InfoHub Logo

Aqıqat sol aqıqattyń ózi úshin izdeledi. Sondaı-aq belgili bir zatty sol zattyń ózi úshin izdeıtinderdiń nazarynda basqa eshteńe bolmaıdy. Aqıqatty izdeý qıyn jáne oǵan aparar súrleý (jol) salynbaǵan.

Ibn ál-Haısam

Eger Sizden ǵylymı tanymdaǵy empırıkalyq ádistiń negizin salǵan adamnyń kim ekenin surasa, ne dep jaýap qatasyz? Oıyńyzǵa Isaak Núton, Galıleo Galıleı nemese Arıstotel taqylettes álemdik deńgeıdegi ǵalymdar keleri anyq.  

Eksperımentke negizdelgen ǵylymı ádis-tásildiń paıda bolýy on úshinshi ǵasyrda optıka salasyndaǵy shyn turǵyda ozyq eńbekterdiń avtory bolǵan aǵylshyn oqymystysy jáne fılosofy Rodjer Bekonmen baılanystyrylatyn bolyp ketken. Ol tań-tamasha qalarlyq dáldikpen óziniń baqylaǵandaryn, teorıalaryn jáne eksperımentterin sıpattap bergen. Onyń bul eńbekterinde barlyq teorıalardy is júzinde neshe dúrkin qaıtalap tekserip kórýge úndeıtin onyń tásiliniń negizgi qaǵıdaty aıqyn kórinis beretin.

Alaıda, tarıh bizdi odan da arǵy ótken shaqqa jeteleıdi. Tańdanatyndyǵy sol, osyǵan uqsas ǵylymı tásildi jáne ıdeıalardy Bekonnan 250 jyl buryn qazirgi kezde kópshilik tanı bermeıtin arab ǵalymy oqytyp júrdi. Iá, ıá. Ibn ál-Haısam atty arab oıshyly batys jańalyq engizýshileriniń aldyn orap, ǵylymı tanymdaǵy empırıkalyq tásildiń qajettigin negizdep berdi.

Ibn ál-Haısamnyń ómiri týraly derekter mardymsyz. Tarıhshylardyń aıtyp dáleldeýinshe ol 965 jyly, «arab ǵylymynyń altyn ǵasyry» dáýirinde, Irak jerinde dúnıege kelgen. Ibn ál-Haısamǵa, ákesiniń joǵary shendi bolǵanynyń arqasynda, ǵylymǵa kushtarlyǵyn oıatqan jaqsy oqytýshylardan bilim alýdyń sáti tústi. Al onyń ıslamı turǵydaǵy dinı nanym-senimderi jańa bilimge degen ańsaryn asyra tústi, óıtkeni jahandy jaratý úderisterin tanyp-bilý ony Qudaıǵa jaqyn etedi ǵoı.  

On birinshi ǵasyrdyń bas kezinde Ibn ál-Haısam Kaır qalasyna kóship bardy. Sol jerde ol óziniń ǵylymı qam-qareketindegi eń mańyzdy jetistikterine jetti. Ol zamandaǵy optıka ǵylymynda Evklıd jáne Ptolemeı sıaqty uly oıshyldar qoldaǵan kóz sáýleleri teorıasy ústem bolyp turdy. Bul teorıaǵa sáıkes biz kózimizden shyǵatyn sáýlelerdi kóremiz. Alaıda Ibn ál-Haısam bul teorıany ılanymsyz dep eseptedi. Teorıa onyń kóńilinde birqatar suraqtar, mysaly, eger sáýle kózden shyǵatyn bolsa, nege kúnge qaraǵanda kózdi qaryp, aýyrtady degen suraqty, týdyrdy. Bundaı qarapaıym oıtúıin Ibn ál-Haısamnyń sáýleniń erekshelikteri men qasıetterin (qazirgi kezde bul «optıka» dep atalady) tereńdetip zertteı túsýine túrtki boldy. 

1011 jyly bedeldi halıftiń ókimi arqyly Ibn ál-Haısam Kaırdegi óz úıinde úıqamaqqa tústi. Bundaı oqshaýlaý jaryq tabıǵatyn zertteýge kóp ýaqytyn arnaǵan ǵalymǵa paıdaly boldy.

Kelesi onjyldyq óte nátıjeli boldy. Ibn ál-Haısam jaryqtyń tek tik sáýleler arqyly taralatynyn dáleldep, aınanyń jumys isteý qaǵıdatyn túsindirip berdi. Sonymen qatar, ol jaryq sáýlesiniń basqa orta, mysaly sý, arqyly ótkende, syný múmkindikteri týraly da oılaryn túıindedi.  

Biraq Ibn ál-Haısam ózin nandyrý úshin ǵana bul teorıalardy túsindirýmen toqtap qalǵan joq. Kerisinshe, ol óziniń jetistikterin aınalasyndaǵylarǵa jáne búkil ǵylymı qaýymdastyqqa árqashan pash etip otyrýǵa tyrysty.

Ibn ál-Haısam jurttan ajyrap, ońashada ótken jyldaryn óziniń teorıalaryn rastaý úshin jasaǵan eksperımentteri egjeı-tegjeıli aıtylǵan «Kitab ál-Mánázır» («Optıka týraly kitap») atty eńbeginde jazyp qaldyrdy. Árbir oqyrman onyń bul eńbeginen tájirıbelerdi jasaýdyń jan-jaqty nusqaýlyqtaryn tabady.  

Sýrreı ýnıversıteti ǵalymdarynyn paıymdaýynsha Ibn ál-Haısamynyń óziniń eńbekterinde qaldyrǵan basty ósıeti  — bul ǵylymı jumystyń arqaý etip alatyn qaǵıdaty. Ol qaǵıdatta bylaı delinedi: «Meniń aıtqanyma senýshi bolmańyzdar  — bárin tekserińizder!». Jańa aıtylǵan anglıalyq ýnıversıtet ǵalymdarynyń pikirinshe bundaı tásil búgingi kúnniń ǵylymy taban tirep turǵan negiz bolyp tur.

   

Ibn ál-Haısamnyń ǵylymı tanymdaǵy empırıkalyq tásildiń jarshysy bolýyna onyń qazymyrlyǵynyń jáne óz-ózin synaýshylyǵynyń septigi tıdi. Eńbekteriniń birinde ol: «Aqıqatty tanyp-bilý maqsatymen ǵylymı kitaptardy oqyp-zerdeleıtin adam uqqan ár oıdy ár túrli pozısıadan jáne jan-jaǵynan minep otyrýy tıis. Jáne de ol buny aldyn ala pátýa shyǵarmaı jáne esh aıaýsyz isteýi tıis. Mine, sonda, osyndaı tásil ony aqıqatqa jetkizse, onyń ár sózinde progres pen sol sıaqty dálelder bolady» dep jazdy.

Bul aqyryn júrip, anyq basatyn birtýar mamandardyń ǵylymı qam-qarekettegi uranyna aınaldy. Aıtpaqshy, osy maǵynasynda ǵylymı tanymdaǵy empırıkalyq tásil kenetten jáne joq jerden paıda bolǵan joq. Bul tásil urpaqtan urpaqqa jalǵasa kele pisip-jetilip, birtindep ózgerip, bizdiń zamanymyzǵa naǵyz «zertteý mashınasy» túrinde jetip otyr. Biraq, bastysy, bul mashınadaǵy birinshi burandany arab ǵalymy Ibn ál-Haısam salyp bekitken edi. Sosyn ár jańa býyndy tehnologıalyq turǵyda aldyńǵysynan góri damytqan ǵalymdar men oıshyldar bul burandaǵa ǵasyrlar boıy óz tetikterin qosyp keldi. 

---