InfoHub Logo

 (Sholpanǵa)

Qushtarlyqtan arylǵandaı edi, pándáýı tirlikten de aıyqqandaı edi. Mynaýysy qalaı, júreginiń túbin boılap, jany jylaı ma..? Álde júregi janyna buıryq etpek pe? Ol buıryqqa Aqan kónbek pe? Taǵdyrdyń sán-saltanatyna da, qıǵash tartyp opyq jegizgen zaharyna da kónip edi ǵoı. Júreginiń dál osy tustaǵy beý-beýlegen, janynyń syńsyǵan kúıin tyńdaǵysy joq. Elegzigen kóńildi elemegen bolady. Tyńdap bir kórse ... Seri Aqan taǵy talpynbaq, talpynyp kóktegini qarmap bir kórmek. Taǵy da jylatpaq pa eken taǵdyry, kim bilsin... Noqatqa qadalǵan qalpy sileıip otyr. Eseıgen kúıdiń kúıigi basqashalaý bolǵanyn uqty. Ómirdiń kóbi ketip, azy qaldy, -deıdi sanasy. Biraq seriniń keýdesine syımaı atalaqtap turǵan júrektiń tentek qaǵysy boı bermeı, yryqqa kónbeı tynshyǵan kóńildiń qanyn basqa shaptyryp uǵar emes.

— Joq! — dedi silkinip. Tomaǵasyn sypyryp, qomdanǵan qyrandaı otty janary jarq etken. — Jeńilgem! — deıtin. Dál bul joly jeńilgisi joq. Talas-tartystyń shegi bar. — Jeter! — dedi ózin-ózi tuqyrtyp. — Men osy taǵdyrdyń taýqymetine bir toımaı-aq qoıdym-aý, -dedi ishteı yzaly, ókpeli kekesinmen. Kekesinmen kómilip qalǵan mysqyl kúlki júzinen birazǵa deıin ketpeı qalyp qoıdy. Biraq ýaıymnyń kóleńkesi men ókinishtiń taby anyq seziledi. Ádette, ózgege mysqylmen, kekesinmen qaraıtyn seri bul joly ózin de aıap otyrǵan joq. Bálkim, júzine tańba salǵan jańaǵy yzǵar qasiret taby men ulyǵan janynyń ókinishi bolar.

— Aınalaıyn... dep qaldy. Meıirlenip, ózegi órtengendeı bula kúıge túsip, — Aınalaıyn... — dedi taǵy ap-anyq.

— Moıyldaı dóńgelengen qara kóz... tup-tunyq sharadan tógilip keterdeı-aq móldireıdi-aý... Jalańashtanyp, lázzátqa elitip móldiremeıdi, tuńǵıyqqa tyǵylyp, syrymdy uǵyp kór, — dep jasyrynyp, úrkektep keriledi. Mańaıyndaǵy tirshilik ataýlynyń tynysyn ábden meńgerip alǵandyqtan tyrs etken bógde peıilden saqtanyp, jan-jaǵyn qadaǵalap, anyqtamaq bolyp, syr tartyp eleńdeıdi. Suńqardyń sulý balapany dersiń. Adam jaratylysynan-aq osyndaı sulý bolady eken-aý. Bul sulýlyq — kóńildi sergiter sulýyq bolmaı tur. Bul Aqanǵa jabysqan ári túsiniksiz, ári sergeldeń bir kúı bolyp endi.

Aqannyń kózi taısalmaı sulý sýretpen arbasyp, jaqyndaýǵa dáti jetpeı, aǵynan jarylyp aıtpaq bolsa, úni jetpeı taýsylyp otyr. Ózinen de sulý, ózinen de taza, symdaı tartylǵan qulyn múshel Jamaldy júırikteı jutynǵan seriniń sezimi alyp-ushyp qoıar emes. Oıy árneni bir túıip, toqtamyn tappaı sendeltip otyr.

— Sendelgen oıǵa bereke bere gór, — dep jalbarynady Aqan. Bul syryn jan balasyna bildirgisi joq. Ózge turmaq ózinen de jasyrmaq bolady. Biraq mynaý mazdaǵan ot janyn órtep, alaýlatatyny qalaı...

Tozyǵy jetken túlki ǵumyrdan kóńili qalǵan, solǵan ómirge jan bitiremin degen oı, tipti de bolǵan emes. Buryn sezimge elitetin, baǵynatyn, yrqynan shyǵa almaı domalap baryp toryna da túsetin. Endigi sezim jónsiz, qylyqsyz, paryqsyz.

Aqan óziniń elý tórtke kelgenine emes, otty janaryna kóleńke túsip, qabaǵyna muń qonǵanynan qoryqty.

— Bul kúı jastyǵymnyń kúıinen ózgerek, — dep kúbirlep baryp, jasyryn kúrsindi.

Jamal... Ózgeden erek týǵan súmbil tory. Qozǵalǵany — qalqyǵandaı, jymıǵany — elirgenge tıym salǵandaı. Syr bildirsem, úrkitip alarmyn. Sosyn tipti de mańyna jýytpas. Olaı bolsa, óshirdim únimdi. Biraq, únim óshkenimen janymnyń sóngisi joq. Bilermisiń osyny, qalqa bala...

Aqan aıaqasty ózgerip shyǵa keldi. Qoskólge nege keldim... Nege baqsynyń molasyndaı jalǵyz ózim jurttan alabóten bólinip, úıshik tigip japadan jalǵyz otyrmyn. Ózimdi aıamasam da mynaý jalǵyz ul Ybandy nege aıamadym. Tirshilikten qol úzdirip aýlaqqa áketip, qyzyǵy taýsylǵan ómirimniń qamytyn endi buǵan kıgizbekpin pe?

Oıymyń únemi ekige bólinetini qalaı? Qaısysy burys, qaısysy durys ekenin dóp basa almaı, júıeli oı júıesiz qalyp, abdyraıtynym ne. Nege ekige jarylyp, bólinemin de turam... Egesken óz oıyma ózim tóreshi bolyp taýsylatynym ne..? Nege qıanǵa samǵap ketip, quldılap tómen qulaımyn, nege súıip turyp ápsátte basqany kókseımin. Nege bardy kórip turyp, mise tutpaı joqqa qulash sermeımin.

Seri kóńil ýáde etken Aqtoqtydan aınyp, Urqıaǵa qumary aýyp, alyp qashpaq edi sol túni. Sol túngi baılam qıanat pa edi, álde...Aqtoqtyny renjitpegende, ýádege berik bolǵanda taǵdyry talqyǵa túspes pe, edi...

— Aqan aǵa!

Sol jolǵy ap-anyq, tup-tunyq daýys Aqtoqtyniki bolatyn.

— Aǵa! —dep qadala toqtady.

— Ras pa, osy sóz?

— Ras! — dedi taısaqtaýdy jón kórmeıtin seri. Tináli qajynyń qyzy ekeni de ras. Sulýǵa óleń arnaǵanym da ras. Búgin túnde qushaǵyma órt alǵandaı qashatynym da ras.

— Nege jumbaqtap tursyz? Tańdaýyńyz Urqıa bolǵany ma? Solaı ǵoı... — dep qaldy dirildegen demin ishine jutyp. Aqan Aqtoqtyny tuńǵysh kórgendeı kózin almady. Qansha ret kezdesýge shaqyryp, ońashada qalmaq edi. Jyly shyraı bergenimen, ýádege sarań Aqtoqty ázilge jeńdirip, taǵatsyz talaı kúttirgen. Syrlasqan syrbazdyǵy bolǵanymen, pańdyǵy basym túsetin birbetkeı edi, ǵoı bul toty.

Áppáq... búrme etegi jelsiz túnde jelbirep kókten túskendeı ádemi-aq edi. Aq mańdaıyn qaq jara taraǵan shashyn álsin-álsin sıpap, munyń sheshimine kelispeıtindeı me, qalaı? Kelispeıtinin ashyq aıtýǵa kelgende ishteı tyǵylyp, býlyǵyp turǵan sıaqty. Nege aıtpaıdy ashyǵyn... Nege súıemin dep jyǵylmaıdy Aqanǵa... Osy ýaqytqa deıin bir ret, tym bolmasa bir ret jyly sóz, izetti qylyq kórsetip sendirmedi ǵoı serini.

— Seri aǵa, laýlaǵan ósektiń ortasyna tastap ketip barasyń, — dedi kózin tómen salyp. Onda nesine aıttyń bul sózdi... «Bal berdiń talaı jerde tilińmenen» Qıaldan shyqqan bóten sózdi beker aıttyńyz, sol joly? Tipti de solaı bolyp pa edi... Aramyzda jyr bolǵanymen, syr bolǵanymen, birge ótkizgen tún bolmap edi ǵoı. Endi ne aıtady bu jurt..?

— Bul er jigittiń sezimge mas bolǵan sóz tórkini, qalqam.

— Sóz tórkini emes, — dedi tentek serige tıym sala zildenip. — Ómirime óksik bolyp jabysqan paryqsyz, sánsiz, anaıy sóz bolyp shyqty, Aqan aǵa.

Óz demine ózi tunshyǵyp, qyz burylyp túnge sińip ketti. Keıip ketken kúıinen ańǵarǵany — Aqannyń endi buǵan kók tıyndaı da qadiri joq. Aqtoqty jas tolǵan janaryn jasyrǵanymen, kúıinip aıtty jańaǵy sózdi.

— Qıanat! — dedi Aqan júzin jerge salyp.

— Rasymen-aq, óleń sózdiń ermegine elitip, aıta salý qıanat ekenin endi uǵyp otyr. Qıanattan órilgen taǵdyrynyń ashshy dámi me eken, janyn jegideı jeıtin... Serilik quryp júrgen dáýreni qıanatqa toly ma, kim bilsin?

— Saıdalynyń asynda úsh júz attan oza shaýyp, jeke dara qustaı ushqan Qulagerdiń shylaýynan nege ustaısyń dep Baraqbaıǵa til tıgizip em... Aıanbaı, aıybyn betine basyp, kergigen keýdesin táýbasyna túsirgendeı-aq edim. Kóp kózinshe uıaldy, kinásin uqty dep bopsalappyn, ol jaman menen ala almaǵan óshin Qulagerden aldy. Esh mini joq janýarym, tulparym oıda-joqta qyzǵanyshtyń qyzyl ıtine talandy. Qaraqshynyń qandy qolynan mert boldy. Teksizdiń kegi de teksiz... Aqan kúrsindi.

Sanasyna jylt etip quıylǵan sózge jan bitirip, kúbirlep, qaıtalap aıtty. Baqsa, ár sózi janynyń úni eken. Jan qınalsa — ýly til, sherli kúı, ashshy zapyran birge syńsyp kúńirengen qobyzdyń sarynyndaı uzaqqa deıin beý-beýlep, talyp estiledi de turady. Jan júdese — zarǵa ulasady.

Aqan úzilip qalǵan oıyn jalǵastyrmaq boldy. Jamaldy, jas Jamaldy esine alyp, júdegen janyn jadyratpaq. Qyzyǵady, qyzyqqany boıyna qýat berip, sýynǵan júrekke ystyq qan quıylady. Sóngen, óshken sezimdi esine qaıta salyp, ózin-ózi jeliktirgisi keledi.

— Kózime qaıdan tústiń qalqa bala — deıdi. — Ózgege uqsatpaı, táńiri qalaı ǵana sulý jaratady, súıgen pándásin. Janaryńa qaraýǵa bata almaı, músinińe syrtyńnan ǵana súısinip, alystan armandap yntyǵam. Bata almaımyn, júregi shaılyqqan kári qyrandaı. Jatyrqaǵan janarymdy minsiz kelbetiń mańaılatar emes.

Sen kórkemsiń, páksiń. Sondyqtan bolar jaryǵym, úrkeksiń. Sulýlyq pen páktikke umtylyp, uryn keletin sýyq qoldan saqtaný úshin de Úrkektik kerek.

Aqan Qoskóldiń boıyndaǵy aǵash úıinen atyp shyqty. Júregi alqymyna syımaı týlap tur. Qyr basyna kóz shaldy. Keıde el jaqtan jaısyz áńgime kelerde, júregi shirkin ámir taptyrmaı, osylaı týlaıtyny bar edi. Osyndaı sátte ózinen-ózi dúr silkinip, at basyn erkin salyp júrip ketedi.

Syrly Syrymbet ǵajaıybymen serini qushaǵyna alady. Bul da Syrymbettiń kerilip jatqan sulý qoınaýyna enip, mastanyp, maýqyn basady. Bileý-bileý bolǵan barqyt belderge kózi toımaı, súısinip uzaq qaraıdy. Kóleńke túsken saıyn Syrymbet jaılaýy tipti qubylady. Sulýdyń ústindegi dúrıa beshpetteı kún tússe sáýlelenip, kúngeıge ilingende qoıýlanyp myń san túske enedi.

Aqan Syrymbetti at ústinde aralaǵan emes. Jaıaý serýendep, tamyljyǵan sýretpen seri birge úndesip, uǵysqandaı. Qalyń toǵaı ishinen qus bitken ár daýyspen shyqylyqtap saıraı jóneledi. Seriniń toǵaıǵa aıaq basyp engenin estip shyryldaı ma, álde kúndegi óz áýenderi me? Áıteýir Aqan kóńilin qýanysh kerneıdi. Jymıyp, kóz ushyn kókke emizip, Aqan qaraǵaı men jymdasyp ósken aq qaıyńǵa qyzyǵa umtylady. Saıraǵan qustyń kórkin kórgisi kelip, saryla izdeıdi. Biraq tappaıdy, seri Aqan.

Syrymbetten Jamaldy kezdestirsem, — deıdi. Júsip tóreniń qonysy jaılaǵan osy tusta kezdestirip edi-aý, jas qalqany. Symdaı tartylǵan sulýdyń kelistisin Aqan, Aqan bolǵaly alǵash kórýi. Tal shybyqtaı buralyp, súmbil shashy tógilip, aıdynda syrǵyǵan Aqqýǵa balaǵan. Sıpatyn jumaqtaǵy Horlyǵaıyn dep tanyǵan. Ózimnen basqa eshbir jannyń kózine túspese eken dep tiledi, sol joly. İshteı kúbirlep, — Meniki bol, mendik bolsań qaıtedi, jan qalqa! —degende, janaryna jas irkildi. Ózegin ashytyp shyqqan bul jas, Qulager jyǵylǵanda kelip edi kózine.

Ókinip edi Qulagerdiń qý basyn qushaqtap otyryp.

— Nege ákeldim, nege keldim, Ereımenge ajal aıdap. Bota tirsek, qyz saǵaq sandal kerim, — dep zarlap edi-aý... Dos bolǵan, olja bolǵan Atyǵaı-Qaraýylǵa maqtan bolǵan Qulagerdiń ólgen jerin kórgende óksikpen birge qolqasyna keptelgen jas edi bul. Sodan beri Aqannyń kózinen jas shyqpaǵan.

Syrymbetke nege keldi, Aqan..? Qulagerin saǵyndy ma, qulaqyzdy izdedi me, ketkisi joq. Jamaldyń da tal boıy Qulagerdiń saǵaǵyndaı sulý. Symbatyna kóz súriner. Qulagerden aıyrylǵan seri

Jamaldan aıyrylǵysy joq. Ol kelisse, úki taǵyp, baýyryna basqysy bar.

Sýyrylyp taý ishinen shyqty da Sarykóldi jaǵalap Qoskóline bet túzedi.

* * *

Kesh bata ıesiz úı tipti kóńilsiz. Kúndiz mańaıda ýildep, azynatyp oınap ketetin Yban bosaǵadan attaı bere tiksinip, turyp qaldy. Ákesi kórinbeıdi. Iesiz qara dombyra súıeýli qalǵan, Aqannyń ilýli kıimi sol qalpy. Ózi joq.

— Qaıda ketti eken...? Bálkim, mańaıda bolar. — Yban mańaıǵa kóz tastaıdy. Qybyr etken jan balasy joq. Ýildep izdegen bolady. Tym-tyrys. Balalyǵy bolar, kesh tússe janyna úreı qosa kirgendeı kóńilsiz bolady. Úıi úńgirge aınalǵandaı, úreıli. Jalǵyz kirýge bettemeı, uzaqqa deıin dalada otyrdy. Yban qas qaraıǵanǵa deıin ákesin kútti. Kóńilinde alań, boıynda diril bar. Kúndizgideı emes, ásem tabıǵat kóz aldynda qartaıyp, shógip, túnge jutylyp barady.

— Aǵa...m... — degisi keledi. Aǵam aman bolsa eken, — degeni shyǵar. Yban da sulýlyqty tanıdy, talǵamy ǵajap, oıy júırik. Ár-nársege qyzyǵyp, balalyqqa salynǵan emes. Onyń kóńili ákesiniń qabaǵynda. Naǵashylary qoja bolǵandyqtan ba, qabaǵy bıik, kózderi botanikindeı úlken, tuńǵıyq. Qaratorynyń sulýy, tartylyp, ósip keledi. Keıde túksıip, keıde tiksinip, keıde erkelep otyrsa-daǵy ańdyǵany Aqan.

Yban ázildegende Aqan ishek-silesi qatyp kúledi. Oǵan qosylyp, ózi de saýsaqtarymen, bet-qımylymen ádemi áńgime dúken qurady. Sosyn qushaǵyn ashyp, Ybandy ózine shaqyrady. Kún ıisi shyqqan tolqyn shashynyń arasyn emirene ıiskep otyryp, kózin jumady. Jumǵan kózin ashsa, jas tógilmek. Ybanǵa jas kórsetýge bolmaıdy. Kóziniń jasyn ishine jutyp, Ybanǵa sybyzǵy tart dep qolqa salady. Ondaǵysy óz kúıin jasyryp, sybyzǵynyń únine elitip otyrǵandaı bolmaq.

Aqan qosqa jaqyndaı bere attan túsip, qarań-qurań etip jatqan beıtanys eki-úsh adamdy ańǵardy. Beıýaqyttaǵy bul júristeri ne? — dedi ishteı. Qosta jalǵyz qalǵan Ybandy da oılap keledi.

— Aqan aǵa, biz ǵoı... — dedi tanys ún. — Jamal elden ketpek, atastyrylǵan jerine uzatylǵaly jatyr...

— Áneýkúngi sózimdi jetkizbep pe ediń? —dedi Aqan kózine qan tolǵan dúleı kúshke tótep bere almaı.

— Sol joly-aq jetkizgem, Aqan aǵa. Biraq... — Aqan bozbaladan endi tildesip eshteńe suramasa da, júzi jaýap kútkendeı suraýly qalǵan. — Jamal, siz shyǵarǵan óleńdi de, ándi de estip júr eken. «Aqan aǵam maǵan kúıeý bolamyn dep jurtqa qadirin ketirmesin. Aǵa bolsyn! Kúıeýdiń qadiri birde artsa, birde ózimmen teńesedi. Aǵa — ómirbaqı qadirlim, — degendi aıtqan.

Aqan irkilip qaldy.

— Qaımana qazaqtyń, qarabaıyr qyzy emes, ataqty Júsip Tóreniń qyzy bolsa osylaı kesek sóılese kerek-ti. Munysy, -Úlkensiń, tym úlkensiń! — degeni. Júzi kúreńitip, urty sýalyp, sendelip qalǵandaı. Aıybyn álde kim betine basyp uıaltqandaı, yryqsyz jymıǵan boldy.

— Estigende-aq, jyly jaýap bolmaǵan eken ǵoı... Aıtpadyń ba, maǵan sol joly. — Ózimen-ózi tildesken boıy Aqan bul oıyn syrtqa shyǵarmady.

«Elýden asqanda... Qyz emes, kempir almaq pa eken, Aqan?» —dedi ózin-ózi muqatyp. — Qyz Tóresi — Jamal. Endi qaıtip, basqaǵa kóńilim soqpas.

Aqan jany jalyndap turyp, ishtegi ókinishin kúrsinip shyǵardy.

—Solaı de...

Dombyraǵa qolynyń qalaı baryp qalǵanyn ózi de sezbeı salaly, sergek saýsaqtary astyńǵy perneni bir, ústińgi perneni bir túrtti de bosaǵaǵa qaıyra tastaı saldy.

Jubanysh bolar jan tappaı, sharq urdy. Kúrsingen saıyn kókiregin zil basyp, eńsesin ezip barady.

— Apyr-aı, sońǵy sóziń be eken, elden erek jaralǵan qalqa bala..? Sulýlyqty tanyǵanda múlt ketpeıtin shyqqyr kózim, ózińe qadalǵanyn kórmeımisiń. Qyz bolmaı, ul bolsań etti, odanda. Ul bolsań serilik qylar em, erkeletip, janyma ertip... — Aqan jerge qarap, shuqshıyp qalypty. Oıymen alysyp, janymen muńdasyp otyr.

— Táńir seni urǵashy etip jaratqan soń, jar qylmaqtan basqa amalym qalyp pa?

Bosaǵada tizesin qushaqtap, ákesine únsiz tunjyrap qarap qalǵan Ybanǵa kózi tústi. «Apyr-aı, osy balanyń tym sezimtalyn-aı,» — dep ishtegi syrdy jasyryp, Ybandy ymdap shaqyrdy. Otyra bergisi kelgen Yban áke kóńilin qaldyrmaı, salǵyrt kóterildi. Ákeniń ókinishi men ýaıymyn bala-júrek júzinen-aq ańǵara qoıatyn. Aqannyń ıyǵyna basyn qoıyp, saly sýǵa ketkendeı otyra bergeni sol edi, seri ulyna sybyzǵy tart dep qolqa saldy.

— Tart, tart! —dedi, tartynshaqtap turǵan Ybandy erkelete, oınaqylana. —Tyńdaǵym keledi, sybyzǵyny sendeı eshkim tarta almaıdy. Atyǵaı-qaraýylda senen asqan sazger joq, osyny bilemisiń? —Tart! —dedi, ymdap-ymdap. —Basta! —dedi, tyńdaǵysy kelip.

Yban salaly saýsaqtaryn bılete, beıtanys bir áýenge saldy. Áýen-jumbaq. Táńirim til bermegen Ybanǵa óner darytypty. Mynaý, áýen japan túzde bozdaǵan jetim taılaq pa eken, enesin izdep shyńǵyryp adasqan qulyn ba eken, kiseni jilinshigin tilgilep, qyzyl-ala qan bolǵan tulpar ma eken, saıyn dalanyń torǵa túsken toty qusy ma eken, álde... Biletini, Áýenniń juby joq. Jalqy syńsıdy. Jalǵyzsyraıdy kókti kezip. Syńar áýen áýelep, sharq urady, úzilip keterdeı úzdiktirip baryp qaıta jaralady, qaıta jandanady. Keńistik pen jerdiń arasynda jipsiz baılanyp qalǵan jalqy áýen...

Kóziniń sharasy keńeıip, Aqan Ybanǵa tańdana qarady. Balapan qazdaı moıynyn sozyp-sozyp, sybyzǵyǵa ábden elitip alypty, tolastar emes. Eki kózi ákesi Aqanda. — Qaıtersiń, taǵdyryńa kelis, muńaıma! —dep, basý aıtqandaı.

Aqan kózine kelgen jasty bul joly irikpedi. Býsanǵan basynan bórkin ala berip, Ybanǵa bas barmaǵyn shoshaıtty da ymmen ıegin qaqty: — Páli, jaraısyń, mynaýyń ǵajap qoı! — degen tańdanysyn bildirdi. Sol-aq eken, Yban ózi shyǵarǵan taǵy bir áýendi bastap ketti. Áýelgi kúızelgen jany kelmeske jutylǵandaı, sergip qaldy Aqan.

— Jany qandaı tereń edi, oıy qandaı tuńǵıyq edi Ybannyń. Eger Ybanda til bolsa munyń da ǵumyry kelte qaıyrylyp, taǵdyry tálkekke jolyǵar ma, edi...

Aqan ornynan turyp, Ybannyń salaly saýsaqtaryn salalap otyryp, ár saýsaǵyn mápeleı súıdi. Bul balasyna degen shynaıy rızashylyǵy men súıispenshiligi, qurmeti edi.

Aqannyń janyna ózgeris engen. Tań qulanıektene úıden shyǵyp, Qoskóldiń syrtyndaǵy Sarykóldi panalap jıi keledi. Endi qaıtip el ishine barǵysy joq. Osy ýaqyt ishinde Aqandy izdep kim kelip, kim ketpedi. Kim sálemdeme jibermedi. Saýyq saıranyn salsyn, seriligin jasasyn, eldi bir serpiltsin, tipti tańdaǵanyn alsyn, — dep duǵaı sálem aıtqanymen, Seri Aqan eshbirine eleń etip jyly jaýap qatpady. Únsiz tyńdap, únsiz shyǵaryp saldy.

Áńgimesi Naýan haziretimen ǵana jarasty. Hazirettiń ár sózi dertine shıpa bergendeı, tynysyn keńeıtti. Janyna daýa tapty. Kún uzaqqa deıin haziretti tyńdap, dinı kitaptardy surap alyp ketip júrdi. Bir mysqal artyq dúnıe — sózi aralarynda joq, piradardy ǵana tyńdaı bergisi bar. Buryn-sońdy oıly sózben sanany sergiter jupar káýsarǵa qanyqpaǵan eken. Aqan ózi izdep tapqan osy kezdesýdi endigide eshnársege aıyrbastaǵysy joq. Az ári saz sóıleıtin Naýan hazirettiń meıirimdi shapaǵaty men birqalypty ózgermeıtin minezine tánti. Shattanyp qýanyp ta, japa shegip, qasiret-muńyn da kórsetken emes. Aqan kirip kelgende ǵana basyn kóterip ısharat jasaıdy. Onan soń da óz álemi ózinde ǵıbadat pen minájat, jalyqpaı oqý, taryqpaı izdený. Osy tirliginen aınyǵan da emes, ǵulama sharshaǵan da emes. Seri Aqan haziretpen sóılesken saıyn túlep, babyna endi engendeı tereńdeı berdi.

— Oıym olqy, sanam jetim, tolyqqym keledi, janyma dert emes, shıpa tapqym keledi, — dep kelgen edi Naýan haziretke.

— «Ólmeı turyp ólińder», — depti. Júzi shýaq shashyp, haziret: — Adam qabir halqynan ekenin esh umytpaýy kerek, — dedi Aqanǵa túsiniktirek bolý úshin.

— Bilgender men bilmegender bir bola ala ma? —dedi Aqan.

— Allany bilmegender, tanymaǵandar — qarańǵylardan. Al tanyp bilgenderi — ǵalymdar, — dedi haziret.

— Allany taný úshin bilimniń, ǵylymnyń tilin ıgerý kerek bolar?

— Júırik sezim, tazalyq pen ushqyr oı, — dep tolyqtyrdy haziret.

— Serilik she? —dedi Aqan.

Haziret jymıdy.

— Serilik degen sulýlyq qoı. Sulýlyqqa ińkárlik. «Táńirim sulýlyqty súıedi» — depti Allanyń elshisi. Aqan seri men Naýan haziret uzaqqa deıin únsiz qaldy.

Aqan ózi tereńdeı almaıtyn jumbaq syrdy uǵynýǵa Naýan haziret qana septigin tıgizetindeı. Seri kóńildiń burynǵy tilegen arman-maqsaty túkke turǵysyz ekenin uqty. Jan tynyshtyǵyn seziný — qulshylyqtan bastalatynyna kúmán keltirmedi. Taǵdyryna kelispegen ókinishin de umytty. Bolys pen bıge, sarań men kúnshilge, nadan men jikshilge nazaly burynǵy kúıinen de aınydy.

Aqan tirshilik ataýlyǵa meıirimmen, izetpen, qulshylyqpen qabyldaýdy paryzym dedi. Endigisi ótken kúnniń qateliginen keshirim suraý. Keshirim tilep turyp, ǵıbadat etý.

— Ózim biletin kúnámnan, bilmeıtin kúnám kóp pe eken... Maǵan keshirim bolar ma, eken? —dep qaldy Aqan.

Jybyrlap ketip bara jatqan qumyrsqany kórdi, ryzdyǵyn ıleýine súıretip jantalasyp barady. Egiz qozydaı birin-biri jibermeı juptasyp, jabysyp qalǵan qyzyl qońyzdy kórdi. Ǵashyqtar shyǵar... Topyraqty jaryp, jer betine shyǵyp kele jatqan bir búrtik tirshilik tuqymyn tanydy. Sol sátte Hazirettiń sózi esine tústi. «Taý joǵalyp —tas bolar, tas joǵalyp — qum bolar, qum joǵalyp — sý bolar. Biraq tirshilik ataýly jańǵyra berer»

— Ras! —dedi Aqan. — Qartaıǵan tasbaqasha tarbıyp jatqan taýlardyń shókkenin kórgem. Erkine baǵyna almaı, qaıratyn joqtaǵan qoı tastardyń tómenge sulap túsip, úgitilip qumǵa aınalyp jatqanyn kórgem. Osyny haziret qalaı dál aıtty..?

* * *

Tań men tań ulasyp, tún men tún muńdasyp ótip jatqanymen Jamaldyń elden ketip, uzatylaryn oılaǵanda Aqannyń jany egildi. Munysyn ózge jurttan jasyrǵan saıyn kókiregi ashshy sherge tolyp, shanaǵy tozǵan qara dombyrany qaıta alady. Ózi emes, endigi kúıdi jetkizý qara dombyranyń enshisinde. Aqan ózi de ańdamaı qaldy, arman men ulasqan sherli saǵynysh bul joly jan túrshigerdeı ulyp shyqty. Syrymbettiń basqa taýlardaı shókkenin qalamady, Jamaldyń bótenge jar bolǵanyn qalamady. Biri elge ryzdyq bolǵan Syrymbet, biri elge sulýlyq kórkin syılaǵan Jamal. Osy ekeýi barda eliniń tórt túligi saı. Endeshe qarashekpendiler neǵyp Syrymbet jaılaýyn ıemdenip, el ishine eminip kirip ketti. Úrikken qoıdaı biz nege uılyǵyp qaldyq. Ata-baba qonysy Syrymbet nege ózge jurttyń qonysyna aınalyp barady. Syrymbetti jat jurttan qorı almaǵan tóbe tutqan tóreń de bı-bolysyń da ynjyq emeı, nemene!

Aqan jutaǵan jurtta qaıǵy men qasiretten bas saýǵalaı almaı, eliniń qaıys noqtaǵa kóndikkenin bildi. Aqandy sulý etip jaratqan taǵdyr, sulýlyqpen juptastyrmady. Jutynǵan sulý júırik te, ushqyr sulý qus ta, sulý Syrymbet salasy da, Jamaldaı sulý jardy da taǵdyry serik etpedi. Syrymbetsiz Aqan —jetim, Jamalsyz Aqan seri emes — sherli. Aqan sher shyǵarǵan saıyn án boldy. Án áýezi áýelep ketip, jarasymyn tapqanda bulqynǵan jany saıabyrlanyp, mańaıynan bólektenip, ushar bıikte jalǵyz ózi qalqyǵandaı kúı keshti, Aqan. «Syrymbetti» shyrqaǵanda kúlli arqa jurty únsiz uıyp, muńǵa shókkendeı, kúrsinip, tuńǵıyq oıǵa ketkendeı ókinishin uǵyp tyńdaıtyn. Jamaldyń bóktergige qor bolyp bara jatqany, qaıǵyly júrektiń sońynda zarlap qala bergeni beý-beýlep bozdaıdy. Aqan ózi ǵana emes, tyńdaǵan jurtty da jylatty.

«Syrymbet» aýyzdan-aýyzǵa, el men jerge áp-sátte tarap ketti. Bozbala bitken bozdatyp saldy «Syrymbetti»

* * *

Jannattan jeńil ishik jamylǵan Jamal qulpyryp shyqty. Júzi kúlim qaqqanda sheber zergerdiń qolynan shyqqan balyqtyń shabaǵyndaı juqa syrǵasy oınaqylanyp, bılep turǵandaı. Aqqý moıny sozylǵan saıyn ıegi dirildep, ańqaý elikteı aınalasyna senip qaraıdy. Birde kerilip tynystasa, birde úrkip, jany tolqyp jymıady. Júsip Tóreniń kóńili toq, oıy kórkem, kerbez Jamaly ertegidegi hor qyzyndaı túrlenip, qubylyp tur.

Kúmis kúımege otyryp, qozǵalǵan sátte, alǵash ret qobaljydy. Bul qobaljýdyń jumbaǵyn uqpaǵanymen sezimi zerek Jamal Qoskólge ózi baryp Aqanmen qoshtasa almaǵanyna ókindi. «Aǵam bolyńyz!» — degende, Seri Aqan: — Joq! Serigiń bolaıyn dep júk artyp, salmaq salmapty. Tipti munan soń Jamaldyń qaıtarǵan jaýabyna da bógde habar jibermepti. Demek, Aqannyń qyz sózine toqtap, aıtqanyna kóngeni de...

Jamaldy qorshaǵan qyz-bozbala elden asa bere ázil men qaljyńǵa, odan ári án men kúıge erik berdi. Sol sátte áýelep, sońynda qalyp bara jatqan Syrymbettiń zaryndaı, júrek terbep, jan tolqytar ún sharyqtaı jóneldi. «Aýylyń qonǵan Syrymbet salasyna, Boldym ǵashyq aq suńqar balasyna...» Jamal demin ishine tartty. —Aqan aǵanyń áni...

«Darıǵa qaıyrylmadyń, qalqa bala,

Júrektiń endi em joq qoı jarasyna»

— Aqan seriniń áni, — dedi taǵy. Jamal alǵashqyda erkelep, kúlgendeı bolyp, tyńdap otyrǵan. Sosyn ókpelegen baladaı birazǵa deıin tomsaryp, únsiz qaldy. —Qaryndasym, qosh-esen bol-aı! —degende kózinen ystyq jas shyqty. Kúımeniń jibek perdesin ysyryp tastap, at ústinde ánge salyp kele jatqan beıqam bozjigitke barlap bir qarady da: — Aqan aǵanyń áni bolar? —dedi.

— Iá, ánniń aty «Syrymbet».

— Syrymbet..? Qani, taǵy bir salshy «Syrymbetke» — Jamal perdeni túsire saldy.

Jamal ánniń Syrymbetke esh qatysy joq, ózine arnalǵanyn uqty. Atyn atap, kózin kózdep, úzdikse qalyń qaraýylda sóz jata ma, tipti uzatylǵan jerine de jetip, Jamalǵa abyroı bermesi anyq. Sondyqtan bolar, Aqan «Syrymbet» dep úki taǵyp, arýlap án shyǵarypty Jamalǵa.

«Bóktergige qor bolyp barasyń ba?» — degeni qalaı...? Men túsetin jerdi ábden bilip, qanyǵyp otyr ma, Aqan aǵa... Solaı ǵoı... Onda nege erterek aıtpady eken, bul syrdy? Álde, — Menen artyq jar tapsań, qalaǵanyń-aq bolsyn, — degeni me...

Adasqan qulandaı oıy jelip, ýysyna ustatar emes. Birde uǵynsa, birde ókpelep, birde jeńse, birde japa shegip otyr. Uzatylǵan jerine jaqyndaǵan saıyn Jamal áýelgi nıetten aınyp, ózgere berdi.

— Artymnan Óziń jetseń, erip-aq keter edim... — dep qaldy. Alǵashqy tyńdaǵanynda erkeletip bastalǵan áýen, sońynda muny jylatyp, ábigerge salyp tyndy. — Keri qaıtsam ba, eken..?

Jas shylaǵan janaryn jasyryp, jerden kótergisi joq. Kúımeni kidirtip, aıaǵyn jerge tıgizdi. Sosyn tóbesi ǵana kóringen sonaý Syrymbet qonysyn betke alyp, ishtegi óksigin basa almaı, qyrdyń jelin keýdesine tosty. Eminip, boıyna sýmańdaı kirgen qyrdyń salqyn jelin jatsynbaı, Syrymbetti qımaı uzaq qarady. Qoskólge endi qaıtyp jol tartpaıtynyn, erkelep kelip, nazdana qaljyń aıtpaıtynyn bildi. Endi tórkindep kelse de bóten bolyp kelip, bógde bolyp attanaryn sezdi.

Jamaldyń kidirgenin mańaıyndaǵylar unata da qoımady. —Munysy neǵylǵany, uzatylyp bara jatqan qyz sońyna qaramaıtyn edi ǵoı. Munysy nesi? — desti.

Jamal syrtynan aıtylyp jatqan pysh-pysh sózdi estimegendeı «Syrymbetti» shyrqaǵan jigitti dál tanydy.

— Qoskól jaqqa baramysyń? — dedi kóziniń astymen. Jigittiń jaýabyn kútpesten, qolyna kúmis túıme taǵylǵan aq beshpentin usyndy.

— Aqan aǵaǵa ala bar. Jáne myna sózdi aıtýdy umytpaǵyn: «Qaryndasyńyz jar tappaǵanmen janyn túsiner aǵa tapqan eken. Oljaly bolyp ketip baramyn. Qaıda júrsemde tileýlesińizbin, Aqan aǵa!» Osy sózdi ap-anyq aıtty da kóp kidirmeı, kúımesine enip ketti.

---