InfoHub Logo

Kórgenimdi aıtyp, betińe taba qylsam,
Ýaqyt — seniń azǵanyń.
Naqaq aıtyp kúnáǵa batsam — meniń azǵanym.
Avtor

Kórmeı qalǵyr kózime qaraly tóbe kórinip, qalaly úı, qaraly jan, qaraly maqulyq elesteıdi de turady. Jap-jaryq japan túzde qaraly tóbe — qarasha belgi berip, deneńdi ınemen shybyqtaǵandaı túrshiktire túsedi.

Tirshilikke qumartqan, ómirge ǵashyq — kemtar qyz Qaraly tóbeniń basynda ezýin ıreleńdetip, áldenege qýanyp, qolyn kóteredi. Qısaıǵan saýsaqtaryn kezek-kezek qozǵaltyp ún qatqysy keledi. Biraq, qurǵyr, ıkemge kelmeı, sharshap tyndy. Terlep-tepship, qysylyp-qystyǵyp, yńyrsyp qoıady. Jylaǵany — kúlgeni sıaqty. Kúlgeni — jylaǵany sıaqty.

Qaraly tóbe basynda qartaıyp, qaıǵy oılaǵan qart otyr. Legenge kirlegen kóılek-dambalyn salyp, kirin ezgilep malshyǵan bolady. Tomardaı qoldary ıkemge kelmeı, ıegindegi saqaly keýdesindegi júrgimen jarysa soǵyp, dir-dir, qalsh-qalsh etedi. Tyńdaıtyn qulaq, estıtin jan ıesi bolsa ótkenin aıtyp óksip, qazirgisin aıtyp ólgisi keledi. Jasaýraǵan kóziniń soryn súrtip, kelinine kemseńdep, jas balasha qol sozady.

«Qaqpas, aljyǵan neme, ne surap otyrsyń?» — degen turpaı dybystan qulaǵyn jaba qoıyp, teris qaraıdy da kemseńdeıdi. «Mynadaı ashshy sóz estigenimshe, ashtan-aq óleıin» - — dep as suramaýǵa bel býady. Imansyzdyń jańaǵy sózine alǵash estigende kúni-túni tóseginen turmaı jatyp qalǵan. Qarttyń bul qylyǵyn kórgende kelininiń jany quryshtap, tepsinip atasynyń janyna jetip kelip, talaı ret basyn nuqyp-nuqyp:

— Ózińe kórinsin, óz qara basyńa kórinsin — dep ketetin. Sondyqtan da bolar «Qaqpas! Aljyǵan neme!» — degen turpaı sóz qıtyǵyna tıse de burynǵydaı kúızelmeı, shal baıǵus, ishegi qatyp kúletinde shyǵardy.

Imansyz kelininiń beıpil aýyz sózderi sanq-sanq shyǵady. Shal kúlgen saıyn ol shabalana túsip:

— Tomar! Kári tomardy qudaı neǵylsyn. Bul ma, bul... anaý ulyn jutyp, áli maǵan aýyz salady. Bul ólmeıdi, tek jalmaıdy, — deıdi.

Qart ishek silesi qatyp kúle berdi. Jańaǵy turpaıy daýys birtindep alystap bara jatqandaı. Shal «enk» etip yqylyq atty da kúlkisin tıdy. Áppaq saqalynan alty taram bolyp aqqan kóz jasy tósin jýyp, kindigine deıin aıǵyzdap jol salypty.

***

Qaraly tóbe janyńdy janshyp, azǵap jurttyń beınesin ákeledi dedim be? — dedim... demeı qalǵyr nesine sóılep edim.

Aq kımeshek jamylyp, baýyryna balasyn basyp, aqyl aıtatyn kemeńger ana emes. Qaraly tóbe basynda azǵan áıel otyr. Jalbyr-julbyr kıinip, jalań aıaq, jalań bas, búrseń qaǵyp, týǵan ulymen birge bir shıshany bólip iship, qudaıdy da, ózin de umytqan áıel. Shashy dýdyrap, bet-beınesi ózgerip, keńirdeginiń tamyrlary shodyraıyp, ulyna qarap, múláıimsip tur.

— Sen ish. Senen qalǵanyn ǵana ishemin!.. — azǵan áıel áp-sátte-aq kózi kireýkelenip, qyzyp qaldy.

Qaraly tóbe tańynda kúıisi ketken aqsaq ıt kúndiz-túni erbeńdep tynym tappaı júretin. Bul joly óleýsiregen kózi móleıip, ana men balanyń birigip bótelkeles bolǵanyna bul da tańdanǵandaı. Jaraly aıaǵyn birese kóterip turyp, birese búgilip shoqıyp otyryp myna ekeýiniń janynan ketpeı qoıdy. Qalt etip, kózin jumsa-aq nemese qaraly tóbeniń qýysyn kezip jemtikke aldanyp qalsa-aq boldy anaý ekeýi kúnáǵa batatyndaı aqsaq ıt dir-dir etedi.

Araqtyń túpsiz tuńǵıyǵyna ábden ýlanyp basy aınalǵan uldyń kózine myna dúnıe qan jalanǵan órtteı lapyldap tur. Sál qozǵalaıyn dese, azýyn kergen kári qanshyq mas baıqustyń alba-julbasyn shyǵaryp talap tastaıtyndaı. Kóz ushynan tumandanyp áreń kóringen sheshesi jaqqa qarady. Yńyranyp, qolyn soza bergeni sol edi, aqsaq qanshyq «ars» etip úlgerdi. Bul sońǵy qaharly eskertý bolatyn.

Áıel de eńbektep kelip ulyna umtyla bermek edi, kári qanshyq turǵan jerinen atylyp jetip ekeýiniń ortasynan qaq bólip oryn aldy. Qaısysy buryn qozǵalyp, qımyldap qalsa sonysynyń arsa-arsasyn shyǵaryp qaýyp tastaǵysy bar. Mas jigit ıttiń myna minezine qarqyldap kúlgen, al aqsaq ıt adam kómekeıiniń de qyp-qyzyl bolatynyn alǵash ańǵardy. Shesheli balanyń mas bolyp múlgip otyrǵanyn aqsaq ıt sezbedi, biraq kezek-kezek ekeýine qarap turyp azǵyndyqtyń, jamandyqtyń tóbesinen túskenin uqty. Ana men balanyń birin-biri bir sát tanymaı qalǵanyn uqty.

Adam azǵyndaǵanda óz ishinen shyqqan balasyn tanýdan qalyp, balasy anasyn tanýdan qalyp máńgúrt bolady desedi. Bálkim, bular azǵyndaǵandar shyǵar.

Qaraly tóbe kúrsinip kúńgirt keshke ıek artty. Qabaǵyn qars jaýyp qara jamylyp túnerin tún aıańdady. Dál osy sátte aqsaq ıt tóbe basynda shoqıyp otyryp ulydy-aı bir, ulydy-aı.

O, jaryqtyq Qaraly tóbe. Adam tirshiliginiń qasiretine birge ortaqtasyp kóne kóziń sýalmady ma seniń. «Ah» uryp, jer teýip, beli búgilgen kempirdiń nemeresin qalaı joqtaǵany esińde me? Qaraly tóbedegiler qara jamylyp, múlgip qalyp edi ǵoı sonda.

Tabyt. Up-uzyn qara tabyt tas shegelenip tastalypty. Myrysh tabyt qol qarıdy, sup-sýyq. Qara tabyttyń betine áshekeılep jazyp qoıypty. «Otan aldyndaǵy boryshyn óteý kezinde Aýǵanystan jerinde erlikpen qaza tapty. Máıitin kórýge tıym salynsyn. Uzaq kuttirmeı jer qoınaýyna aýdaryńyzdar».

Myrysh tabyt qol tıgizbeı qarysa, mynaý sýyq sóz Qaraly tóbedegilerdiń janyn qarydy. Jalǵyz nemeresinen basqa eshkimi de joq sol qart ájeniń zar eńirep otyryp oqyǵan aıatynyń qudireti me, sen dúrildep bir silkendiń-aý Qaraly tóbe. Satyr-sutyr etken seniń silkinisińmen birge «oý, jer tistendim ǵoı... Oý, jalǵyzdan aıyrylyp sorladym ǵoı, — degen daýsy qosa shyqty kempirdiń.

Jaınamazyn orap alyp, keýdesine basyp, Qaraly tóbe ústindegi qart kempir:

— Qý júregim sezedi-aý, bilemisiń. Jalǵyzdyń súıegin qara jerge berdim dep oılamaımyn. Tabytynyń ishi bos sıaqty... anasyna, týǵanyna ólikti kórsetpeı kómý degendi eshbir esi durys jan ıesi aıtpasa kerek-ti. Tabyttyń shegeleengen betin ashqyzýǵa qoryqtym ǵoı, men sorly. İshinde súıegi joq sıaqty, Qaraly tóbe. Duǵadan keıin kúdigimdi qalaı jasyra almaqpyn. Bul neǵylǵan qorlyq, neǵylǵan azǵyndyq edi. Aman-saý ketken jalǵyzym myrysh tabyt, qý qabyt bolyp oralady dep oılappyn ba».

Qaraly tóbege birinen keıin biri ilesip toǵyz tabyt keldi. Toǵyzyna da qoıylǵan shart bireý-aq. Siresken toǵyz tabyttyń da betin ashpaı jer qoınyna kómdi. Máıitti jerledik dep jylady jurt, saı-súıegińdi syrqyratyp joqtaý aıtty. Biraq myrysh tabytty bos kómip, baladan jaman aldanǵanyn eshkim sezbedi. Ókimettiń qoıǵan shartyna eshkim qarsy kelmedi, sendi. Qara tabyt arýlanyp jer qoınyna endi. Qaraly tóbedegilerdiń bul bir aldanǵany emes, myń aldanyshynyń biri, biri ǵana ǵoı.

Osy Qaraly tóbedegiler, bir qazaǵy, bireý shyndyqty bilip, qatty aıtsa-aq boldy moınyna quryq saldyrýǵa daıyn. Bilemin — degenińdi estise; — bilmeısiń! Sen túk te bilmeısiń sen de birdeme bileemin deısiń-aý. Ókimet saǵan aqymaq emes, ókimet biledi, — deıdi.

Qaraly tóbedegiler qudaıǵa senbese de ókimetke senedi.

Qaraly tóbe mazasyz túnmen qoshtasyp, del-sal bolyp jatqanda áppaq tańmen birge ilesip, kúnde-kúnde jupyny jalǵyz áıel osylaı qaraı bet alady. Ústinde tozyǵy jetken alba-julba kıimi, basynda jaýlyǵy joq, appaq shashy seldireıdi. Qaıda baratyny, qaıda kele jatqany jan ıesine belgisiz. Qartaıyp, júdep ketken. Eki ezýi kóbiktenip sóılep keledi., áıteýir. Munyń shaptyǵyp, ashynyp sóılegenine Qaraly tóbedegeler «jyndanǵan» dep at jamap bergen. Sebebi bul olarǵa túsiniksiz sózderdi kóp aıtady. «azǵyndyqqa óziń ákelip endi qyzyǵyna toıynbaı qushtarlana qaraısyń. Dúnıeniń bárin búldirgen úsheýiń ǵanasyń. Kım, Mao, Stalın, Mynalaryń da sol — qaraly tóbedegilerdiń jaǵdaıyn oılap júrgen olar joq. Jalǵyz men ǵana shyrqyrap júgiremin de júremin. Áı, men sol el basqaryp qıpaqtap, syrtyńnan ýyn shashyp otyratyndar Qaraly tóbeni qaıdan ońǵartsyn. Olardyń aldyńǵy tisi erniniń syrtyna shyǵap, ysyldap, jamandyq izdep, ósekterin aıyzy qanǵansha aıtyp, jaqsylaryn, ımandylaryn qara jerge tyǵyp qarap otyrady. Osynysynan qorqam. Jaqsyny — jaqsy deseń kózińnen qan aralas sor aǵady. Jamandy, álsizdi jaqsy deseń — arsalańdap, aldy-artyńa shyǵyp, jalpańdap qoımaıdy. Bile bilseń osynyń saldarynan Qaraly tóbe batpandaı sorǵa belsheden batty».

Áıel ashynyp aqyra sóıledi. Keńirdegindegi jińishke tamyr qaıtalap, odyraıyp shyǵa ketti.

— Áı, saǵan janym ashyǵandyqtan aıtam Áıeldiń kózi shatynap, tisterin qyshyrlana qaıra, ezýin sol qalpy jımaı qısaıtqan boıy, Qaraly tóbege atylatyndaı búrisip qarap qaldy.

— Á, sorly. Maǵan janyń ashı ma? Nemene sonsha? Ústimdeginiń bárin qaıyr surap jınap alǵam. Senen eshnárse tilep alǵan emespin, men qudaıdan suraǵan adammyn. Aıtpaqshy, estidiń be? Qaraly tóbedegiler kómgen toǵyz tabytty tún ishinde bireýler ashyp jer ústine shyǵaryp ketipti. İshinde máıit turmaq saıtan da joq. Qaraly tóbedegiler jer tyrnalap ulyp jatyr. Tyńda. Sen nemene azǵyndyqty qoldan jasap, endi azǵyndaryńdy kórgiń kelmeıdi. Meni sen turmaq, Mao men Stalın tyńdaǵan. Seniń tyńdaǵyń kelmegenimen onyń bárin tizbektep aıtyp jatýǵa ýaqytym joq jáne bul dúnıelerdi ashyq aıtýǵa bolmaıdy ǵoı, óziń bilesiń. Maǵan da jan kerek. Bul kúnde meni ańdyýshylar da kóbeıip ketti. Nemene, eki qulaǵyń tas kereń etip alaqanyńmen basyp alǵansyń. Nemene tyńdaǵyń kelmeı me?

Jyndy áıel kókiregin ashty.

— Senimen betpe-bet kelip sóılese alatyn men ǵana. Sondyqtan da Qaraly tóbedegiler meni «Qalıma jyndy» — deıdi.

Áıel Qaraly tóbeniń etegine tize búkti. Áldekimniń janyna tıgizip, jerine jetip, betin tańbalap, aqyryp ursyp jatty.

— Sen báribir qulaq aspaısyń. Sen de bir, jartas ta bir. Meıli, eń ári Qaraly tóbege Qalıma aqyl aıtqandy qoıypty der. Áıtpese, Qaraly tóbe Qalımany tyńdaýdy qoıypty der.

Jartasqa bardym,

Kúnde aıǵaı saldym,

Onan da shyqty jańǵyryq.

Saǵan endi Qalıma kelmeıdi. Qalıma tas kereńderdi mensinbeıdi, uqtyń ba? Búginnen bastap seni tastady. Sen endi tastandysyń.

Jalańaıaq jyndy áıel oıyna ne tússe sony aıtyp, uzap barady. Tarqatylǵan bóz shashynyń ushyn birese órip, birese tarqatyp ishegi qatyp balasha máz bolady. Jyndy Qalımanyń etegi jelpilep alystan aǵarań-aǵarań etedi. Qaraly tóbeni rasynda umytty. Qaraly tóbe, jany jarlanyp, kóńilsiz keshtiń qushaǵynda melshıip qalyp bardy.

Qaraly tóbedegi kelinniń qolyna jaýtańdap qaraǵan qart ta ótkenine qarǵys aıtty. Dúnıeden óter shaǵynda Qaraly tóbedegilerdiń bir kezdegi týysqanshyldyǵyn, aǵaıynshyldyǵyn, berekeliligin eske alyp kúrsindi. Sol ýaqyttaǵy kelinderdiń ata aldyndaǵy qasıetin baǵalap, kemseńdep ıegin kóterdi. Sońǵy sózi «Qaıteıin, amalym qansha, oh» — degeni boldy.

Birigip araq iship, kónil kótergen ana men bala, aqyldan asyp qarabet boldy. Adamdyq qasıetten bezgen túni kókten jaıdyń oty tústi. Olardyń jatqan jeri oıylyp, quz atandy. Qaraly tóbedegi múgedek qyz táńirge qulshylyq etip, eki qolyn kókke sozdy. Bul músápirdiń de jylaǵany — kúlgeni sıaqty, kúlgeni jylaǵany. Bizdiń Qaraly tóbeniń keıpi de dál osy — múgedek qyz. Jylaǵany — kúlgeni, kúlgeni — jylaǵany.

---