InfoHub Logo

Toponımıka — ártúrli geografıalyq ataýlardyń shyǵý tegin zertteıtin, maǵynalyq mánin izdeýmen aınalysatyn til biliminiń eń qyzyqty salalarynyń biri. Mysaly, Qytaı Halyq Respýblıkasynyń jaǵalaýyn shaıyp jatqan Sary teńiz óz ataýyn qalqymaly zattardyń áserinen qanyq sary túske boıalǵan Hýanhemen aǵyp kelgen sýdyń arqasynda aldy.

Aıtpaqshy, qytaı tilinen aýdarǵanda bul ataý «Sary ózen»  degen maǵynany bildiredi. Qytaı Sary teńizinen basqa, álemdik muhıt akvatorıasynda Qyzyl, Aq jáne Qara teńizder úshin de oryn tabyldy. Maýsymaralyq muzdyń synǵan kesekterimen toltyrylǵan Aq teńiz, nemese túrli-tústi koralldardyń óskinderimen toltyrylǵan Qyzyl teńizdiń ataýlary túsinikti bolsa, Qara teńiz toponımıkasy ǵylymı ortada árdaıym pikirtalastar týdyrady.

Qara teńiz buryn qalaı atalǵan?

Bastapqyda, búgingi Soltústik Qara teńiz óńirin grek otarlaýy kezeńinde, teńizdi «Rontos Euxenos» dep atalǵan. Grek tilinde «qonaqjaı emes» degen maǵynany beredi. Jerorta teńiziniń móldir tolqyndary men óte sırek bolatyn daýyldaryna úırengen ejelgi grekterge Qara teńizdiń qyńyr minezi men qara kók tolqyndary qonaqjaı emes bolyp kóringen.

Ýaqyt óte kele grek otarshylary qazirgi Odessa, Nıkolaevsk, Herson oblysy, Qyrym terıtorıasyna turaqtanyp alǵan soń teńiz óz ataýyn «qonaqjaı» ıaǵnı Pont Evksınskııge ózgertti. Bizdiń dáýirimizdiń III-V ǵasyrynda qazirgi Ýkraınanyń ońtústiginde kóshpendi skıf taıpalary paıda bolǵanyqtan teńiz Skıf degen atqa ıe boldy.

Qara teńiz ataýy alǵash ret qashan paıda boldy?

Qara teńiz toponımi erte orta ǵasyrlarda-aq paıda bolǵan. Keme konstrýksıasyn jetildirý teńizshilerge tek jaǵa men qaırańda ǵana emes, sonymen qatar ashyq teńizde de kemeni qazyqtap baılaýǵa múmkindik berdi. Olar zákirdi 150 metrden de tereńirek túsirgende, oǵan qara tústi qaq shógip qalatyn. Teńizdiń qara-kók túsine baılanysty teńiz jaǵasynda turatyn barlyq halyqtar onyń ataýyn bir ýaqytta derlik ózgertti. 

Nege Qara teńiz?

Endi zákirler nelikten qara túske boıalyp, al Qara teńizdiń sýy kórshi Mármár jáne Jerorta teńizine qaraǵanda 10 reńkke qaralaý ekenin aıta keteıik. Sebebi, Qara Teńiz oıpatynyń 78%-y  kúkirtti sýtegi bar sýmen qamtylǵan. Joǵarǵy jaǵy (150-180 m)-sýdyń juqa qabaty. Kúkirtti sýtegi shirigen jumyrtqaǵa tán ıisimen tanymal. Eger shaǵyn kólemde ol tússiz bolsa, 1000-2000 metr qalyńdyqta bul zat teńiz sýyna qanyq qoıý kók tús syılaıdy.

Qara teńizge kúkirtti sýtek qaıdan keldi?

Basqa sý qoımalarynda bolmaıtyn kúkirtti sýtek Qara teńizge qaıdan keldi? Bul suraqtyń jaýabynyń biryńǵaı nusqasy joq. Birinshiden, sýdyń túbindegi jer qabatyndaǵy jaryqtan ótken bolýy múmkin. Álemdik muhıttyń osy bóligindegi oıpattyń shyǵý tegi tektonıkalyq bolǵandyqtan, astenosferanyń betine gazdardyń ený yqtımaldyǵy óte joǵary.

Ekinshiden, Qara teńiz  sýynyń tarıhy ertedegi sý aıdynynda tirshilik etken janýarlar men ósimdikterdiń jappaı qyrylýyna baılanysty. Álemdik muhıt sońǵy muz dáýirinen keıin tushshy sý kóline kelip quıǵan. Muz erigen soń, sý deńgeıi kóterilip, Bosfor ótkeli sý massasynyń kúshimen jermen jeksen boldy. Sol sebepten tushshy sýlardyń barlyq faýnasy men florasy qyrylyp qaldy. Olardyń súıekteriniń ydyraýy kúkirtti sýtegi óndiretin anaerobty bakterıalardyń jappaı paıda bolýyna sebepshi bolýy múmkin.

Qalaı desek te, Qara teńizdiń sýy kórshi sý qoımalarynyń sýynan qatty erekshelenedi. Ol múldem móldir emes, al onyń qanyq qara-kók túsi ushaqtyń ılúmınatorynan jaqsy kórinedi. Ásirese, eger onyń aldynda Jerorta teńizi men Mármár teńizderiniń kókpeńbek sýynyń ústimen ushyp ótseńiz buny anyq baıqaýǵa bolady.

Oqýǵa keńes beremiz:

Áıgili PRINCE OF PERSIA oıyny qalaı oılap tabyldy

Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń mergenderi: búrkeýdiń qyr-syry

Afedronnyń tarıhy nemese «Aqshanyń ıisi bolmaıdy»

Matematıkanyń tarıhy. Uly matematıkter

Qytaıdaǵy qaıǵyly ári áıgili torǵaılardy joıý naýqany

Ejelgi Eýropadaǵy tazalyq jaıynda jantúrshigerlik málimetter

Hırosıma jáne Nagasakı

Marvın Hımeıer – Amerıkanyń sońǵy qaharmany

Ispanıadaǵy La-Meskıtanyń tarıhy

Adam saýsaq ushynyń regenerasıasy

Úndistandaǵy ashtan qyrylýlar

---