InfoHub Logo

Ótken ǵasyrdyń orta tusynda amerıkalyq jýrnalıs Djon Grıffın qara násildi bolýdyń qandaı ekenin óz basynan ótkizip kórmek boldy. Ol shashyn taqyrlap qyryp tastady da, uzaq ýaqyt boıy arnaıy dári-dármekti kóp mólsherde ishti jáne últrakúlgin shamnyń sáýlesine saǵattar boıy denesin tosyp jatty. Bul onyń terisin qatty kúıdirgeni sondaı, syrttaı qaraǵanda ol kez kelgen negroıd násili ókiline soıyp qaptaǵandaı uqsas bolyp ketti. Ony, tipti, dostary da tanymaı qalyp júrdi.  

1959 jyly Djon Lýızıana, Mıssısıpı, Djordjıa jáne Alabama shtattaryn qara terili adam bolyp, deni avtostop arqyly, aralap shyqty.

Grıffınniń bul saıahatynyń nátıjesinde ol el kórip, jer kórip júrgende jazyp otyrǵan 188 bettik kúndelik paıda boldy. Keıin ol kúndelikten «Qara bolsań, mendeı bol» degen kitap jazyp shyǵardy. Kitabynda Grıffın negrler týraly aıtylatyn kóptegen stereotıpterdiń  — olardyń týmysynan keshshe jáne erinshek ekendigi, olarǵa qoja kerek ekeni, olar ózderiniń taǵdyryna rıza ekendigi týraly jáne basqa stereotıpterdiń muzyn eritýge tyrysyp kórdi. Ol aqtardyń qaralarǵa jáne qaralardyń aqtarǵa degen jekkórýshiligin sıpattap shyqty. Ol kóp nárseni  — mysaly, Lýızıanada negrge jaı ǵana jýynyp alatyn jerdi tabýdyń qandaı qıyndyqtary bolatynyn, bildi. Aq násildilermen áńgimeleskende olardyń deni qara násildilerdiń tósektegi ómirin bilgisi kelip turatynyn bilip tań qaldy.   

Kitapta kúndelikti bolyp turatyn turpaıy rasızm kóp aıtylady. Grıffın tipti rasısttik anekdottardyń da mol qoryn jınady. Avtobýsta kele jatqanda Djonnyń basynan keshken bir oqıǵa sol jerdiń aınasyndaı edi. Ol aq násildi áıelge orynyn bereıin degen kezde, qara násildilerdiń bul qylyǵyn jaqtyrmaı, ala kózderimen qaraǵanyn kórdi. Aq áıeldiń ózi de onyń bul áreketin óreskeldikke balady.  

«Qara bolsań, mendeı bol» kitaby basylyp shyqqan soń, Grıffın kóptegen adamnyń qoqan-loqqysyn kórdi. Ký-klýks-klandyqtar ony pishtirip tastaǵysy keldi, ata-anasynyń úıiniń aldynda oǵan uqsas tulypty órtep jiberdi. Ol otbasymen birge Meksıkaǵa kóship ketýge májbúr boldy. 1964 jyly rasıstter ony shynjyrmen ólimshi etip sabap, jol boıynda tastap ketti.  

Ol aman qaldy.

Djon Hovard Grıffın 1980 jyly 60 jasynda dıabet aýrýynan qaıtys boldy.

P.S. Djon jas kezinde Fransýz Qarsylyǵy qozǵalysynda júrip, avstrıalyq evreılerdi qutqarýǵa atsalysty. Sodan keıin ol AQSH ÁÁK qatarynda, kileń qaralardyń ishindegi jalǵyz aq bolyp, Solomon araldaryndaǵy bazada qyzmet atqardy jáne jergilikti mádenıet pen turmysty zerttedi. Bezgek aýrýyna shaldyǵyp, sonyń saldarynan sal bolyp qaldy. 1946 jyly jazataıym oqıǵadan kózi kórmeı qaldy da, ony qyzmetke jaramsyz dep, úıine qaıtardy. Sheshesiniń arqasynda fortepıano tartýdy úırenip aldy da, sol aspapty tartýdy úıretýden sabaq berdi. 1957 jyly kórý qabyletin qalpyna keltirip, fotosýretshi bolyp ketti.

Grıffın 1959 jyly terisin qaraıtý úshin metoksalendi (Oxsolaren) kóp mólsherde paıdalanǵandyqtan paıda bolǵan teri obyrynan qaıtys boldy degen sybys bar. Djon teri obyrymen aýyrǵan joq. Ol dárini ishkennen sharshańqylyq pen júrek aınýy sıaqty ýaqytsha jáne bolmashy sımptomdar ǵana paıda boldy.

---