− Sen áýeli tyńdap al, – dedi quzǵyn jaýap berýdiń ornyna. Átteń, senderdiń tilińde sóıleý maǵan óte qıyn. Shirkin, eger sen quzǵyndardyń sózin túsinseń ǵoı, men saǵan mán-jaıdy tap-tuınaqtaı qyp baıandap berer edim-aý!

− Joq, quzǵynnyń tilin maǵan úıretken joq, – dedi Gerda ókinishpen. Ájem túsinetin. Túsinsem, maǵan da ońdy-aq bolatyn edi.

− Jaraıdy, oqasy joq, – dedi qarǵa, shamam kelgeninshe aıtyp kóreıin, nashar shyqsa meıli.

Sóıtip, ol kórgen-bilgeniniń birin qaldyrmastan aqtara aıtyp berdi:

− Qazir ekeýimiz jerin basyp otyrǵan koróldikte keremet dana, dúnıede buryn-sońdy bolyp kórmegen bir hansha turady. Ol dúnıe júzindegi gazetterdiń birin de qaldyrmastan oqyp shyqty jáne olarda ne jazylǵanyn qolma-qol umytyp ta qaldy. Mine, onyń aqyldylyǵy qandaı deısiń! Birde ol taqta otyryp, adamdar aıtsa aıtqandaı, taqta otyrýdyń qyzyǵy shamaly eken ǵoı, «Erge shyqsam qaıter edi. Erge shyqsam qaıter edi», – dep ándetedi. «Ras-aý ózi, degen oı keldi oǵan kenet, erge shyǵýǵa bolar edi!» Sol-aq eken, onyń turmysqa shyǵýǵa nıeti birden qulady. Al kúıeýdi ol áńgimeshil adamnan tańdap alýdy qalady, mańǵazdanǵannan basqany bilmeıtin adamdy qulqy súımedi, óıtkeni ondaı adammen turýdyń ózi kóńilsiz ǵoı! Oıǵa aldy bitti, barabandy qaǵyp jiberip, saraı mańyndaǵy áıelderdi lezde jınap aldy da, olarǵa hanshanyń nıeti jarıa etildi. Olardyń bári esi qalmaı qýanysyp: «Tipti jaqsy bolǵan! Biz ózimiz de taıaýda ǵana osyndaı oıǵa kelgen edik!» desti. Munyń bári de aqıqat shyndyq! – dep óz sózin de qosyp qoıdy quzǵyn. Meniń saraıda turatyn qalyńdyǵym bar, ózi qolǵa úıretilgen, mán-jaıdyń bárin men sodan bilip turamyn.

Onyń qalyńdyǵy uıa basar qarǵa bolatyn, árkim óz teńin izdemeı me, quzǵyn da ózine qarǵany tańdap alǵan.

− Kelesi kúni barlyq gazetter júrek sýretimen ádiptelip, hanshanyń aty-jónin áshekeılep badyraıta jazylǵan kúıinde shyqty. Gazetterde symbatty kelgen bozbalanyń saraıǵa kelip, hanshamen áńgimelese alatyny: olardyń ishinen ózin úıindegideı erkin ustap, ózgelerdiń bárinen de sheshendik asyrǵanyn hansha ózine kúıeý etip tańdap alatyny habarlanǵan. Iá! Iá! – dep, qaıtalady quzǵyn. Seniń aldyńda meniń otyrǵanym qandaı aqıqat shyndyq bolsa, bul aıtylǵandardyń da tıtteı jalǵandyǵy joq! Halyqtyń saraıǵa qaptaǵanyn kórseń, birin-biri basyp-janshyp, kımelep yǵy-jyǵy bop ketti. Biraq alǵashqy kúni de, erteńinde de túk mán shyqqan joq. Kóshede júrgende bozbalalardyń barlyǵy da aıaqtyǵa jol, aýyzdyǵa sóz bermeıdi, al qalaı saraıdyń tabaldyryǵyn attap, jarq-jurq etken kúmiske bólengen gvardıa men altynǵa malynǵan malaılardy kórip, samaladaı jarqyraǵan keń zaldarǵa kirýi-aq muń eken, solaı tilderi baılanady da qalady. Hansha otyrǵan taqqa taıap keledi de, ne aıtaryn bilmeı, bar bitiretinderi prınsessanyń sóziniń sońyn qaıtalaý bolady. Al prınsessaǵa keregi ondaılar emes. Tipti bozbalalardy túp-túgel bárin meńdýanamen mas qyp tastaǵan ba – dep oılap qalǵandaısyń. Al qalaı qaqpadan tysqa shyqty, solaı bári de taqyldap saırap qoıa beredi. Kezekke turǵan dámeli jigitter qaqpadan saraıdyń esigine deıin sozylǵan. Ol jerde men ózim de bolyp, sonyń bárin kózimmen kórdim. Kúıeý jigitterdiń qaryndary ashyp, shóldedi, biraq olarǵa saraıdan bir jutym sý da ákelgen joq. Ras, keıbir aqyldylary jeıtin ony-punysyn ala kepti, biraq olar kórshilerine bir úzim de bermedi, ondaǵy oılary: «Meıli, júdeý bastanyp kórinsin, ondaılar hanshaǵa unamas» degen aram pıǵyl edi.

− Al Kaı she? Kaı? – dep taǵatsyzdana surady Gerda. Aıttyrmaq bop ol da keldi me?

− Tura tur! Tura tur! Oǵan biz endi ǵana keldik! Úshinshi kúni yqsham deneli bireý keldi, onyń astynda kúımesi de, aty da joq, kádimgideı jaıaý-jalpy keldi de, tup-týra saraıǵa endi. Onyń kózderi senin kózderine uqsap jaınap tur eken, shashy up-uzyn, ústindegi kıimi jupyny ǵana.

− Bul Kaı ǵoı! – dedi, qýanyshy qoınyna syımaı Gerda. Men ony taptym! – dep alaqaılap alaqanyn shapalaqtady.

− Arqasyna asyp alǵan túıinshegi bar, – dep sózin jalǵastyrdy quzǵyn.

− Joǵa, bul, sirá, onyń shanasy bolar, – dedi Gerda. Ol úıden shanasymen ketken edi.

− Solaı bolýy múmkin, – dedi quzǵyn. Men aıqyn aıyryp kóre almadym. Al meniń qalyńdyǵym bylaı – dedi: ol saraıdyń qaqpasyna qadam basqan kezde kúmiske bólengen gvardıany, basqyshtarda turǵan sap-sary ala altynǵa malynǵan malaılardy kórgende esh qysylyp-qymtyrylmastan, olarǵa bir ret ıek qaǵyp qap: «Bul jerdegi basqyshta qazdıyp turý kóńilsiz bolar, men bólmelerdi aralaıyn!» – depti. Záýlim zaldar samaladaı jarqyrap tur, qupıa keńesshiler men generaldar jalań aıaqtanyp alyp altyn tabaq tartyp júr, sán-saltanatta shek joq. Kelgen adamnyń aıaǵyndaǵy etigi syqyr-syqyr etedi, biraq onysy qaperine kirip te shyǵatyn emes.

− Bul, teginde, Kaı shyǵar? – dedi qýanyshy qoınyna syımaı Gerda. Meniń esimde, ol sý jańa etik kıip júrgen, ájeıge kelgeninde etikteriniń syqyr-syqyr etkenin óz qulaǵymmen estigem de!

− Iá, etikteri táýir-aq syqyrlaıdy eken, – dep quzǵyn sózin odan ári sabaqtady. Sóıtse de ol hanshanyń janyna batyl basyp keldi. Hansha urshyqtyń dóńgelegindeı merýerttiń ústinde otyrǵan, aınala kánızaktar men nókerler, olardyń qyzmetshileri men jandaıshaptary, kánızaktar men nókerlerdiń qyzmetshileri men jandaıshaptarynyń malaılary tur. Jáne neǵurlym esikke jaqyn turǵandary solǵurlym mańǵazdanyp, tákapparlana túsedi. Jaıshylyqta aıaq kıim tasyǵannan basqa bitiretinderi joq kamerdınerler qyzmetshileri jandaıshaptarynyń bosaǵada mańǵazsyna turǵan qazirgi turysyna júreksinbeı qaraý múmkin emes!

− Sumdyq qorqynyshty eken-aq! – dedi Gerda. Al Kaı qaıtse de hanshaǵa úılendi ǵoı, á?

− Átteń, quzǵyn bolmasam, qalyńdyq aıttyryp qoıǵanyma qaramastan, hanshany ózim-aq alar edim. Jigit hanshamen sóılese bastady, quzǵyn tilinde men qandaı múltiksiz sóılesem, ol da sózge dál sondaı sheberligin kórsetti, muny meniń qalyńdyǵym aıtty maǵan. Jigit ózin emin-erkin ustap, qalyńdyq aıttyrý úshin emes, hanshadan salıqaly sóz tyńdaýǵa kelgenin aıtty. Sonymen ol hanshaǵa, hansha oǵan unady.

− Iá, ıá, bul Kaı! – dedi Gerda. Ol sondaı aqyldy, dana ǵoı. Ol eseptiń barlyq tórt amalyn, oǵan qosa bólshekterdi de biletin. Oıpyrmaı, meni saraıǵa aparsańshy, bol!

− Aıtýǵa ońaı-aý, bul, – dep jaýap berdi quzǵyn, – al retin qalaı keltirersiń? Sabyr ete tur, men ózimniń qolǵa úırengen qalyńdyǵymmen sóılesip kóreıin, ol bir amalyn oılap taýyp, bizge aqyl berer. Al sen ózińdi dál osy kúıińde saraıǵa engize qoıar dep dámelenemisiń? Páli degen, mundaı kúıdegi qyzdarǵa esikti ońaılyqpen aıqara asha qoımaıtyny bar emes pe!

− Meni jiberedi! – deı saldy Gerda. – Kaı meniń munda ekenimdi estise-aq, qustaı ushyp qasyma jeter.

− Meni osynda, sharbaqtyń janynda tos, – dedi quzǵyn, sóıdedi de basyn olaı bir, bylaı bir buryp jan-jaǵyna qarap aldy da, ushyp kete bardy.

Ol ábden qarańǵy túse bir-aq oraldy da, qarq ete tústi:

− Qarrq, qarrq! Qalyńdyǵym saǵan myń mártebe sálem joldap, as úıden jymqyrǵan myna bir nandy berip jiberdi. Ac úıde nan tirelip tur, al sen, sirá, ash shyǵarsyń. Al saraıǵa sen attap basa almaısyń: óıtkeni jalań aıaqsyń kúmiske bólengen gvardıa men altynǵa malynǵan malaılar seni ólse de jibermeıdi. Hanshanyń uıyqtaıtyn bólmesine aparatyn eleýsiz esikti qalyńdyǵym biledi, onyń kiltin qolǵa túsirýdiń retin ol qaıtse de tabar.

Sonymen olar baqqa kirdi de, kúzgi japyraqtar birinen soń biri jalp-jalp túsip jatqan uzynnan-uzaq aleıany boılap júrip ketti: álden ýaqytta saraıdyń ottary da birinen soń biri sóngen kezde quzǵyn Gerdany kishkentaı ǵana eleýsiz esikke bastap ákeldi.

Oıpyrmaı, qorqynysh pen taǵatsyzdyqtan Gerdanyń júregi qandaı týlap soqty deısiń! Naq bir, jamandyq istegeli nıet etken adamnan kem emes, al onyń óz Kaıdyń munda bar-joǵyn ǵana bilýden basqa sharýasy joq. Iá, ıá, ol, árıne, osynda. Onyń aqylǵa toly kózderi men uzyn shashyn kóz aldyna elestetti Gerda: raıhan gúlderi butalaryn jamyla qatar otyrǵan keıbir kezderde onyń buǵan jymıyp qaraıtyny bolatyn. Gerda sonysyn da ap-aıqyn kórgendeı. Gerdany kórgen ýaqytta, ózi úshin munyń qandaı uzaq jol júrgenin estigende, ózi joǵalyp ketkende úı ishiniń qatty ýaıymdap qaıǵyrǵanyn bilgende, ol, sirá, qýanatyn bolar-aý! Gerda bir qorqynysh, bir qýanyshtan ózin qaıda qoıaryn bilmedi!

Olar alańdaǵy basqyshqa jetti. Shkaftyń ústinde kishkentaı sham janyp tur, edende basyn ondy-soldy buryp tóńirekti shola qarap, asyrandy qarǵa otyr. Gerda otyra qap, ájesi úıretkendeı ıilip taǵzym etti oǵan.

− Meniń jigitim, maǵan sizdi jer-kókke syıǵyzbaı maqtady, freken! – dedi asyrandy taǵan. Sizdiń Vita¹, bylaısha aıtqanda, óte tebirenterlikteı eken! Shamdy siz qolyńyzǵa alsańyz qalaı bolar edi, men alǵa túsip otyrar edim. Biz tike tartamyz, bul jerde bizge tiri pende kezdespeıdi.

− Maǵan sońymyzdan bireýler erip kele jatqan sıaqtanady, – dedi Gerda; sol sátte onyń tap janynan zý etip bir kóleńkeler: jaly jelbiregen jińishke aıaqty attarǵa salt mingen ańshylar, áıelder men jigitter óte shyqty.

− Tús qoı bular! – dep túsindirdi onyń mánisin asyrandy qarǵa. Olar munda joǵary mártebeli adamdardyń kóńilin aýlaý úshin keledi. Biz úshin sonysynyń ózi ońdy uıyqtap jatqandardy jaqsylap kóremiz. Aıtqandaıyn, olardy kórgende siz óz júregińizdiń izgi ekenin dáleldersiz dep senemin.

− Aıtatyn sóz tabylǵan eken! Ol óz-ózinen túsinikti emes pe! – dedi orman quzǵyny.

Osydan keıin olar birinshi zalǵa kirdi, onyń qabyrǵalary gúlmen kestelengen qyzǵylt atlaspen qaptalǵan eken. Jaqyn jerden taǵy da túster óte shyqty, bul joly olardyń shapshań zý etkenderi sonshalyq, Gerda salt attylarǵa kóz toqtata qarap úlgere almady. Zaldardyń birinen-biri ótedi. Osy sán-saltanat Gerdany esin shyǵara qaıran qaldyrdy. Bir kezde uıyqtaıtyn bólmege de jetti. Bólmeniń tóbesi hrýstal japyraqty asyl pálma aǵashyna uqsas, onyń jup-jýan altyn dińinde lalagúl tústes eki kereýet asýly tur. Onyń bireýi appaq, hansha uıyqtap jatyr, al ekinshisi qyzyl kereýet, odan Kaıdy kóretinine Gerdanyń tıtteı de kúmáni bolmady. Ol qyzǵylt japyraqtardy sál ysyryp edi, bireýdiń sarǵysh shashty jelkesi kózine shalyna ketti. Kaı! Gerda onyń atyn atap shaqyryp, shamdy betine taqady. Túster zý etip bezip jóneldi, hanzada oıanyp ketip, buryla qarady... Oıpyrmaı, bul Kaı emes qoı!

Hanzada jap-jas, áp-ádemi eken, tek jelke jaǵy ǵana Kaıǵa uqsaıdy. Aq tuńǵıyqtardy serpip tastap qaraǵan hansha istiń mán-jaıyn surady. Gerda jylap jiberip, óziniń basynan keshirgen qıly oqıǵalaryn túgin qaldyrmaı baıandap berdi, sóz arasynda ózine quzǵyn men onyń qalyńdyǵy istegen jaqsylyqty da aıtyp ótti.

− Qap, sorly beıshara-aı! – dep aıanysh bildirdi hanzada men hansha; sodan keıin quzǵyn men onyń qalyńdyǵyn jer-kókke syıǵyzbaı maqtap, olarǵa ashýlanbaıtyndyqtaryn, tek budan bylaı mundaı is istegeni jón bolmaıtyndyǵyn aıtty, ózderine syılyq berýge de nıet bildirdi.

− Azat qus bolǵylaryń kele me? – dep surady hansha, álde jalaqylaryńdy as úıden qalǵan qaldyqtardan tolyǵymen alatyn saraı qyzmetindegi qarǵalardyń mindetine ıe bolýdy qalaımysyńdar?

Quzǵyn men onyń qalyńdyǵy ıilip taǵzym etti, ózderin saraıda qaldyrýdy ótindi, olar qartaıatyn erteńgi kúnderin oılap:

− Jasyń jetken shaqta bir úzim nannan taryqpaǵan jaqsy ǵoı! – desti.

Hanzada ornynan turyp, óz kereýetin Gerdaǵa berdi, ázirshe onyń isteı qoıatyn budan ózge jaqsylyǵy da joq qoı: Al Gerda náp-názik qoldaryn keýdesine aıqastyra salyp: «Barsha adamdar men haıýandar qandaı qaıyrymdy edi, shirkin!» – dep oılady, sodan keıin kózin jumyp, tátti uıqyǵa ketti. Bólmege túster qaıtadan ushyp keldi, bul joly olar perishtelerge uqsas bolatyn, súıretken qol shanalary bar, onda Kaı otyr, Gerdaǵa qarap basyn ızeıdi. Átteń, munyń bári tek tústegi nárse ǵana edi, Gerda qalaı oıandy, olar da solaı ǵaıyp boldy.

Erteńinde Gerdany úlde men búldege orap kıindirip, saraıda ózi qalaǵanynsha qonaq bop jatýǵa ruqsat etisti. Kishkentaı qyz munda ýaıym-qaıǵysyz tura berer edi, biraq ta ol óziniń ókil aǵasyn izdeý úshin taǵy da dúnıeniń tórt buryshyn aralaýǵa bel baılap ózine at-kólik pen aıaǵyna kıetin bashmaqtar berýin qıyla surady.

Oǵan bashmaq ta, qolǵap ta, sándi kóılek te berdi, al ol jurttyń bárimen qoshtasyp bolǵan kezde hanzada men hanshanyń saf altynnan jasalǵan juldyzsha jarqyraǵan gerbi bar jap-jańa kúımesi qaqpanyn aldyna kóldeneńdep kep tura qaldy, atqosshylar, malaılar men foreıtorlar. Sonyń janyna foreıtorlar qosyp bergen, bári de shaǵyn-shaǵyn altyn táj kıgen. Gerdany kúımege hanzada men hansha óz qoldarymen jaıǵastyryp otyrǵyzyp, oń sapar tiledi. Buǵan deıin úılenip te úlgergen quzǵyn Gerdany úsh mıl jerge deıin shyǵaryp salyp, kúımege onymen qatar otyrdy, óıtkeni ol attarǵa teris qarap otyra almaıdy ǵoı. Onyń zaıyby qaqpanyń mańdaıshasyna qonyp otyrǵan kúıi qanatyn qaǵyp qoshtasty, al onyń shyǵaryp salýǵa bara almaǵan sebebi, saraı qyzmetine alynyp, toıynǵannan beri basy aýyratyndy shyǵaryp edi. Kúıme aýzy-murnynan shyǵa qant qosqan toqashqa, oryndyqtyń astyndaǵy jáshik jemis pen táttige syqaı toltyrylǵan.

Hosh! Hosh! – dep hanzada men hansha jamyraı qoshtasty. Gerda jylap jiberdi. Qarǵa da jylady. Kúıme úsh mıl jer júrgen soń, quzǵyn da qyzben hosh aıtysty. Aırylysý aýyr boldy. Quzǵyn aǵashqa baryp qonyp, kúndeı jarqyraǵan kúıme qashan kóz ushynan ketkenshe, qara qanatyn sermep qaqty da otyrdy.

Besinshi hıkaıa

Qarshadaı qaraqshy qyz

Bir kezde Gerda qarańǵy qalyń ormanǵa kelip kirdi, al onyń kúımesiniń jarq-jurq etkeni sonsha, tipti qaraqshylardyń kózine birden shalyndy, qaraqshylar bolsa, shydamaı tutqıyldan tap berdi.

− Altyn! Altyn! – dep shýlasa jalaqtaǵan qaraqshylar attardy tizginnen ala tústi de, kishkentaı foreıtorlardy, at qosshylar men malaılardy túp-túgel qyryp sap, kúımeden Gerdany sýyryp aldy.

− Qaraı gór, áp-ádemi, top-tolyq búldirshindeıin, á! Sirá, jańǵaq jep ósken ǵoı ózi! – dedi up-uzyn seleý saqaldy, jalbyr qasty qaraqshy kempir. Sep-semiz-aý ózi, toqty da mundaı bolmas! Teginde, táp-tátti bolar!

Sony aıtyp, ol jarq-jurq etkizip pyshaǵyn sýyryp kep aldy. O, sumdyq!

Sol zamatta-aq óziniń: «Oıbaı-aı!» degen jan daýsy shyqty. Óıtken sebebi, arqasynda otyrǵan qyzy onyń qulaǵynan qyrshyp alǵan edi, bul bir búkil álemnen qolyńa jaryq alyp izdeseń de tappaıtyn júgensiz ketken, ári qyrsyq qyz bolatyn.

− Oh, shirkin-aı, sen ońbaǵan qyzdy ma! – dep oǵan aqyryp jiberdi anasy, Gerdany óltirip úlgermedi.

− Ol menimen oınaıtyn bolady, – dedi qarshadaı qaraqshy qyz. Ol maǵan óziniń qolǵaby men sándi kóılegin beredi, jáne meniń tósegimde ózimmen birge jatatyn bolady.

Sony aıtyp qyzy taǵy da qatty qyrshyp kep alǵany sondaı, sheshesi jany yshqyna sekirip túsip, typyrlady da qaldy. Qaraqshylar qyran-topan kúlkige batty.

− Kórdiń be, qyzymen birge qalaı-qalaı bıledi, a? – desti olar.

− Meniń kúımege otyrǵym keledi, – dep aıqaı saldy qarshadaı qaraqshy qyz, sóıtti de óz aıtqanyn oryndatty, ol tym sholjaqaı ári qyńyrdyń qyńyry bolatyn.

Olar Gerdamen birge kúımege otyryp aldy da, aǵashtyń túbirleri men jerdiń kedir-budyryna qaramastan orman túkpirine qaraı ushyrta jóneldi. Qarshadaı qaraqshy qyzdyń boıy Gerdamen shamalas edi, biraq kúshti, jaýyryny jalpaq ári óńi áldeqaıda qońyrqaı bolatyn. Qaraqattaı qap-qara kózderinde bir muń izi jatyr. Ol Gerdany qushaqtap:

− Saǵan men ashýlanbaıynsha, olar seni óltire almaıdy. Sen, shyn hanshamysyń? – dedi.

− Joq, – dep jaýap berdi kishkentaı qyz, sodan keıin óziniń kóp beınet shekkenin jáne Kaıdy óle-ólgenshe súıetini týraly baıandap berdi.

Qarshadaı qaraqshy qyz oǵan baısaldylyqpen qarady da, basyn bolar-bolmas qana bir ızep:

− Tipti saǵan men ashýlana qalǵan kúnde de olar seni óltire almaıdy, seni ózgeden buryn ózim óltiremin! – dedi.

Osyny aıtyp ol Gerdanyń kóz jasyn súrtti, sodan keıin eki qolyn Gerdanyń jup-jumsaq ári jyp-jyly qolǵabyna suǵyp jiberdi.

Bir kezde kúıme qaraqshylar qorǵanynyń aýlasyna kelip kirip, toqtaı qaldy. Qorǵannyń úńireıgen-úńireıgen jaryqtarynan qara qarǵalar men ala qarǵalar jalpyldap ushyp shyǵyp jatyr. Bir jaqtan sekirip búldogtar shyǵa-shyǵa keldi, olardyń úlkendikteri sonsha, qaısysy bolsa da kisini op-ońaı qylǵyp jutyp qoıǵandaı edi, biraq ta aspanǵa sekire qarǵyǵandary bolmasa, olar tipti dybys shyǵaryp úrgen de joq, sóıtse olarǵa úrýge tyıym salynǵan eken.

Qabyrǵalary qoparylyp-qoparylyp, ábden ystalǵan dańǵaradaı zaldyń tap ortasynda tas edenniń ústinde ot shalqıdy, syrtqa shyǵatyn jol izdegen tútin býdaqtap tóbege kóteriledi, ottaǵy taı qazanda sorpa burq-sarq qaınap, aınala shanyshqyda dala qoıandary men úı qoıandary qýyrylyp jatyr.

− Sen menimen birge, mine, myna jerde, meniń ańdarymnyń qasynda uıyqtaıtyn bolasyn, – dedi Gerdaǵa qarshadaı qaraqshy qyz.

Tamaqqa ábden toıǵyzǵannan keıin, qyzdar saban tóselip ústi kilemmen jabylǵan túkpirge ketti. Joǵaryraq kóldeneń syryqta júzge jýyq kógershin otyr, olardyń bári de uıyqtaǵan tárizdi edi, qyzdar jaqyndap kelgen kezde qybyrlap qımyldaı bastady.

− Bári de meniki! – degen qarshadaı qaraqshy qyz, kógershinniń bireýin aıaǵynan ustaı alyp silkip kep qalǵanda, baıǵus qus jantalasa jalpyldatyp qanatyn qaqty. Má, súı mynany! – dedi qaraqshy qyz kógershindi Gerdanyń betine taqap. Al myna jerde ormannyń alaıaqtary otyr, – dedi ol taǵy da, qabyrǵadan shyǵarylǵan kishkentaı úıshikte aǵash qorshaýdyń ar jaǵynda otyrǵan eki kógershindi nusqap. Bular ormannyń taǵy ósken alaıaqtary, olardy kilttep ustaý kerek, áıtpese qas pen kózdiń arasynda qashyp ketedi. Al mynaý meniń súıikti qar buǵym! Qyz qabyrǵaǵa qaǵylǵan shyǵyrshyqqa jyltyldaǵan jez qarǵymen baılaýly turǵan soltústiktiń buǵysyn múıizinen julqylady. Muny da baılap ustamasa bolmaıdy, áıtpese zytyp ketedi. Kún saıyn keshke men onyń moınyn ótkir pyshaqpen qytyqtaımyn, odan onyń jany titirkenedi.

Sony aıtty da, qarshadaı qaraqshy qyz qabyrǵanyń jaryǵynan selebe pyshaqty sýyryp alyp, buǵynyń moınyn súıkep ótti. Beıshara buǵy jany yshqyna typyr qaqty da qaldy, qyz bolsa ishek-silesi qata kúlip, Gerdany tósekke súıreledi.

− Sen, shynymen-aq, janyńnan pyshaǵyńdy tastamaı uıyqtaısyń ba? – dep surady odan Gerda, selebe pyshaqqa kóz qıyǵyn salyp qoıyp.

− Únemi! – dep jaýap berdi qarshadaı qaraqshy qyz. Ne bolyp qalaryn qaıdan bilesiń? Jaraıdy, Kaı týraly jáne ózińniń dúnıeni sharlaǵanyń týraly maǵan taǵy bir ret aıtyp bershi.

Gerda aıtyp berdi. Qorshaýdaǵy orman kógershinderi gúrildep otyr, ózge kógershinder áldeqashan uıqyǵa ketken, bir qolymen Gerdany moınynan qushaqtap, ekinshi qolyna pyshaq qysqan qurtaqandaı qaraqshy qyz qorylǵa basty, al Gerda bolsa, kirpik ilgen joq, meni óltire me, álde tiri qaldyra ma? – dep oılaýmen jatty. Otty jaǵalaı qorshaǵan qaraqshylar óleń aıtyp, araq iship máre-sáre, qaraqshy kempir domalap asyr sap júr. Osynyń bárin kórgende baıǵus qyzdyń záresi ushady.

Kenet orman kógershinderi gúrildesip, ózara sóılese qaldy.

− Qurr! Qurr! Biz Kaıdy kórdik! Aq taýyq onyń shanasyn arqalap apara jatty, al ózi Qar hanymnyń shanasynda otyrdy. Biz uıada jatqan sary úrpek balapan kezimizde olar ormannyń ústinen zýlap ushyp ótken edi, Qar hanym bizge qarap úrlep kep qalǵanda, bizdiń osy ekeýimizden basqasynyń bári de qatyp ólip qaldy. Qurr! Qurrr!

− Ne dedińder? – dedi qýanǵannan Gerda. Al Qar hanymnyń qaı jaqqa ketkenin sender bilmeısińder me?

− Sirá, Laplandıaǵa ketken bolar, óıtkeni onda máńgi qar men muz jatady ǵoı. Mán-jaıyn ana baılaýly turǵan buǵydan anyqtap surashy.

− Iá, onda máńgi qar men muz jatyr, shirkin, qandaı tamasha deısiń! – dedi soltústik buǵysy. Onda qar basyp jatqan sheksiz, shetsiz alqapta asyr salyp júgirgen qandaı tamasha! Ol jerde Qar hanymnyń jazǵy shatyry tigýli turady, al onyń turatyn mekeni árirek, Soltústik polústiń mańynda, Shpısbergen aralynda.

«Shirkin Kaı, janym meniń Kaıym!» – dep kúrsinip jiberdi Gerda.

− Tynysh jat, – dep zekip qaldy oǵan qarshadaı qaraqshy qyz. Áıtpese pyshaqpen qarnyńdy aqtara salarmyn!

Tańerteń Gerda oǵan orman kógershinderinen estigenin aıtyp berdi, al qurtaqandaı qaraqshy qyz Gerdaǵa kóz toqtata qarady da basyn ızep:

− Jaraıdy-aq! – dep bir qoıdy, sodan keıin soltústik buǵysynan: Al sen Laplandıa qaıda ekenin bilesin be? – dep surady.

− Men bilmegende, kim biledi deısiń? – dep jaýap berdi soltústik buǵysy, muny aıtqanda óziniń kózi jaınap sala berdi. Onda men týyp-óstim, onda men qarly alqaptarda júgirip oınaq saldym.

− Endeshe, tyńda, – dedi Gerdaǵa qarshadaı qaraqshy qyz. – Kórdiń be, bizdiń kisilerdiń bári de ketip qaldy, úıde jalǵyz anam ǵana bar, endi azdan soń ol dáý shólmekten simirip alady da, qyljıyp uıqyǵa ketedi, sol kezde sen úshin men birdeme istep kórermin.

Sony aıtyp, ol tóseginen atyp turdy, anasyn aımalap, saqalyn julmalady da til qatty:

− Amanbysyń, meniń kishkentaı laǵym!

Al anasy ony murnynan shertip-shertip qaldy, qyzynyń murny birese kógerip, birese qyzardy, árıne, anasy muny qyzyn jaqsy kórgendikten istedi.

Kempir dáý shólmekten simirip alyp, qorylǵa basqannan keıin qarshadaı qaraqshy qyz soltústik buǵysynyń janyna kelip:

− Men áli de seni uzaq ýaqyt ermek qyla beretin edim! Ótkir pyshaqpen qytyqtaǵan kezde sen kisini eriksiz kúldiresiń, hosh, jaraıdy. Men seni baılaýdan bosatyp, erkińe jiberemin, ózińniń Laplandıańa tarta ber. Biraq ol úshin sen myna kishkentaı qyzdy Qar hanymnyń saraıyna aparyp salasyń, onda onyń ókil aǵasy bar. Munyń ne jaıynda aıtqanyn, álbette, estigen bolarsyń, á? Ol esitilerlikteı ǵyp aıtty, al seniń tyńshylyqqa janyń qumar! – dedi.

Soltústik buǵysy qýanǵannan sekirip-sekirip tústi. Qarshadaı qaraqshy qyz onyń arqasyna Gerdany otyrǵyzyp, myqtap turyp tańdy, jaıly bolsyn – dep astyna tipti jup-jumsaq jastyq ta salyp berdi.

− Solaı, – dedi ol, – teriden tigilgen etigińdi qaıtaryp al, áıtpese aıaǵyń úsip qalar! Al qolǵapty men ózime qaldyramyn, óıtkeni ol tipti ońdy-aq... Biraq ta seni tońdyryp qoıǵym kelmeıdi, minekeı, meniń anamnyń bıalaıy kórdiń be, qandaı úlken, seniń shyntaǵyńnan keledi. Kıip al! Mine, endi seniń qoldaryń meniń jeksuryn anamnyń qoldarynan aýmaı shyqty.

Gerda qýanǵannan jylap jiberdi.

− Qyńqyldaǵandy janym jek kóredi! – dedi, qarshadaı qaraqshy qyz tyjyrynyp. Sen endi qýanýǵa tıissiń. Iá, saǵan eki bólke nan men shoshqanyń súrlengen sany, ashyǵyp qalmańdar.

Nan men sur sandy buǵyǵa artty. Sodan soń qarshadaı qaraqshy qyz esikti ashyp, ıtterdi shaqyryp aldy da, buǵy baılaýly turǵan arqandy qylpyǵan pyshaǵymen qıyp jiberip, oǵan:

− Káne, tez jónel! Baıqa, kishkentaı qyzdy saqtaǵaısyń! – dep buıyrdy.

Gerda qarshadaı qaraqshy qyzǵa jaıalyqtaı-jaıalyqtaı bıalaı kıgen eki qolyn birden usynyp, qoshtasty. Soltústik buǵysy aǵash túbirleri men orman-toǵaılardy, batpaqty jerler men jasyl alqaptardy basa-kókteı jeldeı esip keledi. Qasqyrlar ulyp, qarǵalar qarqyldaıdy. Kenet aspannan «Ýf! Ýf!» degen dybys estildi de, ot jarq etkendeı boldy.

− Mine, meniń týǵan soltústigimniń kempirqosaǵy! – dedi buǵy. Qarashy, qalaı-qalaı jarqyraıdy!

Sóıtip, ol kún, tún demeı odan da ári júıtkı berdi. Arada kóp ýaqyt ótti, nan da, et te taýsyldy. Aqyry olar Laplandıaǵa da jetti-aý, áıteýir.

Altynshy hıkaıa

Lapland áıeli men fın áıeli

Buǵy bir usqynsyz úıdiń aldyna kep tura qaldy, úıdiń shatyry jerge tıgendeı bolyp qısaıyp ketipti, esiginiń alasalyǵy sondaı, úıge kirý úshin kisige tórt taǵandap júrýden basqa laj joq. Úıde tek laplandyq kempir ǵana bar eken, maı shamnyń sáýlesimen balyq qýyryp otyr. Soltústik buǵysy kempirge Gerdanyń barlyq mán-jaıyn aıtyp berdi, odan da buryn óziniń basynan keshkenderin aıtty, óıtkeni oǵan bul áldeqaıda mańyzdyraq tárizdi kóringen edi. Gerdanyń jaýraǵany sondaı, sóıleýge aýzy ıkemge kelmedi.

− Oıboı, baıǵustar-aı! – dedi kempir aıap. Senderdiń aldaryńda áli de uzaq jol jatyr-aý! Fınmarkka jetkenshe júz mılden artyq jol júrýge týra keledi, onda Qar hanym dachada turady, ár kesh saıyn kógildir bengal ottaryn jaǵady. Sál sabyr etińder, mende qaǵaz joq, qaqtalǵan balyqqa bir-eki aýyz sóz jaza qoıaıyn sender ol balyqty sol mańda turatyn fın áıeline aparyp tabys etińder, ne isteıtinderińdi menen góri ol jetik biledi.

Gerda boıy jylynyp, iship-jep toıǵannan keıin, kempir qaqtalǵan nálim balyqqa birneshe sóz jazdy da, ony muqıat saqtaýdy Gerdaǵa qatty tapsyrdy, sonan soń kishkentaı qyzdy buǵynyń arqasyna tańdy. Buǵy taǵy da júıtkip jóneldi. «Ýf! Ýf!» – dep aspan taǵy da kúrkirep, ǵajap ottardy býdaq-býdaq ytqyta bastady. Sonyń sáýlesimen buǵy Gerdany alyp, Fınmarkqa kelip jetip, fın áıeli turatyn úıdiń peshiniń murjasyn qaqty, óıtkeni onyń úıinde esik degen atymen joq nárse ǵoı.

Úıdiń ishi kúıip tur! Fın áıeliniń ózi alasa boıly eken, kir-qojalaq, jartylaı jalańash júr. Jalma-jan Gerdanyń kıimderiniń túımelerin aǵytyp, bıalaıy men etigin sheship aldy, áıtpese kishkentaı qyz múldem ystyqtap keter edi, buǵynyń basyna bir kesek muz qoıdy da, sodan keıin qaqtalǵan nálimge jazylǵan hatty oqýǵa kiristi. Ol hatty qashan ár sózin jattap alǵansha úsh qaıtara oqyp shyqty, sodan soń treskany qaınap turǵan qazanǵa tastaı saldy, óıtkeni balyq áli de jeýge jaraıtyn edi, al fın áıeli esh nárseni de dalaǵa tastamaıtyn.

Sol jerde buǵy áýeli óziniń tarıhyn, sodan keıin Gerdanyń tarıhyn baıandap shyqty. Al fın áıeli til qatpaı, aqylǵa toly kózderin syǵyraıta qaraýmen boldy.

− Sen sonshalyqty dana áıelsiń, – dedi buǵy, men bilemin, sen bir jippen tórt jeldiń tórteýin de býyp tastaı alasyń, bir túıinshekti sheshken kezde jel ońynan turady, ekinshisin sheshse aýa raıy buzyla bastaıdy, úshinshi jáne tórtinshi túıinshekti sheshse kóterilgen daýyldyń ekpini sondaı, aǵashtar jalp-jalp qulaıtyn bolady. Tileýińdi bersin, kishkentaı qyzǵa on batyrdyń kúshin beretindeı dári qaınatshy! Sonda ol Qar hanymdy jeńip shyǵady.

− On batyrdyń kúshin be! – dedi fın áıeli. Iá, onyń oǵan paıdasy tıer-aq edi.

Sony aıtyp ol sóreden bir búktelgen úlken terini alyp, aldyna jaıyp saldy, teriniń óne boıy qaıdaǵy bir túsiniksiz jazýlardan kórinbeıdi, fın áıeli olardy oqı bastady. Onyń bul ispen bas almaı shuǵyldanǵany sondaı, mańdaıynan burshaqtap ter domalady.

Buǵy taǵy da odan Gerdaǵa kómektesýin ótindi, al Gerdanyń jasqa toly kózben oǵan jalyna qaraǵany sondaı, fın áıeliniń kózi eriksiz jypylyqtap ketti, sodan keıin ol buǵyny ońasha alyp shyǵyp, basyndaǵy muzyn aýystyryp turyp, sybyrlaı sóıledi.

− Kaı, shynynda da, Qar hanymnyń qolynda, biraq ol bárine de dán rıza, ózi úshin budan jaqsy da jaıly jer joq – dep oılaıdy. Sonyń bári onyń kózi men júreginde turǵan aına synyǵynyń kesirinen. Solardy alyp tastaý kerek, áıtpese Kaı eshqashan baıaǵy qalpyna qaıta túspeıdi, Qar hanymnyń bıliginen ómir boıy shyǵa almaıdy.

− Al seniń qolyńda Gerdanyń bárine de shamasyn jetkizetindeı esh nárse joq pa?

− Ony qazirgisinen kúshti etý meniń qolymnan kelmeıdi. Ol onsyz da ǵajap kúshti ekenin sen óziń nege ańǵarmaısyń? Oılashy, oǵan adamdar da, haıýandar da qyzmet qylady. Ol jalań aıaq, jalań bas jarty álemdi aralap shyqty. Degenmen, júreginde jatqan kúsh týraly onyń ózine aıtpaýǵa tıispiz. Onyń kúshi kúnádan pák súıkimdi sábı bolǵandyǵynda ǵoı. Eger onyń ózi Qar hanymnyń turaǵyna enip, Kaıdyń kózi men júreginen aınanyń synyǵyn alyp tastaı almasa, bizdiń shamamyz qaıdan jetpek. Osydan eki mıl jerden Qar hanymnyń baý-baqshasy bastalady. Kishkentaı qyzdy sonda alyp baryp, qyp-qyzyl jıdegi tunyp, oppa qarda ósip turǵan úlken butanyń túbine qaldyr da, óziń bógelmesten osynda qaıtyp keletin bol.

Osyny aıtyp fın áıeli Gerdany buǵynyń arqasyna otyrǵyzyp edi, ol aıaǵy aıaǵyna juqpaı júıtkı jóneldi.

− Jyly etikterim she? Bıalaılarym she? – dep aıǵaılady Gerda, olar denesin aıaz qarı bastaǵanda esine bir-aq túsip.

Biraq ta buǵy qashan qyzyl jıdegi tunyp turǵan butaǵa jetkenshe toqtaýǵa bata almady, tek oǵan jetkesin ǵana toqtap, kishkentaı qyzdy arqasynan túsirip, erninen súıip aldy, kenet kózinen iri-iri móp-móldir jas sorǵalap qoıa berdi. Sonan soń ol keıin qaraı oqtaı zymyrady.

Baıǵus qyz shytynaǵan aıazda bashmaqsyz, bıalaısyz, japa-jalǵyz ózi ǵana qaldy. Ol bar pármenimen ilgeri qaraı júgire jóneldi. Onyń qarsy aldynan tutas bir polk qar ulpalary zýlap ushyp kele jatty, al ózderi aspannan jaýǵan joq, aspan shaıdaı ashyq edi. Onda soltústiktiń kempirqosaǵy jarqyrap turǵan joq, qar ulpalary Gerdaǵa qarsy jermen zýlap kele jatty, jáne de neǵurlym jaqyndaǵan saıyn, solǵurlym úlkeıe berdi. Úlkeıtkish shynymen qaraǵandaǵy badyraıǵan áp-ádemi qar ulpalary Gerdanyń esine tústi, al myna ulpalar odan áldeqaıda iri de úreıli, onyń ústine olardyń túrleri de qaıran qaldyrarlyqtaı edi, jáne ózderi jany bardaı-aq qımyldaıdy. Bul Qar hanym áskeriniń aldyńǵy legi bolatyn. Keıbir ulpalar túri jaman úlken kirpilerge uqsasa, keıbireýleri shıyrshyqtala oralyp basyn kóterip alǵan jylańdar tárizdi, úshinshileri túgi tikireıip domalanǵan aıýdyń balalarynan aýmaıdy. Bári de appaq bop kúnge shaǵylysady jáne báriniń de jany bar.

Gerda jalma-jan aıat oqı bastady. Sýyqtyń kúshtiligi sondaı, onyń demi dereý qalyń tumanǵa aınaldy. Osy tuman qalyńdaı berdi, qalyńdaı berdi, kenet tumannan qurtaqandaı aqshyl perishteler paıda bola bastady, olar jerge aıaqtary tıisimen-aq bastaryna dýlyǵa kıip, naızamen jáne qalqanmen qarýlanǵan úlken-úlken perishtelerge aınaldy. Olar ústi-ústine kóbeıe berdi, kóbeıe berdi, sóıtip Gerda aıatty oqyp bolǵan shaqta ony perishtelerdiń tutas legıony qorshap turdy. Perishteler naızamen qar qubyjyqtardy túırep tastady, olardyń byt-shyty shyǵyp, myńdaǵan qar ushqyndaryna aınaldy. Endi Gerdanyń ilgeri qaraı batyl júre berýine bolatyn edi, perishteler onyń aıaq-qolyn sıpap edi, tula boıy jyp-jyly bolyp jylynyp júre berdi. Aqyry ol óldim-taldym degende, Qar hanymnyń saltanatty saraıyna da jetti-aý, áıteýir.

Gerdany qoıa turyp eń áýeli osy kezde Kaıdyń ne kúı-jaıda bolǵanyn tyńdalyq. Gerda onyń oıynda da joq edi, Gerdanyń taqap kelip, qorǵan qabyrǵasynyń syrtynda ǵana turǵanynan ol habarsyz bolatyn.

Jetinshi hıkaıa

Qar hanymnyń saltanatty saraıynda ne boldy jáne odan keıingi oqıǵalar

Saltanatty saraıdyń qabyrǵalaryn qarly quıyn kómip tastaǵan, yzǵarly jel úrip esik pen tereze jasaǵan. Soltústiktiń shuǵylasymen jarqyraǵan dańǵaradaı-dańǵaradaı júzdegen zaldar jal-jal bop birine-biri jalǵasyp jatyr, eń úlken zaly áldeneshe mılge sozylyp ketken. Jarqyrap jaınaǵan appaq saraılar azynaǵan sýyq, ishi qańyrap bos tur! Oıyn-qyzyq degeniń bul jerge, eń bolmasa kóz qıyǵyn salyp kórip pe eken! Boran áýenimen bıleıtin aıýlardyń oıyn-saýyǵy eshqashan bolyp kórgen joq, ondaı oıyn-saýyq ótkizile qalsa-aq aıýlar ásemdik pen artqy aıaǵynan tik turyp júrýden báıge alar edi, aıǵaı-shý, tóbeles shyǵaratyn karta oıyndary da bolyp kórgen emes, al appaq túlki-qudashalar áńgimelesip, bir shyny-aıaq kofe ishýge bas qosyp kórdi me eken, joq aıta kórmeńiz, eshqashan da ondaı bolǵan emes! Munda azynaǵan sýyq, qańyraǵan jaı, tirshilik haraketsiz óli dúnıe! Soltústik shuǵylasynyn bir qalypty jarq etip, jymyń qaǵatyny sondaı, jaryqtyń qaı mınýtta kúsheıip, qaı mınýtta sónetinin dál eseptep shyǵarýǵa ábden bolǵandaı. Shek-sheti joq ulanǵaıyr ári tirshiliksiz qar zalynyń ortasynda muz qatqan kól aıdyny jarqyraıdy. Onyń muzy shytynap jarylyp-jarylyp bir-birinen aýmaıtyn, ári túp-túzý myńdaǵan ǵajap bólshekterge bólingen. Kóldiń ortasynda Qar hanymnyń taǵy turatyn. Ol úıden eshqaıda shyqpaǵan kezderinde osy jerde otyratyn, jáne ol ózin aqyldyń aınasynyń ústinde otyrmyn deıtin. Onyń oıynsha bul dúnıedegi en teńdesi joq aına bolatyn.

Kaı múldem kógerip, kerek dese sýyqtan totyǵyp qaraıyp ta ketken, biraq ony ózi ańdamaıdy. Qar hanym súıgennen keıin ol sýyqty sezbeıtin bop alǵan, jáne onyń júregi de kesek muzǵa aınalǵan. Bala taqta-taqta muzdardan ár túrli nárseler jasap, áýre bop júrdi, onyń birdemelerdi qurastyrǵysy keledi. Aǵash taqtaıshalardan ár túrli beıneler jasap oınaıtyn.

«Qytaı jumbaǵy» – dep atalatyn oıyn bar: Kaı da muzdan san qıly qyzyq beıneler jasaıdy. Ol «muz jumbaq» – dep atalatyn edi. Bul beıneler oǵan ónerdiń eń keremeti, al olardy qurastyrý óte mańyzdy is bolyp esepteletin. Onyń kózinde sıqyrly aınanyń synyǵy turǵandyqtan solaı kórindi.

Muz kesekterinen Kaı sóz qurastyrady, biraq ta óte-móte qajet etken «máńgilik» degen sózdi qurastyra almaı-aq dińkesi quryp bitti. Qar hanym: «Tek osy sózdi qurastyrsań sen ózińe-óziń qoja bolasyń, al men saǵan búkil dúnıe men sý jańa kónkı syılaımyn», –degen edi oǵan. Biraq qalaı áýrelense de ony qurastyra almaı-aq qoıdy.

− Endi men jyly jaqqa ushyp ketemin, – dedi Qar hanym, qara qazandarǵa kóz qıyǵyn salarmyn. Qazan dep ol ot demdi krater taýlary Vezývıı men Átnany atady. Men olardy azdap aǵartaıyn. Bul Lımon men júzimder úshin paıdaly bolady.

Sony aıtyp ol ushyp kete bardy, al Kaı at shaptyrym, qańyraǵan zalda japadan-jalǵyz qaldy, muz kesekterinen kóz almaı oılanýmen boldy, oıdan tipti shekesi solqyldap, basy aýyryp ta ketti. Ol qımylsyz beıne bir óli jandaı ornynan tapjylmaı otyrdy. Tipti ony syqıyp qatyp qalǵan eken – dep te oılaýǵa bolǵandaı edi.

Al bul kezde alaı-túleı daýyldan jasalǵan daǵaradaı qaqpadan Gerda kirdi. Gerda keshki aıatty oqı qoıyp edi, doly jel uıqyǵa ketkendeı tyna qaldy. Gerda úp-úlken qańyraǵan zalǵa kirip keldi, sol sátte-aq onyń kózine Kaı ottaı basyldy. Gerda ony birden tanyp, júgirip kep moınynan qushaqtaı aldy, qushaǵyna qatty qysyp turyp:

− Kaı! Janym, Kaı! Aqyry taptym-aý, seni! – deı berdi.

Biraq ta Kaı qımylsyz da sýyq qalpynan tapjylǵan joq. Sonysyn kórgen Gerda eńirep jylap jiberdi, onyń ystyq jastary Kaıdyń keýdesine tamyp, júregine jetti de, muz qabatyn eritip jiberdi, muzben birge aınanyń synyǵy da erip kete bardy.

Kaı Gerdaǵa jalt qarady, al Gerda ándete jóneldi.

«Raıhandar gúldedi... Tamasha, tamasha!

Uzamaı kóriner bal-bóbek Aısa da».

Kaı kenet eńirep qoıa berdi, onyń aǵyl-tegil jylaǵany sonsha, kózindegi jaspen birge aınanyń synyǵy jýylyp kete bardy. Sol-aq eken, ol Gerdany tanyp, qatty qýandy.

Gerda! Janym meniń, Gerda!.. Sen sonsha ýaqyt qaıda júrdiń? Men ózim qaıda bolǵanmyn? – dedi de aınalasyna qarady. Oıpyrmaı, qalaı sýyq edi, qańyrap tur ǵoı ózi!

Ol Gerdaǵa jabysa tústi. Gerda qýanǵannan birese kúledi, birese jylaıdy. Iá, onyń qýanǵany sondaı, tipti muz kesekteri de sekirip bılep, ábden sharshaǵan soń baryp bir-aq damyldady da, jalma-jan Qar hanym Kaıǵa qurastyr – dep ámir etken sózdi qurastyra qoıdy, bul sózdi qurastyrsa, Kaı ózine-ózi qoja bop, oǵan qosa Qar hanymnan syıǵa búkil álem men sý jańa kónkı alatyn edi.

Gerda Kaıdyń eki betinen kezek-kezek súıdi, sóıtkenshe onyń eki beti qaıtadan almadaı qyzyl shyraıyna qaıta kirdi, eki kózinen súıip edi, janary da jarqyrap, jaınap ketti: aıaq-qolyn súıip edi, Kaı typ-tyń, sap-saý kúıge tústi. Endi Kaı Qar hanymnyń kelýinen tıtteı de qoryqqan joq, óıtkeni onyń erkindik beretin sózi jaltyldaǵan muz áriptermen osy jerde jazýly jatyr.

Kaı men Gerda qol ustasyp saltanatty muz saraıdan shyqty: olar jolshybaı ájeı jaıly, eldegi úıleriniń shatyrlarynan salbyrap turǵan raıhan gúlderi týraly aıtyp, aýyz japqan joq, al doly jel olarǵa jol berip, tyna qaldy, qara bultty sógip, kún sáýlesi kórindi. Qyzyl jıdegi tunyp turǵan butanyń qasynda olardy soltústik buǵysy qarsy aldy. Ol ózimen birge jelini sútke toly ana buǵyny erte kelgen eken, ol Kaı men Gerdany sútke toıdyryp, erinderinen súıdi. Osydan keıin Kaı men Gerda áýeli fın áıelinikine baryp, jylynyp alǵan soń, úılerine qaıtar joldy surap bildi, jolshybaı Laplandıadaǵy kempirge soqty. Kempir olar kelgenshe ekeýine arnap sý jańa kıim tigip, óziniń shanasyn ońdap qoıǵan, oǵan Kaı men Gerdany otyrǵyzyp, ózi olardy shyǵaryp salýǵa birge attandy.

Jubaı buǵylar da jas jolaýshylardy alǵashqy kók shóbi qyltıa bastaǵan Laplandıanyń shekarasyna deıin shyǵaryp saldy. Osy araǵa jetkennen keıin Kaı men Gerda buǵylarmen de, kempirmen de hosh aıtysty.

− Sát sapar bolsyn! – dedi olarǵa shyǵaryp salýshylar. Jolaýshylar bir kezde qalyń ormanǵa kezdesti. Qustar saırap, aǵashtar kók búrshik atypty. Astynda ásem aty bar, basyna qan qyzyl bas kıim kıip, beline pıstoletter qystyryp alǵan boıjetken qyz ormannan jolaýshylarǵa qarsy shyǵa keldi. Gerdanyń kózine onyń astyndaǵy aty ottaı basyldy, ol bir kezde altyn páýeskege jegilgen at edi. Bul boıjetken qarshadaı qaraqshy qyz edi: úıde otyra berý ony jalyqtyryp, soltústikti kórýge kóńili ketipti, eger ol jaq unamasa basqa jerlerge barmaq oıy bar eken. Gerdany ol da birden tanydy. Qýanyshtyń kókesi sonda boldy!

− Oı, qańǵybas! – dedi ol Kaıǵa. Bir sen úshin búkil dúnıeni sharlaýǵa tura ma ekensiń, joq pa, meniń sony bilgim keledi!

Gerda onyń betin sıpap turyp, hansha men hanzada týraly surady.

− Olar bóten jaqqa ketip qalǵan, – dep jaýap berdi jas qaraqshy qyz.

− Al qarǵalar she? – dep surady Gerda.

− Orman quzǵyny qaıtys boldy, asyrandy qarǵa jesir qalǵan, aıaǵyna qara jún baılap alyp júr, taǵdyryna taryǵa sóıleıdi. Qoıshy, munyń bári de túkke turmaıdy, káne, sen óz basyńnan ne keshtiń jáne Kaıdy qalaı taptyń, sony aıtshy?!

Gerda men Kaı oǵan bastan-aıaq bárin de aıtyp berdi.

− Sonymen, ertegi de tamamdaldy, – dedi jas qaraqshy qyz, sóıdedi de, eger olar turatyn shaharǵa alda-jalda bara qalatyn bolsa, úılerine bas suǵyp shyǵýǵa ýáde berip, qoldaryn qysty. Sodan keıin ol dúnıeni aralaýǵa óz jónine attandy da, Kaı men Gerda qol ustasyp úılerine tartty. Olar júrip ótken jerdiń bári de kóktem gúlderine bólenip, jasyl jelek jamyldy. Bir kezde qońyraý daýsy estilip, olardyń týǵan qalasynyń bıik munaralary kózge shalyndy.

Olar ózderine tanys satymen órlep kelip, bólmege kirse, ondaǵynyń bári de baıaǵydaı qaz qalpynda eken: saǵattyń tili burynǵydaı «tyq-tyq» soǵyp, ýaqytty kórsete aınalyp tur. Ekeýi alasa esikten attaı bere ózderiniń boılary ósip, eresek adamdar bolǵanyn baıqady. Gúl jarǵan raıhan butalary sý aǵardan terezege úńile qaraıdy, sol jerde balalardyń oryndyqtary da tur. Kaı men Gerda oryndyqtaryna otyrdy da, bir-biriniń qoldarynan ustady. Sol sátte-aq Qar hanymnyń sup-sýyq, qańyraǵan saltanatty saraıy kórgen tústeı umytyldy. Ájeı kúnniń kózinde, injildi daýystaı oqyp otyr: «Eger, sábıdeı pák bolmasańdar, jumaqqa kirmeısińder!»

Kaı men Gerda bir-birine qarady. Olar:

Raıhandar gúldedi... Tamasha, tamasha!

Uzamaı kóriner bal-bóbek Aısa da,

degen eski aıattyń mánin tek endi ǵana túsingendeı edi.

Osylaı olar qatar otyrdy, eseıip ósip jetkenderimen de júrekteri men jan dúnıeleri baıaǵy bala qalpynan ózgermegen edi, al dalada janǵa jaıly jaısań jaz turdy.

Aýdarǵan E. Myrzahmetov

Sýretshi Krıstıan Bırmıngem

---